InfoHub Logo

Stıven Hokıng

Jaqynda ǵana, 2018-jyldyń 14-naýryzynda álem Stıven Hokıngpen – zamanymyzdyń eń yqpaldy jáne bedeldi ǵalymdarynyń birimen qosh aıtysty. Fızık-teoretık, kvanttyq kosmologıanyń negizin qalaýshy, jazýshy jáne bizdiń Ǵalam týraly túsinigimizdi ózgertken, birneshe adam nanǵysyz boljamdardy alǵa tartqan zertteýshi, ári kózi tirisinde ǵylymdy dáriptegen keremet jan. Hokıng únemi óz kózqarastaryn kópshilikke neǵurlym kóbirek taratyp, jumystaryn bárine qol jetimdi etýge tyrysty. Ol dárister oqydy, stýdenttermen, ózin qurmettegen jandarmen jáne tilshilermen ázildesti, kameo retinde kınoǵa túsip, teledýmandarǵa qatysty.   

Onyń 1988-jyly shyqqan «Ýaqyttyń qysqa tarıhy» degen kitaby álemdik bestsellerge aınaldy. 20 jylda ǵana onyń 10 mıllıon danasy satylyp ketti. Ol kitapta óte mańyzdy ǵylymı taqyryptar (Ǵalamnyń jaratylysy, keńistik pen ýaqyt tabıǵaty, qara qurdymdar, matematıkalyq paradokastar jáne Sýperstrıń Teorıasy (Baý teorıasy) kóterilgenimen, kitap jeńil ári qyzyqty tilmen jazylǵan. Eń bastysy – kitap betterinen tek bir ǵana formýlany, mektep partasynan beri biletin E=mc² fomýlasyn ǵana kezdestirýge bolady.

Ǵylym salasynda Hokıngti tek astrofızıka ǵana qyzyqtyrǵan joq, ǵalymǵa Ǵalamnyń barlyq úrdisteri men nysandary qyzyqty boldy. Mysaly, ol bógde ǵalamsharlyqtardyń basyp kirýiniń múmkin bolatyn senarı týraly gıpotezany alǵa tartty: «Eger bir kezderi basqa órkenıettiń ókilderi Jer betine keletin bolsa, bul Kolýmbtyń Amerıkany ashqany sıaqty bolady. Esterińizde bolar, baıyrǵy turǵyndar úshin munyń arty jaqsylyqqa aparmaǵan. Tek, endi bógde ǵalamsharlyqtar ushyp kelgen jaǵdaıda, beıbit nıetpen keledi dep úmitený ǵana qalady». Sonymen qatar, Hokıng medısına salasyndaǵy ınovasıalyq zertteýlerge qatty qyzyqty: «Men búkil ómirimdi kosmostyń aqyl jetpeıtin qupıalaryn zertteýge arnadym. Alaıda, meni tańqaldyrýyn qoımaıtyn taǵy bir paralel Ǵalam bar – ol óz jasýshamyzdyń bútin bir galaktıkasy. Búginde biz medısınanyń jańa dáýiriniń tabaldyryǵynda turmyz -  bul barlyq syrqattardy emdeı alatyn dáýir. Osynyń bári óz denemizdegi mıkroskopıalyq bólshekter – baǵanaly jasýshalardyń arqasynda.»   

Stıven Hokıng álemge ǵylym  - tereńine tek tańdaýly adamdar ǵana jete alatyn abstraktili, aqylǵa qonbaıtyn, qupıa materıa emes, kez-kelgen yntasy bar adam uǵyna alatyn, túsinýge jeńil, qyzyqty shyndyq ekenin túsindirdi. Sol úshin ony álemdegi mıllıondaǵan adamdar jaqsy kóredi:  Hokıng talaı ret áıgili múltfılmderdiń keıipkerine aınaldy, ǵylymı-fantastıkalyq telehıkaıalarǵa tústi, al «Pink Floyd» toby onyń bárine tanymal sıntezdelgen daýsyn «Keep Talking» kompozısıasyna qosty.

Rıchard Feınman

Danyshpan ǵalymnyń deńgeıi onyń daryny men ǵylymı tanymymen ǵana emes, olardy qarapaıym adamdarǵa aqylǵa syıymdy ári túsinikti etip jetkize bilýimen anyqtalady. «Eger siz ǵalym, kvanttyq fızık bolsańyz jáne nemen aınalysyp júrgenińizdi bes jasar balaǵa eki aýyz sózben túsindirip bere almasańyz, onda siz – dúmshesiz» degen áıgili sózdiń avtory Rıchard Feınman solaı eseptegen. Feınman óz áriptesterine jáne ózi úshin osyndaı formýlany engizgen. Amerıkalyq fızık-teoretık, kvanttyq elektrodınamıka negizderin qalaýshylardyń biri, fızıka boıynsha Nobel syılyǵynyń ıegeri fýnksıonaldy ıntegrasıanyń jańa ádisterin, Kvantty quıyn teorıasyn jáne nýklonnyń partondy úlgisin ǵana emes, «ǵalym-qoǵam» baılanysynyń túbegeıli jańa qarym-qatynasynyń úlgisin usyndy.

