InfoHub Logo

Qazaqstan  Respýblıkasy  Bilim jáne ǵylym mınıstrligi

Ońtústik Qazaqstan oblysy  Kentaý qalasy

T.Rysqulov atyndaǵy  №24  jalpy  orta  mektep

Baǵyty: Qoǵamdyq gýmanıtarlyq baǵyt

Seksıasy: Ádebıettik oqý

Taqyryby:  «Qazaq ertegileriniń tárbıelik máni»

Joba avtory: Bekmýrzaeva Sagdıana Bahtıarqyzy

3 «Á» synyp oqýshysy, T.Rysqulov atyndaǵy №24 jalpy orta mektebi, Kentaý qalasy

Jetekshisi:  Kúnbasova Esenkúl, Bastaýysh synyp muǵalimi, T.Rysqulov atyndaǵy №24 jalpy orta mektebi, Kentaý qalasy

Keńesshi:Kamalqyz Janymgúl, Fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty,dosent. Q.A.Iasaýı atyndaǵy Halyqaralyq qazaq-túrik ýnıversıteti

T.Rysqulov atyndaǵy №24 jalpy orta mekteptiń

3-synyp oqýshysy Bekmýrzaeva Sagdıana Bahtıarqyzy daıyndaǵan

«Qazaq ertegileriniń  tárbıelik máni» atty ǵylymı jobaǵa  berilgen

Syn pikir

Ǵylymı joba taqyryby búgingi kúngi ulttyq sanany jetildirý, jeke tulǵa tárbıeleý maqsatyndaǵy memleketimizdiń alǵa qoıǵan maqsattarymen sabaqatastyǵy onyń ózektiligin aıqyndaıdy. Qazirgi tańdaǵy «Rýhanı jańǵyrý» aıasynda júrgizilýge tıisti is-sharaǵa da óz úlesin qosa alady. Ósip kele jatqan jas urpaq sanasyn  tasqyndap kelip jatqan jahandaný daýylyna qarsy tik tura alatyn jigerli rýhty óz ultymyzdyń ishki rýhanı baılyǵynan izdeý – eń utymdy jol. Kishkentaı  búldirshinniń sanasyna eń birinshi ulttyq sana sáýlesin túsiretin ultymyzdyń ertegileri men ańyzdary. Jetekshi osy máseleni jaqsy uǵynǵan. Óz aldynda tárbıelenip jatqan shákirtin osy baǵytqa jetekteýge áreket jasaǵan. Bul – qoldaıtyn áreket. Ǵylymı joba taqyrybynyń ózektiligine de dálel bola alady.

Ǵylymı jobaǵa jospar jasalǵan. Kirispe, Qorytyndydan ózge Negizgi bólimdi eki taqyrypqa bólip qarastyrǵan. Óz betinshe izdengen Sagdıana qazaq ertegileriniń túrlerin oqýlyqtardan alynǵan izdenisine sáıkes baıandaǵan. Ekinshi bólimi «Erteginiń tárbıelik máni» dep, joba taqyrybyn osy taraýda ashýǵa árkettengen.

Búldirshin talapker óziniń negizgi qortynydylaryn júıeli baıandaǵan.

Ǵylymı joba shartyna sáıkes, Sagdıana óziniń taqyryp boıynsha  usynystaryn anyq kórsete alǵan. Qarapaıym jáne óte paıdaly usynystar deýge bolady.

Qoryta aıtqanda, Bekmýrzaeva Sagdıana Bahtıarqyzy daıyndaǵan «Qazaq ertegileriniń  tárbıelik máni» atty ǵylymı joba óz jasyna sáıkes durys oryndalǵan. Jas talapkerdiń aıtqan oıy, bergen usynystaryn kádege jaratýǵa bolady.

Árıne, naqty ertegilerdi tereńirek taldaý qajettigi kórinedi. Ony bolashaqta ári qaraı jalǵastyrar dep senýge bolady.  Sagdıanaǵa sáttilik tileımin.

Syn pikir bergen: Kamalqyzy Janymgúl, fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty, dosent. 

Q.A.Iasaýı atyndaǵy Halyqaralyq qazaq-túrik ýnıversıteti

Pikir

Halqymyzdyń urpaqtan-urpaqqa jalǵasyp kele jatqan shyǵarmalarynyń biri ertegiler jáne olardyń tárbıelik mánin zertteý barysynda 3 «á» synyp oqýshysy Bekmýrzaeva Sagdıana óziniń halyq aýyz ádebıetiniń biri ertegilerge degen qyzyǵýshylyǵy jáne olardyń tárbıelik mánin uǵyna bildi.Sagdıana ertegilerdiń túrlerin bar ynta-yqylasymen oqyp,olardy ózinen keıingi ini-qaryndastaryna túsindire aıtyp,kitaphanalardan túrli ertegi kitaptardy izdep,oqıdy eken. Ómirde qazaq ertegisiniń tárbıelik máni zor ekenin,ıaǵnı ertegini oqý arqyly adam boıyna jaqsy qasıetterdi sińirýge bolatynyn Sagdıana túsine bildi. Ol zertteý nátıjesinde birneshe usynystar tastamaqshy. Osyndaı jas býyn Sagdıananyń talpynys eńbegi jaqsy baǵalanyp, usynystary qabyldanyp, iske asyrylady degen senimdemin.Jetekshisi: Kúnbasova Esenkúl

