InfoHub Logo

Geometrıalyq sımmetrıa - kóptegen adamdar úshin sımmetrıanyń eń tanymal túri. Geometrıalyq obekt sımmetrıaly dep atalady, eger ol geometrıalyq túrlendirilgennen keıin keıbir bastapqy qasıetterin saqtasa. Mysaly, sheńber onyń ortasynda burylǵan bastapqy sheńbermen birdeı pishin men ólshemge ıe bolady. Sondyqtan sheńber aınalýǵa qatysty sımmetrıaly dep atalady (ostik sımmetrıaǵa ıe).

1.1. Sımmetrıa túsinigi

Aldymen sımmetrıa anyqtamasynyń ár túrli sózdikterde kezdesetin túrli tujyrymdamalaryn tanysaıyq:

SIMMETRIA - geometrıada geometrıalyq fıgýralardyń qasıeti. Berilgen jazyqtyqqa bir perpendıkýlárda (nemese túzý syzyqta) ár túrli baǵytta jáne odan birdeı qashyqtyqta ornalasqan eki núkte osy jazyqtyqqa (nemese túzýge) qatysty sımmetrıaly dep atalady. (Úlken ensıklopedıalyq sózdik)•          

SIMMETRIA — (grek tilinen. symmetria proporsıonaldylyq) fızıka zańdary. Eger fızıkany sıpattaıtyn shamalar arasyndaǵy qatynasty belgileıtin zańdar. júıe nemese ýaqyt óte kele osy shamalardyń ózgerýin anyqtaıtyn bolsa, belgili bir jaǵdaıda ózgermeıdi. (Fızıkalyq ensıklopedıa)

SIMMETRIA — (grek tilinen. proporsıonaldylyq), obektilerdiń ózderine nemese bir-birine aýysýyn sıpattaıtyn uǵym. túrlendirýler (túrlendirýler S.); keń maǵynada keıbireýleriniń ózgermeıtindiginiń (ınvarıanttylyǵynyń) qasıeti. (Fılosofıalyq ensıklopedıa)

SIMMETRIA — (grek tilinen symmetria proporsıonaldylyq), keń maǵynada materıaldyq obektiniń qurylymyna, qasıetterine, pishinine (mysaly, geometrıada, krıstalografıada) onyń túrlenýine (ıaǵnı birqatar fızıkalyq ózgeristerge) qatysty ınvarıanttylyǵy (ózgermeıtindigi). (Qazirgi ensıklopedıa)

Sımmetrıa — (grek tilinen symmetria — proporsıonaldylyq), keń maǵynada-materıaldyq obektiniń qurylymyna, qasıetterine, pishinine (mysaly, geometrıada, krıstalografıada) onyń túrlenýine (ıaǵnı birqatar fızıkalyq ózgeristerge) qatysty ınvarıanttylyǵy (ózgermeıtindigi).   (Sýrettelgen ensıklopedıalyq sózdik)

SIMMETRIA — geometrıada núktelerdiń núktege (sımmetrıa sentrine), túzýge (sımmetrıa osine) qatysty ornalasýy mıllıon jazyqtyq (sımmetrıa jazyqtyǵy), onda sımmetrıa sentri arqyly ótetin bir túzýde jatqan árbir eki sáıkes núkte. (Úlken polıtehnıkalyq ensıklopedıa)

SIMMETRIA, geometrıada — geometrıalyq fıgýralardyń qasıeti. Berilgen jazyqtyqqa bir perpendıkýlárda (túzý) ár túrli baǵytta jáne odan birdeı qashyqtyqta ornalasqan eki núkte osy jazyqtyqqa (túzý) qatysty sımmetrıaly dep atalady. Fıgýra (jazyqtyq nemese keńistiktik) túzýge (sımmetrıa osine) nemese jazyqtyqqa (sımmetrıa jazyqtyǵyna) qatysty sımmetrıaly, eger onyń núkteleri kórsetilgen qasıetke jup bolsa.

Fıgýra núktege qatysty sımmetrıaly (sımmetrıa sentri), eger onyń núkteleri sımmetrıa sentri arqyly ótetin túzýlerde, ár túrli baǵytta jáne odan birdeı qashyqtyqta jup bolyp jatsa.

Baqshalarda sımmetrıa zańy jıi qoldanylady. Tarıh sımmetrıaly baqtardyń kóptegen mysaldaryn saqtap qaldy. Kem degende áıgili monastyr baqtaryn, kókónis baqtaryn nemese Versal saıabaq ansamblin alyńyz. Sımmetrıanyń negizgi prınsıpi - joldyń bir jaǵyndaǵy dızaın ekinshi jaǵynyń aına beınesi bolyp tabylady, munda barlyq elementter aıqyn aýysady.

