InfoHub Logo

I

Balbyraǵan kók dala kún aımalap qushqan soń, betegesi bóritip, qyzǵaldaqtary jaınap ketti. Keýdeni jara jupar ısi ańqıdy. Alystaǵynyń bárin — saǵym kóterip, jer beti jel úrgen torǵyndaı tolqyp tur. Osy jupar ıis, keń dala jeke ózine tıgendeı teńsele basyp bir bala keledi.

Basyna boztorǵaıdyń baqyt qonsa,

Samyryq qyzmet eter panasynda

dep ándetip keledi. Aldynda qunajyn buzaýlaǵan kók sıyr, kók buzaýy sońynda, tar soqpaqpen syrt-syrt aıańdap barady. Aınala ushqan kók quladyn bala men buzaýǵa oqtyn-oqtyn shúıiledi de, taıqyp shyǵady...

Basynǵan quladyn baqyt qusy, kók qunajyn dúnıe maly sıaqty. Boztorǵaıdaı sıqyna qaramastan, samyryqtaı samǵap keledi jas kóńil, Ákesi aıtqan armanǵa dál qazir jetken tárizdi.

«Taýdaı talaptan barmaqtaı baq artyq. «Baq» degen kishkentaı ǵana qus. Ol tek orazdynyń basyna qonar, balam. Basyna boztorǵaıdyń baqyt qonsa, samyryq qyzmet eter panasynda» deıtin ákesi marqum.

Balasy qumartyp:

— Ol qus qaıtse qonady? Qandaı eken ózi? — degende.

— Eńbegiń jansa kórersiń, shyraǵym, — dep, balanyń sony oıyn shıyrǵa ákep soǵatyn da kete baratyn.

Bala búgin sol shıyrdan shyqqandaı, baqyt qusyn tapqandaı bolyp keledi. Ózimen salystyrǵanda, kolhoz bastyǵy, brıgadır, agronom, zootehnık — shonjar adamdar. Bárinen asyp, kók sıyrdy syıǵa aldy. Bári kelip qolyn ustap, arqaǵa qaǵyp, boztorǵaıǵa qyzmet etken samyryqtaı kúbirledi. Bul syı-qurmetti ákesinshe jorydy bala. «Eńbek jandy» degen osy ǵoı. Baqyt qusy qaıda endi? — dep aspanǵa qaraı beredi. Belgili quladyn sol qusyń men degendeı aldy-artyn orap, tóbeden shúıilip maza bermeıdi. Bala shybyǵymen áli bir jasqaǵan joq. Quladyn bolyp júrgen baq qusynyń ózi me? — dep dámeli edi. Aýylǵa jaqyndaǵanda quladyn betimen ketti. Baq qumar bala kók sıyrdy úıine qaraı qaıyrdy. Esik aldynda kún sala qarap turǵan sheshesi Talmuryn jebeleı basyp, jótele túsip, qarsy júrgende, artynan domalanǵan ala kúshik, quıyndaı ushqan qyz bala qýyp jetip basyp ozdy. Qyz kele buzaýǵa jarmasty.

— Jalǵyzym, jetimegim jetkizdi de táńirim...! — dep, ana kele balany qushty. Ala kúshik qalaı qýanaryn bilmeı aıaq astynda aýnap jatyr.

Qýanǵan bir ǵana Asaıynnyń úı-ishi emes. Kóp bóriniń ishindegi úsh úı qozǵannyń tóbesi kókke eki-aq eli jetken joq. Jas Japparqan top jaryp, júlde aldy. Aýyl adamdary «qutty bolsynǵa» kelip jatyr. Úseıin, Qusaıyn, Asaıynǵa qaraǵan bas kótererler ózara shúńkildesip, bir semiz qoıdy jyǵyp tastady.

— Týǵanda toı jasaı almap edim. Jigittigine jasaıyn, qaraǵymnyń! — dep Talmuryn búgin baryn saldy ortaǵa. Qozyqarynnyń bir buryshynda jatqan sary maıyn qarnymen ákep qoıdy. Un dorbasynyń túbin qaǵyp, taba salyp, sary maıǵa týraǵan ystyq nandy shashýym dep et aldynan bere bastady elge...

Japparqannyń jas oıy aýyldy lepirtken bul qýanyshqa áli boılap jetken joq. Buzaý baqty, qoı baqty. Kólik basyn ustap, egin saldy, shóp shapty. Ystyq-sýyq, erte-kesh demeı, brıgadır jumsasa tompańdap júgire berdi. Tilazar emes, tilalǵysh, alańǵasar emes, baıypty, tyıanaqty bala atandy. Osylaı atanaıynshy degen oı tipti bolǵan joq onda. Tapsyrmany oryndaý mindet, mindetti tyndyra oryndasa tolymdy eńbekkún jazylady. Osyny ǵana jaqsy biledi. Búgin oılamaǵan jerden eńbekkúnniń ústine qolaqpandaı sıyr tıgenge tań-tamasha. Jurttan bólek ne istedim? Ákem aıtqandaı eńbek janyp, baqyt qusy qonbaq pa? Nege kórinbeıdi ol qus? — dep qara kózi jaı tappaı úı syrtynda áli qaraýyldap júr. Úı ishindegi aýyl adamdary dý-dý...

II

Japparqan baqyt kusyn bes jyl kútti. Kelmedi. Kúder úzgeli eki jyl. Jeti jylda jıyrmaǵa tolyp, qolaqpandaı jigit boldy. «Baq» degendi basqasha túsinedi endi. «Baq» kókte júrgen qus emes, jerdegi eńbek jemisi, eńbek etseń, uqsata etseń bári sodan tabylady dep bekigen. Biraq, osy bekigen oı Bátıqaǵa kelgende bosaı beredi...

«Quralaı kóz, qıylǵan qas Bátıqa qol jetpes arman sıaqty. Tek «baqyt qusy» basyna qonǵan adam ǵana Bátıqanyń bal tilinen lázzat alar, deıdi Japparqan. Óziniń oıqastaýynda kemdik joq. Áli darıa almaı júr. Jumysqa bara jatyp ta, kele jatyp ta sol úıdiń esik aldynan ótedi. Qoly bos ýaqytta ylǵı Bátıqanyń qasynda jantaıýmen bolady. Qaljyńǵa orasholaqtaý. Oǵan uıalshaqtyǵy qosylyp, oıyn týra aıta almaı, ne janamalap jetkize almaı ishi árdaıym oıran.

Búgin kúndegi ádetinshe taǵy da keldi. Qaıtse de bet ashýǵa bekinip keldi. Eki asyqty birine birin atyp, birese ıirip qoıyp, ún-tún joq jantaıyp jatyr» Bátıqa oramal kestelep otyr. Aqyryn ǵana yńyrsyp ándetedi. Aq bátestiń betinde jylmańdaǵan ilgek biz, mór tógilgen sym saýsaq jibekten órnek jasap barady. Ádemi órnek, názik ún aryndaǵan júrekti arbap ózine tartyp barady...

Qaraı-qaraı Japparqannyń kózi, jantaıa-antaıa janbasy taldy. Ne de bolsa bet ashýǵa bel baılap, shyıyrshyqtaǵan bir qaǵazdy tastaı berdi Bátıqaǵa.

Bátıqa ań-tań. Qaǵaz ben Japparqanǵa kezek qaraıdy. Bir toǵa jigittiń qylyǵyn boıyna syıǵyza almaı turǵan sıaqty.

— Bul ne? — dedi qaǵazdy qolyna almaı.

— Bireýdiń sizge bergen haty edi.

— Hat tasýǵa turdyńyz ba?

Joq, — dep tómen qarady Japparqan. Uıalǵanynan qyzaryp ketti. Bátıqa odan ári qyspaı, hatty alyp ishinen oqı bastady.

Bátıjan, sizge arnap jazdym jumbaq
Túsinip oqyǵanǵa sózi ońdy-aq,
Jazamyn óleń qylyp júregimdi
Qyzyl til aman bolsa ıek pen jaq.
Kelip em qumar bolyp kópten sizge,
Oıymnan shyqpaǵan soń úıde-túzde,
Jastyqtyń bazarynda oınap, kúlmek
Burynnan mura emes pe qalǵan bizge.

Hatty aıaqtaǵansha Merekeń kirip keldi. Kózi shatynap, saqaly jelpildep ketken eken, hatty kórisimen taıaǵyn ala umtyldy.