Anotasıa

Qazaq  ertegileri meıirimdilikke, adaldyqqa, ádilettilikke úıretedi. Jamandyqtan, ótirikten, zulymdyqtan aýlaq bolýǵa tárbıeleıdi. Árdaıym tatýlyq, birlik, yntymaq jeńetinin kórsetedi . Ár ertegi tunyp turǵan tárbıe quraly.Qazirgi tańda jańa tehnologıa damyǵan zamanda  balalardyń qıalynan tek qana robot mashınalar nemese tobottar degen qıal ǵana týady. Olaı deıtin sebebim telearnalardan kóbinese sheteldik ertegiler kórsetilip jur. Al qazaq ertegileri – tárbıeniń aınymas kómekshi quraly, olar bizge túsinikti tilde ómir týraly, qıyn jaǵdaılardan shyǵý joldaryn kórsetedi.

Ǵylymı jumystyń maqsaty:

Balalardy  qazaq ertegilerin nasıhattaý arqyly tárbıeleý.

-Ertegilerdi asyl mura  dep qabyldaý

-ǵylym men tehnıka damyǵan zamanda ǵalamtorda, aqparattyq quraldarda, baspasóz betterinde  qazaq ertegilerin  jarıalaý.

Ǵylymı jobanyń mindeti:

-Qazaq ertegileriniń tárbıelik mánin ashý.

Anotasıa

Sel ısledovatelskoı  raboty: Vospıtatelnaıa rol kazahskıh skazok.

-prınátıe kazahskıh skazok kak nasledıe.

-kazahskıe skazkı tak je vstrechaıýtsá:v ınformasıonnyh nosıteláh, ızdatelstvah  ı  vo mnogom  drýgom.

Abstract

Abstract: the purpose of  this  study is to examine the peculiarities of Qazaq fairy tales, as well as its role in the moral education of preschool children. In the education of people by kind, merciful, honest fairy tale plays the most important role. A child who, "grew up in fairy tales," will never commit meanness, will keep optimism in the hardest moments of life, because the folk tale is the best teacher. Therefore, we can safely say that the study of fairy tales is always a relevant, necessary direction of work in a modern school.

Keywords: role, fairy tale, folk fairy tales, Uzbek, wonder fairy tale, social fairy tale, fairy tale about animals, peace, the good and the bad, the moral education, children of preschool age.

5 Reasons why fairy tales are good for children:

1. They boost a child's imagination and cultural literacy

2. They teach us right from wrong

3. They develop critical thinking skills

4. They can help children deal with emotions themselves

5. And finally, they are great fun!

Fairy tales help to teach children an understanding of right and wrong, not through direct teaching, but through implication.

Mazmuny

İ.Kirispe..........................................................................................................................3-5

İİ.Negizgi bólim

2.1.Qazaq ertegileriniń túrleri ....................................................................................6-9

2.2.Erteginiń tárbıelik máni .....................................................................................10-12

İİİ.Qorytyndy ..............................................................................................................13

Paıdalanylǵan ádebıetter.........................................................................................14

Kirispe

Meniń zerteý jumysymnyń taqyryby «Qazaq ertegileriniń tárbıelik máni» dep atalady. Meniń ertegige degen qyzyǵýshylyǵym  balabaqshada júrgen kezimnen bastaldy. Ertegilerge degen qyzyǵýshylyqtan ony zertteý týraly nıet týyndady. Sebebi ,qazaq  ertegileri meıirimdilikke, adaldyqqa, ádilettilikke úıretedi. Jamandyqtan, ótirikten, zulymdyqtan aýlaq bolýǵa tárbıeleıdi. Árdaıym tatýlyq, birlik, yntymaq jeńetinin kórsetedi . Ár ertegi tunyp turǵan tárbıe quraly. Mysaly, balalarǵa arnalǵan ertegiler balany adaldyqqa, tapqyrlyqqa, adamgershilikke tárbıeleıdi. Ókinishke oraı, kázirgi kezde ǵalamtordan,televıdenıe arqyly sheteldik ertegiler jelisimen túsirilgen kórkem fılmder, múltfılmder,anımasıalyq fılmder  jıi kórsetiledi. Ondaǵy keıipkerler esimi, jer-sý attary tanys emes jáne bizdiń mentalıtetimizge jat oqıǵalar baıandalady. Qazaq ertegileriniń  taqyryptary san alýan.

