InfoHub Logo

Ádette, jazýshynyń izdenisi men ómir joly kórkem shyǵarmasynda iz qaldyryp, el basynan keshken tarıhı oqıǵalar saırap jatady. Ǵabıden Mustafın murasy – osynaý qaǵıdanyń dáleli men aıǵaǵy.
Ol 1902 jyly Qarǵandy oblysynyń Telman aýdanynda shaǵyn dáýletti otbasynda ómirge keldi. Talapty bala áýeli aýyl moldasynan oqyp saýatyn ashady. «Basqa oqý joq edi» - deıdi ol keıin jastyq shaǵyn qynjyla, muńaıa eske alyp. Kishkentaı júrekte janǵan shyraq oqý-bilim izdetedi, 1916 jyly zaýyttaǵy oryssha-qazaqsha mekteptiń tórtinshi synybyna túsip, bir jyldan keıin bitirip shyǵady. «Qaıtyp oqýǵa mursha bolǵan joq» - dep ókinedi keıin jazýshy.

1918-1925 jyldary aýyldyq keńestiń ár alýan jumysyna aralasady. Bilimge degen qushtarlyq Qazaqstannyń sol kezdegi ortalyǵy Qyzylordadan oqý izdetedi. Biraq balalyq shaǵynda alǵan shamaly bilim oqý ornyna túsýge múmkindik bermeıdi de, joǵarǵy sotqa qyzmetke ornalasady. Jazýshynyń ózi aıtqandaı, kórkem ádebıetke degen qushtarlyǵy osy joldary oıanady.
Jıyrmasynshy jyldary týǵan elimiz úshin asa bir mańyzdy kezeń edi. Aýyldaǵy negizgi tartystar Azamat soǵysynan keıingi aýyrtpalyqtar, áli men solyn aıyra bermeıtin kedeılerdiń qıyn hal-kúıi tóńireginde órbıtin. Jastaıynan talaı qıanat kórgen bolashaq jazýshy qaınaǵan ómir aǵymynan syrt qala almady. Óziniń alǵashqy qadamy týraly «kórgenimdi, sezgenimdi jazatynmyn» - deıtin Ǵabeń. Demek, jazýshylyq ómiriniń alǵashqy sátinen bastap búkil óner jolyna úlken áser osyndaı tartystardyń qyzý ortasy edi.

Jas talapker ózi kórgen, sotqa kelip túsken shyǵymdarda aıtylǵan qıanat, muń-sher, japa shekken adamdar týraly naqtyly oqıǵa negizinde jazǵan habarlama, ocherk, feletondaryn «Eńbekshi qazaq» (qazirgi «Egemen Qazaqstan») gazetine jarıalap júrdi.
Sóıtip, Ǵabıden Mustafın alǵashqy qalam tartysynan-aq óziniń ózekti taqyrybyn – búgingi qaınaǵan ómirdi dál tapty. Tuńǵysh kitaby «Er Shoıynǵa» (1929) arqaý bolǵan da ózi jaqsy biletin aýyl ómiri, kedeıdiń sana-sezimi, taptyq kúres edi. «Er Shoıyn» - jazýshynyń ǵumyrlyq taqyrybyn belgilegen, óziniń talaby men talantyna senim týǵyzǵan erekshe máni bar jınaq.
Belgili synshy-ǵalym Z. S. Kedrına jazýshynyń óner jolyn saralaı kelip, ony tyń taqyryptarǵa aldymen baratyn batyldyǵyn, jańashyldyǵyn «tvorchestvolyq barlaýda» dep, basyp aıtty. Jınaqqa kirgen tuńǵysh shyǵarmasy «Sársen men Boqash» (1927-1928), «Er Shoıyn», «Qan», «Qashqyn» sıaqty áńgimelerinde aýylda ótip jatqan taptyq tartysty naqtyly oqıǵa-kórinister arqyly realısik dáldikpen beıneledi. Jazýshynyń ystyq yqylasy qanalǵan tap jaǵynda. Kórkem obrazdar arqyly: «Adal eńbeginiń qyzyǵyn kórmeı, «adam»! degen ardaqty atqa qoly jetpeı qınalǵan adal jandar osylar!» - deıdi jazýshy. Baıdyń malyn baǵyp, baılyǵyn kóbeıtip júrgen qutty qol jandar jas jazýshyǵa adamgershilik pen aqıqattyń ózindeı kórinedi. Osyndaı jandardy súlikteı soryp, basyn kótertpeı ezgige salǵan ústem tapty avtor jıirkenishpen, jek kóre sýretteıdi. Jazýshynyń maqsaty aıqyn, múddesi ashyq – kimdi jaqtaıtyny, kimdi dattaıtyny túsinikti. Taptyq kúreste qajyr-qaırat, uıymshyldyq qajettiligin sýrettegen «Er Shoıyn» jınaǵy tartystyń áli tolastamaǵan kezinde shyqqanyn eskersek, kitaptyń áleýmettik, tárbıelik máni erekshe bolǵanyn túsiný qıyn emes.

