InfoHub Logo

poves

— Kek... kek!.. Tirlikte salar uranymnyń da, ólerde aıtar ımanymnyń da aty kek. Urpaqtaryma qaldyrar muramnyń da, saǵan artar amanatymnyń da aty kek. Kókte de qudaı, jerde de qudaı, ár qudaıdyń qolynda alýan túrli buǵaý bar. Sol buǵaýlardyń birinen soń biri qarmap ánimdi de, sánimdi de jalmapty. Myna bir syrqattyń qyrsyǵynan álim de qalmaı barady. Jaraly suńqar samǵap ósken aspanyn ańsasa, men aıqaspen ótken kúnderim men túnderimdi ańsaımyn. Armanym kóp, dármenim joq. Endigi dármenim de, sermeıtin semserim de sensiń, baýyrym. Men sala almaı ketken ánderdi endi sen salatyn bol, men ala almaı ketken kekterdi endi sen alatyn bol, Imanym!..

Babasy Qazybek qaz daýysty atalsa, ózi qyran daýysty Mádıdiń osynaý bir sańqyldaǵan daýysy Imannyń qulaǵynan keter emes. Sol daýysty estip lepirgendeı astyndaǵy ker tóbel keıde jeldeı esip jóneledi, keıde jebedeı qulaǵyn qaq tóbesine shanshyp alyp, móldir qara kózin alysqa qadaıdy.

Bul myń toǵyz júz on altynshy jyldyń jazy edi! Patshanyń qazaq sıaqty halyqtyń jigitterin maıdan jumysyna eriksiz aıdaıtyn aty shýly ıýn jarlyǵynyń ýyty jańa ǵana jaıyla bastaǵan kez bolatyn. Sol jarlyqtyń dúmpýinen eseńgirep qalǵan halyq sońǵy kezde eńsesin kótere bastaǵan-dy. Sony kórip Mádıdiń qany qyzatyn, biraq qozǵalýǵa dármeni joq, shermende bolyp jatqan shaǵynda sonaý Qaraǵandydan Iman kele qaldy. Bulardyń birin biri kórmegenine toǵyz jyl bolypty. Sonaý jyly Mádıden aıyrylǵannan keıin Qaraǵandyǵa qashyp ketken Imannyń elge oralǵany osy ǵana. Onda da Mádıdiń syrqat ekenin estip kóńilin suraı kelipti. Al, Mádı gýbernatordyń qolyna ózi baryp túsken saparynan, aıdaý azabynan burnaǵy jyly oralǵan edi, byltyrdan beri sal aýrý bolyp jatyp qaldy. En dalany kernep kele jatqan myna bir daýyldyń lebin sezgen saıyn óziniń dármensizdigine qynjylyp, shirkin-aı dep nazalanatyn. Sol nazanyń aqyry «Shirkin-aı» atty ánge aınalǵan-dy. Iman sol ándi óziniń ádemi asqaq daýysymen aqyryn syzyltyp keledi.

Onyń nysanaǵa alyp kózdegeni óziniń ákesin óltirgen ejelgi jaýy Tekeshtiń aýyly. Mádı aıdaýdan kelgen kezde Tekesh basqa eldiń bolysy bolsa da alysta jatyp qatty qaltyraǵan edi, endi onyń sal aýrý bolyp qalǵanyn estigennen keıin bıyl jaılaý talasyna túsip, ómirinde irgesi tımegen osy Nuranyń or jaǵyna kelip qonyp aldy. Ony estigen kezde aýyryp jatqan Mádı yzalana kúlip «ajaldy túlki jaraly jolbarystyń quıryǵyn osylaı tisteıtin. Men ondaı borsyqtar ishken ózenniń sýyn ishpeımin» dep aýyl aımaǵyn túgeldeı kóshirip Aqbýra taýynyń kúngeı betindegi kók qasqa bulaqtardyń birine aparyp qondyrǵan-dy.

Tekeshtiń aýyly birneshe qyrdyń astynda, kók qaırańy mol Nuranyń jaǵasynda, Iman sol qyrqalardy belden basyp, asýy joq talaı asýlarynan da asyp keledi.

Ol Mádıdiń aýylyna osydan eki juma buryn Qaraǵandydan Qarqaralyǵa bara jatqan kireshilerge ilesip jaıaý kelgen edi. Basyndaǵy kúıelesh kepkeden bastap aıaǵyndaǵy kón etigine deıin kıimderiniń bári órim-órim bolatyn. Qazir ol kıimderdiń biri joq. Basyndaǵy qundyz bórki de, aıaǵyndaǵy qısyq taban etigi de, ústindegi jasyl bıqasaptan tigilgen juqa shapany da, qısyq jaraly kók kóılegi de, onyń syrtynan kıgen qara barqyt beshpenti de, belindegi bes oram jibek belbeýi de sý jańa. Ol tipti sýdyr-sýdyr etip júrekti qytyqtaıdy. Tek, sol bes oram jibek belbeýdiń arasyna qystyrylǵan kishkentaı alty atardy kózge túsirmeý úshin shapanyn jelbegeı kıe salypty. Osy kıimderi tánimen birge janyn da túletip jibergendeı Mádıdiń ánimen ózi de shalqyp keledi. İshinen Tekesh pen Tekejanǵa silteıtin sóz semserin de saılap keledi.

Dalanyń erke saǵymy qulpyra bılep qoshemettegisi kelgendeı onyń aldyna kelip bulańdaıdy. Birese ony sıqyrlap alǵysy kelgendeı kóz aldyndaǵynyń barlyǵyn kólkildegen kólge aınaldyryp alysqa áketedi. Birese taý samalyn saıalap tóbe basyna úıezdep turǵan úıir-úıir jylqylardy kókala bultqa aınaldyryp aspandatyp jiberedi. Birese jerdiń betinde bardyń barlyǵyn bederlendirip, myńǵyryp jatqan qora-qora qoılardy shalqyǵan teńizdiń tolqynyna uqsatady. Dál qazir Imannyń ózi de sol teńizdeı shalqyp keledi, biraq qansha shalqysa da baıdyń myrzasy bolyp mańǵazdaný qolynan keler emes.

Mádı oǵan Tekeshterdiń kózine baıdyń myrzasy bolyp kóriný úshin mańǵazdanýdyń barlyq túrin: at ústinde qalaı shirenýden bastap, alaqannyń kúsin kórsetpeý úshin qoldy qalaı qoıyp, basty qalaı ızeýge deıin úıretken-di. Iman solardyń birin qaldyrmastan jattap keledi, biraq birde-biri esine saqtalatyn emes. Tek, Mádıdiń myna bir sózi ǵana kókeıine jaqsy uıalapty.

«Kóńil suraı kelgenderdiń sóz álpetterine qaraǵanda bolystardyń bári de maıdanǵa jiberiletin jigitterdiń tizimin jasyryn jasap jatyr. Men bilsem sol tizimde birde-bir baıdyń balasy joq. Olardyń ornyna ketetinder kileń kedeıdiń jas balalary, ne jasy shegerilgen egde kedeıler. Eger sen Tekesh pen Tekejandy el kegimen taptaǵyń kelse mynaý alty atarmen qorqytyp otyryp sol tizimdi qalaıda qolyńa túsir. Sodan keıin hat biletin jigitterdi jınap al da tizimdi solarǵa kóshirt. Olar jaǵalaı jar salyp tizimdi elge jarıalasyn. Biraq óziń baıqa! Kektiń artynan kek qýalaıtynyn umytpa. Qyryq rýdan quralǵan bul el birine-biri senbeıtin, birin-biri qadirleýdi bilmeıtin, qotandaǵy qoılary bolmasa basyndaǵy oılary qosylmaıtyn pátýásiz el. Olardyń keý-keýlegenine jeligip ketip arandama. Sol elde Saıdaly deıtin bir marqasqa jigit bar, qona jatyp keńes. Munda menimen, onda sol sıaqty er azamattarmen keńespeı eshqandaı janjalǵa kirispe», — degen-di. Iman onyń osy sózderin oılana, ánin sala jortyp otyryp Tekeshtis aýylyna qalaı tez jetkenin de sezgen joq.

Nuranyń bul deńgeıi kóz tartatyn shoqylary joq, adyr-adyr qońyr buırat bolatyn, sol buırat myńǵyrǵan maldan kórinbeı buıralanyp jatyr. Iman alystan kele jatqan jolaýshy bolyp kóriný úshin osy qońyr buırattardyń ishin kezip keledi. Ol Tekeshtiń aýylymen irgeles kórshi aýyldyń tusynan kelip shyqqan eken, el qarasy kóringennen kertóbel eki jaǵyna kezek oıqastaı bastady. Onyń kermedeı kerilip, keýdesimen jer syzǵan kesek tulǵasyna kózi túskenderdiń tańdanyp tamsanbaǵandary az. Bireýler «shildede at jaratyp júrgen bul kim boldy eken? Tańbasyna qaraǵanda ózi bul eldiń aty emes» dep odyraıa qarasa, endi bireýler kertóbeldiń kerbez júrisine qyzyǵa qaraıdy.

Shynynda da kertóbel bul eldiń jylqysy emes. Mádı ony sonaý alystaǵy Aǵybaıdyń elinen kelip jatqan bir dosynan surap alyp Imandy beıtanys atqa ádeıi mingizgen-di.

Tekeshtiń aýyly irge tebise qonǵan on shaqty aýyldyń orta tusynda, ózgelerden oqshaýyraq ekenin jolshybaı kezdesken malshylardan surap alǵan-dy. Kórmegeli kóp bolsa da mejelep, aýylǵa jaqyndaǵan saıyn úılerdi shetinen, ásirese ortadaǵy dóńkıgen boz úı Tekeshtiń úlken úıi ekenin Iman qos dódegesinen tanyp keledi. Ol boz úıdiń eki jaǵynda eki aq otaý turýshy edi, onyń biri bar da, aq toqaldyń ózi sekildi tompıǵan aq otaý joq. Imannyń jany qulazyp sala berdi. Óıtkeni Tekesh Imanmen kóńildes bolǵany úshin aq toqalyn sol jyly talaq etip tastaǵan-dy. Ol baıyna qansha jazyqty bolsa da ózin ózi jazyqsyz sezinetin. Óıtkeni eki múshel jas edi, sondyqtan ol «talaq» atalýy jazyqsyz jazalanǵandaı namysyna órt saldy. Aqyrynda sol órtti sóndire almaı ózin ózi sýǵa tastap óltirgen-di. Onyń bul qaıǵyly habaryn Iman sol jyly alysta júrip-aq estigen-di, sondyqtan búgin onyń elesi bolmasa ózin izdegen joq.

Boz úıdiń tusyndaǵy arbada on shaqty at baılaýly tur, Iman jelige qaraı ketip bara jatqan úsh bıeshige burylyp, solardan ne jıyn ekenin surap edi, úsheýiniń jaýaby úsh túrli shyqty.

— Osy ózenniń boıynda jeti rýly el bar, solardyń qaısysy ekenin ıt bile me, áıteýir aryzyn kimge aıtaryn bilmeı adasyp kelgender, — dedi birinshisi.

— Adasqan demeshi baıǵustardy. Qasqyr da balasy úshin qaqpanǵa túsedi ǵoı, — dep ekinshisi muńaıa qalyp edi, qaba saqaldy bireýi kúj etti.

— Ekeýiń de ottapsyńdar! — ol aýyzyndaǵy nasybaıyn eki saýsaǵynyń ushymen ilip tastap, — saba pisken bolyp turyp men bárin de estidim. Olar balasyn maıdanǵa jibermes úshin jetse malyn, jetpese qanyn shashqaly júrgender, — dedi de kete bardy.

Qaba saqaldyń aıtqany ras, olar shynynda ashynyp kelgender bolatyn. Ár qaısysy óziniń qanshalyqty para bere alatyn ál aýqatyn tanytqysy kelgendeı ártúrli kıingen, jas mólsheri de ár túrli on shaqty adam. Báriniń aldaryna salǵan kósemi bolar, qaq tórde qasqaıyp saqal-shashy aqqýdaı, Serkebaı deıtin bir qarıa otyr. Bolystyń shabarmandary bolýy kerek, tymaqtarynyń bir qulaǵyn jymqyra kıgen eńgezerdeı eki jigit eki bosaǵada Tekeshtiń aýzyn baǵyp tur. Bul otyrǵandardyń Tekeshten basqalarynyń báriniń de kıimi jupyny, tek qarttyń ǵana kıimi kóz tartady. Ol saqal-shashymen tústes bolsyn degendeı ústindegi boz taılaqtyń júninen toqylǵan beshpentinen bastap bárin de qylańnan kıinipti. Ol taıaǵyn ıyǵyna súıegen qalpynda Tekeshtiń betine qaramastan.

— Bar aıtaryńyz osy bolǵany ma, myrza? — dep edi, Tekeshtiń jańaǵy bir kezde myna jurttyń qaharynan seskenip ishke tyǵylǵan jylany yrshyp qaıta syrtqa shyqty.

— Men tyńdarymdy tyńdap, aıtarymdy aıtyp boldym. Suńqyldaýdan siz de sharshap, shóldegen de bolarsyz, endi qymyz ishińiz, — dep aldynda turǵan qymyzdan sylq etkizip bir jutty da túsin kenet sýytyp aldy. — Egerde maǵan senbeseńizder oıazdyń ózinen, oıazǵa senbeseńizder Semeıge baryp gýbernatordyń ózinen surańyzdar. Jasaryp ketken kórinesiz, sharshaı qoımassyz.

Serkebaı qart onyń bul sózderinen keýdesinde bardyń bárin uqty, biraq seskenetin túri joq. Aq qyraýlanǵan qabaǵyn túıe túsip taıaǵyn qolyna aldy da jaǵalaı kóz tastady. Ózine erip kelgen serikteriniń bári de únsiz, qımylsyz sileıip qalypty. Munyń bári de jolshybaı kúnshe kúrkiresip kelgen edi, endi kúbir-kúńkilge kóshipti. Tuıaq serper qaırat bireýinde de qalmaǵan. Olardyń salbyrap ketken eńsesinen sony kórdi de keýdesin kenet kóterip aldy. Kózin jartylaı jaýyp turǵan jalbyr qabaǵyn saýsaqtarynyń ushymen sıpap keri serpip tastady da, qarańǵy túnde alystan jyltyraǵan aýyl otyndaı qyzyl kózin Tekeshke qadady.

— Taýyp aıttyńyz, myrzam! Meniń órleıtin tóskeıimdi bilmeı jartasqa aıǵaılaı-aıǵaılaı sharshaǵanym ras. Men el bozdaqtarynyń joqtaýshysy bolyp kelgen edim, endi sizdiń joqtaýshyńyz bolǵaly turmyn, óıtkeni, sol jartas daýyl soqqan terekteı teńselgeli tur. Mynaý eldiń túnergen túrinen men sony kórip otyrmyn. Kórgenimdi aıtpaı ketsem kópti kórgenim qaısy? Sezgenimdi aıtpaı ketsem eldiń Seri aǵasy atanǵanym qaısy? Myna qaýym sizdiń aıdynyńyzdan yǵyp otyrǵan joq, erteńgi kúni órt bolyp qaýlap, daýyl bolyp soǵatyn kegin qaırap otyr. Oılan, myrzam. Qazannyń qara daýyly soǵarda Daýyltastyń jeli de osylaı tyna qalatyn edi ǵoı, halyq qahary daýyl bolyp soǵa qalsa qańbaq bolyp ketersiz, sony oılańyz, myrzam,

A, jel ońynan jańa soqty. Sizdiń qol bastap kelgendegi oıyńyz meni osylaı qorqytý eken ǵoı, — dep Tekesh yzbarlana túsip edi, Serkebaı ile ún qatty.

— Jel ońyńnan da, solyńnan da soqqaly tur, myrzam, — dedi de ol ıyǵyna súıep otyrǵan taıaǵyn eki jaǵyna kezek teńseltip jiberdi.

— Átteń jaqsy keretin jezdemsiz, áıtpese men sizdi, — dedi Tekesh kólgirlikpen kúle sóılep, — eger basqa bireý bolsańyz men sizdi.

— It jekkenge jiberer me edińiz? — dep Serkebaı qart myrs etti de túsin kenet sýytyp aldy... — Meniń tilimdi baılap otyrǵan da sol jezdelik-aý, baldyzym...

— Sol jezdelikti jetim qaldyrǵyńyz kelmese álińizdi bilińiz de, jónińizdi tabyńyz.

Serkebaı qart ólerińdi bil degisi kelip jalt qarap edi, Tekesh sózin qaıta jalǵap sumdyǵyn suǵa tústi:

— Búgingi sózderińiz myna otyrǵandardyń talaıyn darǵa tartqyzyp, talaıyn ıt jekkenge aıdatatyn sóz, eldiń obalyna olaı qalmańyz.

Serkebaı úndemegen saıyn ol osylaı zirkildeı bastap edi, orta tustan qulja moıyndy bireý kóterile bere kúj etti.

— Aýzym qan tatyp ketti, óz tisimniń qany bolǵaı, — dep bir túkirindi de Tekeshke qarady. — Taqsyr, — dedi de ol kózine tóndire kıgen bórkin qamshysynyń yrǵaı sabymen jelkesine qaraı syrǵytyp jiberdi, — men ádildik izdep adasyp kelippin, endi jónimdi tabaıyn. Ol úshin siz qan isher qasqyr kándelet inińiz Tekejan myrzaǵa aıtar meniń úkimimdi tyńdańyz.

— It jekkendi saǵynyp otyrǵan mynaý kim? — dep Tekesh yzǵar shashyp zirk etip edi, anaý qaımyqpastan ile ún qatty.

— Men Jıdebaı ustanyń balasy, ózdiginen eshkimge tımeıtin, tıiskendi aıamaıtyn Battal deıtin beıbaqpyn. Tekejan myrza kúıeýiniń kózine shóp salmaıtyn adaldyǵy úshin áıelimdi jesir qaldyrmaq. Ol úshin qyryq ekidegi meni otyz birde dep maıdanǵa jibermek! Siz tizim jasalǵan joq, dep jaratýshy jalǵyz allany da, bizdi de aldap aýyr kúnáǵa batyp otyrsyz, qajeke. Ol tizim jasalǵan, sonyń ishinde toǵyz júz jetpis jetinshisi bolyp men turmyn. Qudaıdyń úıine baryp qaıtqan qajy bolsańyz da Múńkir-Náńkúrdiń tergeýine siz de túsersiz. Al anaý Tekejan inińizdi tergeıtin Múńkir-Náńkúr de, janyn alatyn ázireıil de menmin. Eger ol bul betinen qaıtpaıtyn bolsa alla atymen ant eteıin, men taýdyń bórisi bolamyn da onyń taqyr basyn tatyrǵa tyǵamyn. Osy ǵana meniń bar aıtarym, — dep jónele berip edi Tekesh óz adamdaryna zirk etti.

— Ustańdar!

Qozybaı deıtin qara shubar soqyr aýzynan aqqan nasybaıyna da qaramastan jalǵyz kózin shaqyraıtyp jolyn tosyp esik kózinde tura qalyp edi, Battal olarǵa jete bere jalt burylyp Tekeshtiń ózine jetip keldi.

— Qudaıdyń úıinen alyp qaıtqan qajylyǵyńyz osyndaı qasqyrlyq bolsa, bolystyǵyńyzǵa qosa bárine de túkirdim.

Ol sony aıta salyp burylǵansha bolǵan joq, esik kózinde turǵan dúleılerdiń qara tyrnaqtary soıdıǵan jýan saýsaqtary Battaldyń ıyǵyna kelip sart etti. Bul aıqasqa Battal da ázir eken, shıryǵyp alyp qatty serpip jiberip edi, ekeýi eki jaǵyna ushyp tústi. Biraq olar da ólermen jantalasa umtylyp baryp ekeýi Battaldy eki aıaǵynan qushaqtaı alyp etpetinen túsirdi de, tórge qaraı súıreı jóneldi.

Tekesh qamshysyn ala sala kóterile bastap edi, Serkebaı qarttyń ar jaǵynda otyrǵan Saıdaly deıtin suńǵaq boıly aqsur jigittiń:

— Qajeke! — degen daýysy zirk etti. — Qolyńyzdy qanǵa malmańyz.

Ol Tekeshtiń bul betinen qaıtpaıtynyn sezdi de qasyndaǵy qartqa jalt qarady.

— Seraǵa, Mádıdiń aıtqanyn tyńdamaı adasyp kelippiz. Sol aıybymyz úshin araǵa túsip mynaý qamshynyń astyna arqamyzdy tosaıyq, ruqsat etińiz.

— A, aq patshanyń ata jaýy Mádıdiń aıtaǵyna erip búlik salǵaly kelgen ekensińder ǵoı, — dep Tekesh endi soǵan shanshyldy. — Jańa bildim syrlaryńdy. Bildim de bekindim. Alla atymen ant ettim, seni Mádıińe qosaqtap turyp sonaý ıt jekkenge... — dep ıt jekkenge baratyn joldy siltegisi kelgendeı tumsyǵyn kótere bergen kezde Iman kirip keldi. Tekeshtiń tumsyǵy sol kóterilgen qalpynda kekıip qaldy, tek jigitterine qabaq qaǵýǵa ǵana shamasy keldi, olar Battaldyń aıaǵyn tastap jiberip esikke qaraı syrǵı jóneldi. Iman Tekeshtiń jańaǵy bir «ıt jekkenge» degen sózderin estip qalǵan edi. Sol sóz zyǵyrdanyn qaınatyp, aıaǵyn aýyr salmaqpen sý jańa etigin syqyrlata basyp tórge qaraı bettep keledi. Tekeshtiń kózi sonda, biraq tanıtyn emes. Tanymaıtyn jóni de bar. Óıtkeni Iman bul úıdiń malaılyǵynan ketken kezde on jetige jańa jetken kók qanat balapan edi, qazir oty qaýlaǵan otyzǵa jaqyndap, taısalýdy bilmeıtin Altaıdyń muzbalaǵyna aınalypty. Ol kezde kók órimdeı kórinetin názik denesi qazir somdalyp, soǵylǵan kók bolattaı shymyrlanyp alypty, ásirese keń keýdesi jolynda ne tursa da soǵyp ótetindeı tegeýirindi kórinedi eken. Qıaǵy qyrqylǵan dóńgelek móldir qara murty da, qoıý qara qasynyń astynan jaltyldaǵan otty kózi de, tipti kirpiginiń túbine sińip ketken kemirdiń kúıesi de ózgeshe bir aıdyn shashyp, Tekeshti qaltyratyp jiberdi.

Sharapattyń kózi bir jalt etti de qozǵalmastan qatyp qaldy. Oılap qarasa mundaı kıimdi óziniń Tekeshi de, myń jarym jylqysy bar Tekejan da kımeıdi, Tekeshti de sileıtken ásirese osy kıimder. Sondyqtan onyń «Á-lı-k sá-lám» degen daýysy eshkiniń mańyrasyna uqsap dirildeńkirep shyqty.

Imandy jóndi elemegen tek Serkebaı ǵana. Ol qyraýlanǵan jalbyr qasymen kózin jaýyp jiberip, tórge qaraı bettep kele jatqan Imanǵa bir qarady da, ishinen «kıimderiń eki dúnıeniń tutqasyn birdeı ustap otyrǵan mynaý Tekeshtiń kıiminen de sándi eken, sen de kóp qorqaýdyń biri bolarsyń» dedi de qaıtyp qaraǵan da joq. Qasyndaǵylary tize qaǵysyp Imanǵa ortalarynan oryn usynyp edi, qart qasqaıa túsip miz baqqan joq. Tekesh Imanǵa oryn usynǵandarmen básekeleskisi kelgendeı qalbań etip óz janynan oryn usynyp edi, Iman otyrǵandardyń bárine de izet kórsetip basyn bir ızedi de Tekeshtiń oń tizesin basa sylq etip otyra ketti.

Jumystan qaljyrap keletin de osylaı sylq etetin-di. Myrza bolyp qansha mańǵazsynsa da sol ádetin tastaı alǵan joq.

Onyń bul qylyǵy Tekeshtiń shıqandaı qyzyl betin tarǵyldandyryp jiberdi. Biraq beıtanys myrzaǵa ne derin bilmeı:

— Myrza, tanymadyq, jol suramaq bizge paryz, — dedi, býlyqsa da ótirik jylmıa qalyp.

Iman ol suraýdyń jaýabyn mynadan sura degendeı qolyndaǵy jez orǵan tobylǵy sapty, jylan baýyr qamshysyn tastaı salyp edi, ushy jylansha ıreleńdep baryp Tekeshtiń aldyna sart etti. Qaıdaǵy bir qorqynysh bılep, myna belgisiz myrzanyń misi basyp barady.

Ózin alystan kele jatqan jolaýshy etkisi kelip:

— Sizder ózin kórmeseńizder de, atyn estigen bolarsyzdar, alystaǵy Orynbor degen qaladan kelemin, — dedi de qolyna kelgen syrly tostaǵan toly qymyzdy aqyryn juta bastady. Qymyz juta otyryp tostaǵannyń qyrynan kóz qıyǵyn eki jaǵyna kezek tastap, úıdegilerdi túgel sholyp shyqty da Tekeshten basqa ekeýin tanyp aldy. Onyń biri óziniń oń jaǵynda otyrǵan qarıa. Bul ana jyly Mádımen kele jatqan saparynda kósh basynda kezdesken Serkebaı qart ekenin tanydy. Iman osy shaldan qatty seskenýde. Qastyǵynan emes dostyǵynan qaýyptenip otyr. Óıtkeni ol bir estigenin ómirinde umytpaıtyn, bir kórgeninen ómirde jańylmaıtyn adam. Iman ony ómirinde, onda da balaraq kezinde bir-aq ret kórse de sondaı zerdeli adam ekenin tanyǵan-dy. Ol muny tanı ketip, Mádı ekeýiniń sol kúngi ánderin saǵynǵanyn aıtyp qushaqtaı alýy múmkin. Onda ol qushaqty mynaý Tekeshterdiń buǵaýǵa aınaldyryp jiberýi sózsiz. Imannyń qaýpi sol. Keıde osy anyq sol kósh boıynda kezdesken ánshi shal ma? — degen oıǵa da keledi. — Ol munan álde qaıda jasyraq boıy munan suńǵaqtyraq edi ǵoı. Biraq onan beri de ótken jyldar talaı jasty qartaıtyp, talaı suńǵaqtardy súmireıtken joq pa?

Iman sony oılap, ótken kúnniń sol bir elesin izdep otyr. Ol kez Mádıdiń taǵy da qýǵynǵa túsip, beıtanys elderdi saǵalap júrgen kezi bolatyn. Qasynda óziniń ejelgi dosy Qanash pen bala serigi osy Iman. Úsheýi bir beıtanys eldiń jaılaýyn kezip kele jatyr edi, aldarynan bir ádemi asqaq án estile ketti. Sol ándi estı sala atyna qamshy basty, úsheýiniń de eldi ańsaǵan júrekteri alǵa qaraı alyp qashty. Alda úlken qara jol jatyr, sol qara joldyń kóz jeter jerine deıin sozylyp úlken kósh keledi. Kósh basynda bir top salt attylar kele jatyr. Sol toptyń qaq ortasynda qasqaıyp aqboz atty, aq saqaldy, uzyn boıly bir shal keledi. Qasyndaǵy jastardy ánge bastap kele jatqan sol.

— Mádı aǵa! — dep Iman aıǵaılaı jazdap baryp toqtady. Alaqanymen aýzyn basa qalyp jan-jaǵyna bir qarap aldy da, sybyrǵa kóshti, — mynalardyń aıtyp kele jatqany sizdiń ánińiz, áne, tyńdańyzshy, sizdiń túneý kúni Alataı qajynyń molasynyń janyndaǵy tóbeniń basynda turyp shyǵarǵan ánińiz.

Atyńnan aınalaıyn, Qarqaraly,

Senen bult, menen qaıǵy tarqamady.

Áne, estidińiz be, mynalardyń aıtyp kele jatqany ollahı sol án,

Mádı úndegen joq, kózi jasqa tolyp ketti. Ózin osynsha tunshyqtyrǵan zamanyna aıtar qarǵysyn kóziniń jasymen birge domalatyp jiberdi.

Sol Serkebaı mynaý otyrǵan. Jańylǵan joq, dóp basty. Endigi bir qaýipti adam Tekeshtiń ar jaǵynda qymyz sapyryp otyrǵan Sharapat báıbishe. Imannyń ákesi Noıandy jalamen baıyna óltirtken sulý osy. Ol kezde eki betinen qan tamǵan, júreginiń oty kózinen de kórinetin jalyndy jan edi, qazir sol jalyn kúlge aınalyp, bir kezdegi jaınaǵan gúli qazir qý japyraqqa uqsapty. Júreginiń qurtyn áli de kózinen qujynatqysy kele me qalaı, kirpiginiń ár talyna aýyr ańsaý baılanǵan ury kózin Iman otyrǵan jaqqa urlana tastaıdy, kózi Imannyń kózine kezdesken saıyn qymyz sapyryp otyrǵan qoly talyqsyǵandaı sylq etip túsip kete jazdaıdy. «Apyr-aý, kózi tanys bul kim? Osyndaı sıqyrly kóz kimde bar edi?»

Sharapattyń sharlap otyrǵan qıaly osy. Ol qıaldyń izdegeni óziniń jas kezdegi kóńildesteri. Qansha qıaldansa da kózi mundaı kóńildesin esine túsire almady. Bir kezde ol shoshynǵandaı selt etip Imanǵa jalt qarady da, kózin oǵan toqtatý úshin «ne buıyrasyz?» dep baıyna aqyryn kúńk etti.

Bul sapar baıy da qapy qalǵan joq, keýdesindegi shalajansar saıtandy kózinen endi ǵana, kárilik mújı bastaǵan shaǵynda ǵana kóretin bolǵan eken, ótirik jylmıa qaldy.

— Qy-s-s! — dedi tistene sybyrlap.

Tekesh ómirinde bir oryndata almaǵan osy buıryǵyn taǵy bir berdi de jylmıǵan qalpyn ózgertpesten Imanǵa burylyp ketti.

— Myrza, ol qalańyzdy kórmesek te qaı jerde ekenin bilemiz. Sonsha alystan kelipsiz, barysyńyz qaı jaq?

— Barysym osy el, — dedi de Iman Mádıden úırengen sózin esine túsire bastady. — Ol qalada shyǵatyn «Qazaq» deıtin gazet baryn da bilersiz?

— O, bárekeldi, bilgende qandaı, — dep Tekesh ózine bir demeýshi tabylǵandaı qýanyp ketti. — Quranymnan keıingi qýatym sol kázıt, eki jyldan beri úzbeı alyp turamyn. Óıtkeni onyń betindegi kıgiz úıdiń sýreti osy úıdiń sýreti. Patsha aǵzamnyń ana jyly Omby qalasynda ótken toıyna arnalyp Ertistiń jaǵasyna tigilgen eki myńdaı kıgiz úıdiń ishindegi eń sulýy atalyp maqtalǵan-dy. Sonda Betrbordan kelgen úlken ulyqtardyń ózi de sýretke túsirip áketken edi.

— Onda qudaıdan keıingi dosymyzdyń biri siz ekensiz. Biz ózimizdiń gázetimizdi aldyryp oqıtyndardyń bárin dos dep bilemiz. Men sol gázettiń adamymyn, gázet degen halyqtyń aınasy ǵoı, meniń mindetim sol aınanyń betine túsken qylmystyń izine gázet betine áli túspegen, endi ǵana túsetin, osydan on eki jyl buryn osy elde bolǵan aýyr qylmystyń izi. Qaıda aparyp izdeterim ázir belgisiz, sol iz meni osy elge alyp keldi.

— Astapyralda, — dedi Tekesh úreılenip. — Osydan on eki jyl buryn bolǵan qylmystyń izi deısiz, á?

Qymyzdy syzdyqtata jutqan bolyp ony kóziniń qyrymen baqylap Iman otyr. İshinen oqıtyn duǵasynyń ornyna kúnásin oqyp Tekesh otyr. Imannyń jańaǵy bir sózine túsine almaı basqalar otyr. Tekesh sol kúnásin oılaǵan saıyn qaltyrap barady, bar syltaýy taspyǵy, sony tarsyldatyp álde neni kúbirleıdi, ne aıtyp otyrǵanyn ózi de bilmeıdi. Taramdalyp aqqan qannyń arasynan alara qadalǵan Noıannyń kózi elesteıdi, kózi sol elesten shoshynǵandaı aýyq-aýyq jumylyp ketedi. Kózi jumylsa alqymy syǵymdalady, alqymy syǵylsa jany shyǵyp bara jatqandaı seziledi. Tez ún qatpasa esinen adasatyn. Bar kúshin salyp qarmanyp kórip edi, dármeni ótirik jylmıýǵa ǵana jetti.

— Jezdeke, — dedi Serkebaı qartqa jylmıa qarap, — bul aýyldan tós mújıtin jastan ótip barasyz ǵoı, endi «jastyqtyń sony, káriliktiń aldy» dep munan bylaı bul aýyldan da jeıtin basty búginnen bastap jep ketińiz.

— Alla razy bolsyn, raqmet. Múıiz shyqsa bas pen tósti az mújigen joqpyn-aý. Endi myna myrzanyń keńesin tyńdaıyq.