Qańǵyrǵan Qozǵan, nege qoıqańdaı beresiń sen osy!..

Japparqan ata jóneldi. Esikten shyǵa bergende, shaldyń aq taıaǵy kelip baltyrdan bir sart etti.

Osydan keıin Japparqan bul úıge kelýden tıyldy. Kelmese de bir jala taǵy jabyldy. Bátıqanyń jaıyp qoıǵan shálisi joǵalypty. Merekeń ony da Japparqannan kóredi. «Eregisip aldy. Alyp berińder» dep árkimdi mazalaı bastady.

Qyzǵanshaq shaldyń minezin el qyzyq kórse de, ury atanǵannan syrtta júrip Japparqan kúıinedi. Naqaqtan Japparqandy tańǵanǵa úıde otyryp Bátıqa kúıinedi. Jazyqsyz eki jas bir kúni qudyq basynda ońasha kezdesip qaldy.

— Qudaı aqy, shálińdi men alǵanym joq! — dedi Japparqan salǵan jerden.

— Almaǵanyńdy bilemin. Nege qysyldyń sonsha?

— «Ury» degen jaqsy at pa?

— «Qary» degen de jaqsy emes. Bárinen aıypsyz aıypty bolǵan jaman eken.

«Onda istep aıypty bolaıyq» degen sóz lyqyp aýzyna kelse de, Japparqan aıta almady. Jyrtylmaǵan uıat pernesin jalyndaǵan jas júrek dáýirleı kelip soǵady, jaryp shyǵa almaı shyrmala beredi. Sony sezgen suńǵyla Bátıqa albyrt júrekti shyrmaýdan shyǵara sóıledi:

— Hatty kimge jazdyrdyń?

— Áljanǵa.

— Óleń kimdiki?

— Ózimdiki, — dedi Japparqan qyzarańdap. Bárin bireýdiki deı berýge namystanyp, alǵashqy aıtqan ótirigi edi. Onysyn da Bátıqa qup ala qoıǵan joq.

— Til jetip turǵanda hat jalǵaýdyń keregi ne? Jaralanǵan soń, jasqanýdyń keregi ne? — dedi de, shelegin kóterip júre berdi. Óńine qaraǵanda «Menen aýlaq» degendeı sup-sýyq, sózine boılaǵanda «kelseń kel» degendeı jyp-jyly. Qaısysyn ustaryn bilmeı, qalt qarap qalǵan Japparqan bir sýynyp, bir qyzynyp turyp-turyp, úıine qaraı aıańdady.

Qyna jaqta arsalańdap Qaıyrbek keledi. Bárin kórip, bilip qoıǵan sıaqty. Eki ezýi eki qulaǵynda.

— Pisti bilem! — dedi kelisimen.

Qaıyrbekten jasyratyn syr joq. Japparqan bar áńgimeni ortaǵa saldy. Ekeýiniń de toryǵany Mergembaı otaǵasynyń úıi. Mergembaıda bir kelin, bir qyz bar. Kelini: — Bátıqa. Bıyl túsken. Kúıeýi alty aıdan beri túrmede. Aman kúninde de barqadar taptyrmaǵan jigit desedi. Bátıqaǵa Japparqan, qyzǵa Qaıyrbek qyryndaıtyn. Sháli joǵalǵannan beri Merekeń úıiniń mańynan júre almaı, til ala almaı, alystan moıyndaryn sozatyn edi. Bátıqanyń sózin estigen soń, Qaıyrbektiń kózi jaınap ketti.

— Qulaı túsken eken! — dedi julyp alǵandaı. Japparqan áli kúdikti.

— Hat bergenimdi unatpady. Óńi sýyq, — dep taıqaqtaıdy. Qaıyrbek qaıraı túsedi:

— Úıge kirýge qorqasyń. Osydan artyq ózi kele me saǵan.

— Qoryqpaımyn. Kelisip almaı kımekteý uıat emes pe?

— Qyz-kelinshek qar sıaqty. Jigit taqalsa erı bastaıdy. Uıalsań qyzdan qur qalasyń. Men ne de bolsa bara kórem.

Qaıyrbekten qalyp qoıý shyn qoryqqandyq kórindi Japparqanǵa. Buryn áıelmen janasýǵa uıalsa, endi qorqýǵa uıaldy. Qabatynan kelgen eki uıatty salmaqtap baıqap edi, qorqaqtyq týra qorlyq eken.

— Men de bara kórem! — dedi sonan soń qatýlanyp.

* * *

Dál sol kúngi tún. El uıyqtaǵan ýaqyt. Ekeýi Merekeń úıin jaǵalap júr. Tereze de, qaqpa da ishten jabýly. Qaqpa astynda ıt kirip shyǵatyn bir tesik, tóbede kisi sıatyn bir tesik bar. Qorada, qaqpaǵa jaqyn báıbishe jatyr. Merekeń syrtta, tereze aldyna jatypty. Qyz, kelinshek úıde. Ońasha. Bárin barlap bolǵan soń:

— Tóbeden túselik, — dedi Qaıyrbek. Japparqan júregi dúrsildep tursa da, syr bergen joq. Qora tóbesine shyǵyp, eńbekteı-eńbekteı tesikke jetkende, ala moınaq dúrse qoıa berdi aldarynan. Bul sirá tóbedegi tesikti kúzetip jatsa kerek. Qaıyrbek súıek tastap, dymyn óshirdi de, lyp etip tesikten túsip ketti.

Japparqan keıindeý qalǵan. Dybys shyqpaǵanǵa jaqsylyqqa joryp, tesikke kelse, Qaıyrbek áli túsip bolmapty. Qoly tóbege, aıaǵy jerge jetpeı, qarnynan bir aǵashqa ilýli tur. Sonda da dybysyn shyǵarmaı týlaı beredi. Japparqan jalma-jan belbeýin sheship, baılady da, salbyrata qoıdy. Belbeýden ustap aman-esen jerge jetti Qaıyrbek. Báıbishe túk bilgen joq. Qor-qor uıyqtap jatyr. Japparqan da salbyrap keledi. Qaltasyndaǵy bir shyny kendir maıdy qolyna alyp, Qaıyrbek esikke bardy. Eń aqyrǵy qaýip, esiktiń shyqyry. Qarańǵyda tabaldyryq mańdaısha, jaqtaýdyń bárin maılap jatyr. Mysyqsha basyp Japparqan ketti. Esikti tyrs etkizbeı ashyp ekeýi úıge endi...

— Ury! Ury! — dep aıqaı sala tura kelgende, jalt bergen jastar myna jaǵyndaǵy qara qazandy baıqamaı tóńkerip ketti. Sút aqtarylyp qaldy. Qarańǵy, tar qoranyń ishinde kempir bajyldap qýyp júr. Tógilgen sútke taıyp, tóńkerilgen qazanǵa súringen bozbalalardyń ústi-basy bes batpan. Bir abıir — túnde eshkim kórip jatqan joq. Birimen biri soqtyǵyp ta qalady, qulatyp ta ketedi. Merekeń qorasy shalpyldap, sartyldap álem-topyraǵy shyǵyp jatyr...

Qoradaǵy bul dúbirdi estise de, estimeı qyz ben kelinshek kórpelerin búrkene túsedi. Terezeden bir kezde Merekeńniń aıqaıy estildi:

— Neǵyp jatyrsyńdar, ash terezeni! Arjaqty jaý shapty...

Terezeni ashpasqa, oıanbasqa bolmady. «Qaıda, qaıdalap!» qyz ben kelinshek Merekeńe ere qoraǵa shyqqan kezde, Qaıyrbek te Japparqandy syrtqa shyǵaryp úlgirgen. Endi ózi tyrmysyp jatyr edi. Merekeńe qaraǵandar jabyla kelip aldy balaqtan. Keýdesi syrtta, Japparqan myqshıyp joǵary tartady. Bóksesi ishte, qoradaǵylar tómen tartady Qaıyrbekti qaıyssha sozyp jatyr. Merekeń bir kezde taıaǵyn ala sala maı quıryqtan tópeı bastady, qyzy qatýlana tartqan bolyp, Qaıyrbektiń aıaǵyna ıyǵyn tóseı qoıdy. Manadan beri kúsh ala almaı jatqan baıǵus bir-aq yrǵydy sodan soń.