Vıtrývıalyq da Vınchı adamy — Sımmetrıanyń oqýlyq mysaly. Ádette, zat neǵurlym sımmetrıaly bolsa, soǵurlym ádemi bolady. Qupıa túrde tabıǵatta múldem sımmetrıaly eshteńe bolmasa da, ol sonshalyqty oılastyrylǵan. Barlyq ıdealdy sımmetrıa-bul adamnyń qolynyń isi.

(= «proporsıonaldylyq»; + «birlesken ólshem), keń maǵynada — kez-kelgen ózgeristerde, túrlendirýlerde kórinetin sáıkestik, ózgermeıtindik (ınvarıanttyq) (mysaly: pozısıalar, energıa, aqparat, basqa). Máselen, mysaly, deneniń sferalyq sımmetrıasy, eger ol keńistikte erikti buryshtarǵa aınalsa (bir núkteni ornynda ustasa), deneniń kórinisi ózgermeıtinin bildiredi. Eki jaqty sımmetrıa kez kelgen jazyqtyqqa qatysty oń jáne sol jaqtyń birdeı kórinetinin bildiredi. Sımmetrıanyń bolmaýy nemese buzylýy asımetrıa nemese arıtmıa dep atalady. Jalpy sımmetrıalyq qasıetter top teorıasy arqyly sıpattalady. Sımmetrıalar dál nemese jaqyn bolýy múmkin.

1.2. Ómirdi túrli salalaryndaǵy sımmetrıa túrleri

Fızıkadaǵy sımmetrıalar

Teorıalyq fızıkada fızıkalyq júıeniń minez-qulqy keıbir teńdeýlermen sıpattalady. Eger bul teńdeýlerde qandaı da bir sımmetrıa bolsa, onda saqtalǵan shamalardy (qozǵalys ıntegraldaryn) tabý arqyly olardy sheshýdi jeńildetýge bolady. Sonymen, klasıkalyq mehanıkada Neter teoremasy tujyrymdalǵan, ol úzdiksiz sımmetrıanyń ár túri saqtalǵan shamany salystyrady. Odan, mysaly, ýaqyt óte kele deneniń qozǵalys teńdeýleriniń ınvarıanttylyǵy energıanyń saqtalý zańyna ákeledi; keńistiktegi yǵysýlarǵa qatysty ınvarıanttylyq ımpúlstiń saqtalý zańyna ákeledi; aınalýlarǵa qatysty ınvarıanttylyq ımpúlstiń momentiniń saqtalý zańyna sáıkes keledi.

Sýpersımetrıa

Sýpersımmetrıa nemese Fermı — Boze sımmetrıasy-tabıǵattaǵy bozondar men fermıondardy baılanystyratyn gıpotetıkalyq sımmetrıa. Sýpersımmetrıanyń dereksiz túrlenýi bozon men fermıondy baılanystyratyn kvanttyq órister, sondyqtan olar bir-birine aınala alady. Beıneli túrde sýpersımmetrıany túrlendirý zatty ózara árekettesýge (nemese sáýlelenýge) jáne kerisinshe aýdara alady dep aıtýǵa bolady. 2009 jyldyń basyndaǵy jaǵdaı boıynsha sýpersımmetrıa eksperımentaldy túrde rastalmaǵan fızıkalyq gıpoteza bolyp tabylady. Bizdiń álem dál sımmetrıa maǵynasynda sýpersımmetrıalyq emes ekendigi óte dál anyqtaldy, óıtkeni kez-kelgen sýpersımmetrıalyq modelde sýpersımmetrıalyq túrlendirýmen baılanysty fermıondar men bozondar birdeı massaǵa, zarádqa jáne basqa kvanttyq sandarǵa ıe bolýy kerek (spındi qospaǵanda). Bul talap tabıǵatta belgili bólshekter úshin oryndalmaıdy. Degenmen, órister sýpersımmetrıalyq túrlendirýlerge baǵynatyn energıa shegi bar dep boljanýda, biraq shekteý sheginde joq. Bul jaǵdaıda qarapaıym bólshekterdiń sýperserik bólshekteri qarapaıym bólshektermen salystyrǵanda óte aýyr bolyp shyǵady. Kádimgi bólshekterdiń sýper seriktesterin tabý-qazirgi joǵary energetıkalyq fızıkanyń negizgi mindetteriniń biri. Úlken adron kollaıderi bar bolsa, sýpersımmetrıalyq bólshekterdi ashyp, zertteı alady nemese eshteńe tabylmasa, sýpersımmetrıalyq teorıalarǵa úlken kúmán keltiredi dep kútilýde.