— Iá, aınasynan ózimiz kórip jatqan zorlyq-zombylyqty kóreıik, — dep jańaǵy Saıdaly deıtin jigit yzǵar shashty. Iman onyń sózinde kekesin baryn sezse de sezbegendeı túr kórsetip mańǵazdanyp aldy da:

— Qaı jyly ekeni belgisiz: qoıandy jármeńkesine kelgen Qarataýdyń bir saýdageri osy eldiń Zaýzat deıtin qyzyn qyryq kez mataǵa satyp alǵan eken. Mádı, Iman deıtin qaraqshylar bes myń somnyń dúnıesimen qaıtyp bara jatqan sol saýdagerdi tonap, qyryq kez mataǵa satyp alǵan qyzyna deıin tartyp áketipti. Sonyń qusasynan jyndanyp ketken saýdager esin bıyl ǵana jınapty da patshaǵa shaǵym jazypty, Patshamyz, qyzdy sondaı arzanǵa satyp qorlaýshyny da, saýdagerdi tonaýshylardy da taýyp alyp jazalaýdy bizdiń gýbernatorǵa buıyrǵan eken. Bizdiń gýbernator olardy jazalamastan buryn gazetke jazyp masqaralaýdy bizge buıyrǵan edi. Men izine túsip kelgen eki qylmystyń biri osy, ekinshisin bir áıelden basqaǵa aıtpaımyn.

Battal manaǵy qursanǵan qalpynda otyr edi, tamaǵyn bir kenep doldana tústi:

— Qyryq kez mataǵa satylǵan ol qyz bul kúnde meniń áıelim, ony satýshynyń kim ekeni kerek bolsa men qazir aıtyp bereıin.

— Onda siz basqany qoıa turyp tezinen úıińizge qaıtyńyz da zaıybyńyzdy jolǵa ázirleńiz.

— Qaıdaǵy jol? — dep julqyna umtylyp tura bere qaıtadan sylq etti.

— Petrogradqa, patshanyń saraıyna baratyn jol, — dedi Iman jaıymen.

Battal shoshyp ketti.

— Patshanyń saraıyna?

— Bul áńgime osymen bitsin. İshterińizde gázet oqı biletinderińiz bar ma? — dep Iman sózdiń betin buryp áketti.

— Men bilemin, — dedi Saıdaly.

Iman ishki qaltasynan «Qazaq» gazetiniń bir danasyn aldy da Saıdalynyń aldyna tastady.

— Bilseńiz mynany oqyńyz da, toqyńyz.

— Oqýyn oqyrmyz-aý, toqıtynymyz ne bolar eken? — dep Saıdaly gazettiń betine úńile bastady.

— Toqıtynyńyz, — dedi Iman mańǵazdana sóılep, — aq patshanyń aıtqany eki bolmaıdy. Ony «Qazaqtan soldat almasqa bergen anty bar, ıt terisine solaı dep jazyp bergen sharty bar» dep eldi aldap júrgen bolystar erteń ıt jekkenge aıdalady.

— Solaı ma?

— Ehe, — desken daýystar ár tustan shyǵa bastap edi, Serkebaı qart basyp tastady.

— Aldymen besin namazyn oqyp alaıyq, sonan keıin muny bárimizge estirtip oqıtyn bol, — dep ol tura bastap edi, bári de namaz oqıtyndar bolý kerek, Imannan basqalar óre túrekeldi.

Saǵatyna qaraı sala, sıyrshylap Tekesh te tura bastady.

— Báıbishe, sen namazyńdy menen keıin oqyrsyń, myna qurmetti qonaǵymyzdy óziń kútetin bol.

Ol báıbishesine solaı buıyrdy da shala jansar súldelerin súıretip kete bardy. Imannyń janynda jalǵyz qalǵan Sharapat osy arada buryn eshbir áıel istemegen bir joıqyn minez kórsetti.

— Shyraq, — dedi ol baıynyń dybysy alystasymen Imanǵa tesile qarap. — Sen qansha erjetip, qansha túrlenseń de kim ekenińdi kózińnen tanydym. Túskeniń meniń izim ekenin de sezip otyrmyn.

— Ózimdi bilmeı, kózimdi qaıdan tanısyz? Men izińizge túsetindeı siz nendeı kináli edińiz? — dedi Iman oǵan tańdana qarap.

— Kóziń — meniń júregimde máńgi saqtalǵan, sol úshin meni ómirlik qasiretke dýshar etken bir adamnyń kózine uqsaıdy.

— Ol kimniń kózi?

—

Ol seniń ákeń Noıannyń kózi.

Iman dál muny kútken joq edi, sondyqtan ne derin bilmeı ańyryp qaldy. Óziniń búrkengen syry álden ashylyp qalǵanyna ishteı kúlkisi kele me qalaı. Sharapatqa qadalǵan kózi birte-birte kúlimsirep barady. Onyń sol kúlimsiregen kózderinen jylı bastaǵan janyn kórgendeı Sharapat múldem egilip ketti.

— Albasty basyp aljasqan basym, ol noqaılardyń óltirip jiberetinin bilmeı, qapy qaldym ǵoı, — dep kózinen jasyn tógip jiberip edi, Imannyń tas bolyp qatqan júregi eljirep sala berdi.

— Noqaılaryńyz kim?

— Ózimniń eki qaınymdy aıtamyn, ásirese tentek myrza ǵoı, seniń ákeńniń túbine jetken.

— Tentek myrzańyz kim? Tekejan ba?

— Sol. Sol ǵoı seniń ákeńdi ólideı, meni tirideı kómgen.

— Ǵajap-aý, — dedi ol tańdanǵan qalpyn ózgertpesten. — Siz netken er áıel edińiz?

— Er áıel dep esirkeseń de meıliń, ákeńdi óltirtken surqıa Kórip tirideı jerleseń de meıliń.

— Men sizge túk te aıta alar emespin. Sol qylmysymen qorqytyp otyryp myrzańyzdyń shynyn aıtqyzbaqshy edim, endi qaıttim?

Iman ózine-ózi suraý berip oılana qalyp edi.

— Onyń qandaı shyndyǵyn aıtqyzbaqshy ediń? — dep Sharapat jaýlyǵynyń etegimen kóziniń jasyn súrte bastady.

Iman onyń betine uzaq qarap aldy da:

— Egerde siz bir shyndyqty jasyrmaı aıtsańyz men sizge ákemniń qunyn da kesher edim, — dedi,

— Anyq pa? Anyq keshesiń be? — dep Sharapat úzdige qaldy.

— Ant eteıin.

— Men saǵan jan balasyna aıtylmaǵan, aıtylmaıtyn syrymdy aıttym, endigi bilmegiń odan aýyr bolmas, aıta ber, — dedi.

— Birinshi tilegim meni tanymaǵan qalpyńyzda qalyńyz.

— Ol tilegińdi ózińe ǵana aıt, seni tanydym deýge mende bet joq.

— Siz áýeli qudaı, odan keıin meniń aldymda ǵana kinálisiz. Qudaı keshirse men keshirdim! Tek siz maıdanǵa jiberiletin jigitterdiń tizimi qaıda ekenin aıtyńyz. Tyǵýly jatqan jerin aıtsańyz boldy, qalaı alýdy ózim bilemin.

Sharapat sál oılandy da:

— Oı qudaı-aı, keshire gór, kúnániń birinen soń birine tap boldym-aý. Ol tizimdi qalaǵa aparý úshin tentek myrza mana óz aýylyna alyp ketti.

— Ol tizimde qansha adam baryn bilmeısiz be?

— Oıazǵa aparatyn tizimde me?

— Basqa tizim de bar ma edi?

— Bar. Oıazǵa aparatyn tizimdegilerdiń sany jeti júzden aspaıdy, al ózderinde jasyryn saqtaıtyn tizimdegilerdiń sany bir myń eki júzge jaqyn.

— O, onda tipti baıyǵaly tur ekensizder ǵoı?

— Qalaı?

— Sol myń eki júz jigit keminde myń jarym jylqysyz qutylmaıdy ǵoı.

— Ol ras, biraq sol myń jarym jylqydan bizge tıetini, uıat ta bolsa aıtaıyn, aıǵyrlardyń qasasy ǵana. Bizdi oljadan qaǵys qaldyrmaǵaısyń dep qaljyńdap edim, ol tizim salynǵan ala qorjyndy salyp qalyp «osy qorjyn tolǵan aıǵyrlardyń ózińe keregin jiberermin, soǵan rıza bol» dedi de júrip ketti.

Iman tura bere oılanyp, bir tizesinen qaıta otyryp qaldy. Ákesiniń kegi úshin keskilegisi keletin mynaý áıeldi endi esirkeıtin túri bar. Óıtkeni doly yzanyń ekpinimen Tekejandy qýa jónelse, ol izine salýshynyń kim ekenin biledi de erteń myna beıbaqty asaý jylqynyń quıryǵyna tirideı baılap óltiredi. Qansha kektense de áıel adamdy mundaı ólimge qıatyn emes. Biraq endi keshikse Tekejannyń jetkizbeı ketýi múmkin. Ne isteý kerek? Iman sony oılap otyr.

Onyń bul oıyn daladaǵy bireýdiń bajyldaǵan daýysy bólip jiberdi. Ashynǵan aıǵaı, býlyqqan óksý. Iman onyń birde-bir sózine túsine almaı Sharapatqa qarap edi, ol kúrsine ún qatty.

— Taǵy da sol tentek myrzanyń lańy ǵoı. Mynaý mylqaý baıǵus sonyń bir zombylyǵyn kórse ǵana osylaı jylap keletin-di.

Iman onyń «tentek myrza» dep otyrǵany Tekejan ekenin sezdi de izdep otyrǵan syltaýy tabylǵanyna qýanyp, qosh aıtyspastan shyǵa jóneldi.

Ústinde júni jarty qarys teri shalbardan basqa túk lypasy joq, dembelshe deneli, dóńgelek qara saqaldy bireý kóziniń jasyna kómilip ketken jalańash keýdesin shart-shart uryp tur.

«Estıtin qulaqtaryń, sóıleıtin tilderiń bola tura osyndaı qorlyqqa qalaı kónesińder?» deı me kim bilsin, árkimge bir tepsinip baj-baj etedi. Birese judyryǵyn túıip tisin qarsh-qarsh qaıraıdy, birese bas barmaǵyn eki saýsaǵynyń arasynan shyǵaryp alyp ár kimniń aýzyna bir tónedi de jerge túkiredi. Jurt onyń ymyna túsine almaı ańyryp birine-biri qaraıdy. Bul kezde Tekesh qajy kórse de kórmegendeı, estise de estimegendeı meńireýlenip aýlaqta dáret alyp otyr edi, mylqaý ony kóre sala jetip bardy. Jetip bardy da Tekeshtiń qolyna sý quıyp turǵan jigitti qaǵa-maǵa tizerlep otyra ketti. «Qudaıdyń úıine baryp qaıtqan qajysyz ǵoı, mynaý ózińiz syzyp, moınyma taǵyp bergen qudaı jolyna qaraı otyryp aıtyńyzshy: teteles inińiz Bekejan qaraqshy, kenje inińiz Tekejan qan isher, nelikten bulaı? Sheshelerińiz qasqyrdyń etine jerik bolǵan ba?» — degisi kele me qalaı. Moınyndaǵy úsh buryshty tumaryn Tekeshtiń kózine qaraı qaıta-qaıta serpedi de bala bolyp ińgálap, qasqyr bolyp ulıdy. Onyń bul qylyǵyna Tekeshtiń yzasy keldi, yzasy kelse sholaq tumsyǵyna tynyshtyq bermeıtin onyń ádeti. Sol ádetimen tanaýyn bir tyrjyń etkizdi de:

— « Aryzyńdy anaý alystan kelgen ulyqqa aıt, — dedi, aýlaqta manaǵy Saıdaly deıtin ádemi aq sur jigitpen kúbirlesip turǵan Imandy ıegimen nusqap.

Serkebaı qarttyń júregi mylqaýdyń kózimen birge jylap, suńǵaq denesi qolyndaǵy uzyn taıaǵymen birge teńselip tur edi, esin endi ǵana jınap, eńsesin endi ǵana kóterdi.

— Myna beıbaqpen tildese biletin kim bar? — dep ol mańyndaǵylarǵa kóz tastap edi.

— Men barmyn, — dep Saıdaly jetip keldi,

— Bar bolsań tildesshi, muny munsha zarlatqan qandaı ǵana ıttiń balasy ekenin bileıik te qarǵystan qarǵy taǵaıyq.

Mylqaý, Saıdalynyń ymyna tez túsindi de ár túrli qımyldar jasaı bastady. Papıros tartyp tútindi burqyldatatyn, mas bolyp teńseletin bir myrzanyń beınesin qımylmen kórsetti de, kenet baj etip óz saqalyn ózi ustaı aldy. Óńi de buzylyp sala berdi. Shalqasynan jata ketip tórt aıaǵyn tórt jaqqa kerip jiberdi de Saıdalynyń qolyndaǵy qamshyny ala sala ózin ózi sabalaı jóneldi.

— Jeter! — dep Saıdaly onyń qolyndaǵy qamshyny julyp aldy da Serkebaı qartqa qarady... — Seraǵa, siz jónin suraǵan ıttiń balasy: qajymyzdyń qadirli inisi, halqymyzdyń qasireti Tekejan myrza eken, — dedi ol yzaly kúlkimen jymıa sóılep.

— Ol ne istepti?

— Kim ekenin uǵa almadym, áıteýir siz sekildi bir qarttyń saqalyn kúzep, tórt aıaǵyn tórt qazyqqa kerip tastap qamshynyń astyna alyp jatqan sekildi.

— Múmkin emes, — dedi Iman zirk etip, — patsha aǵzamnyń oń kóziniń ondaı eki aıaqty shoshqa bolýy múmkin emes. Men qazir baryp tekseremin, tergeımin. Tekejan myrzanyń qazir qaıda ekenin surańyz.

Saıdalynyń ymmen bergen suraýyna mylqaýdyń jaýaby qysqa boldy. Ol suq qolyn urtyna tyǵyp jiberip aýzyn bir kúmp etkizdi de qolyn shyǵys jaqqa qaraı bir-aq siltedi.

— Munan ne túsindik?

— Meniń túsingenim: Tekejan myrza qalaǵa ketipti.

— Anyq pa?

— Mylqaý adam ótirik aıta bilmeıdi, óıtkeni olar kórgenin ǵana aıtady.

— Onda sizderdiń mylqaýlaryńyz naǵyz qajy eken. Biraq, men Tekejannyń ketkenin óz kózimmen kórmeı qajyny ótirik aıtady degenderińizge sener emespin, — dep Iman kermede oınaqtap turǵan atyna qaraı bettep edi, onyń nege bekingenin sezgen bolý kerek, Saıdalynyń:

— Attanyńdar! — degen daýysy sańq etti.

2

Iman qansha asyqsa da aýyldan shyǵa shapqan joq. Ózgelerden oq boıy uzap aldy da tereń oıǵa batty. Alda uzaq jol jatyr. Bir qandy shaıqastyń búgin-aq, osy ker joldyń ústinde Tekejanmen kezdesken jerde bastalyp ketýi múmkin. Ol sony oılap ýaqytty bilgeli aspanǵa qarap edi, kún tóbeden jańa ǵana aýyp barady eken.

— Ózim jetsem Tekejandy qýyp jetetin ýaqyt bar, — dedi ol ishinen. — Al jettim, sonda qaıttim? Ol qaraqshyǵa ózimniń kim ekenimdi aıtýym kerek pe? Árıne aıtýym kerek. Kim ekenimdi jasyrsam jaýymnyń janyn sýyrǵanym qaısy? Toqta, sonda men eldiń emes, bir ǵana ákemniń kegin alǵan bolmaımyn ba? Bola bersin. Kim ekenimdi myna jurttyń ózine de aıtýǵa bolmaıdy. Óıtkeni bulardyń birine aıtsam bári biledi, bári bilgendi Tekejandar da biledi. Olar bilse bar báleni taǵy da Mádı aǵanyń basyna úıip tógedi. Endi onyń aıdalyp baılanǵanyn kórgenshe sol aıdalý men baılanýdy ózim kóreıin.

Ol atynyń basyn tejese de ózi osyndaı qıly-qıly qıaldardy kezýildep kele jatyr edi, sońynan qýyp jetken Saıdaly oıyn bólip jiberdi.

— Myrza, keshirińiz, bizder aty-jónińizdi suramaı aǵattyq etippiz.

— Óz atym Mádı, ákem aty Kektibaı?

— Atyńyz jaqsy eken, ózińiz de sol Mádıdeı bolǵaısyz.

— Tas qamaý, temir buǵaý, ıt jekkenge aıdalý ma Mádıdeı bolǵanda kóretin kúnim?

Imannyń bul sózi Saıdalynyń qytyǵyna tıip ketti:

— Olaı demeńiz, myrza. Ol ıt jekkenge ketken kezde de eliniń júreginen ketken joq-ty. Eliniń júreginde saqtalǵan adamnyń kıesi bolady, kıesi atyp júrmesin, baıqap sóıleńiz.

— Kıe degen ne?

— Kıe degen allanyń eń asyl syıy. Alla taǵala baq dáýletti adamnyń júzinen birine berse, kıeni myńynan birine ǵana beredi. Ondaı teńdesi joq baqytqa ıe bolǵan adamnyń aq degeni alǵys, qara degeni qarǵys.

— «Aq» degeni — alǵys, «qara» degeni — qarǵys bolsa Mádılerińiz nege jaıdaı soǵyp, mynaý Tekejan sıaqty eki aıaqty qan sorǵyshtardy shetinen nege jamsatpaıdy?

— Kıe degen asyǵatyn ashý, shashylatyn mal emes...

Iman onyń bul aqyldy sózin ishine túıip alsa da túsinbegen túr kórsetip:

— Sóz emes, — dep betin buryp áketip edi, Saıdaly ony «qudaıdyń ondaı qudiretine» qulshylyq etkizgisi kelgendeı enteleı tústi.

— Burnaǵy jyly Mádı aıdaýdan kelgende Boshan atanyń belinen taraǵan bes bolys el túgel jınalyp jeti kún, jeti tún toı jasady. Sol toıdyń dýmany jaz boıy tolastaǵan joq. Ótirik aıtsa jany shyqsyn, ondaı toıdy patshanyń Omby qalasynda ótken toıyna barǵandar da kórmepti. Eger ol kıeli bolmasa ondaı jalǵyz atty qý kedeı úshin eli munsha shabylmas edi ǵoı. Ol on jeti jasynan bastap bar ómirin Tekejan sıaqtylardyń jantalasyna salýmen ótkizip keledi. Qaladaǵy ulyqtardyń da kózin talaı alaqtatty. Sol úshin talaı baılanyp, talaı aıdaldy. Baılanǵan saıyn somdalyp, aıdalǵan saıyn aıdyndanyp keledi. Kıeli bolmasa bul ne?

Saıdalynyń osy sózine kýá bolǵysy kelgendeı Mádıdiń amanat etken sózi ór daýysymen sańqyldap kelip Imannyń qulaǵynda turyp aldy. Óziniń kegi eliniń kegimen ushtasqanyn endi ǵana sezgendeı shattanyp, astyndaǵy atyn aspanǵa bir shapshytty da alǵa umtyla bere toqtaı qaldy.

— Tekejannyń aýyly áli alys pa?

— Myna qaıqańǵa shyqsańyz onyń aýylyn aıaǵyńyzdyń astynan kóresiz.

— Aýylyn ǵana emes, búgin ózin de aıaǵymnyń astynan kórermin.

Iman sony aıtty da órge qaraı aǵyza jóneldi.

Saıdaly oǵan aldaǵy qalyń elden oqshaý kórinetin aq boz úıleri kóp, qarasha úıleri joq aýyl Tekejannyń aýyly ekenin aıtpaqshy edi, úlgire alǵan joq. «Ózi sózine, sózi ózine uqsamaıtyn bul netken adam?» degen suraýlary mol oıdy qushaqtap qala berdi.

Iman sol órge qaraı aǵyzǵan ekpinimen qaıqańǵa shyǵa kelip edi, qarsy aldynan kókjıekke deıin shalqyp jatqan qalyń el kózin birden tartyp aldy. Bul jaılaýdyń teńizdeı shalqıtyn shaǵy eken. Myńǵyrǵan maly dalasyn qaıystyryp, taýlaryn maıystyrǵandaı kórinetin qalyń eldi qaq jaryp jerge deıin qasqaıa jarqyrap Nura ózeni jatyr. Kóńil tasyǵan shaqta zańǵar aspan da alasa kórinedi eken, Imannyń kózine myna jaılaýdyń aspany kókjıektegi tóbelerdi aımalap turǵandaı sezildi.

Tekejannyń aýyly ózen boıyndaǵy aýyldardyń ishindegi eń shaǵyny, eń shańqany bolatyn. Shańqandyǵynyń sebebi ol qarasha úılerdi qońsy qonǵyzbaıtyn.

Onyń aıtqanyna kónip, aıdaýyna júretin qońsylary úıiniń kıgizin eki jylda bir jańartyp, úzikterin jyl saıyn aq kıgizden jabatyn. Sondyqtan onyń aýyly alystan qaraǵanda shańqan kórinip, kózge birden túsetin. Imannyń kózine de solaı kórindi. Biraq ol bul aýyldyń qazir qulazyǵan molaǵa uqsap turǵanyn qashan irgesine jetkenshe ańǵarǵan joq. Keýdedegi kegi de, sol kekten ot alǵan kózi de — shańyraǵy kúmbezdeı, eńsesi ózge úılerdiń eńsesin basyp turǵandaı kórinetin ortadaǵy úlken aq úıge qadalyp keledi.

Aýyl mańy jylan jalaǵandaı jyp-jylmaǵaı. Túski qoılar mezgilinen erte órip ketipti. Jelidegi qulyndar da, kógendegi qozylar da, beldeýdegi buzaýlar da joq. Tek keıbir jer oshaqtaǵy qazandardan bolar-bolmas bý burqyraıdy. Janǵan ot, býdaqtaǵan tútin olardan da kórinbeıdi. Qaısy bir qazandardan qozǵaýyshtyń saby qyltıady, sol qozǵaýysh turǵan qazandardaı qaınaǵan qurttyń ısi múńkıdi.

Osylardyń bárinen kóz almastan qansha qadalsa da, qıalyn qansha kezdirse de birde-biriniń sebebin taba almaı tańdana qarap Iman keledi. Jańa ǵana kelip munymen qatarlasqan Saıdaly men Battaldyń da kózi úılerdiń arasyn saralap, aýyldy tegis aralap keledi, olar da an-tań.

— Myna jendettiń aýylyna oba kelgen be?

Imannyń «oba» degen sózine janyndaǵylardyń ekeýi de tiksine qalyp, ekeýi de jarysa jalt qarasty. Biraq onyń ózin syılaǵandyqtan ıba saqtap sózine sóz qaıyrǵan joq. Osy arada Saıdalynyń basyna bir kúdik kele qaldy.

— Shynynda mynaý aýyl apattan aman emes.

Ol osyndaı oımen kózin jaǵalaı júgirtip edi, qotan ortasynda shoǵyrlanyp turǵan arbalardy kórip tańdana tústi.

— Bul qalaı? Aýyldyń syrtynda turatyn arbalar qotannyń ortasynda...

Ol bul suraýdyń da jaýabyn taba alǵan joq.

Bular aýyldy jaǵalap otyryp talaı úılerden etti, joldaǵy úılerdiń birde-birinen tirliktiń eshqandaı belgisi bilingen joq, tek qaısy bir úılerdiń İshinen ıttiń tunshyǵa qyńsylaǵan dybysy estiledi. Bul ne jumbaq? Osy arada taǵy bir jumbaq kezdese ketti. Bular Tekejannyń úıine jaqyndaı bergen kezde qarsy aldarynan qoldarynda qatqan qara soıyldary bar eńgezerdeı eki jigit taltańdaı basyp shyǵa keldi.

— Qyzyl taqıa kıgisi kelgenderiń beri jaqyndańdar, beri taman, — dedi moınyna úsh buryshty tumar taqqan jalań tós bireýi sholaq tumsyǵyn aspanǵa kóterip.

— Ajal saǵynǵandaryń maǵan kelińder, maǵan, — dep ekinshisi kújildedi. Ol tipti soıylyp siltegeli ońtaılanyp keledi.

Bastap kele jatqan Saıdaly «mynalardyń esi durys pa?» degendeı janyndaǵylarǵa bir qarady da atynyń basyn tejemesten jaqyndaı tústi.

— Aýyldaryńa kelgen qonaqty soıylmen qarsy alý salttaryń bolsa al jaqyndadyq, biraq sońynan ózderiń jalynyp júrmeńder.

— Kim, jalynatyn biz be? — dep tumarlysy tepsine jaqyndady.

— Sen mynany tanımysyń? — dep ekinshisi soıylmen Saıdalyny keýdesinen nuqyp qaldy. Biraq onyń bul batyrlyǵy uzaqqa barǵan joq.

— Al sender mynany tanısyńdar ma, — dep Iman naganyn sýyryp alyp edi, ekeýiniń de kózi jaranyń ornyna uqsap ketti.

Jańa ǵana qutyrǵan qasqyrdaı úreı shashyp turǵan ekeýi endi ıesine erkelegen ıtteı arsalań-arsalań etedi. Kúlgen bolyp aýyzdaryn yrsıtady. Sirá, qudaılaryna jalbarynǵany ma kim bilsin, álde neni aıtyp byldyrlaıdy, ony ózderi de túsiner emes. Qoldaryndaǵy soıyldary ózderimen birge bebeý qaǵyp dirildep tur, ony sezetin hal ekeýinde de joq.

— Qalaı, endi tanydyńdar ma? — dedi Saıdaly olardyń usqynyna kúlkisi kelse de túsin sýytyp.

— Tanydyq, myrza, — dedi tumarlysy elbeń qaǵyp.

— Tekejan myrza qaıda? — dedi Iman naganyn kezeı jaqyndap.

Tumarlysy sóz aıta almaı shyǵys jaqty megzep qalyp bir siltedi de, qasyndaǵy kúj qarasy:

— Qalaǵa ketti, — dedi kekeshtene sóılep.

— Qashan?

— Álgi bir kezde.

— Álgi bir keziń qashan? Tańerteń be?

— Joq, sáske kezinde.

— Qasynda kimder?

— Tilmásh noǵaı men at aıdaýshy,

— Shabarmany qaıda?

— Ol joldaǵy elge jar salǵaly ertemen ketken-di.

— Bizdiń myrza búgin qonaǵa sol elge jetpek, — dep ekinshisi qosarlandy.

— Jolshybaı qus aýlaıdy eken ǵoı, myltyǵy bar ma edi?

— Bar, myltyǵynyń eki aýyzy bar.

Imannyń munyń bárin ne úshin ejiktep turǵanyn eshkim sezgen joq.

Osy kezde qotan ortasyndaǵy arbalardyń arasynan:

— Eı, myrzalar, ómirde kórmegenderińdi kórip, ishpegenderińdi ishesińder, munda kelińder, munda, — degen bireýdiń daýysy shyqty.

Álsiz shyqqan sózinde kekesin bar. Sol kekesindi sózinen onyń kektiń adamy ekenin sezgendeı, Iman atynyń basyn tez buryp aldy. Biraq onan buryn Serkebaı qart jetti. Óıtkeni ol artyna mingesip kele jatqan mylqaýdyń silteýimen atynyń basyn arbaǵa qaraı olardan buryn burǵan edi.

Qol-aıaǵy tórt arbanyń jaqtaýyna kerile baılanyp aspanǵa shalqasynan asýly turǵan bireýdi kóre sala Serkebaı qart atynan qarǵyp tústi. Biraq, baılaýly jatqan adamnyń beti qannan kórinbeıdi eken, tanı almaı, tanysa da óz kózine ózi sene almaı, aq qyraýly qabaǵy jaýyp ketken kózin qaıta-qaıta súrtip turyp qaldy. Daýysy da qaltyrap shyqty.

— Jurtym-aý, elim-aý, meniń mynaý shyqqyr kózim neni kórip tur? Mynaý malsha matalyp, qasaptalyp jatqan anyq Shernıaz ba? Sherim-aý, baýyrym-aý...

Ol sony aıta kúńirenip kelip Shernıazdyń ústine qulap tústi.

Serkebaıdyń sózimen aıtqanda bul jerde malsha matalyp qasaptalyp jatqan jalǵyz Shernıaz ǵana emes, onyń astyńǵy tusynda qol-aıaǵy kisenmen kerilip inisi Shadyman da jatyr. Sirá, ol qatty qarsylasyp, soqqyǵa qatty túsken bolý kerek, qozǵalýǵa dármeni joq, tek kirpigi ǵana qımyldaıdy. Myna kelgenderdiń ishinde mundaı sumdyqty buryn kórgenderi joq eken, báriniń de júregi syzdap sala berdi. Bári de matalyp jatqandarǵa tańdana qarap attarynan top-top túse bastady.

Báriniń de aýzynda:

— Laǵnattar! — degen jalǵyz aýyz yzaly sóz ǵana.

Tógilgen qany eliniń qaıǵysy bolyp kóringen Shernıaz kim? Shadyman kim?

Ekeýi de ómirdiń bir ógeı perzenti.

Qatygez ómirdiń ásirese Shernıazdy esirkegen kezi bir bolǵan emes. Ata-babasynan qalǵan jalǵyz murasy taqyr kedeılik edi, onyń sol kedeıligine ıe bolatyn murageri de joq. Muragersizdikti eki dúnıeniń qasireti dep biletin onyń bar armany bir bala. Búgin osynda aıdap kelip qanǵa batyrǵan da sol balanyn zary. Sol armany ony ómir boıy ezip keledi, úmitten basqa taıanyshy da, talshyǵy da joq, sonda da ol qajymastan alysyp keledi, «Balam bolsa basqa baqyt tilemes edim-aý» dep júrgende áıeli ólip ol úmiti de oıran boldy. Áıel ómirdiń gúli ǵana emes, úmittiń shamshyraǵy eken, bar kútkeni osylaı kúırep, túnekte tunshyqqan kúıde qalyp edi, baǵyna Meıiz deıtin jesir áıel tap boldy da sóngen úmiti qaıta tutandy.

Meıizdiń burynǵy baıynan qalǵan Nazıra atty qyzy bar. «Balanyń qadirin balaǵa zar adam biler» degen oı Shernıazdyń bir múshel úlkendigin Meıizge eletken joq. Al, Shernıaz onyń balasy barlyǵyna qýanyp «bala kótergen áıel ǵoı, osyny alsam meniń de baǵym janar, meniń de perzentim bolar» degen úmitpen ekeýiniń tuz-dámi tez jarasa ketken-di. Oǵan da mine, úsh jyldan asyp barady, baıaǵy arman áli arman. Ómir asýlarynan asqan saıyn Shernıazdyń arman aýrýy asqyna tústi. Óıtkeni, ol tileýim alda deıtin jastan ótip, jer ortasy elýge jaqyndap qaldy. Meıizdiń de jasy otyzdyń ortasynan asyp barady. Endi biraz jyldan keıin káriliktiń úskirik aıazy onyń da gúlin sora bastaıdy. Sony oılaǵan saıyn Shernıazdyń jany túrshigedi.

«Kútkenim kól edi, kórgenim shól boldy-aý» deıtin ol ishteı nazalanyp. Meıizdiń kóńiline qaıaý salmas úshin bul syryn jan balasyna, eń aqyry óziniń jankúıer jalǵyz baýyry Shadymanǵa da sezdirmeıtin. Keıde «apyr-aý, men nege ózimdi ózim jegideı jeı beremin osy? Nazıranyń týǵan baladan qandaı kemdigi bar? Alla atymen ant eteıin, eshqandaı kemdigi joq. Endeshe men nege qapalana beremin? Qoı, Shernıaz myrza, táýbaǵa kel» dep ózin-ózi jubatatyn. Biraq, ol jubanyshy uzaqqa barmaıtyn. «Adaspa, Shernıaz, adaspa Artymda qalǵan perzentim bar dep ketken áke bar, sen ony esh ýaqytta umytpa. Onan da sen qany bir týysyń Shadymandy tezirek úılendir de sonyń balasyn bala etip al» dep ol óziniń úmitin taǵy da alysqa aıdaıtyn. Keıde sol úmiti de óziniń taıǵaq ómirine uqsap quldyrap ketetin. Shadymandy úılendirip, maǵan bala súıdiretin mal qaıda? Malsyz keletin qalyńdyq qaıda? Qyzyn tegin beretin qazaq qaıda? Eń sorly qyzdyń quny bes baıtal, mendegi maldyń bary ala sıyr men kók sholaq qana. Ol ekeýin qosaqtap berer edim, ózim qaıtip kún kóremin? Qudaıym-aý, anyq qudaı bolsań aıtsańshy bir amalyn. Ne isteımin men?.. Álde atasy basqalyǵyn syltaý etip Shadymanǵa Nazıramdy qossam ba eken?.. Astaǵpyralla, men ne shatyp kettim? Sorly Shernıaz-aý, bul qaı shatasqanyń? Shadyman iniń bolǵanda Nazıra ógeı bolsa da qyzyń emes pe? Endeshe mynaýyń ne masqara. Qansha aljassań da aqylyńnan bulaı adaspasańshy» dep ol raıynan tez qaıtatyn da qaıta loblıtyn. — Al sonda qaıttim? Qyzdyń qalyń malyna beretin maldy qaıdan taptym? Bar baılyǵym ózimniń on saýsaǵym. Bir shıki ókpe úshin ony da qıar edim, kesik saýsaqtarǵa qyzyn beretin kim bar?» deıtin ishinen. Shynynda onyń bar baılyǵy óziniń on saýsaǵy. Óıtkeni on barmaǵynan bal tamǵan kúıshi, ári elden asqan úıshi. Kıiz úıdiń súıegin ondaı jasaı alatyn jan joq. Ásirese shańyraqty ádemi jasaıtyn. Romanovtardyń Omby qalasynda ótken toıyna baryp qaıtqan bir kisiniń aıtysyna qaraǵanda sol toıǵa arnalyp Ertis jaǵasynda eki myńdaı kıiz úı tigilgen eken. Sol eki myńdaı úıdiń ishindegi eń sulýy Tekejan aparyp tikken úı bolypty, ásirese onyń shańyraǵy qatty maqtalypty. Ol shańyraqty jasaǵan osy Shernıaz bolatyn. Sol maqtaýdan beri Shernıazdyń qadiri de, shańyraǵynyń narqy da kóterilgen edi. Onyń ústine ol asqan kúıshi. Ózge kúıshilerden onyń bir ózgesheligi kúıdi esh qandaı aspapsyz da tarta beretin. Ol saýsaǵymen eki ernin dirildete otyryp kómeıinen kúı tókkende qobyzdyń úni ilese almaı, tańdanbaǵan jan, tamsanbaǵan tańdaı qaldyrmaıtyn.