Dilmar ári kóńildi, ázildi túsine biletin, shytyrman oqıǵalarǵa daıyn, keremet sheshen Feınman oınaqy túrde úlken aýdıtorıanyń nazaryn ózine aýdara biletin. Barlyq dáristeri anshlagpen ótetin. Onyń 1960-jyldary Kalıfornıa tehnologıalyq ınstıtýty stýdentterine oqyǵan dárister kýrsy beınetaspaǵa jazylyp, keıin «Fızıkadan Feınman dáristeri» degen ataýǵa ıe boldy. Bul dárister materıaldy jeńil jetkizý tásili: qurǵaq ǵylymı tildiń az bolýy, ashyq beınelilik jáne kúndelikti ómirden mysaldar keltirý arqasynda fızıka ǵylymy boıynsha eń tanymal kirispe kýrstardyń birine aınaldy. 

Sonymen qatar, Feınman ýnıverstıtetterdegi sabaq berý ádistemesiniń reformalarynyń jaqtasy boldy. Ǵalym klasıkalyq akademıalyq júıe óte eskirdi, stýdentterdiń alyp jatqan bilimderi shynaı ómirden alys, tym abstraktli jáne shartty, qazirgi shaqty baqylap, bolashaqqa qaraýdyń ornyna ótken shaqqa beıimdelgen dep eseptedi. Tek bul ǵana emes, Feınman qalyń kópshiliktiń aldynda da dáris oqyp, olarǵa fızıkanyń kúrdeli qubylystary men zańdaryn jeńil, túsinikti mysaldarmen túsindirip beretin. 1986-jyly ol telearnalardyń birinde tikeleı efırde kúndelikti qoldanystaǵy zattarmen «Chellendjer» ǵarysh kemesiniń apatqa ushyraýynyń qupıasyn ashýǵa múmkindik bergen nátıjeli tájirıbe jasady.

Nıkola Tesla

Nıkola Teslany qarapaıym ǵalym dep aıtý qıyn. Ol danyshpan, mıstıfıkator, HH ǵasyrdy «jasaǵan» adam, ártis jáne eksentrık. Ol barlyq sıpaty boıynsha marapatqa ıe bolǵan jan. Bul da negizsiz emes. Óıtkeni Tesla ǵylymı álemniń erekshe adamy boldy, ol naǵyz ǵalym degen túsinikke múldem kereǵar tulǵa edi. Ol ǵylymdy kitaphananyń shańynan shyǵaryp, qupıalyq perdesin ashty, buryn eshqashan álemniń qalaı paıda bolǵany týraly qyzyqpaǵan jandardyń qyzyǵýshylyǵyn oıatty. Ol óz zamanyndaǵy eń aqyldy adamdarǵa qarsy shyqty. Tesla men Tomas Edısonnyń áıgili teketiresin búkil álem dem shyǵarmaı baqylady. Nátıjesinde, toqtar soǵysynyń jeńimpazy Tesla boldy:  2007-jyly Nú-Iork Tesla dáriptegen aınymaly toqqa tolyqtaı ótti.

Óz jaqtastaryn neǵurlym kóbeıtip, qataryna yqpaldy fızıkterdi ǵana emes, qarapaıym azamattardy tartý úshin Tesla tájirıbelerin jarqyn dýmanǵa aınaldyryp, kórnekti túrde kórsete bildi. Adam úshin aınymaly toqtyń qaýipsiz ekenin dáleldeý úshin (Tomas Edıson adamdardyń jańashyldyqtan qorqatynyn jaqsy paıdalanyp, jaqynda ashylǵan aınymaly toqtyń asa qaýipti ekeni týraly áńgime taratty) Tesla qalyń kópshiliktiń aldynda jıiligi 700 Gs bolatyn toqty denesinen ótkizip, árıne, aman-saý qaldy. 1893-jyly Chıkagodaǵy Búkilálemdik kórmede ol kórmege kelýshilerge flýoresentik áınek tútikten qazirgi neon shamdardyń túpnusqasyn jasap shyǵarǵan áriptesterin tanystyrdy. Bes jyldan keıin Tesla eshqandaı eskeksiz, eskekshisiz ózdiginen júzip júrgen qaıyqty kórsetip, kórermendi taǵy tańqaldyrdy. Bul mehanızm ózi oılap tapqan qashyqtan basqarý qurylǵysyna negizdelgen bolatyn.