— Bar sonymen! — dedi Merekeń. Aırylyp qalsa da aıyzy qanyp qalǵan tárizdi — Jýyrda bókseńdi basa almassyń bálem, — dep qala berdi qýmaı.

III

Bir shoshaqty bir-aq tıegen dáý brıchka dańǵyl joldyń ústinde syńǵyrlata jyljyp barady. Brıchkany súıregen qos qol ókpe júziniń qasynda torǵaıdaı, sonda da kúıisin buzbastan jaıqala basady janýar. Japparqan arba ústinde etbetinen jatyr. Jol asfálttaǵandaı tegis, tósegi mamyqtaı jumsaq. Atbasardyń jazyq dalasynda dáý brıchkanyń ústinen talaı jer kórinedi. Kórip keledi, oıǵa ózin kómip keledi Japparqan...

Oń jaqtaǵy sonaý «Qalmaq molasynyń» mańy kóz kidirmeıtin kódeli qylań dala. Sol dalada qaptaǵan adam, qyzý dýmaı elesteıdi. Osy eles uıyqtasa túsinen, oıansa esinen shyqpaǵaly áldeneshe kúnder ótken. Buǵan deıin oı dúnıesine úńilgende aldymen áıgili eki eles kórinetin. Biri — bala shaǵynda, keń dalada kók sıyrdy jalǵyz aıdap kele jatqany. Endi biri — jigit shaǵynda, Qaıyrbek ekeýi Merekeńniń úıine engen tún. Qazir sonyń ekeýi de alystap, kómeski tartyp, qylań dala kóńildi ózine aýdaryp alǵan.

Budan bir aı buryn bul dalada saltanatty toı ótti. Kókpar, taqym tartys, at shabys, kúres, aýdaryspaq — bári boldy. Aýdan, aýyl basshylary, kópti kórgen qarıalar bas qosty. Sóz sirnesi — erlik pen óner bolyp shyqty. Oıyn-saýyq, jıyn-toı, mahabbat, mártebe adamgershilik — bári sol ekeýiniń tóńiregine jıylypty. El nazary árdaıym solarǵa aýǵan. Qazir de osy jıyn áriden qozǵap tolǵaı kele, áskershe kıingen bir top qazaq jasyna tilek batasyn, babalarynyń ardaqty saltyn berip tur. Qyz-kelinshekter kózi móltildep tónip qapty. Qyzyl ásker qataryna alynǵan jastar osylaısha dýman, qurmet, mártebemen ketip bara jatqanyn kórgen soń:

— Eń ardaqty — qyzyl áskerler eken ǵoı!.. — dep arman ete bir kúrsingen Japparqan.

Toıdan qaıtysymen armanyn sheshesine aıtyp edi, Talmuryn kóz jasyn kól qyldy.

— Deniń de cay emes. Taıanyshym, tilegim jalǵyz sen. Senen qalyp ne bolam... — dep eńiregende Japparqannyń saı súıegi syrqyrady. Sodan keıin armanyn ishke tyǵyp, tek anda-sanda, Talmurynnyń kóńli kóterińki otyrǵanda ǵana:

— Men, áskerge baramyn, batyr bolamyn, baǵymdy synaımyn desem, apam jylaıdy. Úıkúshik bol deıdi, — degende úı ishimen qosyla Talmurynnyń ózi de kúlip jiberetin. Birte-birte bul áńgimege qulaq úırendi. Áskerge alynǵandardy kóre-kóre kózi úırendi. Talmuryn kónbese de, ıi jumsap qalǵan tárizdi.

Arba ústinde etbetinen jatyp, oıǵa shomǵan Japparqan osy jaıdyń bárin tolǵaı kelip, anasyna búgin aqtyq tilegin qıyla aıtpaq bolyp keledi. Bir ákeden ózi jalǵyz bolsa da, ákesimen týysqan Qusaıyn, Úseıin bar. Týmasa da týǵandaı bolyp ketken nemere qaryndasy Báten bar. Kempirdiń óz aýqaty ózinde. Bul ıgi saparǵa Japparqan qart anasynyń qamyn ábden oılap baryp bekidi. Eń aqyry qoldaǵy eki-úsh qaranyń qystyq azyǵy da daıyn. Mynaý dáý brıchka osymen besinshi ret tógiledi.

Daǵdyly sartaban ógizder úlken joldan jam jolǵa buryla jónelgende ǵana Japparqannyń oıy bólinip, arbadan tústi. Talmuryn esik aldynda shaıyn qaınatyp kútip otyr eken, anadaıdan-aq:

— Shaı ishken soń túsirersiń dep aıqaı saldy.

Arbany maıaǵa janamalap ákep, tireı doǵaryp, Japparqan shaıǵa kelip otyrdy. Anasy búgin tym kóńildi. Tań namazyn oqyp jatqannan keıin, tamasha bir tús kórgenin aıta bastady:

— Aı sútteı jaryq eken deımin. Jylqyǵa jaý tıipti. El taıly-taıaǵy qalmastan «attan!» dep shaýyp barady. Seniń astyńda aqboz atyń bar. Astyńa turmaı, aspanǵa shapshıdy. «Naızamdy áper, apa, naızamdy áper!» deısiń esik aldynda turyp.

— Qaraǵym-aý naızań bar ma edi? — dep shı ishindegi soıylshańdy alyp shyqsam, týra baıaǵynyn jelekti naızasy bola qapty. Ala sala shaýyp kettiń. Sonsha bolmady — «Japparqan jetti. Japparqan túsirdi...» degen daýystar shý ete qaldy.. Qýanǵanymnan oıanyp ketippin. Júregimdi basyp baıqasam, týlap jatyr eken...

Báıbishe bul túsine óńindegideı senip, jaqsylyqqa joryp, qýanysh sadaqasyn berip te qoıǵan. Japparqan da qýanyp qaldy. Qýanysh ústinde anasyna aıtam degen aqtyq tilegin aıtyp tyndy:

— Apa, meni ustaı kórme endi. Ne túrtse de túrtip júr. Sharýańdy jaılap, azyǵyńdy saılap bolǵan soń, aq batańdy surarmyn dep edim. Kezi mine dastarqan ústinde, jaqsy jorańnyń tusynda jetti. Tilegimdi tez qabyldap, áskerge tez alar ma eken, irkilmeı oń batańdy bershi, apataı? Bárinen aırylyp, judyryqtaı menimen qalǵanda da, elden ketip, el shetine kirme bolǵanda da shydapsyń ǵoı. Shydashy áli de, qane, jaıshy qolyńdy bógelmeı, jaıshy!? — dep anasynyń moınynan qapsyra qushaqtaı qolyn jaıyp, telmire qaldy Japparqan. Telmirse de, kóz jasyn kól qylmaı, janǵa balaǵan jalǵyzyna jan qınala tolǵatpaı ruqsat berer degen joq edi. Talmuryn biraz úndemeı otyrdy da, betin taqap turǵan balasynyń mańdaıynan bir súıip:

— Bolmadyń ǵoı, qaraǵym, — dedi. Qolyn jaıdy. — Ózegim úzip ketse de, talpynǵan jasqa tusaý bolmaı shydaıyn, — dep kúbirlep turyp betin sıpaǵanda, sýyq betke ystyq jas yrshyp shyǵyp, domalap-domalap ketti...

IV

Japparqan ózi tilenip áskerge ketti. Ketkeli eki-úsh aı. Sonyń bir aıy júrispen ótti. Qaıdan kelip, qaıda turǵanyn bilmeıdi. Úlken ózen, shalqan kól, tesken taýlardyń talaıyn aralap kelip, ushy-qıyry joq mylqaý ormannyń qaq ortasynda júr. Jalǵyz emes, joldastary kóp. Biraq, birin tanymaıdy, biriniń tiline túsinbeıdi. Kún aǵashtan shyǵady, aǵashqa batady. Aǵash kesedi, jer qazady, jol salady. Bári jat, bári jumbaq. İsteı beredi. İsi áıteýir, joldastarynan qalysqan joq. Keıde asyp ketip, bastyǵy arqaǵa qaqqanda, kóńili kóterilip qalady.