Shadyman onyń aǵasynyń jalǵyz balasy. Ol da baqytsyzdyqty shengeldeı týǵan bir sorly. Munan tórt jyl buryn Qaraǵandynyń qulaǵan shahtasynyń astynda qalyp ákesi óldi, ákesiniń qyrqy jetpesten sheshesi ólip bir úıde jalǵyz qaldy. Shernıazdyń áıeli sol tusta qaıtys bolǵan edi, jastaıynan qosylǵan qosaǵynan aırylyp qaýsap júrgen Shernıazǵa bul habar jeńil tıgen joq, aýyr bolsa da amaly bolmaı jalǵyz baýyryn jat jerde qaldyrǵysy kelmeı jaraly janyn súıretip baryp kireshilerge ilestirip Shadymandy elge alyp kelgen. Sol saparynda Shadymannyń ákesimen birge shahta astynda ólgen Dáribek deıtin jumysshynyń áıeli osy Meıizge sóz salyp ketken edi, kelesi jyly arnaıy baryp ony alyp keldi. Meıizdiń Nazırasy ol kezde on úshten jańa asqan taldyrmash qana názik qyz edi, qazir kók órimdelip kóz tartyp keledi. Shernıazdyń bel murageri bolǵysy kelgendeı qolynan kúndiz uńǵýyr men qashaý, keshke dombyra túspeıtin bolyp ónerlenip keledi.

Shadyman sonan beri kórshiles aýyldaǵy Túıebaı deıtin baıdyń qoıyn baǵýshy edi, byltyrdan beri jylqy baǵatyn dárejege jetti. Biraq, dárejesi óskenimen eńbegine mal alatyn kúnge áli jetken joq. Kıimi bútin, tamaǵy toq, bar tabysy sol ǵana. Ótken jazda jylqyǵa tıgen tórt urymen jalǵyz saıysyp ózi qanǵa boıalsa da jaýǵa jylqy bergen joq. Erlikti dáriptegish eli sonan beri oǵan «bala batyr» degen at qoıyp aıdar taqqan-dy. Qaısy bir aqynsymaqtar ol jaıynan sóıleı qalsa «on segizde jasy bar, qıylǵan qara qasy bar» dep tekirektete jóneletin. Shernıazdyń qıal kezip izdegende tapqan qalyń maly Shadymannyń osy dańqy ǵana. «Jigitti jurt maqtaǵan qyz jaqtaǵan» deýshi edi ǵoı Abaı aqyn. Múmkin Shadymannyń dańqyn qalyń maldyń myń jylqysynan artyq kóretin bir aqyldy qyz tabylar. Ondaı aqyldy qyz tabylar-aý, qyzyna erkindik beretin aqyldy qazaq tabylar ma eken? Aı, tabylmas. E qoı, múmkin tabylar.

Onyń eń sońǵy úmiti osylaı, daýyldy kúngi terekteı teńselip turǵan shaqta patshanyń jarlyǵy kelip jetti de bar ómirin shaıqaltyp jiberdi.

Sol Shernıaz mynaý tórt arbanyń jaqtaýyna kerile baılanyp, aspanda asýly turǵan. Sol Shadyman qanǵa boıalǵan qalpynda aıaq-qoly kisenmen kerilip arbanyń tórt dóńgelegine matalyp jatqan.

Patshanyń bul jarlyǵyn ózderine jem túsiretin qarmaq etýdi oılaı bastaǵan bolystyń biri osy Tekejan. Ol óziniń kómeıine túskeli turǵan mol jemniń ıisin sezgen sátten bastap aǵasy Tekeshti «syrqat» degen syltaýmen bolystyqtyń tizginin óz qolyna alǵan-dy. Óıtkeni ol kandıdat. Sharapattyń manaǵy aıtqany ras, qazir onyń qolynda eki túrli tizim bar. Onyń biri patshanyń jarlyǵyna saı keletin on toǵyz ben otyz bir jastyń arasyndaǵylar, ekinshisi: on jeti men on toǵyz, otyz bir men otyz jetiniń arasyndaǵy jasty qamtıtyn óz tizimi, óz qulqynyna saı keletinderdiń tizimi. Sońǵylar para bergenderdiń ornyna ketetin kedeıler. Sol kómeıdiń qurbany bolǵandardyń ishinde Shadyman da bar, degen qaýeset sonaý Qarqaralynyń arjaǵyndaǵy qalyń qaraǵaıly Qapalynyń bir qýysynda ormanshyny saǵalap jalǵyz úı qalǵan Shernıazǵa da jetken-di. Sońǵy úmitine jaı osylaı túsken soń kúl-talqany osylaı shyǵyp, súldesi ǵana qalǵan úmitin súıretip keshe osy elge kelgen-di. Kele suraý salyp edi, sol qaýesetten basqa jaqsy lebizdi estı alǵan joq. Túnimen dóńbekship basqadan qaıyr joǵyn bildi de ertemen Tekesh qajynyń ózine tartqan-dy.

Ol kelgen kezde Tekesh qus tósektiń ústinde qos jastyqty qushaqtap qaq tórde sulap jatyr edi, sálem bere kirgen Shernıazdy qyzaryp ketken shúńirek kózimen bir atty da eki qolyn qabat usynyp kele jatqan oǵan taıaǵyn usyndy. Shernıaz onyń taıaǵyn ustap mańdaıyna tıgize bere ishinen:

— Oı, qajy bolǵanyńdy, — dep bir sybady da otyra ketti.

— Tóseginen túńilgendeı tań atpastan tentirep júrgen sen kimsiń?

Óz sózi bolsa da osy «tósek» degen sóz Tekeshtiń qytyǵyna qatty tıdi. Tipti oq tıgendeı sylq etti de barmaǵyn aýzyna salyp jiberdi. Óıtkeni toqaldarynyń tósegi qaǵynǵanyn sezgen jyldardan bastap bul sózdi aýzyna almaıtyn, ala qalsa ókinetin, ókine qalsa óler-tirilerine qaramaı barmaǵyn osylaı shaınaıtyn. Shernıaz ony ańǵarǵan joq.

— Qajekem-aý, taqsyrym-aý, tósegimnen túńilsem sizge kelmes edim ǵoı, — dep onyń jarasyn tyrnaı túskenimen qoımaı, — ómirden túńilgen soń keldim ǵoı, — dep ol zarlana bastap edi Tekesh zirk etti.

— Tósek ataýlynyń bárine ıt sarysa da meıli, kimsiń óziń?

— Taqsyrym-aý, men Shernıazbyn ǵoı.

— Qaı Shernıaz?

Shernıaz onyń bul sóziniń shyn-ótirigin aıyra almaı sál kidirdi de shubyrta jóneldi:

— Myna otyrǵan báıbisheńiz kelinshek bolyp túskende jar-jaryn aıtyp, betindegi perdesin jyrmen ashqan Shernıazbyn. Toqaldaryńyzdyń barlyq toıyn jalǵyz ózi basqaryp, barlyq kúıdi jalǵyz ózi tókken Shernıazbyn. Siz Mekeden kelgende qajylyq sáldeńizdi jyrmen de, kúımen de madaqtaǵan Shernıazbyn. Bolys bolyp saılanǵanda ataǵyńyzdy aspandatqan Shernıazbyn. Patshamyzdyń toıynda ózińizge maqtaý ápergen shańyraqtyń sheberi Shernıazbyn. Qudaıdyń súıgen quly, patsha aǵzamnyń adal uly ózińizden bir qaıyr bolmasa sý túbine ketkeli turǵan sherli Shernıazbyn, — dep zarlaı bastaǵan sózin aýyr óksýge aınaldyryp jiberdi. — Tekejan myrza, jasy zańǵa jatpaıtyn jalǵyz inimdi speskege jazyp jiberipti. Meniń inim de, ulym da, qyzym da, artymdaǵy bar muragerim de sol inim ǵana. Men de ózińizdeı...

Jasqa býlyǵyp sózin túgel aıta almaı óksip qoıa berip edi, Tekesh onyń aıtqysy kelgeni «ózińizdeı qý baspyn» deý ekenin sezse de sezbegen bolyp:

— Iá, — dedi, kúrsine sóılep, — sen án men kúıińdi baıyna opasyz qatyndardan da, patshamyzǵa opasyz qaraqshylardan da aıaǵan joqsyń-dy, men ony umytqanym joq, — dep sózin jaı salmaqpen bastady da, túsin kenet sýytyp aldy. Únemi oınaqshyp turatyn judyryqtaı jutqynshaǵy Shernıazdy jutyp jibergisi kelgendeı qaıta-qaıta julqynyp, baılaýdaǵy qabaǵan ıtke uqsap ketti. Sol qutyrǵan jutqynshaǵy kómeıine keptelip tilin kúrmep tastaǵandaı býlyǵyp az kidirdi de: — Ondaı aryzyńdy mendeı qajyǵa emes, Mádı sekildi qaraqshyǵa baryp aıt. Meniń qurmetime tartqan baıaǵydan bergi kúılerińdi túgel jınap al da sol qaraqshynyń janazasyna tart. Bar, joǵal, — dedi jańa ǵana kózdiń jasyn súrtken taıaǵymen endi esikti nusqap.

Bul sózinde nendeı kekesin baryn, sol kekesinniń ar jaǵynda nendeı zil jatqanyn, ol zildiń tamyry Mádı aıdaýdan kelgen kezde aıtylǵan óziniń bir ashshy sózinde jatqanyn Shernıaz endi ǵana seze bastady. Sony sezgen saıyn shyraıly óńi surlanyp, shoıynnan quıylǵandaı kórinetin shymyr denesi shıryǵa tústi. Kektengen shaǵyndaǵy ádetimen qysyqtaý kelgen ótkir kózinen ot shashyp Tekeshtiń byrjıǵan tarǵyl betine qadalyp qaldy. Biraq úni jumsaq shyqty.

— Qajeke-aý, meni sorlatyp otyrǵan Mádı emes, ózińizdiń kandıdat inińiz Tekejan ǵoı.

Tekesh kenet oılana qalyp Shernıazdy sorlata túsetin jana bir zulymdyqty oılap úlgirdi. Tipti sózi de, qımyly da shapshań:

— Solaı ma? Onda men Tekejanǵa jarlyq jazaıyn. Qatyn, ana qurannyń arasynda qaǵaz tur edi, beri ápershi.

Ol bir japyraq qaǵazǵa álde neni jazdy da, Shernıazǵa usyndy.

— Meniń aıtqanymdy ol isteıdi, onyń aıtqanyn sen isteıtin bol, maqul ma?

— Hup, taqsyr, hup... kóp jasańyz.

Qajynyń bergen qaǵazyn qonyshyna tyǵyp alyp Tekejannyń aýlyna jetkenshe Shernıazdyń qýanyshynda shek bolǵan joq. Sol qýanyshy oǵan jolshybaı kezdesken Shadymannyń suraýlaryna da jóndi jaýap bergizgen joq.

— Qudaı jarylqady, qaraǵym, qajynyń meıirimi túsip Tekejanǵa jarlyq jazyp berdi. Júr, jaryqtyqtyń jarlyǵyn óz qulaǵyńmen esti, saýap bolady, — dep ol kók sholaǵyn borbaılap óte shyqty.

Shadyman qajynyń qaıyrymdylyǵyna da, jarlyǵynyń saýabyna da sengen joq, ózine sol bir japyraq qaǵazdyń qandaı soqqy bolyp tıetinin de sezgen joq. Shernıazǵa erip kete bardy.

Shernıaz kelip atynan túsken kezde Tekejan óziniń úıinde, ózine-ózi óte rıza kúıde bolatyn. Ol jansyz jaqsy asyldardy úıine jınaı biletin, sondyqtan onyń úıinde kóne dúnıeler bolmaıtyn da, segiz qanat aq ordasynyń ishindegi dúnıe jıhazdar kózdiń jaýyn alatyn. Ásirese sol jaq bosaǵadan tórge deıin sozylyp keregelerdiń betinde kemedeı kerilip turǵan qyzyl jibek kilem qarsy bettegi shańyraqtan túsken kún shuǵylasymen shaǵylysyp úıdiń ishin qyzyl nurǵa malyp turǵandaı kórsetetin edi. Sondyqtan araq bıleı bastaǵan Tekejannyń kózine eki áıeliniń ekeýi de qyzyl shyraıly kórinip, ekeýine qyzyǵa qarap tur. Qaraǵan saıyn qyzyǵa túsedi, biraq qaısysyn qyzyqtaryn bilmeı ekeýin eki shetke turǵyzyp qoıdy da teńselip júre bastady. Ekeýine kezek oqyranyp, ekeýiniń ıeginen kezek qaǵyp qalyp, anda-sanda «o, qulqyndaryń qurysyn» dep bir qarq etedi. Ony synǵa salǵysy kelgendeı eki áıeldiń ekeýinde de ún joq. Bir kezde ol qaq ortada tura qaldy.

— Qane, qandaı bazarlyq qalaısyńdar? Osy sapar ne qalasańdar da ákelemin. Tek ózderińe shabatyn aıǵyr ákel demeseńder boldy, ha... ha... ha...

— Óziń bir aıǵyrdan kem emessiń ǵoı, — dep báıbishesi sózin zildirek tastap edi.

— Ádilin aıtqanda artyqsyz, — dedi toqaly syńqyl kúlkige sala sóılep.

— Sen toqal, olaı saıqaldanba? — dedi Tekejan túsin ótirik sýytyp, — kúreń aıǵyrdyń on toǵyz bıesi bar, meniń sen ekeýińnen basqa qandaı bıem bar? Osy ma meniń artyqtyǵym?

— Kúreń aıǵyrdyń bıesi de on toǵyz, sol on toǵyz bıeden jylyna rahat kóretin kún de on toǵyz ǵoı, — dep toqaly syńqyl kúlkisine salyp edi, aıtary bolmaı Tekejannyń ózi de kúlip jiberdi.

— O, qý toqal, — dedi kúle sóılep. — Ákeń saýdager bolmasa sen mundaı esepti bilmes ediń-aý á,

— Saýdagerdiń qyzy emester de aıǵyrdy aıyra biledi.

— Tym taqyldap ketken ekensiń, tańdaıyńdy jibitip keteıin, úıińe bar da jol azyǵyńdy ázirleı bershi.

Shernıaz kelip kılikti de toqaldyń azyǵy ázirlenbeı qaldy.

Tekejannyń ózinen ıtteri ádepti edi. Túnimen jatpaıtyn da, kúnimen uıyqtaıtyn.

Atyn aýlaqtaǵy kerme aǵashqa baılap tastap eleýsiz kele jatqan Shernıaz Tekejannyń kóńildi ekenin qarqyldaǵan kúlkisinen sezip múldem qýanyp ketti. Úıge ruqsat suramastan sálem bere kirip keldi.

— Armysyz, elimniń arysy? Amansyzdar ma, arysymnyń arýlary, — degen daýysy da kóńildi shyqty. Tekejannyń munan uzaq sálemdi qabyl almaıtynyn biletin bolý kerek, basqa sóz aıtpastan qolyn qonyshyna tyǵa bastady. Eki myqynyn taıanyp qaq tórde taltaıyp tura qalǵan Tekejanda ún joq, álde neden seskengendeı, shegirleý kelgen kózi Shernıazdyń izdegen qolynda.

— Mine, myrzam, — dedi Shernıaz Tekesh bergen bir japyraq qaǵazdy qonyshynan sýyryp ala-sala Tekejanǵa usynyp, — mynaý jaryqtyq qajynyń qaırymdy jarlyǵy. İnimniń jasy qudaıdyń jazýynan artyq ketpesin, bar tileıtinim sol ǵana.

Tekejan ol bergen bir japyraq qaǵazdy ishinen oqyp shyqty da tisin shyqyr etkizdi, biraq óńinde ózgeris joq. Onyń syǵyraıa qalǵan kózi Shernıazda. Shernıazdyń kózi Tekejannyń jarqyrap turǵan altyn tisinde. Sol altyn tis qazir shaınaǵaly tur, ony sezer emes. Qaıta Tekejan oǵan burynǵysynan da sulýlanyp ketken sekildi. Shynynda ol ajarsyz emes-ti. Qazir araqtyń qyzýy qan bolyp betine shyǵypty da, aq sur júzin qyzylshyraılandyryp jiberipti.

— Hanym, aq saıtandardyń qorjynǵa salynbaǵandary bar ma? — dedi kózin Shernıazdan almastan.

— Bir shynysy bar.

— Sony eki kesege birdeı bólip quı da alyp kelshi.

Ol kózin Shernıazdan áli taıdyrǵan joq. Qazir seni dál osy qaǵazdaı etemin degeni me kim bilsin, qolynda qaǵazyn ýmashtap tur. Báıbishesi ákelgen eki kese araqtyń birin aldy da Shernıazǵa usyndy.

— Bul ne? — dedi Shernıaz birese Tekejanǵa, birese qolyndaǵy araqqa tiksine qarap.

— Bul bıeniń býǵa, onan sýǵa aınalǵan súti, ishe ber.

Shernıaz onyń bul sózine túgeldeı túsingen joq túsinbese de qatalaǵan qanyn bir jibitkeli ishe bere toqtaı qaldy.

— Taqsyrym-aý, mynaýyńyz sý emes ý ǵoı.

Tekejan báıbishesiniń qolynda turǵan bir kese araqty dem almastan qaǵyp sala qolyn erbeńdetip: Aýzyma birdeńe salyńdar! — dep edi, toqal bir bulań etip báıbisheni ilip tústi.

— Úı meniki emes, ózimniń tilimdi bermesem ne bereıin.

— Ákelshi sol súıreńdegen tilińdi, — dep Tekejan aýzyn alystan yńǵaılap toqalyna jaqyndap edi, báıbishesi zil tastady:

— Aý, aldaryńda adam otyr ǵoı, uıalsańdarshy.

Toqal múldem qomaǵaılanyp alǵan eken, uıalar emes, baıyna qadalǵan quzǵyn kózi múldem tunjyrap ketipti.

— Meniń tilimdi qyzǵansań qazanyńnyń qaspaǵyn qyryp ákelmeı ne ǵyp tursyń? — dep báıbisheni bir shaǵyp aldy da, baıyna jaqyndaı tústi. Biraq munyń bári kúndesine kórsetken qysasy eken, qumar sózin qushyrlana aıtsa da baıyna tilin usyna qoıǵan joq, jaqyndaı bere basyn bir shaıqady da keri sheginip ketti. Qansha ojarlansa da baıy da oǵan omyraýlaǵan joq, bar qyzýymen jalt burylyp Shernıazdyń aldyna jetip keldi. Onyń sol sáttegi túrinen jan shoshyrlyq edi. Tipti jarqyraǵan altyn tisteri de, jalt-jult etip omyraýynan salpyldap turǵan altyn saǵattyń baýy da Shernıazdyń kózine ózin jutqaly umtylǵan dajal kózindeı kórinip denesin dir etkizdi. Mundaı kezde úreıdiń bulty da tez úıirilgish keledi ǵoı, esine Gavrılov deıtin ormanshy dosynyń «araqqor adamda ar bolmaıdy, ary joq adamda aıaýshylyq bolmaıdy» degen qaıdaǵy bir sózi kelip qaltyratyp jiberdi. Sondyqtan tepsinip kelip shanıyp tura qalǵan Tekejannyń:

— Qolyndaǵy meniń araǵymdy ishesiń be, joq álde ózińniń qanyńdy ishesiń be? Qalaǵanyńdy al? — degen suraýyna bergen jaýaby da qaltyrap shyqty.

— Taqsyrym-aý, men araq ishe bilmeýshi edim, qınamasańyzshy.

— Nege bilmeısiń? Meniń basymnan attap baryp bolysqa aryz aıta bilesiń, onyń qýbas ekenin aıtyp jarasyn tyrnaı bilesiń, meniń araǵymdy ishýdi nege bilmeısiń? — dedi de Shernıazdyń qolyndaǵy araqty alyp betine shashyp jiberdi. Onymen de tynǵan joq. — Ákel, meniń saıtan soqqan saralamdy, — dedi báıbishesine aqyryp.

Onyń «saıtan soqqan sarala» degeni qyzyl tobylǵy sabynyń on eki jerine eki qatardan jez oralǵan jylan baýyr qamshy eken. Qajysynyń etken qaıyrymy qandaı ekenin Shernıaz endi ǵana seze bastady. Sarala qamshy jaltyldaǵan saıyn ásirese onyń shubar jylannyń baýyryna uqsaıtyn órimi kózge túsken saıyn Shernıazdyń júregi zýyldap, arqasy dýyldap barady. Onyń arqa súıegi jarylyp ketse de Tekejannyń aıaıtyn túri joq. Ol báıbishesiniń qolynda turǵan qamshyny ala sala aspandy tilgisi kelgendeı pármenimen siltep áýeni bir ysqyrtty da:

— Mynaý sen túgili talaı saıtannyń shybyn janyn shyrqyratqan qamshy. Osy qamshynyń astynda shirıin demeseń shynyńdy aıtyp antyńdy ber. Eger inińdi qaldyrsam qyzyńdy meniń kishi qaıny-atam, atap aıtqanda myna toqalymnyń ákesi Túıebaıǵa beremisiń?

— Astapyralla, — dep Shernıaz jaǵasyn ustaı túrekeldi. — Túıebaıyń menimen túıdeı qurdas qoı, ony aıtýǵa aýzyńyz qalaı bardy.

— Meniń aýzymnyń qaıda barǵanynda seniń jumysyń ne?

Ol sony aıtyp Shernıazdyń saqalynan ala tústi, sol sátti ańdyp turǵandaı úıge sart etip Shadyman kirip keldi.

— Myrza! Araǵyńyzdy da, azabyńyzdy da maǵan berińiz, tek Nazırany aýzyńyzǵa alyp shaldy qınaı kórmeńiz.

Ol manadan kirýge bata almaı syrtta bulardyń sózin alystan tyńdap tur edi, Nazıranyń saýdaǵa túskenin kórgen soń shydamady, jany yrshyp jetip keldi. Tekejan onyń kim ekenin bilgen joq, bilgisi de kelgen joq, tek Shernıazdyń suraı kelgen inisi osy ekenin sezdi de aıǵaı saldy:

— Eı, meniń láppaılarym, qaıdasyńdar?

Onyń daýysy shyǵysymen manaǵy eki jigit arsalańdap jetip keldi.

Ekeýi esikke jarysa kirgen edi, endi ekeýiniń:

— Láppaı, taqsyr, — degen daýystary da jarysa, daýryǵa shyqty.

«Láppaıdyń» ne sóz ekenin onyń ekeýi de, olarǵa mynaý kermıyq kerbez toqalyn alǵan kezde úıretken Tekejannyń ózi de bilmeıdi. Bilmese de olardyń «láppaılap» turǵany ózine allalap, tabynyp turǵandaı sezinip nasattanatyn. Al ana ekeýi bul sózdiń ne ekenin bilmese de qasıet tutyp ózderinen basqaǵa aıtqyzbaıtyn, ózderi de, Tekejannan basqa janǵa, tipti onyń aǵasy ári bolys, ári qajy Tekesh qajyǵa da aıtpaıtyn. Sondyqtan jurt ol ekeýin «láppaılar» dep, ekeýin bólip aıtqysy kelgende «úlken láppaı», «kishi láppaı» dep ataıtyn-dy.

— Biz ázirmiz, — dedi láppaıdyń úlkeni. Bul manaǵy tumarlysy.

— Ázir bolsańdar myna tóbettiń tórt aıaǵyn tórt jaqqa kerip baılaıtyn arqan, myna kúshiktiń aıaq-qolyna salynatyn kisen ázirleńder.

— Láppaı, taqsyr, láppaı, — dep ekeýi jónele berip edi, Tekejan bar daýysymen aqyryp qaldy.

— Toqtańdar! Aldymen aýyldy tik turǵyzyńdar. Malshylar malyn tezinen óriske áketsin. Bıeler tegis aǵytylsyn. Jelide birde-bir qulyn, kógende birde-bir qozy, beldeýde birde-bir buzaý qalmasyn. Qysqasy, aýyl mańynda qybyr etken jan bolmasyn. Sonan keıin mynalardy tórt aıaǵyn tórt jaqqa kerip baılaý úshin qotan ortasyna tórt arba jetkizińder.

— Láppaı, taqsyr, láppaı.

— Toqtańdar! Birde-bir adam kózge kórinbesin. Jurttyń bárin soıyldyń astyna alyp, ıtimen birge úılerine qýyp tyǵyńdar. Kimde-kim bul jarlyǵymdy oryndamasa ózderin maıdanǵa jiberemin de qyzyn qatyn, qatynyn kúń etemin. Osyny aıtyp jaǵalaı jar salyńdar.

— Láppaı, taqsyr, láppaı.

Patshanyń jarlyǵynan Tekejannyń osy jarlyǵy myqty bolyp shyqty. Láppaılar bir saǵatqa jetkizgen joq, elpekbaılardy qosyp alyp aýyldyń álegin aspanǵa shyǵaryp lezde typ-tıpyl etti. Eldi solaı jaıpap tastap Shernıaz ben Shadymandy soqqynyń astyna aldy da birin arbanyń jaqtaýyna asyp, endi birin jerge sýlatyp tastady. Olardyń arasha surap salǵan aıǵaıyna búkil aýyldan bir adam kele alǵan joq. Tek ıtter ǵana ulyp ún qosyp edi, onyń bir-ekeýin Tekejan atyp tastady.

Bir myltyqtyń daýysyn estise júzi birdeı japyrylatyn jurttyń záre-quty qalmaı, ıtterin súırete úılerine kirgen edi, sonan qaıtyp dala betin áli bireýi kórgen joq. Tekejannyń keterinde «kún taý basyna jetkenshe birde-bir adamdy úıinen shyǵarmańdar, mynalardy erteń osy ýaqytqa deıin bosatpańdar. Eger osy aıtqanymdy buljytpaı oryndasańdar ekeýińdi de maıdannan alyp qalamyn» degen sózi láppaılardy múldem qutyrtyp jiberdi. Búkil aýyldy soıyldyń astyna úıirý olardyń ómirinde kórmegen shattyǵy edi. Imandar keldi de olardyń shattyǵyn shańǵa aýnatyp jiberdi.

Saıdaly men Battal búgin Tekesh qajynyń aýylyna qanjar asynyp attanǵan edi, sol qanjarlar, ásirese, Battaldyń qanjary aq joltaı eken, alǵashqy serpini jaý buǵaýyn talqandaýmen bastaldy. Biraq qyl arqandy keskilep Shernıazdy bosatqanymen Shadymandy qalaı bosatýdy bilmeı bári de ańyryp qaldy, óıtkeni onyń qol-aıaǵyndaǵy kisenderdiń kiltin Tekejan alyp ketipti. Arbanyń qımasyn qıratyp kisenniń bir basyn bosatqanymen ekinshi basy kiltsiz ashylar emes. Láppaılar zyr júgirip aýyldaǵy kisenderdiń kiltin jınap ákelip edi, birde-biri úıles kelmedi, úıles keletin kilt izdep kórshi aýyldarǵa shapqylasyp ketse, endi bireýler Shernıazdy qoltyǵynan demep shetkergi bir úıge qaraı alyp ketti. Qalǵandardyń qaısy biri qurym kıgiz kúıdirip ákelip Shadymannyń qanyn toqtatsa, endi bireýler aýzyna sý tamyzyp zyr qaqty. Shernıazǵa kelgen bostandyq ózderine de kelgendeı qamaýdaǵy jurttyń bári dalaǵa qaptaı shyǵyp edi, birde-bireýi bularǵa jaqyndaı almaı ózendi jaǵalap dalda jerlerdi saǵalap bet-betimen kezip ketti. Olardy kóre sala jańaǵy láppaılar Tekejannyń keterde bergen buıryǵyn aıtyp bezek qaqty. Ekeýiniń de oǵan qatyn bolatyn qyzy, kúń bolatyn áıeli joq eken, tek onyń buıryǵyn oryndamasa ózderiniń maıdanǵa ketetinin aıtyp zarlady.

Battal yzaly kúlkimen bir myrs etti de:

— Júrińder, men senderge báıbisheni de, toqaldy da taýyp bereıin, — dep ekeýin ertip Tekejannyń úıine qaraı jóneldi. Onyń kózdegeni manaǵy toqal edi, ol Battaldyń pıǵylyn erte sezgen eken, tapqyzbaı ketti.

Shadyman munyń bárinen bıhabar. Esinen tanyp qulap bara jatqanda qolynda dombyrasy bar bir qyzdyń jaýdyraǵan kózi jalt etip edi, sol jaýdyr kóz óz kóziniń janaryna jabysyp qalypty, onan basqany, tipti aspannyń kúnin de kóretin emes. Sol qyzdyń dombyrasynan tógilgen «Aqqý» kúıinen basqany estıtin de emes.

— Nazıra... Nazıra...

Aıta almady, tek júregi solaı dep soqty. Ony ólimge bermeı kózimen arbap, kúıimen terbep turǵan mahabbattyń bir táńirisi — Shernıazdyń ógeı qyzy Nazıra.

Sońǵy bir kórgende ol qyz osylaı, dál osy elestegideı jumbaq jymıyspen kúle qarap turyp osy «Aqqý» kúıin suńqyldatqan edi.

El jaılaýǵa kóshkeli jatqan-dy. Shernıazdyń ádeti bir jyl silemesin elge ilestirip jaılaýǵa shyǵatyn da kelesi jyly óziniń kásibin isteý úshin jalǵyz úı qystaýda qalatyn. Bıyl onyń qystaýda qalatyn jyly. Jazdaı kórmeıtin bolǵan soń Shadyman el jaılaýǵa betterden bir kún buryn keshke jaqyn qoshtasqaly baryp edi, ákesi men sheshesi taýdan aǵash ákelýge ketipti de Nazıra aǵash arasynda gúl terip júr eken. Shadyman ony ańdamastan «Syrymbetti» syzyltyp kele jatyr edi, án aıaqtala bergen kezde:

— Aǵataı-aý, ánińiz netken ádemi, — degen Nazıranyń daýysy shyqty. Nege ekeni belgisiz, qyzdyń «ádemi» degen bir ǵana sózi Shadymannyń bar shattyǵyn shalqytyp jiberdi, tipti attan túse sala júgirip baryp qyzdy qushaqtap alǵysy da keldi. Biraq bul qyzdyń qany basqa bolǵanymen «qaryndas» degen aty bary esine sap etti de, ózin tejep eńsesin sylq etkizdi. «Qaryndas bolmaı ketkir-aı» dedi nazalanyp. Onyń kúbirmen aıtqan bul sózin Nazıra estigen joq, jaýdyraǵan kózin Shadymannan almastan kele jatty.

— Ánim jaqsy bolsa da mánim máz emes-aý, qaryndasym, — dedi Shadyman kúrsine sóılep. — Amansyńdar ma?

— Bizder amanbyz, ózińiz qalaısyz? «Qaryndasym» degen sózińizde aýyr muń bar sekildi ǵoı, jaıshylyq pa?

— Ózimniń barlyǵym amandyǵym emes pe?

— Aman bolsańyz jańaǵy ánińizdi dombyraǵa salyp alaıyn, atyńyzdan túsińiz de qaıta aıtyńyzshy.

Nazıra sony aıtty da Shadymannyń jaýabyn kútpesten úıge júgirip ketip ákesiniń kónetoz qara dombyrasyn alyp qaıta keldi.

— Qane, bastańyz.

— Qınama, qalqam, men ol ándi sen bar jerde aıta almaımyn.

— Nege? — dedi Nazıra tańdana qarap.

— Nege ekenin bilmeımin, sol ándi aıtsam jylaǵym keledi.

— Jylaǵysy kelgeni qalaı?

— Qalaı ekenin de bilmeımin.

Onyń jany osylaı kúrsingenimen Nazıraǵa tunjyraı qadalǵan kózinde ózgeshe bir ot bar edi. Sol otta bir sıqyr baryn sezgendeı Nazıranyń júregi lúp ete qaldy.

— Jalynsam da aıtpaısyz ba?

— Jalynsań da aıtpaımyn, óıtkeni men saǵan ómir boıy jalynǵysy keletin adammyn.

Bul sóz Nazırany múldem tańdandyra tústi.

— Siz be maǵan jalynatyn? Nege, ne úshin?

— Seni «qaryndasym» demeı «janym» degim keledi.

— Degińiz kelse, deı berińiz, onda turǵan ne bar?