Zertteý jumysymdaǵy maqsatym qazaq ertegilerin zerttep, oqyp, olardy  qazirgi ǵylym men tehnıka damyǵan zamanda  nasıhattaý joldary týraly óz jańalyǵym men usynystarymdy aıtsam dep edim. Bul jańalyqtarym ári paıdaly, ári tıimdi bolad degen oıdamyn. Meniń oıymsha adamdardyń boıynda tek qana jaqsy qasıetter bolýy tıis, al osy qasıtetterge qazaq ertegilerin oqý arqyly qol jetkizýge bolady. Sondyqtan da  men qazaq ertegileriniń tárbıelik mánin zerttemek boldym. Bala jaǵymsyz keıipkerdiń jeksuryn áreketinen boı tartyp, jaqsylyqqa qumartady.Erteginiń osyndaı ár jaqty syryn qyzyqty, tartymdy jetkizýdi men ózimniń jańalyǵym, sheberligim dep taptym. Ertegi  qudiretti nárse,uıqyǵa batqyzady,qyzyqtyrady,tynyshtandyrady,kóńildendiredi,qoldaıdy,úıretedi,sendiredi.Ertegiler erte  zamanda, tipti jazý-syzý bolmaǵan kezdiń ózinde-aq týǵan. Bulardy halqymyz kúni búginge deıin urpaqtan urpaqqa aýyzsha jetkizip keldi. Aýyz ádebıetiniń basqa túrleri sekildi ertegiler de adam balasynyń eńbekke, turmys-tirshilik jaǵdaılaryna baılanysty týǵan. Jaratylys qubylystaryn, tabıǵat syryn jetik bilmegen, olardyń neden bolatynyn tolyq túsinbegen ertegidegi adamdar ár nárseni qıal etken, ózderiniń aýyr eńbekterin jeńildetý jaıyn qarastyrǵan. Bul jóninde jaı kúılerin áńgimelep aıtatyn bolǵan. Bertin kele adam balasynyń oı-órisiniń ulǵaıyp ósýi ertegilerdiń týyndaýyna kóp áser etken.Ertegiler halqymyzdyń tarıhyn, dúnıetanymyn, turmysy men saltyn, ádet-ǵurpyn, nanymy men senimin bildiredi. Qazirgi zamannyń jetistikterin kóre otyryp, ertegi oqıǵalaryndaǵy halyq armanynyń iske asqanyn baıqaımyz. Ertegilerdiń alǵashqy úlgileri ár túrli ózgeristerge túsken, munymen qatar jańa ertegiler týa bastaıdy jáne onda halyqtyń turmys- salty, is-áreketi   basty   oryn   alady. Ertegi balalardy adamgershilikke, eńbekke, tapqyrlyqqa, súıispenshilikke, sezimge baýlý isinde sheshýshi oryn alady. Ertegide qıal maqsatty túrde paıdalanylady, sondyqtan ol áserlenip, ǵajaıypqa aınalady jáne birshama ózinshe damyp otyrady. Ertegide ǵajaıyp qıal adamnyń kúndelikti kórip júrgen zattary men qubylystaryn sanaly túrde basqasha etip kórsetedi, óıtkeni bul janrdy  ǵajaıyptyń beıneleýshi qural retinde qoldanylady. Qazaq ertegilerinde handyq zamannyń shyndyǵy, sol shaqtaǵy ádetter men nanymdar, salt-dástúrler, turmys keıpi kóbirek kórinis tapqan. 

Osy aýyzsha áńgimeleri, ertegileri   arqyly   eńbekshi halyq baqyt týraly, erkin ómir jaıly, meken týraly úmit, armandaryn baıandaıdy. Ertegide baıandalatyn san alýan qyzyq oqıǵalar shyndyqtan góri, kóbine qıal dúnıesin  týdyrǵan. «Ertegi» degen at ertede, erte kúndegi degen sózderden týǵan. Keıde «ertek» dep te aıtylady. Sodan ertegi aıtýshyny «ertekshi», «ertegishi» deıdi. Osy ataý kóp erteginiń basynda ádeıi aıtylyp  otyrady. Qazaq ertekshisi  de kópten kóp ertegisin: «ertede bir baı bolypty», «ertede bir hanym bolypty», «ertede bir kempir men shal bolypty» dep bastaıdy. Nemese «erte –erte ertede, eshki júni bórtedi» degen sıaqty kóp ertekterge ortaq erekshe óleń bastaýymen keledi.

Ertegilerdiń ózindik qurylysy, kórkemdik erekshelikteri bar. Qandaı ertegini alsaqta,ol belgili bir sújetke quralady, oqıǵa jelisiniń bastalýy, aıaqtalýy, ózindik sheshimi bolady. Ertegi baıaý bastalyp, oqıǵa jelisi kúrdelene túsedi.Keıipkerler arasyndaǵy qaıshylyqtar óristeı kele ádildik, ústemdik quryp, zulymdyq jeńilis tabýymen aıaqtalady.