İsteı-isteı kúndegi tirshilikke qalyptasyp aldy. Nobaılasa, ymdasa júrip, birneshe orys sózine en taqty. «Munysy bizdiń qazaqtyń myna sózine keledi» dep kezi kelgende sóılesedi. Onysyna joldastary birde túsinedi, birde túsinbeıdi.

Elsiz orman, áskerı tártip, túsiniksiz til: Japparqan basqa bir dúnıege kezdesken sıaqty. Kórgen-sezgenniń bári keýdege jınalyp, júrek top. Syr ashyp, pikir alysýǵa til de, dármen de az. Eń bolmasa artta qalǵan elge kórgenin hat arqyly baıandap, ish ortaıtýǵa hat bilmeıdi. Oryssha qol qoıýdy osynda kelgen soń ǵana úırendi. Búgin oı basyp, tipti aýyr otyr. Joldastary kúndegi ádetinshe jumystan keıin dem alyp, ázildesip oınap, biri kitap oqyp, bireýi uzaq áńgime aıtyp, kúnniń qalaı etkenin biletin emes...

— Hat bilgenniń, oryssha til bilgenniń armany bar ma eken, — dedi bir kezde ózine-ózi kúrsinip. Taıaý otyrǵan Kostá eleń ete tústi.

— Chto ty govorısh?

— Aýyl sápsem dáýleýke. Biz qaıda turmyz?

— Da, da, daleko ostalsá.

— Tvoı mamaı ee?

— Mama?

— Mamaı, shesheı bar ma deımin?

— Est ı papa est

— Brat ee?

— Est

— Tı depka koláıt?

— Gýlálı. Teper net.

— Tı kolhoz rabotal?

— A-Aha.

— Karosho rabotal?

— Ne ploho.

— Plohoı rabotal?

— Net. Horosho rabotal.

Kostá men Japparqan tili jańa shyqqan jas balasha osylaısha sóılesedi. Tildiń jetpegenin oımen, ymmen jetkizip otyrady. Erkin sóılesip, oıdaǵydaı tegis aıta almasa da, osynyń ózi úlken tynys. Búgin kúndegiden kóri kóbirek sóılesti. Sózderine buryn qoldanylmaǵan jańa tilder aralasty. Óste-óste jattyǵyp ketetinine ekeýi de sengendeı jymyń-jymyń etedi.

— Tı orys ıazyk moı ýchıt?

— Ty mne kazahskıı ıazyk ýchı, — dep eń aqyrynda qol alysty ekeýi.

Japparqannyń budan sońǵy bir ermegi myltyq. Myltyǵyn kúnine birneshe ret sylap-sıpamasa kóńili kónshimeıdi. Orystyń ózge tiline kedeı bolǵanymen, myltyq bólshekterin, stroıda kezdesetin daǵdyly sózderdi alǵashqy kúnderde-aq úırenip alǵan. Kúndegi ádetinshe myltyǵyn alyp aınaldyryp turǵanda, shańǵymen aǵyzyp, bir qazaq esik aldynan óte berdi. Myltyqty ornyna qaıta qoıýǵa Japparqannyń murshasy kelgen joq.

— Toqta! Toqtalap ushty sońynan. Myltyq ala qýǵan áskerdi kórgen soń shańǵyly jigit ańyryp tura qaldy.

— Amanbysyń, joldas! — dedi arsalańdaı kelip Japparqan. Ol bir qolyn bergende, bul eki qolymen qushyrlana qysty. — Oıpyr-aı, qaı chashte isteısiń?

— Govorıte po rýsskıı.

— Orysshaǵa shorqaqpyn. Óz tilimizde erkin bir sóılesýge qumar edim. Jaqsy kezdestiń.

— Ne ponımaıý.

— Qaljyńdy qoı, qaı jerdikisiń?

— Davaıte po rýsskıı.

— Ras aıtasyń ba-eı? Mynaýyń uıat eken.

Tosyn jigit jymyńdap kúle beredi. Ań-tań bop qalǵan Japparqan kúlkiden dámelenip, jabysa túsedi.

— Joldas-eı, oıyn-qýlyq jata-jastana bola jatar. Áýeli jaqsylap tanysyp alaıyq ta. Óziń shet jaılap, týystardy umytqanbysyń, nemene?

— Mne nekogda, — dedi de, tartyp turdy jigit. Japparqan ne derin bilmeı aqyryp qaldy. Jalańbas, kóıleksheń kúıinde shyqqan edi, qulaǵy muzdap bara jatqan soń, ýqalaı-ýqalaı keıin qaıtty. Blındajǵa kelgende tońǵan qulaq jylynsa da, jigitke muzdaǵan ishi jibimedi. Kostányń:

— On toje kazah? — degen suraýyna.

— Plohoı, — dedi salǵan jerden.

— Pochemý?

— Plohoı kazah. Pse po rýsskıı davaı! On kazah, ıa kazah. Zachem po rýsskıı?

Kostá túsine qoıdy. Japparqanǵa kezdesken oırot, býrát, kahas, koreesterdiń biri bolý kerek. Óńi qazaqqa kelgen soń, qazaq emes degen oıynda joq. Atbasar mańynda, ne jol boıynda onyń birin kezdestirmegen. Kostá qazaq sıaqty talaı ulttar baryn aıtyp túsindirgende ǵana Japparqan qateleskenin sezip, saq-saq kúlip jiberdi...

V

1941 jyl. 22 mart. Japparqannyń orman ishine úırengen kezi; Mynaý úlken ózen — Amýr. Onyń jaǵasynda, dál irgeles Habarovskıı tur. Erteń sol qalaǵa taǵy da bir baratyn kún. Jumys bitirip kele jatqan Japparqannyń oıynda tek erteńgi kúnniń, sol qalanyń elesi ǵana bar edi.

— On mınýtta daıyn bolyńdar. Attanamyz, — dep kele sala jarlyq etti komandır.

Áp-sátte qarýlaryn asynyp, qapshyqtaryn arqalap, aǵash arasynan bir lek ásker shyǵa keldi. Sonyń biri Japparqan, sapqa turyp, kóppen birge tartyp barady. Endigi turaq qala bolaryn, dala bolaryn bilmeıdi. Úırengen Habarovskige aıaldaýdyń ózi neǵaıbyl bolyp kele jatqanda, eshqaıda kidirmesten vokzalǵa keldi de, qyzyl vagondarǵa bólinip-bólinip mine bastady. Buǵan qynjylǵan joq Japparqan. Poezdyń beti elge qarap tur eken. Elge qaıtpaǵanyn bilse de, ishi jylyp ketti. Qart ana, jas Báten súıkimdi Bátıqa... Bári de elestedi kózine. Týǵan jerdiń, esken eldiń eń bolmasa mańynan ótermin, — birine bolmasa birine kezdesip, aqtaryla sóılessem, el habaryna qansam dep kóńil júıitkigende, eshelon da júıtkı jóneldi. Kórshi vagonnyń birinde baıanǵa qosylyp bir top jas dýlatyp jatyr. Solarǵa eligip bul vagon da basty aıqaıǵa. Án, mýzyka, aǵyzǵan poezd, qýanǵan júrek dúrsili — bári ulasyp, búkil álem osy sostavqa qarap turǵandaı sezildi Japparqanǵa...

Eshelon shyǵystan batysqa qaraı on eki kún, on eki tún zymyrady. Neshe kılometr júrgenin Japparqan bilgen joq. Terezeden uzaq ýaqyt qarap turyp:

— Shıroka strana moıa rodnaıa... — dep ándetedi. Ásker arasynda kóp aıtylatyn bul ánniń mánisine jańa ǵana túsingen sıaqty. Júre-júre jer reńki, áýe raıy ózgerip ketti. El jıilep stansıalar irilep, ádemi úlken qalalar kezdese berdi. On úsh kún, on úsh tún degende bir qalaǵa jetip poezdan tústi bári.

Bul, Ýkraınanyń Kamensk-Podolski oblysyndaǵy Izoslavel — Shıpatov arasyndaǵy temir joldy otannyń ósken tilegine laıyq kúsheıtý kerek bolyp, ekpindi qurylys batalóny keldi. Japparqan osy batalónda. Batalón kele-aq iske kiristi. Izoslavel — Shıpatov arasyndaǵy burynǵy jolmen jarystyra jańa joldyń tósegin jaıa bastady. Eńbek qazany ile qaınady. Buryn jyl boıy salynatyn joldy úsh aıda bitirý kerek. Jumys kúni burynǵysha segiz saǵat. Qalaı bitirý kerek?