Jas qalamgerdiń shyǵarmalarynda keıbir birkelkilikke qurylyp, jınaqtaý sıpaty, kórkemdik mánerleý, til sheberligi jetpeı jatqanmen, alǵashqy qadamynan-aq avtordyń azamattyq belsendiligi, maqsatynyń aıqyndyǵy anyqtala túsedi.
Biraq Ǵ. Mustafınniń izdenisi jeńil boldy, qıynshylyqqa kezdespedi desek, shyndyqtan aýytqyr edik. Jas kezinde júıeli bilim ala almaǵan jazýshyǵa ómir – bilim bulaǵy, eńbek - óner shyraǵy boldy. Baıaý qalyptasyp, jeńil shyǵarmalar da jazdy, biraq tynymsyz eńbek, izdený, oqý bilimdi, parasatty, qaıratker jazýshyǵa aınaldyrdy.
Jańa kitaptyń qýanyshy basylmaı jatyp, ómirdi tereń zertteý qajettigin túsingen qalamger Qaraǵandy qalasyndaǵy qaınaǵan eńbek maıdanyna (1930)aralasyp ketedi – úsh jyl shahtada jumys isteıdi, jer qazady, tokar mamandyǵyn ıgeredi. «Men kelgende, - deıdi jazýshy, - Qaraǵandyda bes-alty jaman barak qana, 30-40 jumysshy ǵana bar edi. Olar kómirdi qaılamen qazyp, syrtqa temir shelekpen qol buraý arqyly shyǵaratyn. Shahta degenderi – bir ǵana qudyq».

1933 jyly Ǵ. Mustafın «qaraǵandy proletarıaty» gazetiniń jaýapty sekretary qyzmetine taǵaıyndaldy. Biraq kóp keshikpeı qazaq tilinde «Qyzyl tý» atty jańa gazettiń ashylýyna baılanysty Novosıbır qalasyna aýystyrylady. Ómirlik tájirıbesi baıyǵan, jýrnalıs retinde qalamy tóselgen Ǵ. Mustafın 1938 jyly gazet jabylysymen Almatyǵa kóship keledi. «Bul meniń toǵyz jyl boıy jazýshylyqtan qol úzip ketken, qaıta oralǵan shaǵym», - dep jazady Ǵabeń.
Astana jazýshyǵa kóp áleýmettik-qoǵamdyq jaǵdaıdy jańa bıikten baǵalaýyna, ádebı-mádenı ómirmen etene aralasýǵa múmkindik beredi. Sol bir ıdeologıa maıdany shıelenisken taptyq tartystyń qyzý jyldarynda qalamger, ózi aıtqandaı, kúresshi ónerdiń shebinde boldy. Onyń kóz aldynda jalyndy aqyn Sákenniń, Sábıt pen Beıimbettiń, uly Muhtar men Ǵabıttiń úlgi tutar jarqyn beıneleri turdy. Dál osy jyldary ádebıetti kóp oqyp, kóp úırendi. Jańa ómirdiń áserimen fılosofıalyq, estetıkalyq kózqarasy qalyptasyp, ádebı talǵamy bıikteı beredi. Kópten kóńilin qobaljytqan etene jaqyn taqyryby – Qaraǵandy shahterleriniń ómirinen «Ómir men ólim» atty tuńǵysh romanyn jazady (1939). Bul – úlken jolyń bastaýyn asha túsken kitap edi.

On jyl (1939-1948) «Ádebıet maıdany» (qazirgi «Juldyz») jýrnalynda qyzmet isteı júrip (basynda ádebı qyzmetker, keıin redaktor) el ómirimen keń, tanysyp, jazýshylyq eńbekke birjolata bet burady. 1942 jyly «Aıǵaq» atty shaǵyn pesa, «Tutqyn», «Kúlmegen adam», «Qulaǵan quz», «Kerýen» sekildi áńgimeler jazdy. Jazýshynyń kemel kezi bastalady.
Zamandas týraly jyr. Úlken janr órinde.