Meniń balabaqshadaǵy ertegilerim

İİ.Negizgi bólim

2.1. Erteginiń túrleri

Men jetekshimmen birlesip qazaq halyq ertegilerimen tanysqannan keıin, olardyń túrlerin,erekshelikterin zertteı bastadym. Qazaq ertegileri óziniń taqyryptary, kótergen máseleleri, mazmunyna baılanysty

1.Qıal-ǵajaıyp ertegileri,

2.Túrmys-salt ertegileri,

3.Haıýanattar týraly ertegiler,

4.Shynshyl ertegiler bolyp bólinedi.

Qıal-ǵajaıyp ertegilerdiń oqıǵasy qıalǵa, fantazıaǵa qurylady, ómirde bolmaıtyn nárseler týraly baıandalady. Keıipkerleri qıaldan týǵan jalmaýyz, jeztyrnaq, mystan kempir, alyp dáý jáne solarmen kúresken batyrlar bolyp keledi. Sonymen qatar adamǵa kómektesetin qanatty tulparlar, qustar da qıaldan týǵan beıneler. Qıal-ǵajaıyp ertegileri adamdardyń armany men qıalyn tanytady, bolashaqqa degen senimin bildiredi. Erteginiń qarapaıym keıipkeri armanyna jetý úshin jolynda kezdesken barlyq kedergilerdi aqylmen, aılasymen, dostarynyń kómegimen jeńip otyrady. Qıal ǵajaıyp ertegiler: «Er Tóstik», «Kerqula atty Kendebaı», «Ysta tas», «Altyn saqa», «Tas bolǵan shahar».

Qıal ǵajaıyp ertegiler qazaq ertegileriniń ishinde eń kónesi bolyp tabylady. Qıal-ǵajaıyp ertegileri kóp dáýirdi bastan keshirgendikten, ózgeristerge de kóp ushyraǵan. Qazaq qıal-ǵajaıyp ertegileriniń keıipkerleri «aı dese-aýzy, kún dese-kózi bar sulý», ne «altyn shashty qyz», solarmen qatar « aıdahar- jeti basty jylan», «alyp qara qus», «tulpar at», «basy altyn», «arty kúmis kıik» sıaqtylar aralasyp otyrady. Bulardyń bir toby ertegi keıipkeriniń dosy bolsa, bir toby qas jaýy bolyp áreket etedi. Bul keıipkerlerdiń arasynda keıde dos, keıde qas bolyp kezdesetinderi de bar. Olarǵa taýsoǵar, kóljutar, kóregen, jelaıaq, saqqulaq, jumbaq jar, jylan patshasy, jatady. Qıal ǵajaıyp ertegilerinde zulymdyqty jeńetin kúsh-adam. Ol ne álsiz bala jigit, ne kedeıdiń jalǵyzy, ne adal eńbekpen kúnin kórgen ańshy men mergen er bolyp keledi.

 Qıal-ǵajaıyp ertegilerindegi adamǵa dos kúshterden adamzattyń armanyn tanýǵa bolady. Mysaly, «alty aılyq jerdi alty attaıtyn tulpar», «ózi ushatyn kilem», «kóregen batyr», saqqulaq, jelaıaq adam-adamnyń uly armandaryn bildiredi. Adam aıaǵy baspaǵan jerdi kórsem, tanysam, tabıǵat qupıasyn ashsam degen armanynan týǵan dúnıeler qıal ertegilerde keńinen oryn alǵan. Ǵalymdar, jazýshylar, ǵaryshkerler, ınjenerler, t.b. barlyǵy bala kúninde ertegi oqý arqyly qıalyn damytyp qoǵamdaǵy mádenıettiń, ǵylymnyń, tehnıkanyń qazirgi jetistikterin jasady. Mysaly, ertegidegi ushqysh kilemder, qulaǵyn burasa ushatyn aǵash attar búgingi zamanda ushaq, tikushaq, zymyrandarǵa aınalǵan, taýsoǵar – ekskavator, kóltaýsar – sý soratyn kólik, jelaıaq – jeńil kólikter, poıyzdar, metrolar, saqqulaq – telefon, uıaly telefon, t.b.

Turmys-salt ertegileriniń keıipkeri qarapaıym adamdar.  Adamdardyń shynshyldyǵy, ozbyrlyǵy jáne ómirdegi qıyndyqtar jaıly baıandalady. Bul ertegiler óte qysqa, sújetteri bir baǵytta bolyp keledi. Turmys-salt ertegilerde qoıshy malshy, baqtashylardyń turmysy sýretteledi. Bul ertegilerdiń ózine tán ereksheligi-ómirde bolatyn jaǵdaılar men bolmaıtyn nárselerdiń aralasyp otyrýy. Turmys-salt ertegilerine «Bozyngen», «Aıý, túlki jáne qoıshy», «Arystan men kisi» sıaqty shaǵyn, tárbıelik máni zor ertegiler jatady.