Áskerı kópshilik synnan súrinbeı ótýge áý desti. Áldeneshe topqa bólinip, shonjar jumysty bólshektep bólip áketti. Ár top ózine tıgen sybaǵany óz ishinde taǵy bólisip, kimniń kúnde qansha istegeni alaqanda.

Jerdi talqandap jol salǵan qalyń qoldyń ishinen sýyryla shyqqan birneshe jigit bar. Sonyń biri kózge kúıki, quryshtaı ǵana Japparqan, eńgezerdeı Kostádan táshke tartsa da, rels kóterse de, jer qazyp, shpal tasysa da qalyspaıdy. Kostá shylym tartqanda ol ozyp ketip tosyp turady.

— Kishkentaı qazaq osyndaı, úlken qazaq qandaı eken! — dep kúledi Kostá.

— Ekeýi normalaryn eki eseden oryndap, «ekijúzshilerdiń» qatarynda. Bul eńbek teńdestigi joldastyq qarym-qatynastaryn, ázilderin burynǵydan da kúsheıtip, bárinen de til ustartýǵa jaqsy boldy. Japparqan qazir orys tilin birsypyra túsinip, ózi ájeptáýir jarady. Kostáǵa qazaq tili yryq bermeı júr.

— Qazaq bas, — dep basyn shaıqap qoıady ol. Japparqannyń orys tilin tez úırenip kele jatqanyna súısinedi de, óz basyn kemsinedi. Japparqan aqyl salystyrýdan kóri qajyr salystyrýdy unatyp:

— Kishkentaı qazaqqa ilesip kórshi qane! — degende, ekeýi jańa qarqynmen jarysa jóneledi. Qansha degenmen, ózi tolyq normany eki esege ylǵı jetkize berý ońaı emes. Qaısybir kúni jumys jaǵdaıy qıyndap, qaljyrap shyǵady. Sondaıda Kostányń bir sózi sergitip jiberedi:

— E, bul áli oıynshyq qoı! Kirpik qaqpaı, nár tatpaı ystyq-sýyqta, oq astynda júrgendi aıt... — deıdi Kostá. Aıtyp otyrǵanda Japparqannyń jany túrshigedi.

— Biz soǵyspaımyz. Ózi kelip qalaı soqtyǵady bizge?

Kostá Batysqa qarap aqyryn ǵana ıegimen mezgeıdi.

— Biriniń etin biri jep jatyr... Kórshiler de qanyn ishine tartyp aldy...

— Sen soǵysty kórdiń be, sirá?

— Iaposhkamen, fındermen keskilestik qoı...

Kostá qalaı keskileskenin, kimdi qalaı óltirgenin masattana aıtqanda, Japparqannyń kóńili Kostáǵa burynǵysyndaı bolmaı qaldy. Onyń eń jek kóretini — adam qanyn júktegen adam edi.

— Iapyr-aı, Kostá, seni olaı emes qoı deýshi edim. Qanǵa qunyqqan kisishe sóıleısiń ǵoı, — degende, Kostá saq-saq kúlip jiberdi.

— Sonda meniń ornymda sen bolsań, sen de sony ister ediń.

— Joq, óıtpes edim.

— Qaıter ediń?

— Áýeli ótinem. Sen bas salyp óltire beredi ekensiń.

— Sen ótilip turǵanda, onyń oǵy keýdeńnen ótip ketedi. Ózińdi óltiretin bolǵan soń óltirmeske amalyń joq.

Japparqan sóz taba almaı, oılanyp otyryp:

— Óltirý de, óltirmeý de, soǵysý da, soǵyspaý da qıyn eken ǵoı... — dedi de, ornynan turdy kúrsinip.

— Toqta. Tynystaıyq. Men shylymymdy bitireıin.

— Soǵysyp júrgende shylym tartýǵa, tynystaýǵa mursha bola ma! Úırene ber osy bastan.

— Qap, myna qurtymdaı qazaqtan qalyp bolmas, — dep Kostá da qurdy ornynan.

Bir jobamen ár tustan kóterilgen jol tesikteriniń aralary qosylyp, tutasqan qara jal bolyp kórinedi. Alǵashqy kezde ár jerde úıirilgen top, opyr-topyr jumys bir arnaǵa quıyp, býyrqana aqqan tárizdi. Tobyn jazyp, qanatyn jaıǵan batalón tizbektele turyp, biri shpal, biri rels jınaǵanda, biri ile-shala shegelep, jańa joldyń músinin saǵat saıyn, mınýt saıyn jasap barady...

Adam mashınadaı kúshti, shapshań. Adam boıyndaǵy ken — jer qoınyndaǵy kendeı kóp. Biraq bul qasıetter túpsiz tereńde jatyr. Ony tek sana men qumarlyq qana alyp shyǵady. Batalónda osynyń ekeýi de bar. Izoslavel — Shıpatov arasy jolsyz turǵan joq. Qosalqy jol salý, salǵanda jyl boıy emes, úsh aıda bitirip shyǵý — Otannyń uly sanasy, qaıtpas qumary ekenin ishteı bilip, istegen saıyn batalón aryndaı tústi.

Japparqan men Kostá normasyn búgin eki jarym ese oryndap, «eki júz elýshiler» degen bir ataqty taǵy shyǵardy. Kostányń boıyna qaraǵanda «mynadan shyqsa shyǵar» degendeı, alpaýyt. Onan qalyspaı júrgen kishkene Japparqanǵa tańdanady batalón. Atyn atamaı, «qurysh qazaq» deıdi, kópshiligi. Osy «qurysh qazaq» báıgeli jerde budan da ásem kórsetti ózin.

Úsh aıdyń ornyna eki jarym aıda Izoslavel — Shıpatov arasynda ekinshi jol daıyn boldy. Otan Qorǵaý Halyq Komısarıatynyń týyn kóterip, joǵarydan ókilder keldi. Eki qalanyń halqy batalónmen bas qosqan jıynda altynmen jazǵan Qyzyl Tý joǵary kóterildi. Bul tý bul jıynnyń sáýleti, mártebesi edi. Týdy kótergen qaraqat kóz qazaq jigitin sózge shyqqan sheshender bir atamaı ketken joq.

— Biz, qyzyl týly batalón atandyq. Asaıynov Japparqan sıaqty aıanbaı isteýshiler arqasynda jettik, osy mártebege, — deıdi, batalón komandıri Kernar, — Men evreı, ol qazaq. Uly Otan besiginde, alyp orys halqynyń qoltyǵynda osylaı óse beredi az ulttar, — dep qalyń kópti bir dýyldatty da, sózdi Japparqanǵa berdi.

Qol shapalaqtap, lebizine qumartyp turǵan jıynǵa Japparqan eki-aq aýyz sóz aıtty:

Men partıanyń ámirin oryndadym. Men qazaq namysyn jibermeýge tyrystym! — dedi de, trıbýnadan túsip ketti...

VI

Jol bitýin kútip turǵandaı nemister lap qoıdy. Aspandy samolet, jerdi tank qaptap ketti. Temir kıgen qalyń qol jer qaıystyra jortyp keledi. Oq jaýdyryp, ot boratyp, jolyndaǵynyń bárin jaıpap keledi...

Qyzyl týly batalón bul kezde Kalının maıdanyna baryp jetken. Jol degenniń talqany shyǵyp jatyr. Batalón quıyndaı ushyp Kalının, Kýpshıno, Klın, Dmıtrov, Sferma, Torjok, Rjev... aralarynda júr. Birin túzetse nemister birin oırańdap ketedi. Nemisti júrgizbeske bir jaǵynan ózderi de qıratady.

Ótken túni nemis samoletteri Rjevpen eki aradaǵy jol torabyn bombalady. Jol kesilip qaldy. Poezdy toqtatýǵa bolmaıdy. Batalón tún ishinde kelip qolǵa aldy joldy. Sodan damyldaǵan joq. Mine tań atty. Qalyń aǵashtan kóterilip, kún de shashyrap shyǵyp keledi. Bomba oıǵan úı ornyndaı úńgirler bitelip, betinen jol tósegi qaıta jıylyp jatyr, Shatynap jarylyp ketken, kúl bop janyp, morjasy ǵana qalǵan aǵash úıler kórinedi...