— Anyq solaı deısiń be, men solaı deı bereıin be? Solaı deshi, janym, — dep bir sózdi qaıta-qaıta tamsanyp baryp qushaǵyna alyp edi. Nazıra onyń júreginiń dúrsilinen shoshynǵandaı yrshyp ketti de, shúıilip kelip túsken jemin basa almaı jer soǵyp otyryp qalatyn jaman búrkitke uqsap Shadyman qala berdi. Biraq Nazıra beze jónelgen joq, únemi kúlimdep turǵandaı kórinetin kózin: ne isterin bilmeı sileıip turǵan Shadymanǵa qadap «uıat, uıat» degisi kelgendeı dombyranyń jalǵyz shegin dyńq-dyńq etkizip tur. Bir kezde ol kenet serpilip dombyrasyn bir qomdap aldy da «Aqqý» kúıin suńqyldata jóneldi. Bul qyzdyń tartysynda «Aqqý» kúıi samǵap baryp ádemi suńqyldaıdy eken. Shadymannyń júregi sol kúıdi tyńdap qyzdy taǵy da qushaqtaı alǵysy keldi, biraq qozǵalarǵa dármen joq, jańa ǵana keýdesine syımaı týlap turǵan júregi kúıdi tyńdap taǵy da tyna qalypty. Álde ne aıtqysy keledi. Nazıranyń aıy bolyp aınalyp, kúni bolyp tolǵanyp, ózi biletin asyl sózderdiń bárin soǵan arnap aıtqysy keledi, amal ne tili baılanyp qalypty. Tabıǵattyń bar lázzáti sol kúımen birge sorǵalap kelip kókiregine quıylyp turǵandaı maýjyrap jany balqyp barady. Nazıranyń ózi de sol «Aqqýmen» birge samǵap óziniń jerde ekenin sezer emes. Jaýdyraǵan kúlim kózin ózine telmire qarap turǵan Shadymannyń kózine qadap alypty, onan basqany kóretin de, sezetin de emes. Ol tipti aǵash ákele jatqan ákesiniń alystan:

— Oı aınalaıyn, aqqýym meniń. Ár qashan osylaı samǵaıtyn bol, balapanym, — degen daýysyn da estigen joq...

...Ólim qushaǵynda jatqan Shadymannyń kóziniń aldynda turǵan jalǵyz sáýle Nazıranyń sol kúngi ózine qadalǵan kózi, qulaǵyna uıalaǵan Nazıranyń sol kúngi kúıi.

Battal Tekejannyń toqalyn izdep júrip tósek astynda tyǵýly jatqan aıbaltasyna tap bolǵan edi, sol baltamen Shadyman matalǵan arbanyń shabaǵyn shaýyp, qımasyn qırata bastady. Ol eshkimmen til qatysqan joq. Shadymandy mataýdan osylaı bosatyp, kisenderimen qosa kóterip aldy da kórshi aýylǵa qaraı ala jóneldi. Ol kezdiń adamdary bireýdiń qany aqqanyn kórse qamyqpaıtyny qalmaıtyn, Shadymannyń áli de tamshylap bara jatqan qany óz júrekterinen sorǵalaǵandaı, myna turǵandardyń bári de sileıip qalǵan edi. Mylqaýdyń bajyldaǵan ashshy daýysy bárin taǵy da selk etkizdi. Ol bajyldap bulardy ózinshe jaǵalaı bir sybap shyqty da júgirip baryp Battaldyń qushaǵynda ketip bara jatqan Shadymannyń kisendeýli aıaǵyn qushaqtaı aldy.

Manadan miz baqpaı túnerip turǵan Serkebaı endi ǵana ún qatty:

— Aý, jigitter-aý, mylqaýdyń bilgenin bilmeseńder de istegenin isteseńdershi.

Qarttyń bul sózi shymbaılaryna qatty batqan eken: bireýleri atyna mine shaýyp, endi bireýleri atyn jetekteı júgirip, buryn jetkenderdiń qaısy biri Shadymannyń aıaǵynda salbyrap bara jatqan kisenniń basyn kóterse, endi bireýi Battaldyń aldyna tura qalyp ústindegi shekpenin sheship jerge tóseı bastady.

— Jańaǵy bir kezde bizde de aqyl qalmapty-aý, solaı shekpenge salyp kóterińder desekshi, — dep Serkebaı qart taıaǵymen jerdi bir túıip qalyp edi.

— Yza jeńgen kezde aqyl baıǵus zyta jóneletin kórinedi ǵoı, — dedi Saıdaly kúrsine sóılep.

Naǵyz aýyr oı Imannyń basynda. Ol myna jurttan úmit eterin de, kúder úzerin de bilmeı tur. Onyń da kózi ózderinen uzap bara jatqan Battaldarda:

— Qanyn sorǵalatyp ana sorlyny qaıda apara jatyr.

— Kisenderdi tóske salyp syndyrý úshin Battal ony óziniń úıine apara jatyr. Qane, biz de attanaıyq.

Iman del-sal kúıden qutylatyn emes, bulardy baıqaı túsý úshin aýyldan shyǵa bere taǵy bir suraý berdi.

— Ol kisendi Tekejannyń ózine nege ashqyzbaısyzdar?

— Qalaı? — dep Saıdaly qaraı qalyp edi.

— Shyraǵym-aý, ne dep kelesiń, — dep ol suraýdy Serkebaı qart tereńdete tústi, esiń durys pa degisi kelip edi, ıba saqtap ony aıta alǵan joq, — Ondaı kúsh qaıda?

Osymen bar túıin sheshilgendeı eki jaǵy únsiz qalǵan edi. Iman atynyń basyn elsizge bura bere:

— Saıdaly aǵa, kárıa ekeýińiz attaryńyzdyń basyn beri buryp, maǵan jón siltep jiberińizdershi, — dedi.

Onyń suraıtyny neniń jóni ekeniń ańǵarǵan joq, qatarlasa bere Saıdaly qamshysyń alysqa siltedi.

— Sonaý qaıqańda qasqaıyp jatqan jol Qaraǵandynyń jolyna aparyp salady. Sol joldyń batysy Qaraǵandyǵa, shyǵysy Qarqaralyǵa aparady.

— Maǵan keregi qalaǵa baratyn dalanyń joly emes, kektiń joly. Sol kek jolynyń ústinde men sizderdiń atqan oq, shapqan qylyshtaryńyz bolýǵa ant eteıin, qashan Tekejandardan kegimiz alynǵansha sizder meniń kim ekenimdi aıtpasqa ant etińizder.

Imannyń beıtanys adamdarǵa bulaı aqtarylýy ekeýine de jumbaq kórindi. «Ózi de, sózi de jumbaq bul netken adam?» degen oı ekeýine de kelgen sekildi. Tipti Serkebaı qart onyń bul sóziniń ózin basqaǵa jorydy.

— Kim ekenińdi jasyrýyńa qaraǵanda bizdiń Mádı batyr sekildi, saıǵaq qurly saıa tappaı júrgen bir beıbaq boldyń ǵoı, — dep kúdigin de aıtyp saldy.

— Mádıdeı batyr emespin, beıbaq ekenim ras. Biraq baılarǵa degen qastyǵym onyń qastyǵynan kem emes. Saıdaly aǵa, siz ne deısiz?

Saıdaly onyń kim ekenin baıqap ta, óziniń aıtaryn saılap ta úlgirgen eken.

— Men táýekelshil adammyn, antyńa antym ázir. Tek ózińniń qandaı kegińniń kimde qalaı ketkenin túgel aıt.

Iman taǵy da olar kútpegen en sumdyq suraýdy berip saldy:

— Sizder osy eldegi Noıan deıtin zergerdiń kimderdiń qolynan ólgenin bilesizder me?

Onyń suraýy ekeýin de, ásirese Serkebaı qartty qatty tiksindirdi. Óıtkeni ol kezde adamnyń qolynan ólgenin aıtýǵa aýyz barmaı, estýge qulaq shydamaıtyn. Noıannyń ólimi eskirip ketse de eske túsken saıyn júrekti bir muzdatpaı qoımaıtyn. Serkebaı qartty qaltyratqan sol sumdyqtyń súreńi. Ol ishinen bir duǵany oqyp, saýabyn Noıannyń árýaǵyna baǵyshtap betin sıpaǵannan keıin baryp Imanǵa qarady.

— Bilemiz, ol marqumnyń qalaı ólgenin.

— Kimderdiń qolynan ólgenin de bilesizder me?

— Ony da bilemiz, qajynyń úıin tonamaq bolǵan urylardyń qolynan ólgen-di. Óliniń qulaǵyn ne úshin shýlatyp kelesiń? — dep Serkebaı qabaq shytyp edi, onyń qynjylǵan túrinen ákesiniń qadirin kergendeı Imannyń ishi oǵan jylyp sala berdi. Endi onyń antyn alǵysy da kelmeı, óziniń kim ekenin de aıtyp saldy.

— Shýlasa shýlaıtyn óz ákemniń qulaǵy ǵoı, oǵan sizdiń neńiz ketti? — dedi Serkebaıdyń betine kúle qarap.

— A?!

— Ne dediń? Óz ákemniń?

Osy suraýlardy bere ekeýi eki jaǵynan qadala ketti.

— Sonda sen sol Noıannyń baıaǵyda joǵalyp ketken balasy Imansyń ba?

— Iá, men sol Noıannyń baıaǵyda joǵalyp ketken balasy Imanmyn. Meniń ákem sizder estigendeı urylardyń qolynan emes, qatyndaryn qyzǵanǵan jańaǵy qajylaryńyzdyń qolynan ólgen-di.

— Astaǵypyralda.

— O, sumdyq.

— Ol sumdyqty estigende jaǵasyn ustap astaǵypyrallasyn aıtpaǵan musylman balasy qalmas. Tipti sol kúnási úshin Sharapattyń ózi de kúni búginge deıin qan jylaıdy eken. Mana ekeýmiz ońasha qalǵan shaǵymyzda ol kóziniń jasyn kóldete otyryp meni tanıtynyn aıtyp keshirim surady. Onyń ózin ózi aıyptap ashynǵany sondaı, basyn ólimge baılap baıynyń sizder tobyńyzben aıtqyza almaǵan jasyryn syryn aıtyp berdi. Saıdaly aǵa, kúlmeńiz, men kózim jetip kóńilim sengen soń aıtyp kelemin. Onyń aıtysyna qaraǵanda, eki myń jigittiń basy dál qazir Tekejannyń qanjyǵasynda — arbasyndaǵy ala qorjynnyń ishinde ketip barady. Onyń anyqtyǵyna men ant etemin.

Bul habar qasyndaǵylardyń ekeýin de sileıtip saldy. Serkebaı qart ne isterin bilmeı olaı bir, bulaı bir dóńbekshidi, Saıdalyda miz joq. Iman onyń únsiz sazarǵan túrin kórgisi kelgendeı betine kóz tastap edi, óńi múldem ózgerip ketken eken. Qajysyna qaıraǵan tisi jaǵyn qarystyryp tastaǵandaı tistenip ún qatar emes. Ádemi qara murty temir saýytty da tesip óterdeı tikireıip, ashańdaý aqquba óńi múldem surlanyp ketipti.

Bir kezde ol uıqysynan shoshyp oıanǵandaı selt etip Imanǵa jalt qarady:

— Eki myń deısiń be?

— Iá!

Saıdaly basqa suraý bergen joq, qarǵyp tústi de atynyń shap aıylyn tarta bastady.

— Al Seraǵa, meniń osy attanǵanym attanǵan-aq, batańyzdy berińiz.

Serkebaıdyń batasyn Iman kıip ketti. Óıtkeni ol óziniń manadan beri toqsan túrli tolǵanǵan oıyna endi ǵana bekindi.

— Jolyńyz bolsyn, qaıda attandyńyz? — dedi ol Saıdalyǵa bir jumbaq jymıyspen kúle qarap.

Saıdaly onyń bul suraýdy ne oımen bergenin de, ózine ne úshin kúle qarap turǵanyn da ańǵarǵan joq, atynyń aıylyn tartyp bolyp bata tilegeli alaqanyn jaıa bere:

— Tekejandy qýamyn, — dedi.

Iman taǵy kılikti:

— Tekejandy qýa qalsańyz sońyńyzdan túre qýyp jelkeńizden soǵar soıyl baryn, jete qalsańyz qarsy aldyńyzdan atylar myltyq baryn oıladyńyz ba?

— Qaıdaǵy myltyq, qaıdaǵy soıyl?

Saıdalynyń sózi de, úni de zildi shyqty, biraq Iman ony elegen joq.

— Baıqaısyz ba, Tekejan myrza eldi aıdaýyna kóndirýdiń amalyn jaqsy taýypty. Eger Tekeshterińiz Saıdalyny ustap bergen adamdy maıdannan alyp qalamyn dep jar salsa jelkeńizden soǵylar soıyl top-tobymen tabylar. Olardan qutylyp Tekejanǵa jete qalsańyz qarsy aldyńyzdan atylatyn myltyq onyń ózinen de tabylatynyn jańaǵy sotqarlar da aıtty ǵoı.

— Sondaǵy aıtaryń ne?

— Aıtarym: bul saparyńyzdy maǵan syılańyz da ózińiz jan-jaqtaǵy elge jar salyp hat biletinderdi jınańyz. Olar sol men ákelgen tizimdi túnimen kóshirip erteń el-eldiń bárine taratyp jar salatyn bolsyn.

Imannyń bul sózi Saıdalynyń kókeıine qona ketti, biraq elpekteı qoıǵan joq.

— Sonda qalaı, meni qýǵan jurt seni qýmaı ma? Meniń jelkeme tıgen soıyl seniń jelkeńe tımeı me? Maǵan atylǵan myltyq saǵan atylmaı ma?

— Men sekildi beıtanys jolaýshydan eshkim seziktenbeıdi, seziktenbegen soń qýmaıdy. Tekejannyń myna qylyqtarynyń bári mastyń qylyǵy, mastyqtyń saldarynan ol áli uzap ketken joq, qazirde-aq jetemin. Jetken bette aılamdy jumsaımyn, aılam jetpese qarýymdy jumsaımyn.

— Sen jalǵyz, olar úsheý ǵoı."

— Bola bersin.

— Tekejannyń da myltyǵy bar ǵoı.

— Bola bersin, onyń myltyǵy meniń myltyǵymdy kórse jym bolady. Tek qaıta oralǵanda aldymnan tosqaýyldaıtyndar bolýy múmkin, sizder soǵan saq bolyńyzdar. Meni suraǵandardyń bárine de Noıannyń kórin aqtarýǵa ketti deńizder. Seraǵa, batańyzdy maǵan berińiz.

Bar qoqsyǵy esik aldyndaǵy qamys kúrkeniń ishine, kóriktiń astyna tastalǵandyqtan Battaldyń tomaǵadaı úıi ózine keń saraıdaı kórinetin. Oń jaq bosaǵadan tórge qaraı kerilip bir keregeniń boıyn túgel alyp turǵan shym shı. Aǵy men qarasy, qyzyly men jasyly jarasqan órnegi betine kún shuǵylasy túsken taqta tipti ádemi kórinedi eken. Onyń tórge jete bere qaıyrylǵan tusynan sál joǵaryraq jerde: betinde súıekten oıyp salynǵan ádemi órnegi bar aǵash kereýet, oǵan jalǵas kónetoz kebeje, kebejeniń ústinde ádemi eki sandyq, sandyqtardyń ústine kórpe-jastyq jınalypty. Sonyń bárine qanatyn keń jaıyp kónetoz bolsa da kóz tartatyn tus kıgiz tur. Sol jaq bosaǵada erli-zaıypty ekeýiniń er-toqymdary ilýli tur. Battaldyń zaıybyn qandaı qadirleıtini osy er-turmandardan da baıqalǵandaı. Áıeliniń eri túgelinen kúmisten soǵylǵandaı kórinse óz eriniń aldyńǵy qasyna qaǵylǵan qyldyryqtaı aıshyqtan basqa búkil turmanynda bir jyltyrary joq, tek úzeńgi baýy, aıyl quıysqandary ǵana ózi sekildi shombal. Al Zaýzattyń er-turmandarynyń taralǵy, quıysqan, ómildirik sekildi ábzelderi túgeldeı kúmispen kúptelgen.

Sol er-turmandarmen jalǵas, ekinshi keregege jaqyn jerden bastalyp qurylǵan kónetoz qyzyl kilemniń sheti qaq tórden aýa bere toqtaǵan tus kıgizge baryp jalǵasady eken. Bulardan basqa kózge túsetin kereýettiń aldynda qurylǵan aq kireýke shymyldyq pen eki adalbaqan. Tekesh qajynyń úıinde bireýi de joq adalbaqannyń bul úıde ekeýi tur. Onyń eskileýi esik jaqta, er-turmandardyń joǵarǵy jaǵyna ornapty da, oǵan ózderiniń eski-qusqy kıimderi ilinipti. Endi áshekeıli bireýi kereýettiń bas jaǵynda bıik jınalǵan jıhazdardyń qatarynda tur. Oǵan ózderiniń bar táýir kıimderi men eki balasynyń kıimderi ilinipti. Bulardan basqa kózge túsetin sol jaqtaǵy keregeniń basynan jerge deıin tógile qulpyryp turǵan túlki terisi men dáý kókjal qasqyrdyń terisi. Tór aldynda kónetoz ala syrmaq, onyń ústinde arqardyń terisi jatyr. Bul ańnyń terileri Battaldyń zerger, sheber ǵana emes mergen ekenin de ańǵartatyn. Battal Shadymandy sol arqar terisinin ústine ákelip jatqyzǵan-dy. Qazir ol óziniń temir kesetin kishkentaı arasymen kisenderdiń eń sońǵy bireýin keskilep otyr.

Dúnıege qaıta kelip esin jınaı bastaǵan Shadymannyń kózi Zaýzattyń qarasy úlken nurly kózinde. Zaýzat onyń jarasyna tiline bal tamyzǵandaı ózine jarasymdy nazymen aımalap qanyn súrtip otyrǵan-dy. Ol Shadymannyń barlyq qanyn tazartyp bolsa da tek mańdaıyna jabysyp keýip qalǵan jalǵyz tamshy qandy ketire almaı otyr. Sony jibitkeli tiliniń ushyn tıgizip edi, manadan únsiz, qımylsyz jatqan Shadyman aqyryn kúrsinip saldy. Ony Zaýzat baıqaǵan joq.

— Qudaı-ym-aı, keshire gór, Battaldyń tańdaıy úshin ǵana jaralǵan tilimdi seniń mańdaıyńa tıgizdim-aý, — dedi, Shadymandy ázilmen de jelpimek bolyp.

Shadyman aqyryn jymıdy da úndegen joq, kóz qıyǵyn Battalǵa tastap edi, ol birese kúlimdep, birese túnere qalyp óńin júz qubyltyp otyr eken.

— Qudaıyń keshirer-aý, men qaıter ekenmin, — dedi ol yzbarlanyp, — aspanyńdy jerge túsirip júrmes pe ekenmin, sen sony oıladyń ba?

— Joq, — dep Zaýzat óziniń erke daýysymen syńq etti, — ony oılaǵanym joq, oılaǵym da kelmeıdi.

— Oılaǵyń nege kelmeıdi?

— Maǵan ashýlaný seniń qolyńnan kelmeıtinin bilemin, ózim jaqsy biletin jaıyndy nesine oılaımyn.

— Shynynda, men nege solaımyn osy? Basqalarǵa kelgende ashýym tasty da jaratyn jaıdaı, saǵan kelgende otqa salǵan maıdaı, nege olaı?

Osy kezde Shadymannyń «Battal aǵa» dep yńyrsyǵan álsiz úni shyqty. Erli-zaıypty ekeýi birdeı úreılenip onyń betine qaraı qaldy. Ol kózin jumyp jatyr eken.

— Battal aǵa, onyń nelikten ekenin men aıtaıyn ba? — dedi kózin ashpastan.

— Aıta ǵoı, baýyrym.

— Siz ózińizden Zaýzat jeńgeni jaqsy kóresiz, onyń bar sebebi sol ǵana.

Onyń janaǵy bir álsiz daýysynan qatty shoshyp qalǵan eken, Battal qýanǵannan kúlip jiberdi.

— Mynanyń óle almaı jatyp meni jeńgesine jyǵyp berýin qara. Óziń qandaı qatyn jandy bolar ekensiń á?

— Menimshe de solaı, tap sen sekildi...

— Men be qatyn jandy, tapqan ekensiń. Men seni tek janymdaı jaqsy kóremin.

— Ańǵalym-aý, ne dep otyrsyń, qatyn jandy degen sol emes pe?

— Solaı ma?

— Zaýzat jeńge, — dedi Shadyman taǵy da kıligip, — osy siz baı jandysyz-aý.

— Ony qaıdan bildiń?

Bulardyń ázil áńgimesin sálem bere kirgen Iman bólip jiberdi. Battal ony kóre sala mańdaıynyń monshaqtaǵan terin túgi qalyń jýan bilegimen bir sypyryp tastady da kóńildi ún qatty:

— Mana baıqaǵanmyn: qolyńyz qajyǵa da usynylmaıtyn qol ekenin. Usynylmasa da jarmasar edim, óz qolym bos emes, ol kinámdi keshirińiz de tórge shyǵyńyz.

— Qajyńyzǵa qımaǵan qolymdy báıbisheńizge syılasam qaıtedi?

— Aıtpaqshy, Zaýke, — dedi Battal esine álde ne túskendeı kenet ózgere qalyp, — ózińdi qyryq kez mataǵa satyp alǵan ana jylǵy saýdager senderdi búkil qaznamdy tonap aldy dep patshaǵa aryz jazypty. Sol aryz boıynsha patshamyz seni óziniń saraıyna ákelýdi myna myrzaǵa buıyrypty. Bar táýir kıimderińdi kıin de, ıis maılaryńdy jaǵynyp jolǵa ázirlen.

Zaýzat qansha jaıdary bolsa da tez shıryǵady eken, jańa ǵana jaınap turǵan óńi lezde surlanyp, janary úlken tunyq qara kózi ot shasha jarq etti, tek mıyǵynda úıirilgen yzaly kúlkiniń bolar-bolmas tolqyny bar.

— Aýyldaǵy shartyq bolystardyń shamasy kelmegen soń patshamyzdyń ózi ǵashyq bolyp qalǵan eken ǵoı maǵan. Sondaı jeńgetaılyqqa kele týra basyna jaýlyq salmaı kelgen jeńgemizdi úıden qýyp shyqsam qaıtedi.

Bul sózdi aıtaryn aıtsa da qatty seskenýde edi, Imannyń kúle qarap turǵanyn kórip ańyryp qaldy. Imanda ún joq, sol jymıǵan qalpy. Ol óz kózine ózi sene almaı, myna kelinshekti ózi biletin Zaýzatqa uqsata almaı ań-tań. Shynynda Zaýzat kimdi bolsa da qyzyqtyrǵandaı eken. Áıelderdiń sıpatyna aıtylatyn ádemi sózderdiń bári de osy Zaýzatqa qarap otyryp aıtylǵan sekildi. Iman kórmegeli kóp bolsa da syrtynan jaqsy qanyq. Arada qansha jyl ótse de onyń qaıda, qandaı halde ekenin, Qaýsaty qosylmastan qaza bolǵannan keıin osy ári zerger, ári sheber, ári elden asqan ańshy, ári jaýyryny jerge tımegen balýan Battalǵa tap bolǵanyn, qazir Eljan, Teljan deıtin eki balasy baryn estip qýanatyn. Sol eki balanyń anasy Zaýzat qazir Imannyń kózine jerdiń perzenti emes, aspannyń perishtesindeı kórindi de múldem sıqyrlap aldy.

Imandy tejegen Zaýzattyń osy kelbeti bolsa, Zaýzatty tejegen yza. Óıtkeni ol Tekeshtiń aýylyna kelgen bette Battal baıaǵy saýdagerdiń «patshaǵa jazǵan aryzyn» aıta kelgen-di. Sol sózge aldanǵan ol Imanǵa bar yzasymen qarap tur, qorqyp ta tur.

— Patshadan buryn ózim bir qushaqtasam qaıtedi? — dep Iman ilgeri bir attap edi, Zaýzat qatty shoshyp Battaldyń tý syrtyna qaraı bir-aq yrǵydy. Biraq jany shoshysa da, sóz esesin jibergisi kelmeı:

— Dámeńiz tym zor eken, — dedi. — Múmkin, búgin maǵan aıtqan osy ójet sózińizdi erteń patshaǵa da aıtarsyz?

— Sizdeı jeńgesine aıtqanym patshanyń ózine de aıtqanym emes pe? Baıqańyz, ekeýimizdiń aıqasqan qushaǵymyzdy Battal aǵaı aıyra almaı qınalyp júrmesin.

Zaýzat onyń bul sózine múldem túsingen joq, túsinbese de júregi áldeneni sezgendeı óńi jadyrap sala berdi.

— Battal-aý, sen ne estip otyrsyń?

— Bárin de estip, endi ekeýińniń aıqasqandaryńdy, ózimniń ekeýińdi aıyra almaı qınalǵanymdy kórgeli otyrmyn.

Shynynda, ol Imannyń dos ekenin, qas ekenin aıyra almaı del-sal. Iman onyń aq jandy adam ekenin búgingi qımyldarynan tanyp bolǵan-dy, sondyqtan ol erkin sóılep, tipti «siz» dep syzylýdy tastap «sen» deýge kóshti.

— Óziń baıǵa tıip bala tapqan soń sulýlanyp ketipsiń ǵoı, kelip qushaqtaısyń ba, joq álde Tekejan arqyly Bekejanǵa buıryq berip baıaǵy ala qapshyqqa qaıta salǵyzaıyn ba?

Imannyń osy bir sózi Zaýzatty ózine tez tartyp aldy, biraq ol:

— Ala qapshyq!.. O ǵajap! — deýden basqa sóz taba almaı ańyryp az turdy da, — siz ony qaıdan bilesiz? — dedi.

— Qaıdan bilgenimdi aıtsam, ózimniń kim ekenimdi bilip qoıasyń ǵoı.

— Kim ekenińizdi nege jasyrasyz?

— Qorqamyn.

— Kimnen?

— Senen,

— Bul ne mazaq.

— Sen meniń kim ekenimdi bilseń qýanǵanyńnan atymdy atap aıǵaı salasyń. Atym atalsa ıt jekkenge aıdalamyn.

— «Qýanǵannan?..» Battal-aý, tym bolmasa sen aıtsańshy, meni sıqyrlap turǵan mynaý qaıdan kelgen sıqyrshy?

— Menen qaıta sen erkek ekensiń, — dedi Battal nyqtap turyp. — Shyn aıtamyn, sen naǵyz erkek ekensiń, ony ózim de endi bilip otyrmyn. Onan arǵysyn meıliń túsin, meıliń túsinbe, — dedi de kisenniń sońǵy basyn kesip alyp esikke qaraı laqtyryp jiberdi.

Zaýzat onyń ózin ózi ne úshin aıyptap otyrǵanyn túsindi. Óıtkeni ol jana Tekejannyń aýylynan kelgende «mundaı ulyqty kórgenim joq» dep Imandy maqtaı kelgen-di. Endi ony kim dep aıtaryn bilmeı del-sal kúıde otyr. Iman da sony sezgendeı, ári Zaýzatty munan ári áýrege salǵysy kelmeı:

— Esińe bulaq basynda qalǵan ala qapshyq túspese de, úsh kúreńdi qońyraýlata jekken kúıme, sol kúımeniń ishindegi sary-ala shapan túser, jaqsylap oılanshy, — dep edi, Zaýzattyń júregindegi bar shattyǵy kózine oınap shyǵa keldi.

— Qudaıym-aý, men kimdi kórip turmyn?

Sony aıtýǵa ǵana shamasy keldi, bar shattyǵyn qanat etip alyp qushaǵyn jaıa umtylyp kelip Imannyń keýdesine qulap tústi. Iman da Zaýzatty qandaı saǵynǵanyn kórsetkisi kelgendeı, ony balasha kóterip alyp keýdesine qysyp jiberdi. Ekeýinde de til joq, tek ekeýiniń de kózderinen jas monshaqtady.

Osydan on eki jyl buryn dál osyndaı kútpegen jerden kezdesip, ekeýi de kózdiń jasyn dál osyndaı tókken edi. Sol bir kún ekeýiniń de kóz aldyna kelip tura qaldy.

Ol Imannyń Mádımen birge qashqyn bolyp júrgen kezinde kezdesken, ekeýiniń esinen ómir boıy ketpeıtin de óshpeıtin bir oqıǵa edi.

Ol, qyryq kez mataǵa eriksiz satylyp Syr boıynan kelgen saýdagerge ketip bara jatqan Zaýzatty qutqarǵan edi.

Iman men Zaýzattyń kóziniń aldynan ótken ómirdiń bir sýreti osyndaı edi. Iman qushaǵynda turǵan Zaýzattyń betinen qushyrlana eki súıdi de Battaldyń aldyna ákep sylq etkizdi.

— Seni bir kórip ketý úshin bógelgen edim, kózim kórdi, kóńilim toldy. Baǵyń hamanda osylaı jana bersin, ol úshin Battalyń aman bolsyn. Men asyǵyspyn, endi qosh aıtysaıyq.

Bul kezde Shadymannyń aıaq-qolynan bosaǵan kisenderdi esikke qaraı nasattana tastap otyr edi, Imannyń jańaǵy sózi qolyn ustaı alǵandaı sońǵy kisendi laqtyrmastan Zaýzattyń betine jalt qarady.

— Kelmesten jatyp qosh aıtysqany qalaı?

Kúıeýiniń bul sózinen bar oıyn Zaýzat birden sezdi de:

— Jolyńa bir laqty aıtyp soımaı seni jiberetin kim? — dep Battaldyń aldynan ushyp túrekeldi.

— Laǵyńdy soıa ber. Men keshke deıin oralmasam myna batyrdyń qaljasy dep ózderiń jeńder, soǵan men rıza.

— Sonsha asyǵyp qaıda barmaqshy ediń?

— Tekejandy qýamyn, — dedi Iman sybyrlaı sóılep. — Úsheýińnen de ótinemin, meniń kim ekenimdi tiri janǵa sezdirmeńder. Sezdirseńder meni tirideı jerleısińder.

— Tekejandy ne úshin qýasyń?

— Ákemniń kegin, seniń kegińdi, myna jatqan jigittiń kegin, Battal aǵa men ózimniń, ózimiz sıaqty ezilgen muńdastardyń kegin alý úshin qýamyn.

— Jolyń bolsyn... toqtashy, aq jolǵa attanǵaly tur ekensiń, aq nıetimniń adal dámin tatyp ketshi, — dep Zaýzat júgire basyp shıdiń ishine kirdi de bir tostaǵan qatyq alyp qaıta shyqty, — qatyǵym qaımaqqa uqsap ketti, jolyń bolady eken.

Iman bir tizerlep otyra qaldy da Zaýzat ákelip usynǵan qatyqty ishe salyp qaıta túre keldi.

Onyń asyqqany sondaı, endigi qımylyna kóz ilesken joq. Attandyra qýa shyqqan Battal tabaldyryqtan attaǵanda ol atyna bir-aq yrǵydy da eńkeıe bere aqyryn kúńk etti:

— Saıdalyǵa sálem aıtyńyz, jan balasyna sezdirmeı kelip meni Mádıdiń aýylynan tabatyn bolsyn.

Keshe osy jolmen qalyń kireshiler etken edi, tańerteńgi ótkinshi jańbyr olardyń izin shaıyp ketipti. Bet topyraǵy kópsip tozańdanyp jatqan joldyń ústinde kúımeniń izi saırap jatyr. Sheni jińishke dóńgelektiń izi dombyranyń shegindeı ádemi túsedi eken. Iman elden uzap alǵannan keıin birneshe belderden asyp kelip sol izge tústi de kertóbelge qamshy basty. Onyń aldynda asýy az, adyry kóp qalyń buırat jatyr. Daýyldy kúngi teńiz betinde taýdaı tolqyndardyń arasynda qaltyldaǵan qaıyq sekildi bir kórinip, bir joq bolady. Ol qońyr buırattyń talaı asýlarynan asty, talaı saıyna batyp saǵasynan ótti. Eti qyzyp sańlaqtanyp alǵan kertóbeldiń tórt tuıaǵy búkil dalany dúbirletip, taýlardy dúńkildetip keledi. Mundaı attyń adamdy jelqanat etip jeliktirip jiberetini qandaı, Iman qazir jerde emes aspanda samǵap kele jatqandaı aldyńǵy jaǵyna kózin masattana tastaıdy.

Ol bala kezinde báıgi atqa kóp shapqan-dy. Búgin keshke deıin shapsa da kertóbeldiń bir talmaıtynyn taqymy tanyp, Tekejandarǵa keshikpeı jetetinine senip keledi. Jetse boldy bul eldiń tarıhynda bolmaǵan bir shaıqastyń bastalatyny haq. Sonda qalaı.

Osy suraý onyń manadan bergi sharyqtaǵan qıalyna tosqaýyl bolyp tura qaldy. «Ol qazir kúımeni shalqaıta ashyp tastap, dalanyń mynaý samal jeline de mastanyp, búkil dalany qońyraýlatyp ándetip barady. Qýyp jettim de, «toqta!» dedim. Ol toqtamady, mas nemeniń oq jumsaýy da múmkin? Sonda men ne istedim? Meniń de oq jumsaýym kerek pe? Árıne, basqa qandaı amal bar? Joq qoı... Alda osy joldy kesip etetin bir kishkene ózen bar-dy. Tekejandar sol ózenge aıaldapty. Jaǵadaǵy kók quraqtardyń japyrylýyna qaraǵanda kilem tóselgen sekildi. Kilem tóselse bir az bógelgen. Ne úshin? Mastyǵyn tarqatý úshin ózenge tústi me, joq álde mastyǵyn kúsheıtý úshin taǵy da ishti me? Qaısysy bolsa da qaýipti, saqtanbasa bolmas. Sonda ne isteý kerek? Alystan kórip seziktene qalsa onyń myltyq atyp mańaılatpaýy múmkin, muny qalaı aldasam eken? Qý bolýdyń bári birdeı sumyraılyq emes, onyń da tıgizer jaqsylyǵy bar eken-aý. Degenmen aldap kóreıin. Áı, ondaı zalymdy aldaý meniń qolymnan kelmes, onan da ne bolsa da táýekel etip bara aıqasaıyn. Ólsem de arystansha bir atylyp óleıin, ákemnen artyq emespin ǵoı.