Al haıýanat jaıyndaǵy ertegiler  ata - babamyz tórt túlik maldy qadirlep, pir tutqan. Balalarǵa eń jaqyn ertegiler haıýanattar týraly ertegiler. Haıýanattar týraly ertegilerdiń keıipkerleri ań, qus, úı janýarlary bolady. Alaıda olar adamǵa tán qasıetter, áreketter ıesi bolyp sýretteledi de sol arqyly sum - qıanatshyl, aramza, qý minez qylyqtar áshkerelenedi, eńbeksúıgishtigi, batyldyǵy, adaldyǵy sýretteledi.Adam balasy ózinen ózge jandy, jansyz dúnıe, ásirese aınalasyndaǵy haıýanattardyń tirshiligi, ómiri jaıly tanyp bilýge talpynǵan talaı ańyz oılar, áńgimeler aıtyp taratqan. Qazaq eli de kóp zamannan beri mal men dalanyń ańy, qusymen únemi kóp aralasyp, kele jatqandyqtan, haıýanattar jaıly ár alýan ertegi áńgime shyǵarǵan. Haıýanat jaıly ertegi barlyq elde bar. Haıýanat jaıyndaǵy áńgime ańyzdardyń eki túri bar. Birinde haıýan minez-qylyqtaryn haıýannyń ózin sýretteý úshin aıtpaı, adamdaǵy minez-qulyqqa beıne, tuspal, mysqyl esebinde qoldanǵan. Adamdaǵy kemdikti, mindi badyraıtyp, ulǵaıtyp jıirenishti etip kórsetý úshin, sondaı syn arqyly jamanshylyq pen alysý úshin mysal etip alý bolǵan. Haıýan minezderin áńgime etýdiń ekinshi túri – haıýandy anyq haıýan etip sýretteıdi. Onyń jandy-jansyz dúnıe arasyndaǵy óz qalpy, keıpimen júrgen shyndyǵyn, bolmysyn adam óz túsinigi arqyly anyqtap, aıqyndap jetilte ótkirlep kórsetedi. Jan-janýarlar týraly ertegileri barlyǵymyzǵa jaqsy tanys, olardyń keıipkerleri: qý túlki, qorqaq qoıan, ozbyr qasqyr. Bul topqa «Aıý, qasqyr, túlki, bódene», «Aıý, túlki jáne arystan», «Qoıannyń zary», «Kúshik pen mysyq» t.b. ertegiler jatady.

Shynshyl ertegiler halyq ómirin, turmysyn shyndyq turǵydan beıneleıdi. Atqa minerlerdiń is - áreketterin áshkereleıdi. Ertegilerdiń tili kórkem, qarapaıym, túsinikti jeńil keledi. Shynshyl ertegiler-qazaq ertegisiniń eń mol túri. Shynshyl ertegige halyq óziniń dúnıetanýyndaǵy, qoǵam tirshiligindegi, úı turmysyndaǵy basty tirlikteri - barlyq muń, múddesin, tartys, talabyn jıyp, túıgen.Bul salaly ertegiler qur ertegi ǵana emes, aýyzsha aıtylǵan sheber kórkem shyǵarma bolyp, halyq romany, halyq áńgimesi, novelasy bolyp ta ketedi. Jáne munda qoǵamdyq tartys, tap qaıshylyǵy, qanaý, zorlyq, soǵan qarsy qalyń   eńbekshi   halyqtyń   syny, narazylyǵy, alys-tartysy, alys-armany bári de aıqyn kórinedi.

Ańyz ertegiler de qazaqtyń  kóp ertegisiniń biri. Bul toptyń ereksheligi barlyǵy da tarıhta bolǵan adamdar jaıynan aıtylǵan, halyq shyǵarǵan kórkem áńgime bolady. Bul onyń ertegilerde tarıhı adamdar ómirindegi ýaqıǵalar dál aıtylmaıdy, kóbinese eldiń óz janynan qosqan, biraq sol tarıhta bolǵanyn syıymdy tym is, minez, áreketter áńgimelenedi.

Bul jaı alys eskilikte bolǵan adamdar týrasynda bir bolsa, tipti berinde, jańadan bolǵan tarıhtyq adamdar jaıynda da bola beredi. Tarıhta el jadynda aty qalǵan belgili bir qylyq áreketimen elge dańqty bolǵan kisi bolsa, sonyń ómirinde shyn bolǵan minez qalpynan týǵyzyp, qıaldyq, tyń is,

ýaqıǵalar tiziledi. Ondaı áńgimelerdi ańyz deıdi.

Ańyz ertegileriniń taǵy bir ereksheligi, ol áńgime etiletin adamnyń óz ómirindegi   shyn   isi   men mineziniń súrleýinen, ańǵarynan týady. Sondyqtan

batyr jaıyndaǵy ańyz bolsa, tirliktegi batyrlyq is-áreketine qosymsha ulǵaıtylyp aıtylǵan shyǵarma bolady. Kúldirgi bolsa, onyń sol kúldirgilik is, minezderine qosylyp, ulǵaıtylyp, molaıtylyp aıtylǵan oqıǵa bolady.