Aýdarma sımmetrıasy

Aýdarma sımmetrıasy-qarastyrylyp otyrǵan júıeniń qasıetteri aýdarma vektory dep atalatyn belgili bir vektorǵa aýysqan kezde ózgermeıtin sımmetrıa túri. Mysaly, kez-kelgen vektorǵa aýysqan kezde birtekti orta ózimen úılesedi, sondyqtan oǵan translásıalyq sımmetrıa tán. Translásıalyq sımmetrıa krıstaldarǵa da tán. Bul jaǵdaıda aýdarma vektorlary erikti emes, biraq olardyń sheksiz sany bar. Krıstaldyq tordyń barlyq aýdarma vektorlarynyń ishinen kez-kelgen basqa aýdarma vektory osy úsh vektordyń bútin-syzyqtyq tirkesimi bolatyndaı etip 3 syzyqtyq táýelsiz tańdaýǵa bolady. Bul úsh Vektor krıstaldyq tordyń negizin quraıdy. Toptar teorıasy krıstaldardaǵy translásıalyq sımmetrıa tek θ=2π/N buryshtaryndaǵy burylystarmen úılesimdi ekenin kórsetedi, mundaǵy n mánderdi qabyldaı alady 1, 2, 3, 4, 6. 180, 120, 90, 60 gradýs buryshtarǵa burylǵan kezde krıstaldaǵy atomdardyń orny ózgermeıdi.Krıstaldardyń n-retti aınalý osi bar dep aıtylady. Tórt ólshemdi jazyq keńistiktegi ýaqyt fızıkalyq zańdylyqtardy ózgertpeıdi. Óris teorıasynda aýdarma sımmetrıasy, Neter teoremasyna sáıkes, energıa-ımpýls tenzorynyń saqtalýyna sáıkes keledi. Atap aıtqanda, taza ýaqyttyq translásıalar energıanyń saqtalý zańyna, al taza keńistiktik aýysýlar Impúlstiń saqtalý zańyna sáıkes keledi.

Bıologıadaǵy sımmetrıalar

Kóbelektiń qanattaryndaǵy kúrdeli órnekter sımmetrıa osiniń eki jaqty sımmetrıasynyń bir mysaly bolyp tabylady. Sımmetrıa túri deneniń jalpy qurylymyn ǵana emes, sonymen qatar janýardyń músheler júıesiniń damý múmkindigin de anyqtaıdy. Kóptegen kóp jasýshaly organızmderdiń dene qurylymy sımmetrıanyń belgili bir formalaryn kórsetedi. Eger janýardyń denesin oısha eki jartyǵa, ońǵa jáne solǵa bólýge bolatyn bolsa, onda Sımmetrıanyń bul túri eki jaqty dep atalady. Sımmetrıanyń bul túri túrlerdiń basym kópshiligine, sondaı-aq adamdarǵa tán. Eger janýardyń denesin bir emes, birneshe sımmetrıa jazyqtyǵymen teń bólikterge bólýge bolatyn bolsa, onda mundaı janýar radıaldy sımmetrıaly dep atalady. Sımmetrıanyń bul túri aıtarlyqtaı sırek kezdesedi.

 Asımetrıa - sımmetrıanyń bolmaýy. Keıde bul termın dıssımmetrıaǵa qarama-qarsy sımmetrıadan aıyrylǵan organızmderdi sıpattaý úshin qoldanylady - Sımmetrıanyń nemese onyń jeke elementteriniń qaıtalama joǵalýy. Sımmetrıa jáne asımetrıa uǵymdary keri. Dene neǵurlym sımmetrıaly bolsa, soǵurlym az asımetrıaly bolady jáne kerisinshe. Organızmderdiń az sany tolyǵymen asımetrıaly. Bul jaǵdaıda pishinniń ózgergishtigin (mysaly, amebada) Sımmetrıanyń bolmaýynan ajyratý kerek. Tabıǵatta, atap aıtqanda, tiri tabıǵatta sımmetrıa absolútti emes jáne árqashan belgili bir dárejede asımetrıany qamtıdy. Mysaly, ósimdikterdiń sımmetrıaly japyraqtary ekige búktelgen kezde dál sáıkes kelmeıdi. Bıologıalyq obektilerde sımmetrıanyń kelesi túrleri kezdesedi:

- sferalyq sımmetrıa-úsh ólshemdi keńistiktegi erikti buryshtardaǵy aınalýlarǵa qatysty sımmetrıa.

M.H.Dýlatı atyndaǵy TarRÝ, 4-shi kýrs stýdenti Sabyrbek A, Ǵylymı jetekshisi: Qyryqbaev M.M.

---