Ol osylaı bara aıqasýǵa bekinip bir beleske shyǵa kelip edi, qarsy betkeıdegi bir butaly bulaqtyń basynda turǵan kúımeni kórip ańyryp qaldy. Kúımeniń ar jaǵynda taǵy bir qorapty lápshenke tur. Eki arbanyń attary eki jerde toptalyp jýsap tur. Ekeýi de butaǵa matastyrylypty. Kúımeniń kóleńkesinde jatqan bireý bar sekildi, qybyr etken basqa jan joq, ne aqyry dalanyń boz torǵaıy da shyryldamaıdy, tek alystan sýyrlardyń shaqyldaǵan daýysy estiledi. Qus aýlaıtyn jaqyn jerde ózen joq, sýyr aýlaıtyn kez emes, sonda munyń basqa adamdary qaıda? Iman sony oılap aınalaǵa, alysqa kóz jiberip atyn jele aıańdatyp kele jatyr edi, jańaǵy kóleńkede jatqan adam muny kóre sala kúımeniń ústine júgirip shyǵyp shalqasynan jata ketti. Iman kóz taıdyrmastan onyń bar qımylyn baǵyp keledi. Ol basyndaǵy noǵaı taqıasyn bir shekesine qısaıta, kózine taman eńkeıte kıip, eki tizesin aıqastyra, eki qolyn tóbesine qoıyp alyp tatardyń bir ádemi ánin aqyryn ysqyrtyp jatyr. Bolystyń tilmashy Faızýlla deıtin tatar jigiti ekenin Iman estigen-di. Ony aıtýshylar maqtaýshy edi, myna jatysy Imanǵa unaǵan joq. Mynaý sol tatar ekenin onyń basyndaǵy taqıasynan da, aýzyndaǵy áninen de tanyp bulaı aıbat shegip jatqanyna yzalanyp keledi. «Aıbaty aýyl ıtiniń qaıqaıǵan quıryǵyna uqsaıdy eken» dedi ishinen. Ol qansha yzalansa da tatarsha bergen sálemin qabyl almastan, tilmash jigit ánin úzbesten aqyryn ysqyrta berdi. Iman júregindegi julqynǵan arystan ashýyn tejeı túsip sálemin qazaqsha berip edi, ol bir aıaǵymen qala jaqty nusqap:

— Jolyń ana jatyr, — dedi tumsyǵyn qosa kóterip.

Ol sony aıtyp aýyzyn jıǵansha bolǵan joq, Imannyń segiz qyrly kúreń qamshysy onyń eki tizesi aıqasqan tustan sart etti.

— Eki aıaǵyńdy nege birdeı kótermeısiń?

Muny kútpegen tilmashtyń taqıasy ushyp kókke ketti de, ózi ushyp jerge tústi.

— Ah, qahar...

Onyń aıtqysy kelgeni «ah, qahar soqqyr» deý edi. Ózine kezelip turǵan alty atardy kórdi de ony aıta almaı aýyzyn baqadaı ashqan kúıi kúımeniń astyna súńgip ketti.

— Janyń barynda shyq beri.

Tilmash myrza kúımeniń astynan shyǵa bere qos tizerlep otyra ketti. Jasaýraǵan kózin Imannyń qolyndaǵy alty atardan almastan álde neni aıtqysy kelip, qaıta-qaıta julqyna jutynady, jutynǵan saıyn úni shyqpaı tek keńirdegi ǵana qyryldaıdy.

— Endi qashan? — dep Iman jaqyndaı túsip edi, tilmashtyń baılanǵan tili sheshilip ketti.

— Aǵataı-aı, qamshyńyz qylyshtaı eken, qurbanyńyz bolaıyn, endi urmańyzshy.

— Shynyńdy aıtpasań ımanyńdy aıtqyzamyn.

— Taqsyrym-aý, men ótirik aıta bilmeıtin bısharamyn.

— Ótirik aıta bilmeseń maıdanǵa jiberiletin jigitterdiń tizimin nege keshiktirgenderińdi aıt.

— Keshiktirgenimiz joq, qaıta oıazdan maqtaý alý úshin onyń jibermek bolǵan soldattaryna da qaramastan ózimiz ákele jatyrmyz. Bireý emes, ekeý tipten?

Onyń qoryqqan kezinde aıtpaıtyn shyndyǵy joǵyn tizimniń ekeý ekenin aıtýynan sezdi de ózine belgisiz jaıdy surap ketti.

— Oıaz myrza senderge soldattar jibermek bolsa maǵan aıtar edi, aıtqan joq, sen bul ótirikti ne úshin aıtyp tursyń?

— Ollahı, qudaı aqy.

— Onda ol soldattardy nege tospadyńdar?

— E, taqsyrym-aı, mastyq ne istetpeıdi. Tóreń mas bolsa ishkeniń de tas, jegeniń de tas, dosyń da qas, qasyń da qas, tipti ári-beriden soń ózine óziń qas ekensiń. Aıtqanymdy tyńdamady bolysym.

— Sen ne dep ediń?

— Men eldiń nysaıynan ózimniń qorqatynymdy, olar bizdiń tizimdi apara jatqanymyzdy bilse qalyń qol bolyp qaptap kelip ózimizdi mert qyp tizimdi tartyp áketýi múmkin ekenin aıtyp edim...

— Oǵan Tekejan ne dedi?

— Mastyq ne degizbeıdi. Ottapsyń, meniń betime qarsy keletin qazaq bul elden áli týǵan joq, qorqar bolsań jolyń áni, joǵal, — dedi.

— Shyq beri.

— Endi urmaısyz ba?

— Hukimet adamy birin biri sebepsiz urmaıdy. Eger ótirik aıtyp qytyǵyma taǵy da tıer bolsań jalynǵanyńmen janyń qalmaıdy. Tizimderińdi kózime kórset.

Tilmash jigit Imannyń qolyndaǵy altyatary men qamshysyna kezek jaltaqtap kúımeniń ústine shyqty da taqtasyn aqtara bastady. Sharapattyń manaǵy aıtqany ras eken, tilmash jigit taqtanyń túp jaǵynan kilemshe toqylǵan ádemi ala qorjyndy, onyń ishinen túbi jippen túptelgen eki býda tizimdi sýyryp aldy.

— Mini, kórińiz. Meniń sózimde ótirik bolmaıdy.

Iman ár taraǵyn qalyńdyǵy jýan eli, kók joldy ádemi qaǵazǵa sulý jazylǵan tizimniń ekeýin de qolyna alyp sońǵy betterine qarap edi, jigitterdiń sany birinde jeti júz otyzǵa, endi biri myń eki júz jetpisten bitedi eken. Jeti júzdiń tizimine bolys pen tilmashtyń qoly qoıylyp móri basylypty, úlken tizimde onyń ekeýi de — qoıylǵan qol da, basylǵan mór de joq. Iman munyń mánisin bilgeli:

— Bul qalaı? — dep edi, tilmash jigit kúrsinip saldy:

— Bul solaı.

— Solaı degen ne?

— Mór oıazǵa beriletin tizimge ǵana basylady ǵoı.

— Onda mynaý qol qoıylmaǵan, mór basylmaǵan tizimderiń kimge? Ózderińniń óńeshterińe me?

Tilmash jigit taǵy kúrsindi:

— Meniń óńeshimniń bar bıligi qazir Tekejan myrzanyń qolynda. Bizdeılerge onyń qolyndaǵy teńizdiń bir tamshysy da buıyrmas.

Tilmashtyń myna sózi Imandy oılandyryp tastady. Oılandyryp qana qoıǵan joq, tipti shyndyqty aıtqany úshin onyń betine súısine qaraı qaldy. Biraq syr sezdirgen joq, qahar shashqan qalpyn ózgertpesten:

— Ol, eldiń kóz jasyn baldaı jutatyn myrzań qaıda?

— Myna bir saıǵa qaraı qashqan bir beıtanys kelinshekti qýyp ketti, — dedi jarty shaqyrymdaı jerdegi terekti saıdy ıegimen nusqap. — Kelinshek sharshatyp tastamasa keshikpeı keler.

— Ol netken kelinshek?

— Osy arada kezdesken jolaýshy. Tekejan myrza masańdaý edi, kelinshektiń kúıeýin atshysyna qosyp qoıan atyp ákelýge jiberdi de ózi sol kelinshekti aýlap ketti.

— Túsinbedim.

— Sol saıǵa taman barsańyz bárine de túsinesiz.

Tilmashtyń aıtqany ras, bular kelgen kezde láshpenkesine par at jekken, ózderi taza kıingen erli-zaıypty eki jas osy bulaqtyń basynda at shaldyryp otyrǵandy. Tekejannyń kózi kelinshekke alystan tústi de bar saıtanyn júregine úıirip aldy. Kelinshek onsha kórikti bolmasa da kóz tartatyn súıkimdi eken, Tekejan sezikti kórinbes úshin birden artyq qaraǵan joq, tipti ony kórmegendeı, kórse de, elemegendeı bolyp kúımeden kerile túse bastady. Ózine sálem bere eki qolyn qabat usyna jaqyndaǵan beıtanys jigitke mańǵazdana qarap birer buıryǵyn berip te saldy.

— Sálemińdi qabyl alsyn deseń, myna jigit ekeýin attardy tez doǵaryp butaǵa baılap tastańdar da, ózderiń qoıan atyp ákelińder. Ekeýiń eki qoıan atpaı kelmeńder..

Jolaýshy jigit jaýap qatqan joq, óziniń myltyq ata bilmeıtinin de aıta alǵan joq. Kelinshegine jaýtańdap qaraı júrip attardy doǵarysty da atshyǵa erip kete bardy. Kelinshek kúıeýimen birge ketkeli sońdarynan júgirip edi, Tekejannyń daýysy zildirek shyqty.

— Qatyn ergen ańshynyń joly bolmaıdy, qaıt keıin.

Kelinshek qalt tura qaldy. Ámirshiniń aıtqanyna qarsy basar aıaq joq, eki kózi uzap bara jatqan kúıeýinde, jylanǵa arbalǵan torǵaıdaı ózinen ózi baılanyp dirildep tur. Tekejannyń «ańshylaryna» eki qoıan atyp ákelýdi shart etkendegi oıy, myltyqtyń daýysy eki ret shyqqansha myna kelinshekti alańsyz aımalaý bolatyn, sol maqsatyna jetýge asyqqan ol jylmıa qalyp ún qatyp edi, onyń jylmıǵan júzi de, jylymshy úni de jyljyp kele jatqan jylandaı sezilip kelinshektiń denesin dir etkizdi.

— Kelinjan-aý, seniń menimen sálemdespegeniń qalaı?

— Keshirińiz, myrza, batylym jetpeı aqylsyzdyq etippin, — dep kelinshek alystan tájim etip tizesin búgip edi, Tekejan basyn shaıqady.

— Men mundaı tájim etýdi mazaq dep bilemin. Tizeńdi búger bolsań aldyma kelip búk.

Kelinshek qalaı qutylaryn bilmeı ımene jaqyndap kelip oń tizesin búgip edi, Tekejan onyń jas balanyń buǵaǵyndaı úlbiregen ádemi buǵaǵynan sıpaı kóterip betin ózine qaratyp aldy da suqtana qaldy.

— Apyr-aı, óziń netken súıkimdi ediń?

— Mazaǵyńyz bolar.

— Shynym bolsa she? Óziń nege munsha qaltyraısyń?

— Jan shoshysa deneniń qaltyraıtyn ádeti ǵoı.

— Janyń nege shoshıdy?

— Nege ekenin bilmeımin, sizden ólerdeı qorqyp turmyn.

— Al men seni tóbeme kótergim kelip tur, — dep Tekejan qushaqtaı alyp edi, kelinshek jylan shaqqandaı yrshyp tústi, biraq bilegi ustalyp qaldy. — Janym-aý, óziń jalynnan jaralǵanbysyń, bir janasqanda janymdy munsha órtediń, jarym bolsań qaıter eń?

— Janyp ketersiz, qolymdy bosatyńyz.

— Seni baýyryma bir basaıyn, sonan keıin jansam janaıyn.

— Áýre bolmańyz.

Kelinshektiń osy sózi jynyna tıip ketti de Tekejan ony bar kúshimen ózine qaraı tartyp kep qaldy. Ol kelinshektiń julqynǵanyna qaramaı kúshke salyp edi, kelinshek te qatýlanyp alǵan eken, betin onyń aýyzynan alyp qashyp sirese ketti.

— Týlama, meniń qaraker baıtalym, baıyńdy soǵysqa jiberip ózińdi tiri jesir etsin demeseń meniń qumarymdy qandyr da qudaıyńa qulshylyq et.

«Soǵys», «tiri jesir» degen sózder júregine qanjardaı tıdi de kelinshektiń bar qımyly sylq etti. «Seniń qumaryńnyń raqaty bolǵansha qurt-qumyrsqanyń jemi bolǵanym jaqsy» degisi kelip edi, ony aıta almaı kóziniń jasyn tógip jiberdi. Qarmaıtyn tal taba almaı sýǵa batyp bara jatqan adamdaı úmitti bir qarmanyp, jalynyshty únmen aýyzyna ne tússe sony zarlap aıta berdi:

— Aǵataı-aý, ekeýmiz de adambyz ǵoı. Maǵan laıyq bolsa da el bıleýshi sizge laıyq emes qoı. Estigen el ne deıdi? Sony da bir oılasańyzshy.

— Ol úshin qapa bolma. Kúımeniń ishine kiremiz de esigin jaýyp alamyz.

— Onda kisi jatyr ǵoı.

— Ol úshin tipten qapalanba, ol qazir óziniń óli ekenin, tiri ekenin bilmeıtin halde jatqan mas. Mas adam kúımeden domalatyp jiberseń de uıyqtaı beredi. Mine, óziń qara da tur.

Tekejan sony aıta salyp ótirik uıyqtap jatqan tilmashty bir qolymen ıterip qalyp edi, ol kózin jumǵan qalpyn buzbastan syrǵyp baryp jerge tústi de basy jerge tıer-tımesten qor etti.

— Mine, tósegińiz de, shymyldyǵyńyz da daıyn.

Kelinshek onyń qandaı janýar ekenin — óziniń nápsisinen basqany oılamaıtyn, uıattan jurdaı janýar ekenin, óziniń jalynǵanymen jany qalmaıtynyn bilip qatýlanyp aldy.

— Siz mynaý sý jańa ádemi kúımeńizdi meni men ózińizdiń kórińizge aınaldyrǵaly tursyz.

Tekejan shoshyp ketti.

— Qalaı?

— Meniń kúıeýim qyzǵanshaq. Ol meniń kúımeden túsip kele jatqanymdy kórse meni de, sizdi de, ózin de óltiredi.

Tekejan murnyn shúıire myrs etti:

— Seniń jańaǵy aýyzynan sózi túsken ynjyq baıyń ba? Onyń qolynan bala taptyrý da kelmes.

— Men sizge tóngen qaterdi aıtyp turmyn. Osy kúni eki kisi bas qossa áńgimesi siz, báriniń de qastasqan jaýy — siz, shamalary kelse eń aldymen óltirgisi keletini — siz.

— Sózdi qoı da júr beri, — dep Tekejan ony ustaı alyp taǵy da kúshke sala bastap edi, bul sapar kelinshektiń serpini qatty tıdi.

— Joq, myrza, — dedi ol qolyn julqı tartyp, — Siz meni de, ózińizdi de masqaralaǵaly tursyz, ondaı masqaralyqqa kóngennen ólgenim jaqsy, sony eskerińiz de meniń tilimdi alyńyz.

— Aldymen meniń tilegimdi orynda, tilińdi sonsoń alaıyn.

— Tilimdi alsańyz ǵana tilegińiz oryndalady.

— Tilegimdi oryndasań tilińdi sorýǵa da ázirmin, janymdy qınamaı aıtshy tezirek.

— Men qashqan bolyp mynaý turǵan saıǵa baraıyn, siz qýǵan bolyp sońyma erińiz.

Kelinshek sony aıtty da Tekejannyń jaýabyn kútpesten ózi megzegen saıǵa qaraı tura júgirip edi, onyń ne oımen ketip bara jatqanyn bile almaı Tekejan da sáýmeńdeı jóneldi.

...Ekeýi birin biri osylaı arbasa mana ketken edi, sonan áli qaıtqan joq. Tilmash jigit birin búkpesten Imanǵa osynyń bárin aıtyp berdi. Ol óziniń ótirik uıyqtap, Tekejan kúımeden qulatyp jibergen kezde qalaı qoryldaǵanyn da jasyrǵan joq

— Myna tizimdi alyp kete bersem ǵoı, Tekejan seni aıdatyp jiberedi, á?

— Oǵan sóz bar ma? Tipti darǵa astyrýy da múmkin.

— Baıqaımyn sen aq patshanyń adal uly ekensiń, sondyqtan seni patshanyń qaharynan qutqaraıyn! Attardy jegip kúımemen maǵan erip júr de tizimdi ýez nachalnıginiń qolyna óziń tapsyr, men tek seni bastap kelgen bolaıyn.

Ol tilmash jigitti bul sózge qýanar dep oılaǵan edi, olaı bolmady. Onyń shegirleý kózi múldem shaqyraıyp ketti:

— Sonda qalaı? Men Tekejan myrzany dalaǵa tastap ketpekpin be?

— Baıtal qýyp júrgen aıǵyr úshin ólgiń kelse onyńdy aıt.

— Oıbaı, taqsyrym-aý, Tekejandy tastap barsam oıazdyń ózi meniń súıegimnen kómir jasamaı ma?

— Onda óz obalyń ózińe. Tizimdi qaıtadan qorjynǵa sal da meniń qanjyǵama myqtap baıla. Oıazǵa aparyp ózim tapsyramyn, sender alatyn syılyqty ózim alamyn, — dedi de Iman oılana qaldy, oılandy da raıynan tez qaıtty, — joq, Tekejannyń óz qolynan alaıyn, tizimdi qaıta sal. Qytyǵyma tıse meniń ony atyp tastaýym múmkin. Sen qorjyndy ornyna qoı da maǵan eretin bol.

Imannyń ondaǵy oıy tilmashty tizimnen aýlaq áketý edi, tilmash jigit onyń bar oıynan túgeldeı beıhabar, sondyqtan onyń aıtqanyn eki etken joq, terekti saıǵa qaraı bettegen Imannyń sońynan búlkekteı jóneldi. Ekeýi oq boıy jerde alshaq kele jatyr edi, Iman saıǵa jete bergen kezde toǵaıdyń orta tusynan:

— Ay, janym-aý, silemdi ábden qatyrdyń ǵoı, jasyrynbaǵyńdy qoı da beri jaryqqa kelshi, jarqynym... Aý, qaıdasyń? — degen Tekejannyń, oǵan ilese arǵy jotaǵa shyǵyp alyp «Men munda, men munda» dep alysta júrgen óziniń kúıeýine aıǵaılap turǵan kelinshektiń daýysy shyqty. Toǵaıdyń ishinde júrgen Tekejan onyń qaıda turǵanyn kórgen joq, daýysyn estigenine máz bolǵandaı yrs-yrs etip jaǵaǵa qaraı umtylyp keledi. Aýzynda «aý, janym-aý» degen jalǵyz sóz. Ol jaǵaǵa jeter-jetpesten Imandy aǵash arasynan kózi shalyp qaldy da:

— Eı baýyrym, ana bir qanshyq maǵan jetkizbeı ketti, aqysyna ózińdi maıdanǵa baratyn tizimnen óshireıin, sol qanshyqty ustap ákep bershi, — dedi.

Onyń sony aıtýǵa ǵana shamasy keldi, basy-kózin basyp ketken terin kóıleginiń jeńimen súrte etpetinen qulaı ketti.

— Qanshyqqa jete almasań nesine tóbet bolyp júrsiń?

Ómirinde mundaı sózdi eshkimnen estimegen Tekejan esin endi ǵana jınap, kózin endi ǵana ashty. Ózi termen shylqyldaǵan kóıleginiń etegimen betin qos qoldap bir súrtti de Imanǵa túksıe qarap qaldy:

— Sen kimmen sóılesip turǵanyńdy bilemisiń, eı, aqymaq? Kimsiń óziń?

— Patshanyń jarlyǵyn áıelderdiń astyna tósep bylǵap júrgen sen kimsiń? Itpisiń, shoshqamysyń, svınıamisiń, satanamysyń? Joq álde bárinen de malǵun Tekejanbysyń? Oı, ákeńniń ımanyn...

Iman osyndaı dúleı sózderdiń oryssha-qazaqshasyn aralastyra osylaı túıdektetip kelip qamshymen eki tartyp edi, sheshesinen týyp shyr etip jerge túskeli etine shybyq tımegen Tekejannyń jany kókke ushyp jerge tústi. Ter shylqyǵan aq kóılektiń arqa tusynan qan shyp-shyp shyǵa keldi. Sol kezde Imannyń kóz aldyna ákesi Noıannyń taramdalǵan qannyń arasynan jarqyraǵan kózi eles berip tura qalyp edi, júregindegi bar kegi qaınap belindegi altyatardy qalaı tez sýyryp alǵanyn ózi de bilgen joq. Biraq ózin ózi tez tejedi de:

— Kózińdi abaqtyda jyltyrataıyn, tús aldyma, ıttiń balasy, shoshqanyń balasy, svınıanyń balasy, svolshtyń balasy, satananyń balasy, — dep óziniń «úlken ulyq» ekenin kórsetý úshin orys sózderin aralastyra túıdektete kelip taǵy bir tartyp edi, Tekejannyń jalynýǵa da, onyń betine burylyp qaraýǵa da shamasy kelgen joq, yrs-yrs etip kúımesine qaraı qustaı ushty. Ol Imannyń aýzynan shyqqan orys sózderiniń birine túsinse de birine túsingen joq. Sol ózi túsinbegen sózder onyń úreıin alyp Imannyń óktemdigin údetip jiberdi.

Tilmash jigit, Tekejannyń arqasyna tıgen qamshy óziniń janyna tıgendeı typyrlap, aýlaqta, orta jolda turǵan-dy. Iman kele kılikti:

— Sen meni nege aldadyń? Mynany qoıan aýlaı ketti degeniń qaıda? Áıelder jesir, balalar jetim qalyp jatqanda munyń qatyn qýyp qaǵynyp júrgenin nege jasyrdyń? — dep qamshymen siltep qalyp edi, ol qamshy tıer-tımesten baqyryp jata ketti.

— Taqsyrym-aý, men bilsem solaı deıtin edim ǵoı, ollahı bilmedim.

— Nemene, qatyn men qoıandy aıyra bilmediń be?

— Bilsem sizden aıaımyn ba?

— Osy sóziń úshin janyńdy jahannamǵa jibereıin be? Tur janyń barynda.

Iman ekeýin osylaı qorlap kúımeniń qasyna aıdap keldi de buıryǵyn bere bastady:

— Ekeýiń birdeı saramas kórinesińder, muqıat tyńdap alyńdar. Myna túrlerińmen tizimdi bir áıeldiń dambalyna orap jiberýleriń múmkin. Sondyqtan tizimdi oıazǵa ózim jetkizemin, sender gýdok tańǵy altyny soqqan kezde úlken kóldiń jaǵasyndaǵy meniń úıime kelińder. Eger oǵan úlgermeseńder saǵat toǵyzdan qalmaı oıaz keńsesiniń aldynan tabylyńdar. Oǵan keshikseńder menen de, oıazdan da jaqsylyq kútpeńder, Tizimdi, Tekejan myrza, siz ákelińiz. Al, tilmash myrza, sen mynandaı tilhat jaz. Eń aldymen ózderińniń saǵat toǵyzdan qalmaı oıaz keńsesiniń aldynan tabylatyndaryńdy jaz. Ózderiń qaı eldiń bolysy men tilmashy ekenderińdi, aty-jónderińdi, sonan keıin gýbernatordyń tótenshe komısary Kektibaev myrzaǵa tizimdi tabys etkenderińdi jaz da qoldaryńdy qoıyp mórlerińdi basyńdar... Tez... tez!..

Iman sony aıtyp altyataryn kezeı ustap jaqyndaı túsip edi, tilmash jigit qalbalaqtasa da qaryndash pen qaǵazdy tez taýyp alyp tilhatty jaza bastady. Tekejanda jan ǵana bar, es joq. Qozǵalýǵa dármen de az. Óziniń ne istep, ne qoıǵanyn da bilmeıdi. Janaǵy bir kezde esi kirip «komısar» degen sózdiń mánisin suramaqshy bolyp edi. Imannyń aıdyny tilin baılap tastady. Ol qazirgi sátte óziniń qaıda ekenin de bilmeıtin sekildi, qalt-qult etip baryp taqtadan ala qorjyndy kúshpen súırete sýyryp alyp edi, kúımeniń úzengiliginde turǵan aıaǵy taıyp ketip qorjynmen birge qulap tústi. Jany tym tátti eken, ózi qulap jatsa da qorjyndy kóterip Imanǵa usyna bere qaıta túrekeldi. Súldersiz dene saýdyraǵan qańqa bolyp kórinedi eken, oǵan qaraǵanda tilmashtyń qımyly tym shıraq. Ol óziniń ádemi jazýymen jazylǵan tilhatty sýyldatyp oqyp shyqty da Tekejanǵa usyndy.

— Óz qolyńdy nege qoımaısyń, — dep Iman zirk etip edi, ol:

— Bizdegi tártip solaı, — dep jylmıa qaldy, — ıneniń sońynan ótken jip sekildi tilmashtyń qoly bolystyń qolynan keıin júredi, tártip solaı, zań solaı.

Tekejan tilmash qolyna ustatqan tilhatqa kózin bir júgirtti de álde ne suraǵysy kelip Imanǵa qarady. Biraq kózine Imannyń ózinen buryn onyń qolynda kezelip turǵan alty atar tústi de birdeńe dep myńq etti. Onyń ne sóz ekenin ózi de uqqan joq. Qolyn qoıyp mórin basty da tilhatty tilmashtyń ózine qaıta berdi. «Osy men óz qolymdy ózim shaýyp turǵan joqpyn ba?» degen bir oı basyna kelip edi, ol oıy Imannyń bir qozǵalǵanynan qalmaı joq boldy.

Imannyń «húkimet adamy» ekenine ábden senip alǵan tilmashtyń eshqandaı kúdigi joq, sondyqtan bar kóksegeni onan tezirek qutylý, sol tilegi onyń qımylyna kóz ilestirgen joq, tilhatty Tekejannyń qolynan alyp óz qolyn qoıa sala Imanǵa usyndy.

— Mine, endi bári de zańdy bolyp óz tártibimen shyǵa keldi. Alla sizdi árqashan da aman saqtasyn, cay bolyńyz, jolyńyz bolsyn.

Iman tilhatty qaltasyna basyp, ólimge baılanǵan eki myń bozdaqtyń tizimin ala qorjynǵa qaıta saldyryp, qanjyǵasyna myqtap baılap aldy da:

— Qosh bolyńyzdar, myrzalar, munan bylaı munsha aqymaq bolmańyzdar. Ol úshin erteń saǵat toǵyzda aıtqan jerge jetińizder, — dedi de qalaǵa qaraı shaba jóneldi.

— Ah, qahar soqqyr-aı, janymyzdy jarkoı ete jazdadyń-aý, — dep tilmash jigit kúımeniń kóleńkesine jantaıǵaly tizesin búge berip edi, bir qolymen kúımege súıenip teńselip turǵan Tekejan onyń ıyǵynan ustaı aldy:

— Biz ne istedik osy, tizimdi kimge berdik?

Tilmash ony jyndandy dep oılaǵan bolý kerek, kózi shaqyraıyp ketti:

— Kimge bergeni qalaı? Gýbernatordyń tótenshe komısaryna bergen joqsyz ba? — dedi shoshyna qarap.

— «Komısar» degen ne?

— Komısary komısar shyǵar.

— Sol shyǵar dep turǵan komısaryńnyń ózi nemene?

— Nemene ekenin ózim de bilmeımin, áıteýir sondaı sózdi bir estigenim bar.

— Qaıdan?

— Qoıandy jármeńkesinen.

— Qoıandy jármeńkesine eń kóp baratyn men estimegen sózdi sen qalaı estidiń?

— Ony bile almadym, myrzam.

— Eger bizder ol tizimdi úkimettiń komısary emes, jaýlarynyń birine bergen bolyp shyqsaq ózimiz kim boldyq?

— Onda qurydyq!

Ekeýiniń de esi endi ǵana kirgen bolý kerek, ekeýiniń de kózi sharasynan shyǵa shatynap ketti. Ekeýiniń jaqtary qarysyp, tisteri aıqasyp qalǵandaı shyqyr-shyqyr etedi, tili baılanǵandaı ekeýinde de ún joq, ekeýi birin-biri óltirerdeı ashkózdenip tur. Tekejan qarysqan jaǵyn jazbastan, ún qatpastan tilmashynyń jaǵasynan ala túsip edi, tilmash ta ólermen eken, qaltyraǵan júndes qolymen Tekejannyń jaǵasyna ol da jarmasa ketti. Osylaı ózdi-ózi jaǵalasýdan basqany ekeýi de bilgen joq, tipti birine-biri ne aıtaryn da bilgen joq. Tekejannyń tilmashty uryp jibergisi kelip edi, kináli ózi ekeni esine tústi de toqtap qaldy. Biraq onyń jaǵasyn bosatqan joq. Sol shatynaǵan kózin tilmashtyń kózinen almastan qadala túsip:

— Endi ne isteımiz? — dedi.

— Bilmeımin, — dedi tilmash mińgirlep.

— Tipti ol úkimet adamy bolǵan kúnniń ózinde tizimdi berýge bizdiń haqymyz bar ma?

— Bilmeımin.

— Nege bilmeısiń?

— Joq bolar, sondyqtan bilmeıtin shyǵarmyn. Múmkin bar da shyǵar, bardyń qaısysyn bilip jatyrmyz.

— Men bilmeıin, sen nege bilmeısiń?

— Bilmeımin.

— Neni bilmeısiń?

— Ózimniń nege bilmeıtinimdi bilmeımin. Qoryqqan kezde esimnen adasyp qalamyn, onyń nelikten ekenin de bilmeımin.

— Men de solaımyn.

— Qudaıym-aı, munyńyz bir jaqsy boldy-aý, men qoryqqan kezde esinen adasyp qalatyn jalǵyz men ǵana dep qorqýshy edim de arlanyp ózimdi óltire jazdaýshy edim.

— Biz aldanǵan bolsaq ne betimizben baramyz?

— Bilmeımin.

— Nege bilmeısiń?

— Esim shyqqan kezde eshteńe bilmeıtin ádetim, búginshe menen eshteńe suramańyz.

Ne isteıtinin Tekejannyń ózi de bilgen joq, aldanǵan bolsa, ony oıaz bile qalsa muny barlyq abyroı-ataqtan jurdaı, mansabynan tyrdaı etetini haq. Tekejannyń aqyly soǵan ǵana, oıazdan qorqýǵa ǵana jetti. Al kúshiniń bar jetkeni osynyń bári seniń kesiriń, sen kezdespeseń biz bul jerge bógelmeıtin edik te, mundaı bálege kezdespeıtin edik dep manaǵy jolaýshy jigitti sabap jiberý ǵana boldy.

Iman qalany bet alyp shapqanmen alysqa barǵan joq. Bir kezeńnen asqannan keıin betin Mádıdiń aýylyna qaraı buryp aldy da taý-taýdyń arasymen kertóbeldi josyltyp kete berdi.

4

Ýa, shirkin, saýyǵyp bir keter me edim,

Armansyz bul dúnıeden óter edim!

Atylyp naızaǵaıdaı aspandaǵy,

Jaýlardy jermen-jeksen eter edim

İńirletip jetken Imannyń búgingi qıly-qıly hıkaıasyn únsiz, uzaq tyńdap alǵannan keıin Mádıdiń bar aıtqany osy ǵana. Ol osy bir shýmaq óleńmen óziniń endigi eń asyl armanyn aıtyp saldy da arqasyna súıeýli turǵan qos jastyqqa shalqasynan sylq etti. Onyń kúndizgi otyratyn orny da, túndegi jatar tósegi de osy qus tósektiń ústi. Jambasynan jantaısa da, shalqasynan jatsa da jastanary osy dóńkıgen eki jastyq. Turǵysy kelgende súıeneri de, dalaǵa demep shyqqanda demeıtin baldaǵy da báıbishesi men toqaly. Taǵdyryna laǵnat aıtyp ómirdi talaq etkendeı Mádı aıdaýdan kelgeli án de salmaıtyn, óleń de jazbaıtyn, biraq án tyńdaýdan jalyqpaıtyn. Onyń baǵyna qaraı mynaý eki áıeldiń ekeýi de elden asqan ánshi, biraq kóńil qaıaýlansa ánniń de qanaty jaralanady eken, olardyń da áni salynbaı, salynsa da máni bolmaı barady. Sondyqtan da olar Mádıdiń aýzynan jańaǵy bir shýmaq óleó shyqqan kezde ekeýi birdeı gúl jaınap sala berdi. Imannyń:

— Taǵy da, Mádı aǵa, taǵy da, — degen tilegine ekeýi de qosyla ketti. Qoshametteýshiler tabylǵan soń Iman onan saıyn yntyǵa tústi.

Báıbishesi Ǵaınıza Mádıdiń belin sıpap otyr edi:

— Zaryqtyrdyń ǵoı, — dedi de tyna qaldy. Tóseginiń ústinde keste tigip otyrǵan toqaly jastyǵynyń astynda jatqan kónetoz kók dápter men qaryndashtyń tuqylyn alyp jetip keldi. Mádıdiń kózi kók dápterdiń syrtyndaǵy Abaıdyń sýretine tústi de toqalyna kúle ún qatty:

— Samalym-aý, menen ne shyǵar deısiń onan da qolyńdaǵy Abaı jezdeńdi aınaldyrsańshy. Sony jattap alsań meni de maqtaı júresiń ǵoı.

Ózine telmire qaraı qalǵan úsheýine onyń bergen bar jaýaby osy ǵana. Shalqasynan, jastyqqa shashylyp jatqan seldir shashyn salaly saýsaǵymen qaıta-qaıta saralap únsiz jatyr. «Ásirese seniń baǵyńdy baılaǵan boldym-aý» degisi kele me qalaı, janary úlken nurly kózin Samalynan alǵan joq.