1940 jyly Ǵ. Mustafınniń alǵashqy kólemdi týyndysy – «Ómir men ólim» romany jaryqqa shyqty. Bul qazaq ádebıetindegi aýyr ónerkásipke eńbek etken jumysshy taby men tehnıkalyq ıntellıgensıany beınelegen tuńǵysh shyǵarmanyń biri edi. Qaraǵandy da kóterilip kel jatqan zor jańalyq keńinen sýrettelgenmen, alǵashqy áńgimelerde ketken kemshilikti bul kitaptan da baıqaýǵa bolar edi. Áıtse de, jańa shyǵarma bolashaq romanısiń sheberligin shyńdaýǵa úlken mektep boldy.
«Ómir men ólimnen» keıin sátti kezeńi bastalady. Aýyldaǵy ózgeristerge arnalǵan «Shyǵanaq» (1945) pen «Mıllıoner» (1948) jaryq kórdi. Kóp keshikpeı orys tilinde jarıalanǵan bul shyǵarmalar qalamger esimin keńinen tanytady. Mustafın shyǵarmalary shet tilderge de aýdaryla bastaıdy.
Qazaq ádebıetiniń kórnekti týyndysyna aınalǵan «Qaraǵandy» romany (1952) men jazýshy shyǵarmalarynyń bir shyńy – «Daýyldan keıin» (1960) romany basylyp shyǵady. Sońǵy jyldary óz basynan keshkenin, kórgenin ǵumyrnamalyq «Kóz kórgen» romanynda jınaqtaıdy.

Óte mańyzdy taqyryptarǵa arnalǵan bul romandarǵa keń turǵydan qaraý kerek. Jıyrmasynshy jyldardaǵy keskilesken taptyq tartys, qalyń buqaranyń rýhanı ózgerýi, aýyldyń ózgerisi en dalaǵa ónerkásip alyptarynyń salynýy – feodaldyq qurylystyń tas-talqany shyǵyp, jańa bir qoǵamnyń qanat jaıýy keń beınelengen keń qulashty shyǵarmalarǵa aınaldy.


Qazaq ádebıetinde sharýa taqyrybyna jazylǵan shyǵarmalardyń ishindegi aıryqsha kórkemdik qýatqa ıe bolǵany – «Shyǵanaq» romany.
Ómirdiń talaı bel-belesin basynan keshirgen Oljabek beınesi óziniń tıptik sıpatymen mıllıondaǵan orta sharýanyń jol aıyryqtaǵy áýre-sarsańyn shynshyldyqpen áıgileıdi. «Ózimdiki» degende ózegi talyp, kókireginiń kúıgenine qaramaı, jalǵyz saıaǵyn kósh jerden izdeıtin Oljabekter az bolǵan joq. Bul ómirden alynǵan shyndyq edi.

Tabıǵatynda momyn, qaq-soqpen isi joq Oljabek azyn-aýlaq jıǵan-tergenine qater tóngende shıyrshyq atyp shyǵa keledi – kákir-shúkirin ortaǵa ótkizýge ishi qımaı, úı-ishimen kolhozdan qashyp, qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan Jeruıyqty izdep jóneledi. Oılap qarańdar: jyldar-jyldar tyrnaqtap jıǵan kóz qurty – azǵantaı malynan aıyrylǵaly turǵanyn sezgende Oljabektiń kókiregine dert quıylyp, tula boıy qyzǵanyshtan ýdaı ashıdy – tas qıyny panalap, aıdalaǵa bezip ketedi. Al, dál osy kezde Rossıa ortalyǵynda Nıkıta Morgýnok, shalǵaıdaǵy qara qazaq Oljabekteı, erkindik izdep qańǵı jóneledi. Oljabektiń kórgen kúni qarań: áıeli men balasynan, qyzǵyshtaı qoryǵan «baılyǵynan» aırylǵan, bandynyń talaýyna túsken, ólimshi bolyp sabalaǵan Shyǵanaq el ishine qaıta oralyp, qyzý eńbek etken sútteı uıyǵan abzal jandar ortasynan qutty qonys, baqyt tabady. Sóıtip, jazýshy saıy men saıasy mol ómirdi, qaǵa berisi men qaltarysy kóp adam taǵdyryn bar bolmysymen tutastaı ashady.