2.2.Erteginiń tárbıelik máni

Adamnyń balalyq shaǵy ertegimen tyǵyz baılanysty. Biz ájemizden ertegi aıtyp nemese oqyp berýin jıi suraımyz. Sıqyry bar oqıǵalardy tyńdaýdy taǵattana kútemiz. Kóńildi de aıanyshty, qorqynyshty da kúlkili olar bizge birazdan tanys. Olarmen bizdiń álem, jaqsylyq pen jamandyq, ádilet týraly alǵashqy kózqarastarymyzdy qalyptastyrady. Bir qaraǵanda jáı kishkentaı ǵana áńgime sıaqty, al shyn máninde osy áńgimelerde halyq danalyǵy, meıirimdik pen zulymdyq týraly túsinik jatyr.Ertegiler bizge sonaý erte zamannan keldi. Ertegige biz senemiz, ondaǵy oqıǵalar keıde ózimizben bolyp jatqandaı, qorqynyshty jerinde kózimizdi jumamyz. Eń negizgisi – bári de jaqsy aıaqtalatynyn senemiz. Qazaq halyq ertegileri tunyp turǵan danalyq.

Qazaq keıipkerleri batyldyq, batyrlyq, meıirimdilik sekildi adamı qasıetterimen ǵana kórinip qoımaıdy, sonymen qatar jaqsylyq zulymdyqtan ústem shyǵady. Jaǵymdy keıipkerler arasynda batyrlar da, qarapaıym adamdarda, jáne áıelder beınesi de bar.Qazaq ertegilerindegi aqyldylyqtyń taǵy bir kórinisi – kóregendik aldyn ala boljaı bilý.Alǵashqy qaýymnan bastap, bala tárbıesine erekshe áser etetin ertegilerdi oılap shyǵarǵan adamzat tarıhynda ertegilerdiń tárbıelik máni zor. Qazaq ertegileri san alýan.«Aqyn ózgelerdiń sezbegenin sezedi, kórmegenin kóredi, oılamaǵanyn boljaıdy, tili jetpegenin aıtyp beredi» dep Júsippek Aımaýytov aıtqandaı ertegilerdiń de balalardyń da qıalyn damytýda, sózdik qorlaryn, ulttyq dúnıetanymdaryn, kózqarastaryn baıytýda áseri mol.Ertegiler ár ýaqytta da qaı balany bolmasyn qyzyqtyratyn, qıal álemine jol ashatyn kilt ispettes. Ol ómirde kezdespeıtin keıipkerlerimen, múmkin emes jaǵdaıattarymen erekshelenedi. Qazirgi damyǵan kezeńde balalardy elitip, nazaryn aýdaratyn, kóz qyzyqtaryn dúkender, kompúterlik oıynhanalar óte kóp. Odan qalsa uıaly telefondardy da ata-ana balalaryna erkin ustaýǵa ruhsat berýde. Bul bir jaǵynan damýymyzǵa, ósip-órkendeýimizge ashylǵan jol bolǵanymen, balalardyń kórkem shyǵarmany oqýǵa degen qyzyǵýshylyqtaryn joıýda. Sondyqtan da, ásirese bastaýysh synyp balalaryna ertegini qyzyqty etip jetkize bilý jáne ertegilerdiń shyndyqqa janasymdy ekenin, ondaǵy shynshyldyq pen adamgershilikti bala boıyna sińire bilý úlken sheberlikti qajet etedi.Ertegilerde halyq basynan keshken ǵasyrlar iz jatyr. Olarda eńbekshi halyqtyń turmys-tirshiligi, ádet-ǵurpy, eldik tarıhy, qıly-qıly qıyn asýlary halyqtyń muń-sheri, arman-muraty beınelengen. Árıne ertegilerdi oqyta otyryp tárbıe nárin bala boıyna egý úshin, eń aldymen oqýshylardyń ertegige degen qyzyǵýshylyǵyn  arttyrý qajet. Mysaly, “Er Tóstik” ertegisi kóp ertegilermen salystyrǵanda, mazmuny, sújeti, sóılem qurylysy, tili jaǵynan erte zamanda shyqqan ertegi ekendigin ańǵartady. Ertegiden qazaq halqynyń eski mal sharýashylyq ómirin  jáne olardyń dúnıetaný kózqarasyn kóremiz. Qazaq ertegilerin eń alǵash zerttep, jınaqtaǵan Shoqan Ýálıhanov, G.N. Potanın, V.V. Rodlov, A.E. Alektorov, A. Ivanovskıı, L. Isakov, O. Áljanov, R. Dúısenbaev, M. Kópeevter bolsa, keıin E. Dıdaev, N. Pantýsov, A. Melkov, M. Áýezov, S. Seıfýllın, M. Ǵabdýllınder zerttep jınaqtaı bastady.Bul zertteýshilerdiń barlyǵy da ertegilerdi adam balasynyń arman múddesi, bolashaqtan kútetin úmitinen, qıalynan týǵan dep qarastyrady. Biraq, ertegilerdiń tárbıelik jaqtaryn, adamnyń ne bir sapalyq jaqtaryn qalyptastyrýdaǵy onyń erekshe yqpaly týraly pikir kezdese bermeıdi.Erteginiń oqıǵa jelisin alsaq, tabıǵattyń asaý kúshterimen alysyp, maldy aman saqtap qalý jolynda, elinen, jerinen adasyp ketken aǵalaryn izdep tapqan Er Tóstiktiń erligin sýrettese, ekinshi jaǵynan, ár túrli dıý, pirilerimen kúresi baıan etiledi. “Er Tóstik”ertegisinde jalpy ertegilerdiń qaharmandaryna tán is-áreketter tolyq saqtalady. Er Tóstiktiń ózi – asqan kúsh ıesi emes, júrekti jigit. Erteginiń alǵa qoıǵan negizgi maqsaty – tabıǵattyń syry málimsiz kúshterin jeńý. Adamǵa zıan oılaıtyn Bektóre, Temirhan, Shoıynqulaq tárizdi jaýyzdyń ıelerinen ústem shyǵyp, olardy qalaı da ózderine baǵyndyrý bolǵandyqtan, er Tóstikke kómekshi ár túrli joldastar, serikter beredi. Ár túrli jaýyzdyqtardyń uıasy bolǵan adam balasyna qastyq qana oılaıtyn keıipkerler Bektóre,   Shoıynqulaq, Temirhan, peri, jyn, dıý, mystan kempirler qanshama kúshti, aılaker bolsa da, Er Tóstikten jeńiledi. Halyq jaqsylyqty aldan kútedi, bolashaqqa senedi.