Ózin sanaly túrde san túrli ańyzdar men qupıalardyń, qaýeset pen boljamdardyń ózegine aınaldyrǵan adam ǵylymı-kópshilik ortanyń eń qurmetti tulǵalarynyń birine aınaldy. Onyń áıgili katýshkasy – rezonansty transformator Djarmýshtyń fılminde kórinis tapty. Al Nolannyń fılminde Teslanyń rólin Devıd Boýı somdap shyqty. Sonymen qatar ǵalym komıkster men telehıkaıalardyń keıipkeri boldy, Ǵalamdy qutqardy, qansorǵyshqa aınaldy, qylmysty ashýǵa kómektesti, tipti Edısonmen rep-battl túrinde saıysqa tústi. Óıtkeni, ár urpaq bul danyshpan adamnyń fenomenin ózderinshe sheshkisi keledi. 

Bıll Braıson

Ǵylymdy dáripteýshi bolý úshin mindetti túrde ǵylymı dárejege ıe bolyp, doktorlyq dısertasıa qorǵaý kerek emes. Oǵan dálel  - amerıkalyq jazýshy, jıhangez ári entýzıast Bıll Braıson. 2003-jyly jaryqqa shyqqan «Álemdegi barlyq nárseniń qysqasha tarıhy» («A Short History of Nearly Everything») degen kitaby úshin Braıson ǵylymdy dáriptegeni úshin beriletin bedeldi eýropalyq Rene Dekart atyndaǵy syılyqqa ıe boldy. 2005-jyly bul kitap taǵy da «Aventis» marapatyna laıyq boldy. Ol Ulybrıtanıada bestsellerge aınalyp, 300 myń danamen satyldy.

«Álemdegi barlyq nárseniń qysqasha tarıhy» arnaıy bilim almaǵan, negizinen tek mekteptegi hımıa, fızıka jáne bıologıa pánderinen alǵan bilimderimen shektelgen qalyń kópshilikke arnalǵan. Kitap, ataýy aıtyp turǵandaı Ǵalamnyń, ǵalamsharlardyń paıda bolýynan jáne Jer betindegi tirshiliktiń jandanýynan bastap joramal apattar men múmkin bolatyn apokalıpsıster senarıine deıingi álemniń jalpy beınesi jaıly jazylǵan. Kúrdeli ǵylymı termınder, málimetter men taqyryptar mánerli, túsinikti uqsastyqtarmen jáne eske tez saqtalatyn salystyrýlarmen tilge jeńil, jatyq túsindirilgen. Al uly ǵalymdardyń ómirinen alynǵan kúlkili oqıǵalar kitaptyń sánin kirgizdi. Mysaly, Braıson bárimizdiń úıimizde bar qarapaıym turmystyq tehnıkamen bir tájirıbe jasaýdy usynady: «Teledıdaryńyzdy eshqandaı translásıa joq kez-kelgen arnaǵa qoıyńyz. Ekrandaǵy sekirip turǵan eletrostatıkalyq kederginiń bir prosentke jýyǵy Úlken Jarylystyń kóne izderimen baılanysty. Sondyqtan, kelesi joly ekranda eshnárse joq dep shaǵymdanbaı turyp, ózińizdiń Ǵalamnyń paıda bolýyn baqylaýǵa múmkindigińiz bar ekenin esińizge alǵaısyz». Al avtor kóp adamnyń esinen shyǵyp kete beretin salmaq pen massanyń aıyrmashylyǵyn bylaı túsindiredi: «Jerdiń ózinde salmaq pen massa eki túrli nárse. Salmaq – bul zattyń tirekke túsirgen nemese ilgekti tómen tartqan kúshi. Al massa – bul dolbarlap aıtqanda, zattaǵy zattektiń sany. Erkin qulap kele jatqan tas eshnársege qysym túsirmeıdi. Sondyqtan onyń salmaǵy nólge teń – ol salmaqsyzdyq jaǵdaıynda. Al onyń massasy saqtalyp qalady. Muny tas basyńyzǵa túskende birden sezesiz.»

Bul kitapty erekshe ensıklopedıa dep atap ketti. Alaıda ony tolyq akademıalyq oqýlyq dep qabyldaýǵa bolmaıdy. «Álemdegi barlyq nárseniń qysqasha tarıhynda» kitap sońynda túgendelip, kórsetilgen birqatar olqylyqtar men qatelikter bar. Negizi, Braıson ámbebap mektep oqýlyǵyn jazýdy nemese halyqaralyq júlde alýdy maqsat etip qoıǵan emes. Ol tek balalardy, jasóspirimderdi jáne eresek adamdardy ǵylymǵa qyzyqtyryp, bireýlerdiń ári qaraı tereń zertteýler júrgizýine shabyt berip, kópshilikti bir qaraǵanda kúrdeli, biraq durys qyrynan qaraı bilse shyn máninde qyzyqty pánderge degen qyzyǵýshylyǵyn arttyrǵysy keldi.

---