Bomba jaýǵan stansıa sonda da tirshiligin qoıǵan joq. Shashylǵanyn jınap, búlingenin túzep jantalasqan kópshilik. Kópshilik qıly-qıly: ásker, jumysker, kempir-shal, ájetke jaraǵan biren-saran balalar da bar. Bireýler bomba shashqan dúnıesin, bireýler bomba talqandaǵan adam denelerin jıystyryp júr. Birde-biri jaıshylyqtaǵydaı bet jyrtyp, jer baýyrlap daýys qylmaıdy. Qanyn ishine tartyp sazarǵan kóp, nege de bolsa beldi bekem býyp alypty.

Japparqan basyn kóterip, stansıanyń, osy beınesin kózimen bir sholyp ótti de, relsterdi jasaı berdi. Ol, alǵashqy kezde mundaı búlinshilikti kórgende yzadan janyp, aıanyshtan erip kete jazdaıtyn. Kóre-kóre qazir bárine kónipti. Eki relsti ushtastyryp vınttep otyryp, topyraq arasynan adamnyń bir saýsaǵyn taýyp aldy da, tańyrqamastan bylaı aparyp kóme saldy. Qaıta kelip, shapshańdata vıntterdi burap barady. Bes saǵatta bitirý kerek. Úsh saǵatta eń aqyrǵy relsti bekitip jatyr edi, nemistiń on bes samoleti birden kúrkirep shyǵa keldi. Burynǵy ádetpen joldastarynyń bári jasyrynyp qaldy. «Jasyryn» degen buıryq bolǵan joq. Japparqan jalǵyz ózi bekite berdi relsti...

Bomba jaýyp tur. Túsken jerin júndeı tútip, aspanǵa ushyryp jatyr. Nemister bul saparda joldy emes, stansıany aýmaǵymen qurtyp jiberýge attansa kerek. Kóbinese órt bombalarymen atqylap júr. Birneshe mınýttyń ishinde stansıa, ony qorshaǵan jumysshy poselkasy qyp-qyzyl ot bop ketti. Laýlaǵan jalyn, alaı-túleı tútin, kúrkiregen aspan, silkingen jer...

Japparqan qaıda bararyn, neni qorǵaryn bilmeı, aqyrǵy relsti bekitip bolǵan soń, buıryq kútip biraz turdy. Osy oırannyń bárinen basym, ǵajap ún estiledi. İńyrsıdy, shyńǵyrady, zarlaıdy. «Qutqar! Qutqar!..» dep ashshy daýystar shaqyrady. Solaı qaraı týra júgirdi. Býlyqqan tútinnen mańaıyn jaqsy boljaı alǵan joq. Qaqala-shaqala ushyp keledi. Shashylǵan konservi, kolbasa, nan, azyq-túlikterden aıaq alyp júrgisiz. Laýlap janǵan bir órtten ótip bara jatsa, un saraıy eken. Unnyń maıdaı janǵanyn kórgeni osy. Aıaldamastan, aıanyshty únderge taqalyp keldi de, jata ketti...

Ótken túngi bombalaýda stansıaǵa biri kire bere, bipi shyǵa bere eki poezd jetken jerinde aıqysh-uıqysh turyp qalǵan. Biri jaraly áskerdi tylǵa ákele jatqan, biri maıdanǵa oq-dári apara jatqan poezdar. Jol búlinip, ilgeri ne keıin júre almaı, amalsyz tur. Osyny keshe kózi shalǵan nemister búgin ákesiniń kóz quny qalǵandaı bombalady. Qatar turǵan eki sostav bomba túsken soń birin biri qurtyp barady. Oq-dári tıelgen vagondar gúrs jarylǵanda oq pen ot ushqyndary quıyndaı burqyraıdy. Jaralylar jatqan vagondar laýlap janyp, oq vagondaryna ot bere túsedi. Mańyna jan jolatar emes. Janyp jatqan dármensizderdiń daýysyn estigen adam shydar emes. Japparqan jer baýyrlap jyrǵalap keledi. Órt te vagonnan vagonǵa jyljyp keledi. Arǵy qabattaǵy sostav oqtyn-oqtyn kúrsildep boratyp qoıady oqty. Aspannan jandyrǵysh bombalar sirkirep ketkende, órtter tipti údep ketedi.

Ortalyqtaǵy vagonnyń bir basyna órt jetkende myna basyna Japparqan da jetip aǵyta bastady. Qyzyl ushqyndar borap tur. Ashshy tútin tunshyqtyryp barady. Tize búgýge keltirmeıdi, aıaq asty shashylǵan shoq. Ushqyn túsip, kıimderi shurq-shurq tesildi. Ony elegen joq. Tek kúıip bara jatqanda ǵana ýqalap, súıkelep óshirip alady.

Zor qorqynysh — oq tıegen sostav. Ol osy kezde bir boratsa Japparqannyń aman qalýy eki talaı edi. Aman-esen aǵytyp shyqty áıteýir. Vagon-vagonnyń tasasymen bastaǵy parovozǵa qaraı júgirdi endi. Oń aıaǵy shym etkendeı boldy. Parovozǵa jete etpetinen tústi...

— Jónel, jónel!

— Jol joq.

— Barynsha jyljy.

Poezd jyljyp baryp, aldaǵy belgige tumsyǵyn tireı toqtady. Birneshe vagon jaralylar aman qaldy. Mashınıst dárigerdi ala kelip, Japparqannyń aıaǵyn orap jatyr. Nemis samoletteri bombalaryn taýysyp, keıin qaıtty. Trevoga basylyp, apatpen qaıta alysty jurt. Jol aman eken. Keshe myqtadym dep búgin jolǵa alańdamapty nemister. Poezd júrgeli-turǵanda, Kostány ertip Kernardyń ózi keldi Japparqanǵa.

— Jarań onsha aýyr emes. Jan qıarlyq isine alǵys aıtamyz. Saýyǵyp qaıtýyńdy saǵynyshpen kútemiz! — dedi, qolyn qysty, aýzynan súıdi Japparqannyń. Japparqan basyn shaıqap;

— Jol jumysyna kóńilim kónshimedi. Nemisti óltirmeı qumarym tarqar emes, — degende, Kostá kúlip jiberdi:

— Qaıtesiń adam qanyn júktep!

— Sýsha isher edim endi!..

Poezd ornynan qozǵaldy. Maıdandas dostary shurqyrasyp qoshtasyp jatty...

VII

Tún. Qalyń orman. Jer ústinde tóbesi tompaıǵan blındajdy qar basyp qalǵan. Tek, apannyń aýzyndaı esigi ǵana úńireıedi. İshindegi tórt mergen áńgimeden aýyz japqan joq. Besinshisi jańadan qosylǵan Japparqan, úndemeı tyńdap otyr. Qoldan jasaǵan shynysyz shamnyń álsiz sáýlesinde jarqyldaǵan kózder ǵana, qabyrǵada jaltyraǵan dymdar men Japparqannyń omyraýyndaǵy Qyzyl Juldyz ordeni ǵana anyq kórinedi. Ózgeniń bári kómeski.

Otan soǵysynyń ne qıyndyqtaryn basynan keshirgen jastardyń áńgimesi tek soǵys emes, osynaý ala sáýlesi, sý blındajda eldegi qyzyqty kúnderdi eske túsire kelip:

Nemistiń óz qylǵanyn óz jerinde bir kórsetsek!.. — degen armanǵa tireledi.

Japparqan áńgimege áli aralasqan joq. Tyńdap otyryp, aqyryn ǵana kúrsinedi. Betinde qorasan daǵy bar, kózi kúlgen sursha jigit toıǵan qozydaı tompaıyp otyra bergen soń joldastary ishin ashyp kórgisi keldi.

— Ordendi ne úshin aldyńyz? — dedi biri.

Japparqan qysqa qaıyrdy jaýapty:

— Bir soǵysta kózge túsip em.

— Qaı jerde? Osy Velıkı Lýkta ma?

— Joq. Rjevte.

— E, qalaı tústińiz kózge?