“Er Tóstikte” kezdesetin unamdy, unamsyz keıipkerler basqa ertegilerdede bar. Keıde olardyń is-amaldary, aıla-tásilderi de ózara bir-birine jaqyn. Ertegilerdiń biryńǵaı jaýyzdyq ókili retinde jıi kezdesetin unamsyz keıipkerler – mystan kempir. Ol qaı ertegide bolsyn qastyq isteıdi jáne jer júzi halyqtary ertegilerine tán zulymdyq beınesi. “Er Tóstik” áńgimesiniń oqıǵasy da basqa ertegiler tárizdi, tyńdaýshylarǵa aýyzsha aıtyp berýge laıyqty qurylǵan.

Oqıǵanyń alǵashqy bastalýy shyndyq ómirde bola beretin qubylystarmen bastalady. Aldaǵy qystyń qatań bolatyndyǵyn erte sezgen, el jylqysyn alys otarǵa qystaýǵa aıdatýy, Ernazar balalarynyń kóp jyldar kelmeýi, shal-

kempirdiń de shyǵýy, bári de shyndyq oqıǵalarǵa uqsaıdy. Biraq munyń bári keleshek negizgi oqıǵanyń kirispesi – ekspozısıasy. Sújet júıesindegi alǵashqy baılanys — “Shańyraqtyń kúldireýi ishinde kerýli turǵan ker bıeniń tóstigi”. Er bop týǵan uldyń esimi, erteginiń aty,áńgimede kezdesetin shyndyq jáne ǵajaıyp oqıǵalardyń bir tamyry sol ker bıeniń tóstiginde jatyr. Ertegi jelisindegi ekinshi baılanys – Ernazardyń Sórqudyqqa qonýy, janynan qorqyp, jalmaýyz kempirge sadaǵynyń ushyn shyǵaratyn Er Tóstiktiń egeýin qaldyryp ketýi. Osydan ári qaraı oqıǵa shıelenise túsedi. Eger biz osyǵan deıingi oqıǵalar Er Tóstiktiń aǵalaryn izdep jatýy, aıdaýǵa júrmegen kóp jylqynyń kúreń bıeniń ertýi.

Ernazardyń toǵyz balasyna qyz izdeý, úılendirýi bári de halyqtyń ómirine shyndyq ómirine janassa, Er Tóstiktiń jer astyna túsýinen qıal-ǵajaıyp oqıǵalar bastalady

Haıýanattar týraly ertegiler eń kóne ertegilerge jatady. Ertegi keıipkerleri qasqyr, bódene, túlki, qumyrsqa «Túlki men eshki», «Aqymaq qasqyr», «Qumyrsqa men bódene». Ádette barlyq oqıǵa bir janýardyń aınalasynda ótedi, mysaly túlki – aılaker, qý. Qazaq ertegilerinde túlki keıde jeńiliske de ushyrap qalady. Mysaly «Túlki men tyrna» ertegisinde tyrnaǵa qonaqqa kelgen túlki odan ash ketedi.

«Qumyrsqa men bódene» ertegisinde qumyrsqa eńbekqor, tózimdi, aqyldy ári ózi kishkentaı-aq bola tura, alyp kúshtiń ıesi bolyp kórsetiledi.

«Shyq bermes Shyǵaıbaı» ertegisi sarań, qaıyrymsyz baılardy qarapaıym kedeı Aldardyń aqylmen aldap ketýin baıandaıdy.