Erine de, eline de qadirli Ǵaınıza óziniń perzentke degen qushtarlyǵy jeńdi me, joq álde Mádıden bir urpaqtyń qalǵanyn maqsat etti me áıteýir ózinen kórmegen náresteni osy asyrandy ógeı «sińlisinen» kútip Mádıge toqal etip ápergen-di. Onyń tól aty basqa, Mádı oǵan óziniń qosyla almaı armanda ketken Samaldyń atyn qoıyp alǵan-dy. Ol samal dese degendeı jaqsy kórgen adamdaryn janymen jelpip turatyndaı kórinetin óte súıkimdi jan. Mádı úshin onyń asa qadirli bir qasıeti bar, ol aqyn jandy adam. Kópten beri ne óleń jazbaı, ne án salmaı tek dombyrany ǵana kúńirendirip, ózi de muńly zarǵa aınalyp bara jatqan Mádıdiń jańaǵy bir shýmaq óleńi janyn jarqyratyp jibergendeı Samal ajarlanyp ketipti.

— Ózińdi de bir aıasańshy, — dep Ǵaınıza ıyǵyna súıenip edi, Mádı ony bir qolymen qushaqtap arqasynan sıpap qaqty da:

— Eldi aıaǵanym ózimdi aıaǵanym emes pe? — dedi.

— Tym bolmasa osy sózińdi óleńge aınaldyryńyzshy! — dep Samal taǵy da jabysa ketti.

— Ondaı jyrdy men aıtyp sen jazar bolsań Nuranyń ózeni sıań, Arqanyń dalasy qaǵazyń bolsyn.

— Siz atyńyzdy tym alysqa aıdap ketken joqsyz ba?

— Onyń ras, men qazir senderden, tipti, ózimnen de alystap urpaqtarymmen syrlasyp jatyrmyn. Sol úshin saǵan myń qabat alǵys, Imanym. Seniń búgingi er qımylyńnan ózimniń urpaqsyz emes ekenimdi kórdim. Men úshin bul úlken shattyq. Qaıda álgi keledi degen Saıdalyń?

Bul kezde Saıdaly atyn shetki úılerdiń biriniń dalasyna baılaı salyp osy úıdiń aldyna kelgen edi, óziniń aty atalýyn kútip turǵandaı sálem bere kirip keldi.

— Armysyz, áz aǵa.

— Bar bol, baýyrym, — dep Mádı shalqasynan jatqan qalpynda qushaǵyn jaıyp edi, Saıdaly jete bere bir tizerlep ony qushaqtaı aldy.

— Batyr, sizge munan bylaı jatýǵa bolmaıdy.

Saıdalynyń kóńil suraǵan túri osy boldy. Mádı onyń bul sózdi neni mezgep aıtqanyn sezdi de, Saıdaly áıeldermen amandasyp bolǵansha bir shýmaq óleńdi oılap ta úlgirdi.

Bir kezde samǵap ushqan suńqar edim,

Darıǵa-aý, aspanymnan quladym ba?

Ómirdiń qaı kezinde kim kórdi eken,

Suńqardyń jem bolǵanyn quladynǵa?

Ol tolǵana bastaǵannan-aq otyrǵandardyń bári de dámelenip tyna qalǵan edi, olardyń júregin tyńdap alǵysy kelgendeı kózin aspaly shamnyń sáýlesine qadap alyp Mádıdiń ózi de únsiz qaldy. Onyń bul syryna túsine almaǵan bolý kerek, Samal Mádı men Ǵaınızaǵa kezek jaltaqtady. Ol qyz kezinde Mádıdi jezde, Ǵaınızany táte deıtin. Sol ádetin tastamaı ekeýine áli erkeleıtin. Qanshaǵa bararyn kim bilsin, áıteýir Ǵaınızanyń túndegi kúndesi bolsa da kúndizgi erkesi. Sol erkeligine basyp basqalardan buryn Samal ún qatty:

— Jezdetaıym-aý, bul siz aıtatyn sóz emes qoı, munsha nege qapalandyńyz?

— Saǵan, ózime, myna Ǵaınızaǵa.

Mádıdiń nazalana aıtqan bul sózine Samal túsingen joq. Birdeńege túsine almaı qalǵan shaǵynda ańyryp Ǵaınızaǵa qaraıtyn onyń ádeti. Sol ádetimen Ǵaınızaǵa qarap edi, ol «úndeme» degendeı basyn shaıqady. Mádıdiń jańaǵy ashshy sózi ózine tıgenin sezse de Saıdaly syr sezdirgen joq, sezbegen túrmen oraǵytpaq bolyp Imanǵa qarady.

— Al batyr, Tekejannyń jolyn myqtap kesken sekildisiń, endi ne istemeksiń?

Iman onyń suraýyna qarsy suraý qoıdy:

— Tekejannyń joly kesilgenin qaıdan bildińiz?

— Joly kesilmese jarty joldan qaıtyp kelmes edi ǵoı.

— Nemene, ol qaıtyp keldi me?

— Jańaǵy bir kezde bizdiń aýyldyń tusynan bir kúıme qońyraýlatyp ótken edi, surastyrsaq sol eken.

— Bul qalaı? Men oǵan saǵat toǵyzdan qalmaı oıaz keńsesiniń aldynan tabylatyn bol, dep ketken edim ǵoı. Meniń buıryǵymdy oryndamaǵany qalaı?

— Sendeı jalǵyz atty jandaraldyń jarlyǵyn oryndaýdy uıat kórgen ǵoı, — dep Saıdaly ázil tastap edi, bulardyń áńgimesin Mádı bólip jiberdi:

— Aldyńda eki jol jatyr, ekeýi de qandy jol. Birinen qutylsań da birinen tutylasyń-aý, qaıran el. Saıdaly, sen sony oıladyń ba?

— Oılanǵanbyz da eki ólimniń bári dep ashynǵanbyz. «Sheshingen sýdan taıynbaıdy ǵoı».

Saıdalynyń bul doly sózderi Mádıdi jadyrata qoıǵan joq. Onyń túıilgen qabaǵy da jazylǵan joq. Otty kózi áli de shamnyń sáýlesinde, Saıdalyǵa áli qaraǵan joq. Sál surlana túsip oılana sóılep jatyr:

Aspandaǵy turymtaı

Jem basary joq; bolsa

Jerden torǵaı ile me?

Kisendeýli aryq at

Qansha tulpar bolsa da

Aıdaǵanǵa júre me?

Ashynarsyń da sheshinersiń-aý, sonda shomylaryń ne bolar eken? Halyqtyń qany bolmas pa eken?

— Sizben sol jaıynda keńeskeli kelgen edim.

— Men bul eldiń bátýásizdiginen aýyzy talaı kúıgen pendemin, — dedi de taǵy da taqpaqtaı jóneldi:

Kókten jańbyr jaýmasa

Jerge náýbet óne me?

Oısyzdarǵa aıtqan sóz,

Qulaǵyna ene me?

Qulaǵyna enbese

Sóz qadirin bile me?

Sóz qadirin bilmegen

El qadirin bile me?

El qadirin bilmegen

Kimge berer ónege!

Sondyqtan kelisemin deı almaımyn, keńesýge ázirmin. Aıtpaqshy, myna jeńgelerińniń qonaq jabdyǵyn oılamaı tymyraıyp otyrýlarynda bir mán bar. Bul el kúnara maǵan qalja ákeletin ádet shyǵardy. Sol ádetteri boıynsha kórshi aýyldyń Tákish deıtin shaly qalja ákelmekshi. Soǵan sen de rıza bolǵaısyń.

— Men bul úıdiń qara sýyna da rızamyn. Ruqsat etseńiz men áńgimemiz bitisimen sol qaljańyzǵa qaramastan qaıtar edim, óıtkeni sizdiń ne deıtinińizdi kútip otyrǵan el bar edi.

— Onda Samal jeńgeń sol óziń qalaǵan qara sýmen syılaı turar.

Samal samaýyrynyn alyp syrtqa shyǵyp ketti de ózgeler az ýaqyt únsiz qaldy. Saıdaly men Imannyń kózi Mádıde, Mádıdiń kózi shamnyń sáýlesinde. Nege ekeni belgisiz onyń óńi birte-birte surlanyp, kózi alystaǵy álde neni syǵalaǵandaı syǵyraıyp barady. Tóbesine qoıyp jatqan qolyn eki jaǵyna sylq etkizdi de:

— Jalǵan-aı, — dedi nazalanyp.

Basqa sóz aıtqan joq, bas jaǵyndaǵy júkke súıeýli turǵan dombyrasyn ala salyp bir-eki qaǵyp jiberdi de bir asqaq ándi ańyrata jóneldi. Onyń daýysynyń ásemdigimen birge kúshtiligi sondaı — kórshi aýyldaǵylar óziniń úıinde otyryp ta erkin tyńdaı beretin. Sazy da, sózi de jańa bul ánniń alǵashqy shýmaǵy jeke ketip edi, ekinshi qaıtalanǵanda Ǵaınıza men Iman da qosyla ketti. Sol ánge syrttan qosyla Samal da kirip keldi, Tórteýiniń daýysy túndi bir tóńkerip tastaǵandaı.

— Báribir keýdem keńıtin emes, — dedi de Mádı Saıdalyǵa kóz tastady. — Saıdaly baýyrym, senimen bizder eń aldymen eldiń obalyna qalyp júrmeıik. Ol úshin menimen emes, sol eldiń ózimen keńes. Sizdiń el de bizdiń el sekildi ejelden baǵy ashylmaǵan sorly el ǵoı. Oılap qarasam sizdiń bolysqa qaraıtyn el on jeti rýdan quralǵan, kópshiligi burynǵy tórelerdiń tóleńgitteri eken. Tóreler eldiń tirshiligin tozdyryp birligin ketirdi. Solardyń aıtaǵyna elige-elige ózdi-ózi jaýlasyp birin-biri tonaýmen berekesi ketken el ǵoı. Búgin týǵan jerdi qımaı maıdanǵa barýdan bas tartyp toptalǵanymen erteń patsha áskeri kelgende torǵaıdaı tozyp biriniń obalyna biri qala ma dep qorqamyn. Sondaı zobalań kún týa qalsa halyqtyń obaly kimge degen suraý týady. Óz basym sol suraýdyń jaýabynan qatty qorqamyn.

— Sonda ne isteımiz?

— Belim jazylmaı ne isteıtinimdi ózim de bilmeımin. Basqaǵa aıtar ónegem taǵy joq. Bir bolysqa qaraǵan halyqtyń betke ustary, úmit artary sensiń. Óziń ne istemeksiń?

Saıdaly sál oılanyp baryp ún qatty:

— Halyqtyń kózin shyndyqqa jetkizgennen keıin ańdysyn ańdamaqpyn.

— Ańdysyn andaý qıyn bolmas-aý, shyndyqqa kózin qalaı jetkize alar ekensiń? Shyndyqtyń sham-shyraǵy etkiń kelgeni tizim bolsa ol, mine, — dep Mádı jastyǵynyń astyna taman jatqan tizimdi Saıdalynyń aldyna tastaı saldy. — Koórip al, bul tizimge qaraǵanda Tekejandaryń patshadan shen alý úshin qaraýyndaǵy halyqty urpaqsyz qaldyrýǵa bekinipti.

Saıdaly tizimniń ekeýin de ala sala qarap, toǵyzynshy starshyn atalatyn óz ákim aýylyn taýyp aldy. Ol tizimnen izdegeni ádildik. Sol oıynyn alǵash izdegeni inisi men ózi. Eger ádildik bar bolsa tizimde óziniń de, inisiniń de bolýy múmkin emes, óıtkeni ózi otyz beste, inisi on jetide. Patshanyń jemine keregi on toǵyz ben otyz birdiń arasyndaǵylar. Ádildik bar eken, ózi men inisi eki tizimniń ekeýinde de joq bolyp shyqty. Biraq Tekejannyń bul ádildigi alysqa barǵan joq. Aqtara qaraǵanda tizimnen ózine tanystardyń ózimen de, inisimen de jastylardyń talaıy shyǵa keldi.

— Oı zalym-aı.

— Qoı olaı deme, Tekejandy zalym degeniń patshany malǵun degeniń. Olaı dep qudaıǵa kúnákár bolma.

Saıdaly Mádıdiń dál qazir aýyldaǵy bolysqa da, astanadaǵy patshaǵa da, aspandaǵy qudaıǵa da óshigip otyrǵanyn ańǵarǵan joq, jáı kekesin dep uqty da qolyndaǵy tizimdi Mádıdiń aldyna jaıyp tastady.

— Mynany qarańyzshy. Men biletinderdiń ishindegilerdiń qyryqtan bergileriniń menen basqasynyń tizimge kirmegen bireýi joq.

— Onda Tekejannyń seskenetin jaýy bir ǵana sen ekensiń.

— Onyń bul seskenýi meni ózine sermeletin semserge aınaldyrar.

— Alystan kúrkiregen kúnniń jaýyny az bolatyn.

— Men kúrkiremespin, kúrkireı qalsam...

— Mádıden kem tımespin de.

— Solaı deýime de bolady. Ázirshe ol arman bolsa da aıtarym sol.

— Armanyń mendeı bolý ǵana bolsa basyń aman kórinedi. Úıińe bar da jata ǵoı.

— Sizdeı bolyp alǵannan keıin men de solaı deıtin bolarmyn.

— Sen qyzyq sóıleıdi ekensiń.

— Múmkin, óıtkeni sizdiń áýenińizben ketip otyrmyn.

— Sen kiná aýdarǵysh ekensiń, myna tizimniń kinásin de maǵan aýdaryp júrmegeısiń.

— Mádı degen atyńyzdy týymyz etip kóterýge ruqsat etseńiz dúnıedegi bar kináni jalǵyz ózim kóterýge ant eteıin.

— Tý etkeni qalaı?

— Sizdi qolbasshy etip saılap alyp sizdiń atyńyzdan jar salsaq, qatar jatqan osy eki bolys eldiń jigitteri túgelinen attanary haq.

— Halyqtyń qajetine jarasa atym túgili janymdy da qıamyn, biraq halyqty aldaıtyn bolsańdar eń qas jaýlaryń menmin.

— Bul halyqty aldaý emes atyńyzben árýaqtandyrý.

— Óli árýaqqa bolmasa, tiri árýaqqa tabynǵan eldi qaıdan kórip ediń? Tek meniń jaraly janymdy súıretip túrmege baratyn shaǵymdy tezdetý ǵana.

— Olaı deý sizge laıyq emes, osymen men aıtarymdy aıtyp boldym.

— Aıtaryńdy aıtyp bolsań myna tizimdi halyqqa qalaı tez jetkizetinińdi aıt. Aldymen bir-eki suraýǵa jaýap ber. Birinshiden bul tizimdi kimnen, qashan, qalaı aldyń deýshiler tabylady, oǵan berer jaýabyń ne bolmaq?

Manadan bulardyń áńgimesin tyńdap únsiz otyrǵan Iman endi ǵana ún qatty:

— Ol suraýdyń jaýabyn men berýim kerek emes pe?

— Men kimge qandaı suraý beretinimdi bilemin,

Saıdaly Mádı men Imannyń sóz saıysyn munan árige jibergisi kelmeı bólip áketti.

— Ázirgi tapqanym bulyńǵyrlaý bir úmit qana.

— Úmittiń bulyńǵyryna da zar bolatyn túrimiz bar, aıta ber.

— Aldaǵy juma kúni Shombaldyń asy beriledi, sol asta bizdiń bolys el túgel jınalǵaly jatyr. Nazgúl hanym ár starshyn elge on úıden toǵyz jerge toqsan úı tikkizipti. Meniń Spasskııde turatyn Arkadıı deıtin tamyr orysym bar. Ol túrin de, únin de júz qubylta biletin sıqyrly adam. Toǵyz starshyn eldiń jigitteriniń tizimin toǵyz bólek jasatamyn da sonyń qolyna beremin. Ol oıaz keńsesinen kelgen ulyqtardyń biri bolyp kelip as berilip jatqan jerge, qalyń eldiń ortasyna barady da toǵyz starshyn eldiń adamyn toǵyz jerge ıiredi. Sonan keıin ár toptyń aldyna baryp tizimdi jarıalaıdy. Kimde-kim Tekejan Meńdibaev myrzanyń qoly qoıylyp móri basylǵan bul tizimnen bas tartsa mal-múlki talaýǵa, ózi aıdaýǵa túsedi. Ýez bastyǵynyń bul jarlyǵyn estimegen birde-bir jan qalmasyn, solaı dep jaǵalaı jar salyńdar deıdi de ketedi.

— Óz oıyń belgili boldy, — dedi Mádı oılana sóılep. — Tekejandy orta joldan qaıtarǵan qandaı oı?

Saıdaly Imannan Tekejan ekeýiniń arasynda bolǵan shaıqastyń bar syr-sıpatyn, tilhatty bererde tilmashy men ekeýiniń ne deskenine deıin bilip aldy da mıyǵynan kúle otyryp ún qatty:

— Orta joldan qaıtqan Tekejannyń óleksesi ǵana eken. Imannyń kenetten tıgen qamshysy onyń tóbesine jaı bolyp túsipti de esinen tandyrypty. Aldanǵanyn sezip keıin qaıtsa da esi áli kirgen joq. Endi ol jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımeı tizimdi qaıta jasaýǵa kirisedi. Qashan sol tizimdi jasap aparyp oıazdyń jyly júzin kórgenshe esi jóndi kirmeıdi. Oǵan deıin óziniń aldanyp tizimnen aırylyp qalǵanyn halyqtan da, oıazdan da jasyrady. Iman deıtin jalǵyz atty jandaraldy sonan keıin izdeıdi. Osy ǵana meniń baıqaǵanym.

Mádıdiń bir ádeti bireýge suraý bererde aldymen oǵan kóz tastaıtyn, sol ádetimen Imanǵa bir qarap alyp:

— Al batyr, endi sen sóıleshi, senińshe qalaı? — dedi.

Iman bulardyń áńgimesine aralaspaı tek sóz arasynda berilgen suraýlaryna jaýap berýmen tynyp, dombyranyń ishegine ár ánniń sazyn bir salyp óz oıymen otyrǵan-dy, Mádıdiń jańaǵy suraýynan shoshyp oıanǵandaı tez serpilip ketti.

— Neni qalaı deısiz?

— Jeti atasynan beri shettigine shybyn qondyrmaı, basynan qus ushyrmaı kelgen Tekejandy sen búgin tirideı kórge tyqtyń. Biraq halyq úkimi áli aıtylǵan joq, halyq oqıtyn janaza áli oqylǵan joq. Bizge keregi halyqtyń kegi, halyqtyń kegi órtteı qaýlasa ǵana jaýyńdy jamsata alasyń. Halyqtyq kegine tamyzdyq eteriń myna tizim, senińshe osyny qalyń elge tez jetkizýdiń joly qandaı?

Iman Mádıdiń suraýyna jaýap berýdiń ornyna:

Nemene kórgen qyzyq kórmegendeı,

Jas dáýren jaýar bult órlegendeı.

Jigittik kók semserdiń júzi emes pe

Qaırap ap qalyń jaýǵa sermegendeı —

dep onyń ánin aqyryn suńqyldata jónelip edi, oǵan qaınaǵan samaýryndy kóterip kele jatqan Samal da qosyla ketti.

Mádı óziniń ánin ózgelerden estigende bir túrli shattanýshy edi, bul sapar ol shattyǵyn ishke búkti de Imanǵa zil tastady:

— Men senen erteńgi Mádılerdiń ánin surap otyrmyn ǵoı.

Iman án sala otyryp aıtar jaýabyn da saılap úlgirgen eken. Dombyrany qattyraq bir qaqty da:

— Men sizdiń semserińizbin, qaırap alyńyz da sermeı berińiz dep otyrmyn ǵoı. Biraq aǵat bolsa aıyp etpeńizder, maǵan osynyń bári kúńgirt, ony da jasyrmaımyn.

— Nemene kúngirt?

— Men úshin kúńgirt emesi joq. Buryn mundaıdy bastan keshirmegendik bolar, tipti ózimniń búgin óz qolymmen istegen áreketterim de kúńgirt. Keýdemdi ákemniń kegi kernegendikten be, Tekejandy qýa jónelgen shaqtan bastap qorqý degendi umytyp ketken edim, endi qorqýdan basqany oılaı almaı otyrmyn.

— Nege?

— Nege ekenin bilmeımin. Mysaly myna Saıdaly aǵanyń tamyr orysy jańa ǵana meniń kózime gýbernatordyń ózindeı kórinip, tipti ol Tekejannyń tóbesine shyǵyp alyp aıǵaı salyp turǵandaı elestep edi, qazir onyń bári saǵymǵa aınalyp ketti, Osy ǵana meniń aıtarym.

Saıdaly onyń betine qaraı qaldy. Kózinde «nege?» degen suraý tur. Mádı onyń bul sózinen bárin de uqty. «El muny bilmeıdi, bul eldi bilmeıdi. Birin biri bilmegen soń birin biri syılaýdy da bilmeıdi. Syılaýdy bilmegenderdiń tilegi de, bilegi de birikpeıdi. Ol ekeýi birikpegen jerde bereke joq. Sondyqtan muny munan bylaı áýrege salýdyń qajeti bolmas.

Osy oıyn sezdirgisi kelgendeı:

— Iá, Qaraǵandyǵa qaıtamyn deýden basqany aıtyp boldyń, — dep edi, Iman jalt qarady.

— Men ondaı oıdan ázir aýlaqpyn.

— Men aýlaq emessiń deı almaımyn.

Sybaǵa ákelýshiler kelip qaldy da, bulardyń áńgimesi bólinip ketti. Jańa bastalǵan shaı ishilmesten dastarhany irimshik, qurt sıaqty jemimen birge kóterilip shıdiń ishine ketti de onyń ornyna et dastarhany jaıylyp baǵlan qozynyń býy burqyraǵan astaý toly eti qoıyldy. Sybaǵa ákelýshi Tákish deıtin qatqan qara sur shal eken. Ol Saıdaly men Imandy tanymaǵanyn aıtyp jón surap, «Qarqaralyǵa bara jatqan» jolaýshy ekenin bilgennen keıin basqasyn kerek etken joq. Tipti Mádıdiń jaýabyn túgel tyńdamastan ózimen ere kelgen balasy men kelinine óz buıryǵyn bere bastady.

— Máken qaraǵym, sorpań sýyp qalmasyn, betin qalyńyraq jaýyp qoıǵaısyń. Aldymen ásipterińdi týrap jiberińder.

— Sonsha jerden sorpany shelekpen tókpeı qalaı ákelgensińder, — dep Mádı kóńil rızalyǵyn bildirip edi, shal múldem serpilip ketti:

— Men seniń sorpany etten de qadirli kóretinińdi bilemin ǵoı. Sony aıtyp edim, kelinim aınalaıyn naǵyz maıtalman eken, bir tamshysyn tamyzbastan alyp keldi.

Bul kezde Mádı qoltyǵyndaǵy qos jastyqty qushaqtaı túsip stolǵa taman eńkeıe jaqyndaǵan edi, kelinshektiń sorpany qymtap jatqanyn kórip:

— Kelin shyraǵym, atannyń jańaǵy bir aıtqany ras edi, etten buryn sol sorpadan bir jutym quıyp jibershi, — dedi de kelinshek ákelip usynǵan bir tostaǵan sorpany ala bere betine qarady, — sońynan berer batamdy aldynan berip, aq tilegimdi asyńdy ishpesten tileıinshi: otyńnyń basy hamanda aman bolsyn, jaýǵa shabarlaryń kóp bolsyn, ámın.

— Ámın, — dep atasy betin sıpap edi.

— Ámın, — dep kelinshektiń ózi de kúbirlep betin bir sıpady. Et týrap otyrǵan kúıeýi de sony aıtyp bir kúńk etti.

Tákish qart uzyn qulaqty suńǵyla adam eken. Áńgimeni kórshi eldiń ataqtysy Shombaldyń asyna jasalyp jatqan daıyndyqtan bastap patshanyń jarlyǵyna ákep tiredi de:

— Mádıjan, jańaǵy bir jaqsy tilegiń perishtelerdiń qulaǵyna shalynyp, otymnyń basy aman bolsa basqa tilekti qudaıdan men de tilemes edim-aý. Qaıdan bileıin, patshanyń quryǵy uzyn ǵoı, uzyn, — dedi de jasqa býlyǵyp baryp sózin qaıta jalǵady. — Keshir, shyraǵym.

Súıengen súıenishten aırylǵan soń,

Kempir-shal ne bolady saýdyraǵan? —

degen óleńiń esime túsip ketti.

Mádıdiń óz óleńi ózin oılandyryp tastady. Jarynan aırylǵan jar, súıenishinen aırylǵan kempir-shaldan kem saýdyramaıdy-aý. Solardyń jaýdyraǵan kózin qalaı kórmedim eken? Kózin kórsem óleńime nege qospadym? Erteńgi kórerim: kileń jas jesirler, tiri jetimder. O, zar zaman. Zarlatasyń-aý talaıdy.

Mádıdiń osyndaı oıǵa túsip sorpamen birge qaıǵynyń ýyn jutyp jatqanyn Tákish qart ańǵarǵan joq. Onyń qolyndaǵy tostaǵan ketisimen ol aldyndaǵy astaýdyń shetinde turǵan basty qos qoldap ustap Mádıge usyndy:

— Mádıjan, osy eldegi jaqsy-jamannyń bárin kórsem de seniń bas ustaǵanyńdy bir kórmeppin, sony da bir kóreıinshi.

— Kóretinińizge kózińiz jetpesten yntyqpaǵanyńyz jón edi ǵoı.

— Men kózim jetken soń aıtyp otyrmyn.

— Aldymda sizdeı aǵa turǵanda alǵa umtylmaıtyn ádetim, ári bir qolyma ózim súıenip jatyrmyn. Jalǵyz qolmen pyshaq ustaý bas kesý emes barmaq kesý ǵoı, ózińdi óziń keskile dep siz de aıta almassyz.

— Qudaı ámiri, seniń bir qolyńnyń ózi meniń kózime ózgeniń myń qolyndaı kórine beredi.

Tákeńniń qadalǵan jerinen qan almaı túspeıtinin Mádı jaqsy biletin, sondyqtan endi talasqysy kelmeı:

— Basty men ustap otyraıyn, kesýin siz kesińiz, — dep edi, shal oǵan da kóngen joq.

— Kókeıińdegini kózben kórip otyryp qoldan nege beremin. Basty ustaýyn men ustaımyn da kesýin sen kesesiń.

— Jaraıdy, biraq úlestirýin siz úlestiresiz.

— Meniń senen kórmegimniń ózi sol sybaǵa úlestirý, — dep shal onan saıyn qıqarlana tústi, — al bastadyq.

— Ózińiz emennen jasalǵan shal ekensiz, ustańyz. Pyshaqtyń júzine yńǵaılap ustańyz.

Qarttyń pyshaǵy qylpyp tur eken. Mádı ala sala basty borshalaı bastady.

— Qoıdyń tumsyǵynda ujmaqtyń ıisi bolady deýshi edi, kórińiz ujmaqtyń tóri bolsyn, — dep bastyń tumsyǵyn Tákeńniń ózine; kózin, jamanshylyq kórmesin, — dep kózdiń birin Ǵaınızaǵa; qulaqtaryń eshqandaı jamanshylyq estimesin, — dep qulaqtardyń birin Samalǵa, endi birin qarttyń kelinine; kúlkiden ezýleriń jıylmasyn, — dep eki ezýdiń birin Imanǵa, endi birin qarttyń balasyna berdi de, — ózime shúıdesi. Sońyńa ergen halyqtyń basy bolsyn dep basty, kózi bolsyn dep bir kózin, aqyl oıy bolsyn dep mıyn qosa saǵan usyndym, — dep basty tolaıym Saıdalyǵa usyndy.

Qansha sypaıy bolsa da shydamy sarqylyp otyr eken, bas Saıdalynyń qolyna tıer-tımesten:

— Mádıjannyń osy aıtqan tilekteriniń bári de qabyl bolsyn, allaý ákpar, — dep Tákeń betin bir sıpady da tabaqtyń jartylaı týralyp óziniń aldyna qoıylǵan jambastyń judyryqtaı maıyn súıeginen julyp alyp asap kep jiberdi. Úlkendigi torǵaıdyń jumyrtqasyndaı bolyp týralǵan ásip astaýdaǵy ettiń shetine tizile qoıylǵan edi. Tákeńnen basqalardyń qoly birden soǵan jabysa tóndi de lezde joq qyldy. Munan keıin báriniń aýyzy et jeýden bosamaı sóz saıabyrlanyp edi, asaýdy erte bastaǵan qart erte qarbytqan eken, shalqaıa bere Mádıge sóz tastady:

— Mádıjan, seniń saltyń basqa eken. Ózgeler bastan sybaǵa úlestirgende qulaqtan bastaýshy edi, sen tumsyqtan bastap shúıdeden bir-aq shyqtyń. Bárine de at qoıyp, aıdar taqtyń.

— Nemene, daýyńyz bar ma? — dedi Mádı onyń betine kúlimsireı qarap.

— Daýym joq-aý, osyndaı jaqsy salttardy bastaısyń da tastap ketesiń, sońyna aıtar ókpem bar.

— Etti kóbirek asap jiberseńiz, ókpeńiz ózinen-ózi tarqap ketedi, alyńyz.

— Sen jan-jaqtaǵy ánshi-kúıshilerdi jınap alyp juma saıyn saýyq jasaıtyn bir jaqsy saltyń bar edi, sońǵy kezde sol saýyǵyńdy kóre almaı kettik qoı. Keshe hutpa namazyn oqyp otyryp oılasam seniń ánińdi estimegenime eki aıdyń júzi bolypty. Jańaǵy bir kezde salǵan ániń alty qyrdan asyp baryp bizdiń aýylǵa da jetken edi, bir aýyz aıttyń da qoıa qoıdyń bul qalaı? Elińdi osynsha zaryqtyrý ózine laıyq pa?

— Hutpa namazyn oqyp otyryp esep shyǵarǵan ekensiz ǵoı, — dedi Mádı kúle sóılep — «allaý ákpar, allaý ákpar» dep azan shaqyrýdyń ornyna «atyńnan aınalaıyn Qarqaraly» dep jurtty bir jelpip tastady da ózi kenet salqyn tartty. — Kórmegenime az bolsa da sol ánshi dostarymdy ózim de saǵyndym, tipti ózimniń ánimdi de saǵyna bastaǵan sekildimin. Keıde bir shyrqap jónelemin de kenet tunshyǵyp qala beremin. Solaı kárıa adamnyń óz únine ózi tunshyǵatyn shaqtary da bolady eken. Patshamyzdyń mynaý jarlyǵy elimizdiń sánimen birge ánin de ketire bastady. El qaıǵylansa án de jylaıdy eken. Degenmen sol jaraly ánimizge qanat baılap kótereıik, aldaǵy juma kúni sáskege taman balańyz ben kelinińizdi ertip osynda kelińizshi.

— O, kóp jasa, Mádıjan, qosaqtaryńmen qosa aǵaryp júzge-jet, myńǵa jet. Keletin qonaqtaryńa soıatyn bir baǵlan men bir saba qymyz meniń moınymda. Sóıtshi bir. Qashanǵy egilip ezile beremiz.

— Qonaqasy úshin siz ben biz áýre bola qoımaspyz.

— Nege?

— Kelgenshe olar qonaq, kelgennen keıin olarǵa biz qonaqpyz.

— Jumbaqtaý eken.

— Ol jumbaqtyń sheshýin sol kúni aldyńyzǵa qulaǵy seltıgen bastyń birnesheýi kelgende tabasyz, tek sol kezde menimen arazdasyp qalmańyz.

Mádıdiń bul sózinen qarttyń qatty shoshyǵany sondaı:

— Astapyralla, — dep maıly qolymen jaǵasyn ustaı aldy. — Qaraǵym-aý, Mádıjan-aý, qaıdaǵy sumdyqty qaıdan aıtyp otyrsyń, arazdasýyń ne?

— Men sol jastardyń ortasynda otyrǵan ózimniń syrqat ekenimdi umytyp múldem jasaryp ketemin. Sondaı jastyqtyń shýaǵy tógilgen shattyǵy mol shaǵyma mynadaı bastyń kóleńkesin túsirseńiz qalaı arazdaspaımyn?.. Endi túsingen bolarsyz.

— Túsinýin túsindim-aý, biraq munan da túsinbegenimniń ózi jaqsy edi.

— Nege?

— Men eshteńege túsinbeı kete bersem sol saýyqqa keletin edim ǵoı.

— Endi kelmeısiz be

— Nege kelemin? Seniń jastyq shaǵyńnyń shýaǵyna saqalymnyń kóleńkesin túsirý úshin be?

Mádı óziniń jeńilgenin birden sezdi de astaýdaǵy ettiń ár jerinde jatqan maılardy terip alyp Tákishtiń aldyna úıip tastady. .

— Sol aıybym úshin myna bir qylańdardy úıir-úıirimen aıdap qyzyl kezeńnen ári asyryp jiberińizshi.

Bul otyrǵandardyń ishinde sóz qadirin bilmeıtini, mánerli sózdi súımeıtini joq-ty, sondyqtan olarda ún joq, ekeýiniń qaljyń qaǵysyna qyzyǵa tyńdap kúlimdep otyrǵanda, osy jerde ǵana Samal óziniń erkeligine taǵy saldy:

— Aıyp tólegen túrińiz óz bıdaıyn ózine qýyryp bergendeı eken, — dep edi, Tákish kúlemin dep shashalyp qaldy. Osymen et jeýdiń jarysy da, qaljyńnyń qaǵysy da bitti. Tákish Samaldyń basyna alǵystan altyn taý ornatty da áńgimeniń betin óziniń arnaıy aıtqaly kelgen tilegine qaraı buryp áketti. Ol bul áńgimesin de óziniń daǵdyly sózimen:

— Mádıjan, — dep bastady. — Mádıjan, meniń senen suraı kelgen taýdaı qolqam bar.