— Onda pýlemette isteýshi edim, — dedi Japparqan. Joldastary ejiktep qoımaǵan soń, qyzyqty oqıǵany jaı áńgime qyp uzyn yrǵasyn aıta bastady. — Jol jumysynda júrip jaralanyp, gospıtálǵa túskennen keıin jolǵa qaıtyp barǵam joq. Ózim tilenip, soǵysqa shyqtym. Bizdiń rota jaýdyń ishine suǵynyńqyrap ketken eken. Okopta jatqanda nemister qarsy shabýyl jasady. Áýeli snarád jaýdyryp alyp, bir rotadaı nemis búıirden tıdi. Pýlemechık ólip qalǵan. Men ekinshi nomermin. Nemister avtomattan boratyp, ashyqtan ashyq kele jatyr. Pýlemettiń úni óshkenge birjolata óshti dedi me, tym erkin keledi. Qaýip meniń bir basymda emes, búkil rota jaý qolynda qalǵaly tur. Qalǵan oqty baıqasam, kóp atysqa jetpeıdi. Esebin taýyp az atyp, kópti qıratý kerek. Sonan soń ne de bolsa jaqyndasyn dep tyrp etpeı jattym. Ol ıttermen betpe-bet kelgenimniń ózi osy edi, bet beıneleri kóringende, qolym ózinen-ózi pýlemetke baryp qapty. Syrtyldata bastadym. Orshyp túsip jatyr. Lezde jýsap qaldy. Birazy jalt berip keıin qashty. Ántek shydaǵanymda, ne kerek, biri ketpeıdi eken! — dep Japparqan áli ókinedi. Aıtyp otyrǵanda betine qan oınap, ózgeshe bir ýyt paıda boldy. Bir kezde Kostány aıyptasa, endi óziniń qumarlyǵy onan da asyp ketken tárizdi.

— Sóıtip jatqanda, — dedi taǵy da bir óshpendiligin kórsetkendeı. — Áldeqaıda keýdeme oskolka kelip tıdi. Kózim qaraýytyp barady. Biraq, esim aýǵansha pýlemetimniń daýsyn estip jattym. Odan ári adamdarynyń aıtýyna qaraǵanda, qolym pýlemetti ustaǵan kúıinde jatyr ekenmin...

Japparqannyń óshpendiligine, erlik isine joldastary rıza bolsa da, óz rızalyǵy áli sezilmeıdi. Áńgimeni qysqa qaıyryp taǵy da tomsara qaldy. Onyń oıyna qazir bir saǵattan keıin shyǵatyn jol túsip tur. Bul saparda joly bolyp qaıtpasa, ózine rıza emes. Budan buryn eki ret suranyp baryp, qur qaıtty, ilip qaıtqan kúnderinde de, ózin onsha baǵalap kórgen joq. Ylǵı qapy ketkendeı, kem soqqandaı bolady da turady. Onysy kemdik emes, esken óshpendilik, arman ekenin baıqamaıdy. Áýelde ásker qataryna kirýdiń ózin arman etip edi, kirdi. Orys tilin bilsem dep edi, bildi. Jol túzeýge mamandandy. Bir qumary maıdanǵa shyǵyp, nemisti óz qolymen óltirý bolsa, bir tobyn bir-aq qyryp, nagrad aldy. Sonda da jetpeı jatyr. Endigi qumary nemisti tirideı ustap, «til» ákelý. Bul buryn istemegen isi, sońynan túskeli eki-aq kún. «Aýzyn tyǵyndap, tizerlesem, qoryqqanyn, qınalǵanyn kórsem, pende qylyp otyryp bir sóılessem» deıdi. Sonda birsypyra kók qaıtatyn sıaqty.

Japparqan osy oımen otyryp ornynan turdy.

Men kettim, — dedi kıinip jatyp.

— Jolyń bolsyn.

— Ádeıi barǵan soń ilikkenin ala jónelmeı, tolymdyraǵyn ákel, — dep qaljyńdaıdy joldastary.

— Búgin qur qaıtsam, mergendiktiń ózinen aıyrylmaspyn, — dedi de Japparqan qarýyn alyp shyǵyp ketti...

Qalyń orman qabaǵy salbyrap tunjyrap tur. Jelsiz jaýǵan aqsha qar jer betin jym-jylas qypty. Aq kıingen on jigit osy qardaı appaq, osy qardaı dybyssyz, jaýǵa bettep júrip keledi. Qadalǵan kóz — kirpik qaqqansha, tigilgen qulaq — dem alǵansha birdeme bola qalatyndaı, dem de, kirpik te qabattamaı, týra tursa eken dep keledi. Boıda bar sezim, qyraǵylyqtyń záredeıin qaldyrmaı jumsasa da, eshteme sezilmedi, kezdespedi. Leıtenant basshy biraz oılanyp turdy da, bet aýdaryp taǵy júrdi. Oǵan taqaý kele jatqan Japparqan tura qaldy bir kezde. Aıaǵy áldeneni sezgendeı. Eńkeıip qolymen baıqasa, qar basqan sym jatyr.

— Telefon symy! — dedi sybyrlap leıtenant. Symdy kesti de, jigitterdi bólip-bólip, ár jerge jatqyzdy. Ózi Japparqanmen bir jatyr.

Hege kestiń, bilip qoımaı ma? — dep sybyrlaıdy Japparqan.

Bilgeni kerek. Túzeýge kelgenin ustaıyq.

Jigitter kóp jatty. Túzetýge eshkim kelmedi. Búgin qaıtse de «til» aparý kerek.

— Ne de bolsa úıshiginen basaıyq! — degen Japparqannyń usynysyn leıtenant maqul kórdi.

Beldi bekem býyp, blındajǵa tartty endi. Transheıaǵa kelip túsip, eki basyp, bir tyńdap, biriniń sońynan biri tyshqansha jorǵalap keledi. Dybys joq. Joǵy qýantady da, qorqytady da. Bilmeı jatyr ma? Bile almaı et júrek dir-dir soǵady. Sana, jarlyq, óshpendilik úsh jaqtan aıdap, eriksiz barady ólimge...

Transheıa týra bastap pýlemetke apardy. Pýlemechık pýlemet uıasynyń qabyrǵasyna súıenip sulq tur. Tyrp etpeıdi. Qalǵyp turǵanyn, ańdyp turǵanyn aıyrǵansha birer mınýt ótti. Leıtenant qanjaryn qolyna alyp, Japparqandy túrtip qaldy. Ekeýi ilgerirek jyljı túsip, oqtaı atyldy pýlemechıkke. Japparqan bassalyp, aldymen aýzyn tyǵyndady. Leıtenant óńmenine taqap tur qanjardy. Basqa joldastary da kelip qalǵan, lezde umar-jumar qylyp, pýlemetimen ala jóneldi nemisti...

Qımyldary qansha dybyssyz, qansha shapshań bolsa da, sezip qalǵan eken. Art jaqtan ile daýystar estildi. Sonsha bolmady ata bastady, Biraq, kezikpegen tárizdi. Jigitter zytyp barady. Raket jaryq etkende ulpa qarǵa súńgı qashady. Qolaqpandaı nemisti súırete súńgý ońaı ma, jan teri shyqsa da, qaldyrmaı keledi.

Nemister raket jaryǵymen kózigip qaldy. Birnesheýi sońǵa túsip bergende: — Pýlemetpen tos! — dedi leıtenant.

Pýlemetti bir túbirdiń túbine qoıa salyp, aýzyn keıin qaratty Japparqan. Nemister oq jaýdyryp qýyp keledi. Arǵy jaqtan mınometter kúrsildete bastady. Bir kóptiń bolǵanyn sezip, bizdiń jaq ta oqtyń jaýabyn oqpen berip jatty. Eki jaqtan jaýǵan oq astynda, baýyrlap qar keshken jigitterdiń ekeýi qaza tapty. Jaý qolynda ólik qaldyrýǵa bola ma, júk aýyrlaı tústi. Súırep kele jatqan nemiske oskolka tıip ol taǵy jatyp aldy. Sonda da bas saýǵalamaıdy jigitter. Úsheýdi jeteý súırep, alańnan aǵashqa endi.

Kezikken qýǵynshynyń jetpeımin, túsirmeımin degen oıynda joq, ańyratyp túbirden óte bergende, Japparqan búıirde turyp on birin birden sulatty. Qalǵany tym-tyraǵaı qasha jóneldi. Biraq, keıingi jaq myltyqtyń aýzyn alańda qalǵan Japparqanǵa burdy endi. Alǵashqy snarád túsisimen Japparqan da ony sezip, pýlemetti tastaı, jer baýyrlaı qashty. Snarád aldan, arttan, ońnan, soldan borata bastady. «Ajal» degen antalap ortaǵa alsa da, ara-arasymen qarǵa súńgip ketip barady. «Qalyń ormanǵa bir iliksem» degen arman qabynǵan ókpeni súırep barady...