«Jaqsymen joldas bolsań-jetersiń muratqa, jamanmen joldas bolsań-qalarsyń uıatqa», «Jaman dos, joldasyn qaldyrar jaýǵa» degen maqaldy osy ertegi jelisinen oqýǵa bolady. Adamgershilik tárbıeniń nátıjesi adamdyq tárbıe bolyp tabylady. Adamgershilik taqyryby máńgilik. Ol eshqashan eskirmek emes. Jas urpaqtyń boıyna adamgershilikti sińirý ertegi arqyly beriledi. Adamgershiliktiń qaınar bulaǵy-qazaq ertegilerinde desem artyq aıtpaǵan edim.

Qaı zamanda bolmasyn adamzat aldynda turatyn uly murat-mindetterdiń eń bastysy-óziniń isin, ómirin jalǵastyratyn salaýatty, sanaly urpaq tárbıeleý.

Urpaq tárbıesi-keleshek qoǵam tárbıesi. Endeshe, aqparattyq tehnologılar damyǵan kezeńdegi balalardyń oı-qıaldaryn óz ertegileri arqyly jetkizý múmkindigi bar.

Rýhanılyq - jeke tulǵanyń negizgi sapalyq kórsetkishi. Rýhanılyqtyń negizinde adamnyń minez-qulqy qalyptasady, ar-uıat, ózin-ózi baǵalaý jáne adamgershilik sapalary damıdy. Munyń ózi meıirimdilikke, izgilikke shaqyrady.

Qazaq halqynyń salt-sanasy men ata-babasynan kele jatqan dástúrin óz boıyndaǵy erekshe qasıetterin talantymen, daryndylyǵymen, ózgelerden erekshe tabıǵı qabileti arqyly bıikterden kórsetken. Qasıetti ertegiler arqyly tárbıe bergen, salt-dástúrin sol qalpynda saqtap qalǵan. Sonymen qatar elimiz egemendik alǵaly memlekettik tilde sóıleýine, bul qasıetti ertegilerdiń halyq aýyz ádebıetinde eń mańyzdy oryn alatyny sózsiz ekenin salystyryp kórsetý.

Halqymyzda «İzdengen jeter muratqa» degen sóz bar. Iaǵnı, ár nárseni bilýge talpynyp, bilimniń tereńine boılaý-damýdy kemeline  jetkizedi, rýhanı baıytady.

Qorytyndy

Ertegini tyńdaı otyra biz keıipkerlermen birge qýanamyz, renjımiz. Mysalǵa alsaq burynǵy aýyz ádebıeti qıal ǵajaıyp ertegilerde batyrlardy erjúrek aqyldy parasatty etip kórsetse, jan – janýarlardyń beınesin ár túrli obrazben somdap kórsetken. Qazirgi tańda jańa tehnologıa damyǵan zamanda  balalardyń qıalynan tek qana robot mashınalar nemese tobottar degen qıal ǵana týady. Olaı deıtin sebebim telearnalardan kóbinese sheteldik ertegiler kórsetilip jur.Al qazaq ertegileri – tárbıeniń aınymas kómekshi quraly, olar bizge túsinikti tilde ómir týraly, qıyn jaǵdaılardan shyǵý joldaryn kórsetedi. Ertegilerdi oqı otyra, biz ózimizdiń ishki álemimizdi damytyp,shyǵarmashylyqqa mashyqtanamyz. Ertegiler ómir barysynda tártibimizdi, qarym-qatynasymyzdy qalyptastyrady,shydamdyqqa, qaısarlyqqa, bolashaqqa mindetter qoıyp, soǵan jetýge úıretedi. Qazaq  ertegileri meıirimdilikke, adaldyqqa, ádilettilikke úıretedi. Jamandyqtan, ótirikten, zulymdyqtan aýlaq bolýǵa tárbıeleıdi. Árdaıym tatýlyq, birlik, yntymaq jeńetinin kórsetedi .

Usynystar:

Urpaq tárbıesi-keleshek qoǵam tárbıesi. Endeshe, aqparattyq tehnologıalar damyǵan kezeńdegi balalardyń oı qıaldaryn qazaq  ertegileri arqyly damytý múmkindigi bar.Sondyqtan meniń usynysym ǵalamtorlardan, telearnalardan , baspasóz betterine kóptep tárbıelik máni bar qazaq ertegileri  jarıalanyp nasıhattalsa, damyp ósip kele jatqan urpaqqa tıgizer áseri mol  bolar edi.

Osy aıtylǵan pikirim men usynysym balalardyń ıgiligi úshin barlyq aqparattyq quraldarda, baspasóz betterinde, jarıalanyp  otyrsa  nur ustine nur bolady degen usynysym bar.

Paıdalanǵan ádebıetter:

1.Ana tili men ádebıettik oqý ………………………………….………...(1,2,3, synyp)

2.Ǵalamtor jelisi

3.Móldir bulaq jýrnaly...........................................................................6 bet  №9 2014

4.Balmen balabaqsha jýrnaly.............................................................2 bet  №1, 2017 j.

5.Balalar ensıklopedıasy

6.Ǵabdýllın M. «Qazaq halqynyń aýyz ádebıeti»

---