— Kempir bolatyn kelinshek taýyp ber demeseńiz boldy.

— Meniń suraı kelgen qolqam ózińniń saýlyǵyń. Óziń de biletin shyǵarsyń. Kedeı elinde Zıa qajy deıtin ataqty emshi bar kórinedi. Onyń emshiligi elden asqan desedi. El bolyp bir úıir jylqyny aldymyzǵa, seni bir jaıly arbaǵa salyp alyp sol qajyǵa barsaq, aıdap barǵan bir úıir jylqymyzdy syı etip onyń aldyna tartsaq, soǵan seni emdetsek deımiz. Qajy ataýlynyń bárin birdeı qasqyr kóre bermeı sen osyǵan kónseń deımiz. Bul bir ǵana meniń emes, búkil elińniń tilegi. Patshamyzdyń mynaý jarlyǵy elińdi bozdaǵynan aıyryp bordaı tozdyrǵaly tur. Bul ásirese sol sorly eldiń tilegi. Ótken túni túsimde, sen bes bolys el Boshannyń bes myń jigitin ertip alyp kók júzinde júıtkip júrsiń. Soǵan qaraǵanda elińniń bul tilegi qabyl bolar deımin.

— Sóziń asyl, nıetiń aq adal jan aǵa. Tipti túsińiz de jan qýanarlyq jaqsy eken. Siz aıtyp otyrǵan Zıanyń úlken emshi ekeni de ras, onyń qandaı abzal adam ekenin men de jaqsy bilemin, Ol da meni syrtymnan jaqsy biletin kórinedi. Alysta jatsa da ol meniń syrqat ekenimdi estip Qoıandy jármeńkesine kelgen Altaıbaı deıtin nemere inisinen hat jazyp shóptiń birneshe túrinen dári jasap jiberipti. Sol hattyń ishinde meniń syrqatyma jumsalatyn emniń bári bar.

Tákish qart múldem shattanyp ketti:

— Aıbarym-aý, asqarym-aý, manadan beri sony aıtsańshy. Ol nendeı em jiberipti?

— Onyń maǵan jazǵan emi mynadaı, — dep Mádı hattaǵy sózderdi qatesiz aıtqysy kelgendeı sál oılanyp esine túsirip aldy da oısha oqı jóneldi. — «Eger sýyqtan jabysqan syrqat bolsa mynany istep baıqa.

Orystardyń ólik salatyn jáshigin ne deýshi edi, tabyt deýshi me edi, onyń ne dep atalatynyn menen óziń jaqsy bilesiń ǵoı, úlkendigin sondaı etip úıdiń ishinen or sekildi jer tósek qazdyr, sonyń ishin tasjarǵanmen toltyr da úsh kún udaıymen jaqqyz. Oty óshkennen keıin kúlin sypyryp qolamtasy jalan qabat kıgizben jabylsyn. Sonan keıin sheldengen qara qoıdy qolma-qol soıǵyz da sonyń terisine jylydaı bókseńdi, jynyna aıaǵyńdy orap al da qolamtanyń ústine jat. Basyńa er jastan, dárini sonyń bárinen jarty saǵat buryn ish, júregiń shydasa eki saǵattan kem jatpaǵaısyń. Biraq júregińe salmaq túsirmegeısiń. Bulaýlanyp bolǵannan keıin ózgelerdiń kótergen kómegimen tósegińe baryp jatqaısyń. Seni ordan kóteretinder terige oralǵan qalpyńda kóteretin bolsyn. Olar tósegińe ákelip jatqyzǵansyn da jeńil kórpemen jaýyp qoısyn. Sen qashan teriń basylǵansha qozǵalmastan jata ber. Bul kezde seniń uıyqtap ketýiń múmkin, janyńnan kisiler ketpeı kórpeńdi qymtap otyrsyn. Qansha qatty shóldeseń de salqyn sýsyn ishpegeısiń. Jeıtiniń sol qara qoıdyń eti, ishetiniń sonyń sorpasy bolsyn. Sýsynyń shaı bolsyn, qymyz salqyn bolmasyn. Oranǵan teriń eki kúnde bir jańaryp, jer tósegińe ot kún saıyn jaǵylatyn bolsyn. Qaıtalap aıtarym: sheldenbegen qoıdyń terisine oranba, merzimi bir aı. Mini, ári qajy, ári balger Zıańyzdyń emi. Eki úıir jylqy aıdap barsańyz da onyń aıtar emi osy.

— Oıbaı-aý, eki kúnde bir qara qoı emes, bir kúnde qara qoıdyń ekeýin soıyp onyń aıtqan emin nege istemeımiz?

— Asyqpańyz, mezgilsiz tań atpaıdy. Sol sıaqty ár nárseniń óz mezgili bar. Shóp pispeı maldyń maıy jetilmeıdi, jetilmegen maı maldyń etine sińbeıdi, etine sińbegen maı terini sheldendire almaıdy. Qystaýǵa baraıyq, jyly úıge kireıik. Oǵan deıin qoılar da jetiledi. Solaı kemeldenip alǵan soń bárine de kirisemiz. Aýrý da alysar jaýyń sekildi, saılanýdy kerek etedi.

— Zıanyń kórmesten syrttan aıtyp otyrǵany sýyqtan jabysqan syrqattyń emi. Múmkin seniń syrqatyń basqa birdeńe shyǵar, sondyqtan oǵan bir kóriný kerek emes pe?

— Kerek emes, ótkeni bul syrqattyń sýyqtan jabysqanyn ózim de bilemin. Byltyrdan beri qaraǵan qalanyń dárigeri de, dalanyń balgeri de solaı deıdi.

— Qaraǵym-aý, seniń bolat deneńe jabysqan ol nendeı sýyq. Aıdaýda júrgende shaldyqtyń-aý, á?

— Aıdaýdan emes aıýannan. Ózimniń bir eki aıaqty aıýanǵa istegen jaqsylyǵymnyń jazasy bul.

— Shyraǵym-aý, jaqsylyq istegennen japa shekkendi álim-saqtan beri tiri jan kórgen emes edi ǵoı.

— Adam atadan bergilerdiń bárimen de qurdas siz kórmeseńiz de men kórdim. Endigi áńgime namazdan keıin, — dedi de, Mádı arqasyna qoıylǵan jastyqqa shalqasynan jata ketti.

Onyń Tákishti namazǵa asyqtyrýy Saıdalyny jóneltýdiń amaly edi, Tákish qart ony sezgen joq, dáret sháınegin balasyna kótertip namaz daıyndyǵyna ketti. Mádı qulaǵyn alysqa tigip az ýaqyt únsiz otyrdy da:

— Saıdaly, sen asyǵyp otyrǵan sekildisiń-aý, — dedi.

— Meniń kelýimdi asyǵa kútip otyrǵandar bar ǵoı, ruqsat bolsa...

— Tizimdi elge tezirek jarıalaýdyń amalyn jaqsy tapqan sekildisiń, tek tamyr orysyńnyń izi bilinbesin. Ondaı adamdy basqa gýbernadan tapqanyń sát belgisi. Seniń sol tamyr orysyń turǵan Spasskide meniń Shadıar deıtin dosym bar. Ol ondaǵy ulyqtardyń bárine de bedelin ótkize alatyn adam. Men soǵan hat jazyp bereıin, — dep Samalǵa qarap edi, ol manaǵy tuqyl qaryndash pen kók joldy dápterin alyp qasyna jetip keldi. Mádı onyń oıyndaǵysyn aıtqyzbaı tabatyn osyndaı qylyǵyna ishteı alǵys aıtty da qaǵaz ben qaryndashty qolyna alyp áldeneni jaza bastady. Jazyp otyr, jazýymen jarysyp sóılep te otyr. — Myna hatty Shadıardyń óz qolyna tabys et. Ol, jetse óziniń bedelin, jetpese bizdiń malymyzdy salyp qalaıda eki soldatty seniń tamyryńa qosyp bersin. Soldattardy salt atqa, seniń tamyryńdy óziniń kúımesine mingizsin. Olar Shombaldyń aýylyna Qarqaraly jaqtan keletin bolsyn. Men munyń birde-birin qaǵaz betine túsirmeımin, muqıat tyńdap uǵyp al. Men tek oǵan osy hatty aparýshy adamdy meniń ózim dep bil de, aıtqan sózderiń meniń sózim dep bil deımin. Ol aıtqandaryńdy túgel qabyldaıdy da oryndaıdy. Myna tizimdi sondaǵy orystarǵa, oryssha biletin qazaqtarǵa kóshirtsin. Toǵyz starshyn eldiń jigitteri toǵyz bálek kóshirilsin, árbir kóshirgen adamǵa bir attan toǵyz at tóleıtin bolsyn.

— Ol attardy da ózi tóleı me?

— Ózi tóleıdi, keıin oǵan eki ese etip biz tóleımiz, ony da aıta bar. Taǵy da aıtamyn, eger tamyryń senimdi adam bolmasa meni de, ózińdi de áýrege salma.

— Men ózimniń tamyr orysyma senermin-aý, sizdiń Shadıaryńyzǵa senbeıim.

— Nege?

— Kúımesi bar deýińizge qaraǵanda sizdiń aıtyp otyrǵanyńyz ataqty saýdager Shadıar ǵoı.

— Iá, sol. Ol ataqty saýdager bolsa da Tekejannyń ata jaýy. Men myltyǵymdy qulannyń qasýyna dál basyp otyrmyn.

Saıdalynyń kúdigi osymen bitti. Mádı bergen bir taraq qaǵazdy búktep qaltasyna salyp aldy da qamshysyn jerge taıady.

— Ruqsat bolsa men endi jol tartaıyn.

— Jolyń bolsyn.

— Cay bolyńyz, halqyńyzdyń tilegi emińiz bolsyn, tez saýyǵyńyz. Asyl jeńgeler, sizder de saý bolyńyzdar. Mádı aǵanyń tez saýyǵýy sizderge amanat. Sizder otyn tutatyp, tútinin tútetip otyrǵan bul úı saıasyna kelgenderdiń barshasyn dál qazir meni shattandyrǵandaı shattandyratyn bolsyn. Sol shattyqty saǵan da tiledim, Iman baýyrym, — dep Imannyń arqasynan bir qaqty da shyǵa jóneldi. Ol esik aldynda qarsy kezdesken Tákishke de bógelgen joq, basyn bir ızep: — Saý bolyńyz, — dedi de óte shyqty. Tákish qart onyń kim ekenin ańǵarǵan joq, ańǵarǵysy da kelgen joq, óıtkeni ol manaǵy oıdyń qushaǵynan áli shyǵa alǵan joq-ty. Sol oıymen úıge sóıleı kirdi.

— Mádıjan, jańa men úı syrtynda dáret alyp otyryp oılasam seniń bireýge istegen jaqsylyqtan jala shekkeniń beker eken.

— Múmkin, — dedi Mádı mıyǵynan kúle sóılep, — óıtkeni men ony kózimmen kórip, bastan keshirgen edim.

Mádı «múmkin» degen kezde manadan únsiz otyrǵan Ǵaınıza onyń betine jalt qarady. Mádı de onyń kóz qarasynan oıyn tanı ketip basyn shaıqap edi, Ǵaınıza ony elegen joq.

— Ataı, namazyńyzdy alańsyz oqyp alyńyz. Sonan keıin ol hıkaıany ózi aıtpasa da men aıtyp bereıin. Sonda siz Mádıińizdiń aıtqany beker emes, tek óziniń jaqsylyqty adamyna qaraı isteý kerek ekenin bilmegenine ókinesiz.

— Ózi nege aıtpaıdy?

— Nemene, meni mensinbeı otyrsyz ba?

— Astapyralla, keshir, qaraǵym. Men ondaı kúpirlikti bilmeıtin adammyn.

— Óziniń aıtpaıtyn sebebi jaqsylyqty adamyna qaraı isteý kerek ekenin bilmegenine uıalady, uıalǵanynan qınalady.

— Toqtashy, — dep Mádı Ǵaınızanyń ıyǵynan ustaı aldy, — sen ne dediń? Jaqsylyqty adamyna qaraı istemegen dediń be? Sabyr et te tilińdi tisteı turshy. Senińshe qalaı, birin-biri óltirgeli jatqan beıtanys bireýlerge tap boldym. Sonda qaısysy jaqsy, qaısysy jaman ekenin tekserip turýym kerek pe? Biraq, men onyń jaman adam ekenin, tipti kisi óltirgen qandy qol ekenin bile tura qoıa berdim. Nege? Nege men ony at quıryǵyna baılanǵan jerinen tiri alyp qaldym? Nege? Qandaı jaman adam bolsa da ózin ajaldan alyp qalǵan adamdy ólimge qıýy múmkin be edi? Joq edi ǵoı. Endeshe bul azǵyndyqtyń dúnıege jańa kele jatqan eń dajal túri.

Ol ózine-ózi osyndaı suraýlar berdi de jaýabyn tapqan joq, tapsa da aıtqan joq, aıtqysy kelgen Ǵaınızany sóıletken joq, ol oıymen alysqan qalpynda jatyp, bas jaǵynda súıeýli turǵan tula boıy butaqtan kórinbeıtin, qabyǵy arshylmastan qyzyl qaıyńnan jasalǵan bujyr taıaǵyn qolyna alyp dalaǵa shyǵatyn syńaı bildirip edi Ǵaınızanyń qımylyna kóz ilespeı ketti. Shertip otyrǵan dombyrasyn kereýetine súıeı salyp Samal da jetti. Mádı janasa kelip jabysqan Samaldyń moınyna bir qolyn asyp alyp esikke betteı bergen kezde tý syrtynan Tákishtiń kúrsingenin estip toqtaı qaldy. Biraq Ǵaınnzanyń ony sóıletkisi kelmeı qoltyǵynan demeı ilgeri attap edi, Mádı de júrip ketti.

Tákish sol ornynda, bir japyraq jaınamazyn keýdesine basqan qalpynda áli otyr. Kózi qyzyl taıaq pen aq jaýlyqty áıelderge súıenip bara jatqan Mádıden áli taıǵan joq. «Qaıran sabazym-aı, myna kúıiń qabyrǵamdy qaıystyrdy-aý» dep ishinen kúńirenip te otyr. Kózi jasaýrap áldene alqymyna tyǵylyp barady. Kózine jas kelse dáreti buzylatyny esine tústi de selk etti. Qalbalaqtap jaınamazyn jaıar-jaımastan azanyn shaqyrdy da, duǵasyn oqymastan sájdege bas qoıdy. Óziniń táýbadan jańylǵanyn azdan soń baryp bildi de eki alaqanyn aspanǵa kóterdi:

— A, qudaıym, meniń namaz duǵasynan jańylǵan bul kúnámdi keshpeseń keshpe, tek Mádıimdi meshel etpe, jasaǵan, tez aıyqtyra kór mynaý syrqatynan. O, júz jıyrma tórt myń paıǵambar, otyz úsh myń sahaba, bárińnen de sony tiledim. Áz atamnyń árýaǵy, el babamnyń árýaǵy, bárińnen de sony tiledim. Qasıetti Qazekemniń árýaǵy. O, Qarakereı Qabanbaı, Qanjyǵaly Bógembaı, Shýyrtpaly Aǵybaı, Áltekede Jıdebaı, Qarashorda Seńkebaı — barlyq batyr babalar, bárińnen de sony tiledim. Mádıimdi qoldaı gór, bar saparyn ońdaı gór.

Osy kezde Mádı qaıta kirgen edi. «Qarashor» degen sózdi onyń qulaǵy shalyp qalǵan eken, sony aıtyp kúle kirdi:

— Táke, syıynar táńirimizdi alystan, sonaý aspannan izdemeı jaqyn jerden, ózimizdiń Qarashordyń ishinen tapqanyńyz jaqsy boldy-aý. Endi patshamyzdyń ózi bizge shoqynatyn bolar, — dep ázil tastap edi, qart jaqtyrmaǵan túr kórsetip qabaǵyn bir shytty da ózi biletin duǵalardyń ishindegi eń uzyndaý bireýin shubyrta jóneldi. A degende kúńgirlep kóterińki shyqqan duǵasy bara-bara kúbirge, onan sybyrǵa kóshti. Ol álde nege qynjyla qalsa duǵasynyń qaq jartysyn umytatyn, Mádıdiń jańaǵy qaljyńy shamyna qattyraq tıgen bolý kerek, oqyp otyrǵan duǵasynan jańylyp ár duǵanyń basyn bir shaldy. Birese kúbirlep, birese sybyrlap otyrǵan sebebi de sol. Onyń sondaı áýrege túskenin Mádı de sezdi, oǵan kináli óziniń jańaǵy qaljyńy ekenin de sezdi. «Namazyn buzǵanym ábes boldy-aý, aýyzyma ıe bolmaýdy qashan qoıar ekenmin osy?»

Ol ishinen sony aıtyp, ózine-ózi keıı júrip úırenshikti ornyna kelip jantaıǵansha Tákeń de namazyn oqyp úlgirdi. Qarttyń keıisin tez jadyratqysy kelip:

— Rahmet, tileýqor aǵataıym, — dedi Mádı shyn yqylasyn bildirip. — Sol aq tilegińizge aıtar alǵysym bolsyn, myna kelinińizdi shıryqtyrǵan hıkaıany ózim aıtyp bereıin.

— Bárekeldi, mini men biletin Mádı osylaı dese kerek edi ǵoı, — dep shal lezde jadyrap sala berdi.

Mádıdiń oıly kózi Samalda. Ótken kúnniń bir elesin sonyń betinen kórip otyrǵandaı qadalyp surlana tústi.

5

Ol sońǵy aıdalýdan bir jyl buryn, Mádıdiń shar tarapqa sharq urǵan shaǵy edi. Alataý, Altaı elderin aralap, Ertisti jaǵalap eline qaraı bet alyp kele jatqan kezi bolatyn. Bir elge kelse ol eldiń qyz-kelinshek, jigit-jeleńderi jınalyp birneshe kún saýyq salatyn da ekinshi eldiń shetine deıin ánmen shyǵaryp salyn, ánmen qoshtasatyn. Bir eldiń bergen syılyǵyn ekinshi elge ótkizbeı sol shekarada erip kelgen ánshi dostaryna úlestirip ketetin. Mundaı syılyq tartýdan baılar da tartyna qoımaıtyn. Halyq ony óziniń aıaýlysy kórip syılasa, baılar jaý kórip qoryqqanynan syılaıtyn-dy. Óıtkeni Mádıdiń aty ańyzǵa aınalyp, dańqy alystaǵy Altaıǵa da jetken-di. Sondyqtan ol kóktemnen beri osy eldiń alaqanynda kúndeı shalqyp, aıdaı qalqyp qaıtqan-dy. Sońǵy keshtiń saýyqshylary búgin tań ata qoshtasyp taraǵan-dy. Endigi bar serigi óziniń bes qarýy men jalǵyz dosy Iman ǵana. Ekeýi Qoıandy jármeńkesi tarqamaı jetý úshin Hantaýyn betke alyp elsizdi kezip keledi. Shyǵaryp salýshylar barar baǵytty, júrer joldy, jeter jerdi aıtyp bergen-di.

Aldaǵy el alys jaılaýda. Sol alys jaılaýdaǵy elge jete qoný úshin Ertis boıyndaǵy elden erte attanǵan edi, shańqaı tústiń shaǵynda bir qum ózekti kesip ótken tórt jylqynyń izi kezdese ketti. Jón silteýshilerdiń aıtysyna qaraǵanda búgin tiri jan kezdesý múmkin emes-ti. «Bul qalaı? Elsizde júrgen bul netken adamdar?» — degen oı ekeýine de kelip, ekeýi de izge úńile qaldy. Úsh at qatar júripti de bir at ortadaǵy attyń izin basyp otyrypty. Soǵan qaraǵanda jeteginde bir jylqysy bar úsh adam sekildi. Ózderi elsiz taýdy bettep barady. Sirá, taýǵa bekingeli júrgen ury bolar, biraq súıretilgen soıyldyń izi bilinbeıdi. Sonda bular netken jolaýshy? Osyndaı oıda kele jatqan Mádıdi Imannyń «Qan, Mádı aǵa, qan!» dep yshqyna shyqqan úreıli daýysy selk etkizdi. Onyń aıtqany ras, jańaǵy izdiń ár jerinde qan tamshysy jatyr, jańa ǵana kebersı bastapty. Qan jetektegi attyń shashasymen jarysa tamshylapty, soǵan qaraǵanda bul jylqyshylarmen soıyldasyp basy jarylǵan urynyń qany bolýy múmkin. Ury bolsa da adam ǵoı, mynaý elsiz dalada qansyrap óler, degen bir sezim Mádıdi bıledi de, izge salyp ala jóneldi. Qansyraǵan uryǵa óziniń nendeı járdem bere alatynyn da oılaǵan joq. Oılaıtyn da emes. İz kóp uzamastan olardy bir taýdyń qoınaýyndaǵy qalyń qystaýǵa alyp keldi. Qoralardyń báriniń de qaqpasy jabyq, tek eń shetki bireýiniń qaqpasy ashyq. Sol úńireıip turǵan esik sezik shaqyrdy da bular attyń basyn tejep júristi tez baıaýlatty. İz bulardy sol ashyq qaqpaǵa alyp keldi. Qoraǵa kirgen iz bar, shyqqan iz joq.

— Al baýyrym, ne sumdyq bolsa da osy qoranyń ishinde, sen attarǵa ne bol, — dedi Mádı Imanǵa sybyrlaı sóılep. Sony aıtyp ol atynan tústi de shylbyryn Imanǵa ustatty. Ol kezde alty atar sekildi qarýdyń biri onyń qoınynda, ekeýi eki qonyshynda júretin. Qoınyndaǵysyn Imanǵa berdi de, ózi qonyshtaǵy ekeýin eki qolyna ustap qaqpaǵa jaqyndady. Alystan ishke kóz jiberip edi qoranyń túkpirine taman tórt at baılaýly tur eken, esikten basyn suǵa bergen kezde álde neniń tunshyǵa shyńǵyrǵan daýysy shyqty. Qulaqtyń shýyly sekildi, tym álsiz. Neniń daýysy ekenin aıyrý qıyn, Mádıdiń ómirinde estimegen daýysy, sondyqtan bolar onyń tulaboıy tuńǵysh ret osy arada dir etti. Boıyn kenet jınap alyp jańaǵy qorqynyshty daýys shyqqan jaqqa qarap edi, adamnyń ba, joq álde albastynyń ba áıteýir neniń kózi ekeni belgisiz bir kóz jarqyrap tur. Mádı endi keıin sheginerin ne ilgeri basaryn bilmeı turyp qalyp edi, jańaǵy ot bop janyp turǵan kózdi bir qalyń qara shash jaýyp ketti. Kóz toqtatqansha bolǵan joq, qara shash keıin serpilip ketti de otty kóz burynǵydan da beter jarqyrap Mádıge qadala tústi. Endi anyq baıqaldy, ol aýyzy baılanǵan, ózi dińgekke tańylǵan jas óspirim qyzdyń kózi. Sony kórgennen keıin Mádı shıryǵyp aldy. Shıryǵa qalsa qorqýdy bilmeı ketetin onyń ádeti, sol ádetine bekinip alyp salmaqty daýyspen «Jan kerek etkenderiń beri shyǵyńdar, áıtpese bárińdi de jamsatamyn» degen daýysy da óktem shyqty. Biraq onyń bul ámirine jaýap qatqan esh jan joq. Qyzdyń Mádıge qadalyp turǵan kózi sol jaq bosaǵany megzeı jalt etti de basy sál ızelgendeı boldy. Mádı endi baıqady, ol megzegen jaq bosaǵaǵa jaqyn qarańǵylaý jerde: arqasyn qabyrǵaǵa, qolyndaǵy yrǵaı shoqparyn ıyǵyna súıep, basynda sý jańa pushpaq bórki, ústinde sýdyrlaǵan sý jańa beıqasap shapany, aıaǵynda kesteli qyzyl etigi bar, qara saqaly jańa ǵana qaýlaı bastaǵan, tula boıy qolańsa sasyǵan botqa bet bir myrza uıyqtap otyr. Mádı qyzdy baılaýdan bosatyp esik aldyna alyp shyqty da shashynan sıpap kóziniń jasyn súrte bastady. Bul on jeti-on segizderge jańa ǵana jetken suńǵaq boıly, ótkir kózdi, bıdaı óńdi ýyz qyz eken. Óńinde jalǵyz tamshydaı da qan qalmapty, sonda da jaınap tur. Ol Mádıdiń:

— Basqalaryń qaıda? — degen suraýyna jaýap bere almaı qushaqtaı alyp eńirep qoıa berdi.

— Aǵataı-aý, olar maǵan qosa sizdi de tirideı kómedi ǵoı, tezirek qashaıyqshy, aǵataı.

Mádı jubanysh sózderimen toqtatyp, tirideı kómiletin sebebin, kómetin kimder ekenin surap edi, qyzdyń óksı turyp bergen jaýabynan bar uqqany: ana botqa bet myrza bul qyz úshin bireýdi óltirgen, ózi sol botqa bettiń qalyńdyǵy. Ol endi muny sol elikpen birge tirideı kómý úshin qoranyń syrtyndaǵy shiliktiń ishinde kór qazdyryp jatyr.

Mádı qyzdan osyny bilip aldy da uıyqtap otyrǵan myrzaǵa qaıta bardy. Bulttan shyqqan kún qoranyń ishine sáýlesin mol túsirip edi, Mádı endi anyq baıqady, ol jap-jas jigit eken. Jas bolsa da munan buryn eki qyzǵa úılenip, ekeýin de qusamen óltirgen-di. Qaısy bireýler ol qyzdardy munyń qolańsasynyń sasyq ıisinen tunshyǵyp ólipti desetin. Qolańsadan ólsin, qusasynan ólsin, áıteýir eki arýdyń qyrshyn jasy qıylǵany anyq. Botqa bettiń ákesi óz ortasyna óktemdigin erkin júrgizetin sotqar baı. Myna balasy ákesinen de ótken sotqar. Mádı alty atardyń birin qonshyna tyqty da botqa bet myrzanyń jaǵasynan ustap jerden tymaqsha kóterip aldy:

— Sálemetsiz be, myrza, — dedi aqyryn ǵana. Daýysy jumsaq, sózi maıda, biraq alqymynan alǵan qoly kózin sharasynan shyǵaryp janyn syǵyp barady. Botqa bet myrzanyń qyryldaýǵa da shamasy kelmeı ózi Mádıdiń qolynda ketti de, shoqpary sylq etip jerge tústi. — Qoryqpańyz, myrza, men sizge tımeımin, tek ózgege arnap qazǵan kórge endi ózińiz kómilesiz, júrińiz, jaryq dúnıeni kórip qalyńyz, — dep esikten syrtqa bir-aq laqtyrdy. Onyń mińgirlep aıtqan sózine túsine almaı, — aıtar bolsań ımanyńdy jóndep aıt, — dep qamshymen bir tartyp edi, ol etpetinen túsip Mádıdiń aıaǵyn qushaqtaı aldy. Aıaqtan tartyp qalyp shalqasynan túsirýden de dámesi joq emes. Sol dámesi úshin Mádı eki tartyp edi, kókke ushyp jerge tústi. Aǵataılap tura qashqanymen qutylar jol taba alǵan joq. Altyataryn kezeı ustap qarsy aldynda Iman tur. Bar óshpendiligin kózinen atyp, qolyndaǵy judyryqtaı tasty sermegeli súlderin súıretip bir jaǵynan qyz da jaqyndap keledi.

Adamnyń jany qınalǵan shaqta óńi alýan túrli qubylady eken, jańa ǵana gúldeı jaınap turǵan qyz mynaý qandy qol jaýyna kegin atqan kezde óńi aspannan atylyp kelip jerge túsken jasylǵa uqsap ketti. Múmkin Mádıdiń kózine solaı kóringen bolar, áıteýir ol óziniń qushaǵynan jańa ǵana shyqqan qyzdy tanı almaı ańyryp qaldy. Ol endi ǵana baıqady: qyzdyń sol jaq betine qamshynyń ushy tıgen eken, sol qamshy tilgen jerden shyp-shyp shyqqan qan onyń qanyn shymyrlatyp jiberdi.

— Qara júrektiń basynan, ne qaq mańdaıdan soq.

Qyz baıǵus aıanǵan joq, jaqyndaı bere bar kúshimen sermep kep qaldy, biraq álsiregen qoly alysqa serpe almaı tasy domalap aıaǵynyń astyna tústi de ózi táltirektep baryp Mádıdi qushaqtaı aldy.

Osy kezde qora syrtynan álde kimderdiń kerkildesken daýysy estilip edi, qyz basyn Mádıdiń keýdesinen de kóterip aldy.

— Áne, meniń kórimdi qazýshylar, qabyrshylar...

— Iman, myna jeksuryn jybyrlaı qalsa jer jastandyr, qaryndas, sen osy jerden qozǵalma, — deı salyp Mádı buryshtan bas baǵyp qarap edi, ıyqtaryna salyp alǵan kúrekteri bar eki jigit kerildesip keledi eken. Kúreske túsetindeı ekeýi de etek-jeńderin belderine qystyryp sybanyp alypty.

— Laǵnat, senderge, laǵnat, senderge ergen ózime laǵnat, — dep bireýi óziniń mańdaıyn urǵylaı bastap edi, ekinshisi onyń bileginen ustaı aldy.

— Aý, jarqynym-aý, ózi shalajansar janymdy kúıdirmeseńshi. Áýlıe emespin, qudaı emespin, qatyn úshin qan tógis bolatynyn men qaıdan bileıin.

— Ony bilmeseń ıt jekkenge aıdalýdy bil. Myrzamyz bizdi aldaǵanmen eldi aldaı almaıdy. El izimizdi tappaı qoımaıdy. Sonda shelek jalaǵan sen ekeýmiz tutylyp ıt jekkenge ketemiz de, aıran ishken myrzamyz qutylyp elde qalady. Bizdiń tipti jalaǵan shelegimiz de joq-aý, tipten. Oıbaı-aı, sor mańdaıym-aı, bizder netken esýas edik, á?

— Aý, jarqynym-aý, qudaı bar emes pe? Ol jigitti shoqparmen uryp-uryp óltirgen biz emes myrzanyń ózi ekenin el bilmese de qudaı biledi ǵoı.

— «Bul zamannyń zańy da saldaqy» — depti ǵoı Qarakesektiń Mádı deıtin bir qaraqshysy. Qaraqshy bolsa da sol áýlıe qaraqshy.., O, aqyly bir jumadan keıin kelgen aqymaq basym, endi qaıteıin. Olardyń ózimnen qorqyp qashqanyn, ózimniń qýǵanymdy qyzyq kórdim-aý men aqymaq.

— Myrzamyzdyń ózi olardy «Qytaıǵa ótip ketipti» degen laqap taratamyz degen edi ǵoı, múmkin el sondaı laqapqa aldanar da bizder izimiz bilinbeı aman qalarmyz, baıbaılaı bermeshi.

— Ondaı laqapqa aldanatyn eldiń bári bizdeı esalań emes.

— Sózdi qoı, óler jigit óldi, bolar is boldy, endi...

— Joq, óler jigit ólse de bolar is áli bolǵan joq. Eger erteńgi kúni bul qylmysymyz ashyla qalsa bizdi qutqaratyn osy qyz ǵana. Sondyqtan qalaıda ony tiri alyp qalýymyz kerek.

— Ol seniń qatynyń emes Saımaran myrzanyń qalyńdyǵy ǵoı. Sonda onyń qalyńdyǵyn endi biz tartyp almaqpyz ba?

Olar birese turyp, birese júre sóılesip osyndaı kerkilmen jaqyndaı bergen kezde Mádı alty ataryn kezeı ustap buryshtan shyǵa keldi.

— A, myrzalar, kórlerińdi aman-esen qazyp qaıttyńdar ma? Qoldaryń qandanyp, aýyzdaryń maılanyp bolsa kúrekterińdi tastańdar da tizelerińdi búginder. Áıtpese ekeýińdi bir-aq oqpen jaıratamyn.

Mádıdiń sózi olarǵa jaı oǵynan kem tıgen joq. Ekeýi de bezgek bolǵandaı bezek qaǵyp dirildep ketti. Ekeýiniń de sóıleýge shamasy kelmeı ıyqtaǵy kúrekterimen jarysa tizeleri de jerge tars etti.

— Iá, myrzalar, sóıleńder.

— Bizder myrza emespiz, — dedi jasańdaýy.

— Endi kimsińder? Álde kisi jeıtin qorqaýsyńdar ma?

— Soǵan jaqynbyz.

Shyndyqty aıtqan osy bir aýyz sózi Mádıdiń oǵan degen ashýyn qaıtaryp tastady. Óıtkeni mynalarǵa ergeni úshin ózine ózi laǵnat aıtyp kele jatqan jańaǵy osy jigit bolatyn. Mádı onyń sol adaldyǵyn arashashy kórse de óńin jylyta qoıǵan joq.

— Sender tirideı kómbek bolǵan qyzdy men bere almaımyn. Kór qazylǵan soń bos kómilmeýge tıisti. Sonda onyń ornyna kimdi kómesińder? Ólgen jigitti me? Joq, myrzalar, sender ol kórdi tirige arnap qazdyńdar, sondyqtan óli jigitpen birge úsheýińniń biriń tirideı kómilesińder. Qane, qaısyńnyń janazańdy oqıyn, — dep myltyǵyn kezenip edi, jańaǵy jigit ójet eken.