Mine ormanǵa da ilikti, ál de bitti. Japparqan bir orshyp, qozǵalmaı qaldy. Sony kórgen jaý «qudaı berdi» dep qaıta qýdy...

Japparqan yńyrsyp jatyr. Talmaý jerden tıgen oq qozǵaltpaıdy.

— Kel... Qutqar... Apa, apa... qosh... — dep jatyp úni óshti.

Jaý bosqa dámelengen eken. Kelip qalǵan kómekshi ózinen kúshti kóringen soń, qaıta serpildi. Japparqandy qaýmalap alyp ketti qyzyl áskerler...

VIII

Rjev. 1943 jyl. 6 noıabr.

Qaladan jeti júz metr jerde, jar jaǵasynda, jol túzeýshilerdiń blındajynda Japparqan ydys-aıaq jýyp otyr. Omyraýynyń oń jaǵynda orden, sol jaǵynda túrli tórt lenta bar. Kóńili kóterińki, aqyryn ǵana yńyrsyp ándetedi. Áni áli de aýylda qalǵan Bátı:

Kelip em qumar bolyp kópten sizge,
Oıymnan shyqpaǵan soń úıde-túzde,
Jastyqtyń bazarynda oınap, kúlmek
Burynnan mura emes pe qalǵan bizge.

Otdelenıeniń ózge adamdary tamaqtan keıin tynystap, jaı jatyr. Kostányń aýzynda shylym, eki qoly jelkesinde, kózi Japparqanda, aıaǵyn aıqastyryp qozǵap jatyp:

— Japparqan! — dedi bir kezde.

— Áý, — dedi Japparqan.

— Seni kúndegim keledi.

— Qoı, ne qylasyń.

— Qoıa alatyn emespin.

— Nege?

Nege ekenin aıtaıyn, — dep Kostá basyn kóterdi. Aıtýdan buryn alaqanyn sart etkizip, shylymnyń qaldyǵyn ushyryp jiberdi de, múshtigin qaltasyna saldy. — Men osymen úsh soǵysqa qatynasam. Óltirgenim otyzǵa jetken joq. Sen kele sala júzden asyrdyń.

— Ras, — dep jymyń ete tústi Japparqan. — Seniń ıaposhka men fınderdi turǵanyńdy estigenimde janym túrshigip edi. Sóıtsem, jaý eriksiz óshiktiredi eken.

— Eı, ońbaǵan, qurtymdaı qazaq, sol joldyń da abyroıyn bermediń ǵoı maǵan.

— Bermegende qaıttim?

— Batalón Qyzyl Tý tapsyrǵanda top aldynda, tý astynda sen turdyń. Kalının joldas kelgende arqaǵa seni qaqty. Men áli qazaqsha bilmeımin, sen oryssha úırenip aldyń.. Ylǵı aldymdy bermeısiń. Bul aljyǵan qudaı maǵan arbıǵan dene bergenshe, sendeı ǵana bir japyraq baq berseıshi.

— Endeshe, men turǵanda saǵan qyz da joq.

— Ah! Endi qyzdan qaǵaıyn dediń be! — dep Kostá Japparqannyń ústine mine tústi. Qushyrlanyp, jýan sannan syǵymdap jatyr.

— Batyr, batyr, qyz seniki! Qyz seniki!

— Báse! — dep alqynyp túregeldi Kostá.

Ekeýiniń bul oıyny, ázili, birin-biri bir tús kórmese shurqyrasyp tabysady. Japparqan alǵashqy jaralanyp ketkennen keıin on eki aı áskerde, gospıtálda bolyp, qaıta kelgen. Dál kelgen saǵatynda trevoga bolyp, jurt jasyrynyp jatsa, ekeýi qushaqtasyp súıisip tura beripti. Osy úshin komandırden ómiri almaǵan «eskertý» aldy. Japparqan sony qazir esine túsirdi:

— Sanymdy ezip tastapsyń. Jumystan qalsam kim jaýapty! Komandırge aıtyp, narád bergizeıin be, bálem?

— Bergizseń bergiz. Ortaq bolarmyz.

— Oıpyr-aı, jalyqpaıdy-aq ekensińder! — dep komandır basyn kóterip aldy. — Turyńdar. Ýaqyt boldy.

Búgin úıde qalatyn kezek Japparqandiki. Úı kúzetedi. Qaladaǵy asqanadan as ákelip daıyndaıdy. Ózge joldastary jumysqa jóneldi. Kostá ketip bara jatyp ta qaǵytyp barady:

— Dóden búgin kórseter saǵan rekordty!

— Men kórsetkende qaıda qaldyń?

— Saǵan qaraılaǵam. Sen aldy-artyńa qaramastan tura jóneldiń, ońbaǵan. Meni endi toqtatyp alarsyń.

— Bar, bar. Atyńnyń shabysy bilsin! — dep Japparqan qala berdi.

Ekeýiniń bul qaljyńynyń sabaǵy batalónnyń áıgili kúnderine aparyp soǵady. Kalının qalasyna talasqan urysqan urysta nemister buzǵan óte qajetti bir kópirdi shapshań túzetý kerek boldy. Soǵyp turǵan boranǵa, saqyldaǵan aıazǵa, jaǵalasqan jaýdyń áreketine qaramastan, batalón jarlyqty ýaqytynda oryndady. Batalón ishinde Japparqannyń vzvody, vzvod ishinde Japparqannyń ózi kózge ózgeshe tústi. Normany bes ese artyq oryndap jiberdi. Kalının joldas kelgende sol úshin arqaǵa qaqqan Japparqandy.

Japparqan qazir blındajda ońasha qalǵanda ásker qatarynda ótken tórt jyl, onyń ishinde osy Kalının maıdanynda ótken úsh jyl ómirin bastan-aıaq sholyp ótti. Barlyq ómiri de bir, tórt jyl da bir eken. Bul jyldarda qaıda barmady? Ne kórmedi?.. Eske túsirip, esebine jete almaı otyr. Kóńili sonda da kónshigen joq. Top jaryp, búkil Sovet Odaǵyna dańqy ketken batyrlarǵa qaraıdy. Olar shaldyrmas tulpar, qol jetpes bıik bop kórinedi. «Olarǵa qaraǵanda biz ne istedik» dep tómendeıdi. «Áıteýir jaýdy qashyrǵan kópten qalysqam joq» dep kóteriledi. Oıyn osymen túıip, eden jýýǵa kirise bastaǵanda bir áskerı jigit endi blındajǵa.

— Asaıynov joldas bar ma osynda?

— Bar.

— Qaıda?

— Men.

Sizdi batalón komandıri shaqyrady. Tez jetińiz! — dedi de, kelgen jigit shyǵyp ketti.

Edendi jýa sala Japparqan da jóneldi. Jol boıy bul shaqyrýdyń jónin tappaı keledi. Batalón komandıri tikeleı shaqyra bermeıtin. «Ne bop qaldy? Óte asyǵys, óte jaýapty jumys boldy ǵoı bul... Laǵnetter búldirgen eken taǵy da...» degen oımen adymdaı basyp jetken kezde, Kernar ushyp kelip qarsy aldy.

— Quttyqtaımyn, Asaıynov joldas. Sizge «Sosıalıs Eńbek Eri» degen ataq berildi, — dedi salǵan jerden. Qolyn qysyp, aýzynan súıip jatyr... Japparqan ań-tań.

— Ne deısiz?

— SSRO Joǵary Soveti Prezıdıýmynyń 1943 jyl, 5 noıabrdegi qaýlysy boıynsha Sizge de, maǵan da «Sosıalıs Eńbek Eri» degen ataq berilipti. Jańa ǵana radıodan estidim.

— Menimen attas bireý bolmasa?

— Bizdiń batalónda sizden ózge Asaıynov joq…

Japparqan turyp-turyp kúlip jiberdi. Betinde qan oınap ketti.

— Sizge de qutty bolsyn! Jasasyn Sovet Úkimeti!

1946 jyl.

---