— Myqtymsynýyn, ondaı er bolsańyz ol suraýdy ana Saımaran myrzaǵa nege bermeısiz? — dep Mádıdiń ózine dúrse qoıa berdi. Mádı ony egestire túskisi kelip, kinásin túsindirgisi kelip turǵandaı-aq daýlasa ketti. Óıtkeni ol sazaıyn tartqyzbaı bulardyń eshqaısysyn jibermekshi emes, sondyqtan qaısysynyń qanshalyqty jazyqty ekenin bilip alý úshin olardyń myrzasyn jaqtap ózderin dattaı jóneldi.

— Jar ashýy jan ashýy. Jan ashýy qashanda qatal. Aıaý degendi bilmeıdi. Myrzalaryń jarynan aıyrylyp jany ashynǵan adam, ol qan tógýge sondyqtan bardy. Al, sender ne úshin qan tóktińder? Sender ondaı namysyn qýǵan adam emes, onyń aıtaǵyna ergen ıtsińder. It te emes, kisi jeıtin qorqaýsyńdar, adam balasy qolǵa túsken qorqaýdy tiri jibergen emes. Sol sıaqty men de senderdi tiri jibere almaımyn.

— Jeter, oıbaı, jeter jerleýiń. Munan da sol kórińe aparyp tezirek jerle! — dep jigit eki qulaǵyn basa baqyryp etpetinen jata ketti.

Mádıdiń eki qoly birdeı qımyldaıtyn. Solaqaı qolymen qamshyny eki basyp edi, jigit miz baqqan joq, betin jerge basa tústi. Onyń qaısarlyǵyna manadan ishteı rıza bolsa da myna qıqarlyǵy ony eregestirip jiberdi. Biraq eki túrli sebeppen bul egesi uzaqqa barǵan joq. Birinshiden, jańaǵy jigit janyna qatty batqan qamshyǵa qaıyspaı qaısarlansa da eńkildep, álde neni aıtyp jerdi sabalap jatyr. Sol sózderdiń ishinen «Qý kedeılik-aı, túbime jettiń-aý aqyry» degen sózdi Mádıdiń qulaǵy shalyp qaldy. Ekinshiden, tý syrtynan qyzdyń yńyrsı sóılegen daýysy shyqty. Ol bul jigittiń baqytsyz beıshara ekenin, óziniń sheshesinen jastaı jetim qalǵanyn, mynaý malaı jigittiń sheshesin emip óskenin, sol shesheniń aq súti úshin jalǵyz balasy muny óltirmeýdi ótinip jalynyp keledi. Mádı qyzdyń bul meıirbandyǵyna qaıran qalyp ań-tań.

— Myna sasyq ıtti at quıryǵyna baılap ózim óltiremin. Sálim, men emgen ananyń aq sútin emgeniń ras bolsa baıla qolyn. Moınyna arqandy ózim salamyn, at quıryǵyna ózim baılaımyn.

Ol óksip tur, óksise de daýysy óktem. Onyń Sálim degeni jańaǵy ójet jigit eken. Ol ornynan súıretile túrekeldi de sol turǵan jerinde melshıip turyp qaldy.

— Sálim, men ne aıtyp turmyn? — dedi qyz zildenip. Biraq Sálim miz baǵar emes. Qyz ony urǵaly Mádıdiń qolyndaǵy qamshyǵa jarmasyp edi, Mádı ony qushaqtaı alyp sabyrǵa shaqyrdy. Óıtkeni bularǵa ne isteý kerek ekenin ózi de áli bilmeı tur. Úsheýin Semeıge deıin jaıaý aıdap aparyp gýbernatordyń óz qolyna tapsyrar edi: zańy shańǵa, ary aqshaǵa aınalǵan myna zamanda, sonaý jigittiń óliminen bastap bar jalanyń óz basyna úıilmesine kim kepil? Jerdegi qudaılardyń kómeıine aqsha tyǵyndalǵan shaqta aspandaǵy qudaıdyń kózi de shaprashtanyp ketetinin talaı kórgen edim ǵoı. Ana botqa bet myrzanyń ákesi bir júz jylqysyn satsa sonyń aqshasymen «qasqyrdyń aýyzy jese de qan, jemese de qan» dep bar jalany meniń basyma aýdarmaı ma? Sonda qalaı, solardyń jalasynan qorqyp mynalardy jazasyz jibermekpin be? Joq, olaı etý meniń qolymnan kele qoımas.

Sondaı oıda turǵan Mádı bir sańylaý tapqandaı bolyp:

— Sen qolyńdy bylǵama, qaryndasym, bulardy halyqtyń ózi de aıamaıdy, — dep edi.

— Joq, aǵataı, — dedi qyz óksı sóılep, — bulardyń jármeńkege ketken bolyp bir jumadan beri meniń jolymdy tosyp júrgenin el bilmeıdi. Bar aqıqat sonaý ólikpen birge kómiledi de ótirik laqaptar órtteı qaýlaıdy, qanǵa toıǵan qasqyrdaı masaırap bular ketedi.

Qyz Mádıdi jańa qylyǵymen qaıran qaldyrsa, endi myna sózderimen baýrap barady. Qyz da onyń kim ekenin bilmesten qandaı adam ekenin tanyp alǵan sekildi. Sondyqtan ekeýi burynnan muńdas adamdarsha tez syrlasyp ketti. Qyzben syrlasa, Saımaran myrzany teksere turyp Mádıdiń bilgeni mynaý boldy. Qyzdyń ólse de tımeıtin syńaıy baryn sezgen Saımaran eń aýyr qastyqqa bekinedi. Ol úshin qyzdyń bir opasyz jeńgesin satyp alyp ańdýshy etip qoıady. Qyz qansha saqtansa da ańdyǵan jaý almaı qoımaıdy. Ol qyzdyń jigitke jazǵan sońǵy hatyn qolǵa túsirip qyzdyń hattaǵy «Men daıarmyn. Tek jármeńkege ketetinder ketip bolsyn, oǵan deıin sen attardy jarata ber. Bizder kózge túspeý úshin elsizben, bizdiń qystaýdyń ústimen Hantaýyna ótemiz de onan Qarqaralyǵa betteımiz. Munyń bári eldiń aıtysyna qaraǵanda alty kúndik jol. Jolshybaı pishenshilerden qorektenip otyrarmyz, degenmen azyq-túligińdi saılap al. Sýsynǵa alaryń syqpa qurt bolsyn» degen sózin Saımaranǵa jetkizedi. Qyzdyń qashan, qaıda, qalaı qashatynyn bilip alǵannan keıin Saımaran Qoıandy jármeńkesine ketken bolyp ketipti de, bir jumadan beri osy taýda qyzdyń keler jolyn tosyp jatypty. Bul shyndyqty aıtqyzý úshin Mádıdiń qamshysy onyń arqasynda najaǵaı bolyp talaı oınady. «Taıaqtyń aıýǵa da namaz úıretkeni ras» eken, Mádıdiń qamshysy Saımarannyń aıtpaǵan shyndyǵyn qaldyrǵan joq. Ol bir juma boıy sarǵaıa kútken tilegine búgin sáske túste jetipti. Qyz bulardy kóre sala qasha jónelgen eken, qatarynda kele jatqan jigittiń aty omaqasa qulap moıyny úzilipti. Qyz qaıta oralyp kelip jigitti mingestire jónelgenshe, Saımaran kelip jetipti de jigitti shoqparmen soqqylap qulatypty. Myna qora qyzdyń úıinin qorasy eken. Qolǵa túsip moınyna shylbyr oralǵan qyz olardan jalǵyz ǵana tilek tilepti. Janymdy qaldyr dep jalynbaımyn, sonaý qystaýda meniń úıim bar. Men sol úıde týyp edim, sol úıde óleıin, kózime bir kórsetińder de eligimdi sol úıdiń irgesine kómińder» depti. Qyzdyń bul tilegi Saımarannyń erteńgi kúnin oılaǵan aram oıyna saı kelipti de tilegin qabyldaǵan bolyp osy qoraǵa alyp kelipti. Endi eki bozdaqtyń birin ólideı, birin tirideı kómip tastap jármeńkesine taıyp turmaqshy eken.

— İzińdi búrkeýdiń amalyn jaqsy tapqansyń, myrza, amal ne, soryńa bizder tap bolyppyz. Eger, biz qoıa bersek qoı iziń zym-zıa joǵalady da sen tartatyn jazany basqa bireý tartyp, Sibirge aıdalady. Ári ózińdi bosatyp, ári sen úshin aıdalatyn adamdy qutqarýdyń jolyn qaıdan tapsam eken.

Qyz otty kózimen Mádıge jalt qarady:

— Siz ózińizdi ózińiz ne úshin qorlap tursyz?

— Sabyr, shyraǵym, sabyr. Sen bul úsheýin endi bóle almaısyń. At quıryǵyna baılasań úsheýin birdeı baılaısyń, bosatsań úsheýin birdeı bosatasyń. Sen sony oılaı ber, men ólikti jerletip keleıin.

Mádıdiń aýyzynan sol sózdiń shyǵýy muń eken, kór qazǵyshtar tura jóneldi. Olardyń nege asyqqanyn sezbesten Saımarandy aldyna salyp Mádı de ketti.

Qyzdyń kózi uzap bara jatqan Mádıde, oıy astan-kesten. Beıtanys adamdardy da lezde baýrap alatyn netken sıqyrly adam bul?

Qyz ishinen sony aıtty da, aýlaqta attardy ottatyp turǵan Imanǵa jaqyndady:

— Aǵaı, aǵat bolsa aldyn ala keshirim suraımyn, siz mylqaý emessiz be osy?

— Iá, sendeı qyzdardy kórgende ustap qalatyn ustamaly mylqaýlyǵym bar, sen ony qaıdan bile qaldyń?

Iman sony aıtyp jaqyndaı túsip edi, qyz seskenip keıin shegindi:

— Keshirińiz, aǵajan, men sizdi manadan beri ún qatpaǵan soń solaı oılaǵan edim, keshirińiz.

— Meniń tilimdi baılaǵan sen.

— Astaǵypralda. Men sizge ne jazdym?

— Sen óte jumbaq jansyń. Sol jumbaǵyńnyń sheshýin taba almaı qınalǵan janym tilimdi baılap tastady.

— Jumbaq? — dedi qyz ózine ózi tańdana qarap, — meniń nemenem jumbaq?

— Óziń de jumbaq, sóziń de jumbaq. Ásirese súıgenińniń ólimine kúıingen túriń jumbaq.

Iman taýyp aıttym, tabjylmastaı etip aıybyn betine basyp aıttym degen oıda edi, olaı bolmaı shyqty. Qyz kóziniń jasyn tóge turyp sýyq jymıyspen myrs etti de Mádı ketken jaqty nusqap ıek qaqty:

— Onda tilińizdi manadan beri bosqa baılaǵan ekensiz, tezirek sheshińiz de anaý aǵaıdyń aty-jónin aıtyp jiberińiz.

Iman qyzdyń bul sózine túsine almaǵan túr kórsetip:

— Tildi bosqa baılaǵany qalaı? — dep edi.

— Saýalyma jaýap berińiz, — dedi qyz pańdanyp.

Onyń bul qylyǵyna Imannyń egeskisi kelip edi, qyzdyń kózindegi jasty kórdi de jýasyp qaldy:

— Ol aǵaıymyz, álgi bir jar basynda jalpyldaıtyn jaman qus ekeýi attas.

— Japalaq pa?

— Naq solaı.

Qyz kúrsine sóılep tur.

— Aty Japalaq bolsa da ózi Suńqar eken.

Iman qurban bolǵan jigittiń ólimine qaıǵyrǵanyn kóre almaı qyzben ishteı óshtesýde edi, sondyqtan ol qyzdy án sózimen túıremek bolyp óziniń ádemi qońyr daýysymen aqyryn ándete jóneldi;

Alataý keıde qarly, keıde qarsyz,

Er jigit keıde maldy, keıde malsyz.

Dárıanyń jardy soqqan tolqynyndaı,

Kóz súzgen kóringenge kóńil arsyz.

Onyń bul ándi ne oımen aıtyp turǵanyn qyz sezip qalǵan eken:

— Taǵy da laǵyp kettińiz, — dep ándi aıaqtatpastan bólip jiberdi.

— Laqqany qalaı? — dedi Iman ańyryp.

— Sizde sóıleıtin til de bar, kóretin kóz de bar. Tek oılaıtyn mıyńyz shamaly eken.

— Apyr-aı, á, senen basqa qyzdardyń barlyǵy tula boıyń tolǵan, qara baqaıyńa deıin aqqan mı deýshi edi, aldaǵan eken-aý albastylar. Múmkin kóz dep turǵanyń jaranyń orny shyǵar, mańdaıyma anyqtap qarashy, — dep Iman basyn eńkeıtip edi, qyz seskengendeı yrshyp sheginip ketti.

— Kózińiz joq bolsa meniń kúıingen túrimniń qandaı ekenin kórmes edińiz. Kózińiz bar. Tek meniń jumbaq kórinýimniń eki túrli sebebi baryn bilýge mıyńyz jetpedi.

— Mıym áli de jetisip turǵan joq, sol eki túrli sebepti ashyǵyraq aıtýǵa bolmas pa eken?

Qyz aýyq-aýyq Imanǵa kóz tastaı turyp sál oılanyp aldy da, aıtýǵa bekindi.

— Opat bolǵan jigit meniń súıgenim emes, jol serigim edi. Ári ol qýǵynshylar jaqyndaǵan kezde «men seni aldaǵan edim, keshire gór, janym» dedi eńirep. Onyń ne sóz ekenin áli bilgenim joq, bilmesem de sol «aldadym» degen sózi júregime muz bop qatyp qalypty. Siz sonyń birde-birin bilmesten meni bosqa kinálap tursyz.

— Solaı ma?

— Ózim ólgen adam edim, baǵyma sizder tap boldyńyzdar da tiri qaldym. Siz ólip tirilgen adamnyń shattyǵynda shek bolmaıtynyn bilmeı taǵy shatastyńyz. Eger ómirdiń shattyǵyna shalqı qalsańyz ólimniń qaıǵysyna ózińiz qalaı kúıiner edińiz? Ne bolmasa ólimniń qaıǵysyna batsańyz ómirdiń shattyǵyna ózińiz qalaı shattanar edińiz? Sizge meniń kúıingen túrim jumbaq bolyp kóringende shattyǵymnyń shalaǵaı túri nege jumbaq bolyp kórinbedi? Álde siz kúıinishtiń ǵana joqtaýshysy ma edińiz?

Iman ne derin bilmese de jeńilgenin sezdirgisi kelmeı:

— Sen qyz Qarakesektiń Qazybek deıtin sheshenin estýiń bar ma? — dep edi.

— Qarakesektiń Qazybegin bilmeımin, búkil qazaqtyń Qaz daýysty Qazybegin estýim bar, — dedi kekesinin túrinen de kórsetip.

Iman qyzdyń óresi qandaı ekenin osy sózinen baıqady da, óziniń de aıtyp turǵany sol Qazybek ekenin aıta alǵan joq.

— Sol Qaz daýysty Qazybektiń shóberesi Mádı degendi bilesiz be?

— Syrtynan estýim bar, — dep qyz endi ǵana oǵan jyly júzben qaraı qaldy. — Ony ne úshin suradyńyz?

— Soǵan uqsaıtyn jez tańdaı ekensiń, sonyń jıeni emessiń be?

— Mádıdiń jeztańdaı ekenin bilseńiz ózin jaqsy biletin boldyńyz, solaı ma?.. Jalynamyn, jasyrmaı shynyńyzdy aıtyńyzshy, Mádıdi shyn bilesiz be? — dep qyz yntyǵa tústi.

Bulardyń jańa qyzǵan áńgimesin janazashylardyń kelýi bólip jiberdi. Imannyń qyz suraýyna berer jaýaby da aıtylmaı qaldy. Mádı kisi óltirgish batyrlardy aldyna salyp aıdap keledi. Sirá sonyń soqqysyna qatty ushyraǵan bolý kerek, ana úsheýiniń tek súlderi ǵana qalypty. Úsheýiniń de tek «tuıaqtary» ǵana qybyrlaıdy. Úsheýiniń de kózderinde jas, úsheýiniń de basy-kózin ter basyp, Saımaran múldem sasyp ketipti.

Oǵan sebep bolǵan marhým bolǵan jigittiń basy. Mádıler barǵan shaqta máıt qabyrǵa salyna bastaǵan edi. Bastyń ornynda qansoqtalanyp, jaman tumaqtyń qulaǵyndaı salpyldaǵan birdeńeni Mádıdiń kózi anadaıdan shalyp qaldy. Kózine ilingendi jibermeıtin ádetimen ol jetip baryp qarap jiberdi de, jany yrshyǵandaı óz betin ózi jeńimen sart etkizdi. Ólikke qaıtyp qaraı alǵan joq, kózin jeńimen kólegeılep alyp shegine jóneldi: «alla, alla» degen bir sózdi qaıta-qaıta kúbirlep barady. Basqa sóz aýzyna túser emes, óziniń ne aıtyp, qaıda ketip bara jatqanyn ózi de bilmeıtin sekildi. Bir kezde onyń:

— O, sum zaman! — degen daýysy aspandy jara, dalany jańǵyryqtyra sańq etti, — Sum zaman-aý, senen meniń kútken azattyǵym adamdardyń osyndaı ańǵa aınalǵany ma edi?.. Eı, jasaǵan!.. Sen be mynaý eki aıaqty jyrtqyshtardy jaratqan? Jyrtqysh etip jaratsań adam degen atty nege berdiń bularǵa, nege?.. Nege?..

Ol sonan basqa sóz tappaı, shegine, uzap baryp aspandaǵy qudaıǵa aryzy jete qoımaıtynyn endi ǵana sezgendeı kenet toqtaı qaldy da qabyrǵa qaraı umtyldy. Máıtti onyń kózine endi túsirgisi kelmegen bolý kerek, ana úsheýi topyraqty burqyrata salyp jantalasyp jatyr. Mádı kele kılikti de úsheýin qamshynyń astyna alyp sartyldata jóneldi. Olar qarsylasa qalsa oq jumsap qan qustyrýdan da taıynar emes. Sony sezgen analardyń qarsylasar túk qaıraty bolǵan joq, tek aýyzdary yrsıyp, muryndary pys-pys etedi. Degenmen manaǵy Sálim degen jigit ólermendik jasady. Ol bir kúrek topyraqty Mádıdiń betine shashyp jiberdi de tura umtyldy. Biraq, Mádıdiń qarsy sart etken aıaǵy onyń kúregin aspanǵa ushyrdy da ózin shalqasynan túsirdi.

Sonan keıin eshqaısysynyń jalynýǵa da shamasy kelgen joq.

— Úsheýińdi bir qyzdyń qolymen óltiremin, júrińder, — dedi Mádı tistenip. Shynynda ol bularǵa ólim jazasyn kesýge de ázir.

Qyz onyń sondaı oıda kelgenin sezgendeı Saımarannyń kindik tusynan bir teýip yńq etkizdi de:

— Bar, óz atyń men meniń atymdy beri alyp shyq, — dep taǵy bir tepti.

— Atyń qansha júırik bolsa da oqtan qutylmaıdy, ony da eskergeısiń, myrza, — dep Mádı de ony sózben bir atyp saldy.

Saımaran súlderin súıretip baryp qoradan júziktiń kózinen ótkendeı sulý eki sáıgúlikti alyp shyqty. Ekeýi de oqtaýdaı bolyp jaraǵan, ekeýi de oınaqtap jer tarpıdy. Saımarannyń atqa ózdiginen minip qasha jóneletin qaýqary bolsa onyń kúreń aty oqqa jetkizbeıtin túri bar. Qyz ózi atyn ákelip ún qatpastan Imannyń qolyna ustatty da Saımarannyń atyn sharbaqqa baılatty. Ol qazir shıryǵyp alypty. Shıryqqan shaǵynda shyraılanyp ketedi eken. Ózinen basqany qazir kózine de iler emes, ósh alýdan basqany oılaıtyn da emes, eriniń qasyna ilýli júrgen óziniń on eki taspadan órilgen órimi oq jylandaı, ótkirligi — qylyshtaı qamshysyn qolyna aldy da Sálim men onyń qasyndaǵy saqaldy jigitke jaqyndady.

— Sen ekeýiń myna malǵundy atynyń quıryǵyna myqtap baılap beresińder, men ony eldiń shetine jetkenshe sabalap qýamyn, oǵan deıin óziniń tamtyǵy da qalmas. Al ózderińe aıtarym osy kórgenderińniń barlyǵyn búge-shigesine deıin búkpeı elge jaıa barasyńdar, jandaryń sonda ǵana qalady. Jasyrsańdar bar jalasyna ózderiń qalasyńdar. Osyny ákeme de aıta baryńdar da sálem deńder. Aqırette bolmasa bul dúnıede meni kóremin dep oılamasyn da izdemesin.

Qyz sóziniń aqyryn aıta almaı jasqa býlyǵyp qalyp edi, Sálim eńirep qoıa berdi.

— Baýyrym, «óltirme» dep jalynbaımyn, óltir dep jalynamyn. Tek Jasaqbaıdyń tabanyna salma. Ol úshin osy arada óz qolyńmen meni óltir, ne sol attyń quıryǵyna meni de baılap jiber, jiber... jiber! — dep bar zaryn tóge teńselip kelip qyzdyń aldyna qulap edi, qasyndaǵy saqaldysy kelip etpetinen tústi. Qyzdyń týǵan aǵasyna da qaıysatyn túri joq:

— Laǵnattar! Maǵan ne betterińmen jalynasyńdar, — dep ekeýin eki tartty da teris aınalyp ketti.

Mádıdiń manadan taba almaı júrgen jolyn Sálimniń jańaǵy bir sózi taýyp bergen sekildi. Oılap qarasa qyzdyń bul qatal úkimine kónýge ıaǵnı Saımarandy óltirýge bolmaıdy eken. Óıtkeni onyń ákesi Jasaqbaı qataldyǵynan Qasqyrbaı atalyp ketken sotqar ekenin Mádı syrtynan jaqsy biletin. Balasynyń at quıryǵyna baılanyp barǵanyn kórse ol myna ekeýin tirideı jeıdi, ózinen qalǵanyn ıtterine jegizedi. Ári osynyń báriniń jalasyn ol Mádıdiń óz basyna aýdaryp ketýi múmkin, Óıtkeni, boıyna qarý asynyp, beline qanjar baılap júretin búkil Semeı gýbernasynda bir ózi ǵana. Ony el de, ókimet te biledi. Eger «Jasaqbaıdyń balasyn at quıryǵyna tirideı baılap jiberip, onyń qalyńdyǵyn alyp ketipti» degen laqap tarasa dalanyń da, qalanyń da aıtary «bul Mádıdiń qımyly» degen bir-aq sóz. Kúıingenderdiń de, súıingenderdiń de aıtary osy. Jasaqbaı Mádıden qansha ımense de balasynyń ólimine shydamaı onan kek alý úshin malyn sýdaı shashady, Satylmaıtyn ókimettiń zańy da, eldiń salty da joq. Mádı sony oılap Saımarandy qalaıda tiri alyp qalýǵa bekindi de, qyzdy bir qolymen qushaqtan turyp sóıleı jóneldi:

— Tilekteriń at quıryǵyna baılaý bolsa oǵan qoldaryńdy men-aq jetkizeıin. Ol úshin sender qaryndastyń aıtqanyna kónip, aıdaýyna júrińder. Mana ózin baılaǵan arqandaryńnyń bir ushyn buǵalyq etip myrzalaryńnyń moınyna salyńdar da, bir ushyn atynyń quıryǵyna baılańdar. Aram oımen arqandy shala baılasańdar arqalaryńnan taspa tilemin. Qane, turyńdar, — dep qamshysyn bezeı jaqyndap edi, ekeýi de atyp túrekeldi.

— A, qýratqan qý qudaı, — dedi saqaldysy nazalanyp. Sálimniń shamasy nazalanýǵa da kelgen joq, manaǵy qaısarlyqtan da ishteńe qalmapty. Mádıdiń endigi bir oılaǵany ózderiniń keleshegi ekenin onyń ekeýi de sezgen joq, tek buıdalaǵan taılaqtaı elbeńdep Mádıge erdi de kúreń attyń qasyna keldi.

— Aldymen ekeýiń attyń quıryǵyn qyzdardyń burymyndaı eki taram etip órińder de arqandy soǵan qazyqbaý shalyp myqtap baılańdar. Qaıtalap aıtamyn, shala baılasańdar qolqalaryńdy mynanyń ishindegi qorǵasynmen územin.

Mádı olarǵa aıtqandaryn istetip, ala arqandy at quıryǵyna baılatqannan keıin tuzaqtalǵan ushyn ákelip qyzdyń qolyna ustatty. Qyz oılanǵan joq, buǵalyqty Mádıdiń qolynan julyp ala sala Saımarannyń moınyna tastap kep jiberdi. Onyń qazir óshpendiliktiń lapyldaǵan otyna aınalyp ketkendigi sondaı, móldiregen kishkentaı qara kózi de, tizilgen aq marjandaı tisteri de, tipti sál súıirleý kelgen ádemi murny da, kózge zorǵa ilinetin jińishke qara qasy da, tipti jup-jumyr denesiniń búkil qımyly da qara bultty qaq jarǵan najaǵaıdyń jarqylyna uqsap Saımarandy jerge sylq etkizdi. Onyń ushyp baryp kúreń attyń júgenin sypyryp alǵan qımylyna da kóz ilesken joq. Jaıasyna kelip sart etken qamshy janyna qatty batty ma qalaı kúreń at janýar shyńǵyra shapshı jóneldi. Mádıdiń kútken shaǵy osy eken. Ol ózge túgili óziniń de kózi ilespeıtin shapshań qımylymen belindegi qanjaryn sýyryp ala sala Saımarandy súıreı jónelgen arqandy shaýyp jiberdi. Arqan eski edi, eski bolsa da shetki bir buraýy kesilmeı ketti.

Mádıden muny kútpegen qyzdyń jany yrshyp, daýysy sańq etti.

— Aǵajan-aý, qanjaryńyzdy qaıda jumsaryńyzdy bilmegenińiz qalaı?

Mádı qyzdyń bul suraýyna jaýap bergen joq, kózi ıesin qańbaq qurly kórmeı júıtkip bara jatqan kúreń atta. Tez qýyp kúreń atty atyp qulatýdan basqa jol qalmaǵan sekildi. Ol sony oılap atyna mine jónelgen kezde Saımaran qalyp qoıdy da kúreń at samǵap kete bardy.

Mádı aǵyzǵan boıymen baryp atynan túse sala Saımarannyń basyn súıep edi, ol jansyz dene sekildi qaıtadan sylq etti. Eki qoly moınyndaǵy arqanǵa jabysyp qatyp qalypty. Mádı arqandy Saımarannyń moınynan sypyryp alyp laqtyryp tastady. Basqa járdem qolynan keler emes, óıtkeni Saımarannyń sasyq ıisi mańaılatpady. Onyń qulaǵan jeri qalyń seleýdiń arasy edi. Jelmen jelpinip, shýdadaı jelkildep turǵan qalyń seleý Saımarannyń qımylyn, sheginshektep aýlaqta turǵan Mádıdiń kózine túsirgen joq.

— Topyraǵyń tamuqtyń oty bolsyn, eki aıaqty janýar. Meniń qanjarym bolmasa seniń eliń súıegińdi de taba almaıtyn edi. Endi óligińdi qudyqqa tastap ketsek keıin elińe bir tabylarsyń. Eı, mynanyń jalasy senderge qalmas úshin men atamyn da ketemin, sender óligin súıretip aparyp osy aýyldyń sý ishetin qudyǵyna tastańdar.

Mádı ony aıtyp shyn atatyndaı-aq altyataryn syrtyldatyp edi Saımaran basyn kóterip, baqyryp qoıa berdi. Sirá, jańaǵy bir kezde jany kózine kóringen bolý kerek, ol Mádıdiń aıaǵyn qushaqtaı alypty. Aǵataılap, áldeneni aıtyp byldyr-byldyr etedi, birese jylaıdy, birese kúledi, betin Mádıdiń etigine basyp alyp qaıta-qaıta súıedi. Óziniń myń jarym jylqysy bar eken, bul istegen jaqsylyǵym úshin, ólimnen qutqarǵany úshin sol, myń jarym jylqynyń qaq jartysyn beretinin aıtyp zarlaıdy. Osyǵan kelgende Mádıdiń shydamy taýsyldy. Etiginiń basynan órleı súıgen aýyzy shalbarynyń aýyna jaqyndaǵan kezde tizesimen bir qaǵyp jylqysynyń qulaǵyna qosaqtap ákesin bir sybady da júrip ketti. Onyń Saımarandaı myrzamen qoshtasqan túri osy ǵana. Ol qora basynda qalǵandarǵa jaqyndaı bere qyzdyń jańaǵy suraýyna berer jaýabyn aıta keldi.

— Qalqam, seniń tilegińe qarsy kelý nıeti mende bolǵan joq. Men júırik atty qyran búrkitteı, qyran búrkitti sulý áıeldeı, ol úsheýiniń janyn óz janymdaı kórýshi edim. Kúreń at shyńǵyrǵan kezde sol ádetim bılep ketti. Ekinshiden myna eki beıbaqty aıadym. Balasynyń at quıryǵyna baılanyp barǵanyn kórse Jasaqbaı bulardy ıtke talatyp óltiredi. Biz bul ekeýin sol ajaldan qutqardyq, endi bular Saımarannyń malaıy emes, kisi óltirgen qylmysyn búrkeý úshin Saımaran bulardyń quly bolyp ótedi. Bizge sol qanaǵat, bizdiń barar jerimiz alys edi, qosh aıtysaıyq.

Qyz tuńǵysh ret osy arada, dál osy sózden keıin ǵana Mádıge otty kózimen jalt qarady.

— Ne-me-ne? — degen aýyr muńdy ashshy daýysy Mádı júregin dir etkizdi. — Sonda siz meni mynalardyń qolyna tastap ketpeksiz be? Onda azamattyǵyńyzdy meniń kebinim etip jańaǵy daıar kórge nege kóme salmadyńyz?

Mádı atynan túse sala umtylyp kelip ony qushaqtaı aldy:

— Keshir, baýyrym, keshire gór, — basqa sóz tabylmaı alqynyp qaldy. Óziniń alys sapardyń adamy ekenin, ol sapardyń áıel adamǵa asa aýyr ekenin, sondyqtan tek qyzdyń bir jaqyndaryna, ne tanys eline jetkizip salýǵa ǵana ázir ekenin aıtyp edi, onyń bári qyzdyń qulaǵyna kirmeıtin sóz bolyp shyqty.

— Meniń sizderden basqa elim de, aǵa-baýyrym da joq. Sizdersiz kórer kúnim de joq. Ajaldan qutqarǵan sizderden jaqyn adamnyń bolashaqta bolýy da múmkin emes. Qaıda áketseńiz de meıli, tek mynalardan aýlaqqa, bulardyń kózi kermeıtin, qulaǵy estimeıtin alysqa áketseńiz boldy. Basqasyn keıin aıtarmyn, — dedi de qyz Mádıdiń demeýimen atyna bir-aq yrǵydy. Endi Mádıdiń de aıtary bolǵan joq, ony ózi de jasyrǵan joq:

— Baǵyń ashylsyn, baýyrym, basqa ne aıtaıyn, — dedi de atyna qaıta minip júrip ketti.

Bul kezde Saımaran áli sol qalpynda, at quıryǵynan qulaǵan jerinde basyn kóterip otyr edi, ózine qaraı kele jatqan qyzdy kórip qaıtadan qulap ketti. Qyz quıyndaǵan betimen juldyzsha aǵyp baryp ony taptap ótpekshi edi, aty qarǵyp ketti de taptaı almady. Atynyń basyn buryp alyp bul kinási úshin saýyrynan bir tartty da qaıta umtyldy. Bul sapar atyna senbegen bolý kerek, janaı bere pármenimen Saımarannyń betin tile eki tartty da óte shyqty. Sonan qaıtyp qaırylǵan joq. Elsizdi bet alǵan Mádılerge bógelmesten, olardyń aldyna túsip aldy da quıǵytyp kete berdi.

— Tezinen bir kúıeý taýyp bermesek myna qyz keshikpeı jyndanar, — dep Iman belgisiz bir jumbaq jymıyspen jylmıa qalyp edi, Mádı sýyq túspen onyń betine jalt qarady:

— Nemene, emesheń álden qurı bastady ma?

— Obalyna qalmaıyq degenim ǵoı.

— Ol qyzdyń basyna túsken qaıǵy óz basyńa tússe seniń jyndanýǵa da shamań kelmes.

— Táýba, táýba.

— Nemene táýba?

— Buryn shaıtandarmen de izdenip júrip saıysatyn Mádı aǵamyz bul kúnde perishteler kezdesse de boı tartatyn bolypty, oǵan qalaı táýba demeıin?

— Seniń tiliń qyz jaqyndasa baılanyp, alystasa ǵana sheshiledi, bul qalaı?

— Sizge qaraǵan shaǵynda ol qyzdyń kózinen bir sıqyrly ot kóremin. Sol ot meniń tilimdi baılaıtyn.

— Qyzdyń kóz salǵany men bolsam, oǵan seniń tiliń nege baılanady?

— Mádı aǵa, men sizge jaı ázil emes bar shynymdy, qyzdyń kózinen kórgenimdi, kórgenimnen sezgenimdi aıtyp kelemin. Ol qyz sizdi syrtyńyzdan jaqsy biletin sekildi.

— Ony qaıdan bildiń?

— Óziniń bir sózderinen bildim. Eger men qyzdardyń syrynan qyldaı birdeńe bildim bar ǵoı, osy qyz sizge ólerdeı ǵashyq.

— Abaı aǵamyz aıtqan «jigitti jurt maqtaǵan qyz jaqtaǵan». Sondaı qyzdyń biri shyǵar. Biraq, myna qyz burynǵy qyzdardyń birine de uqsamaıdy. Ózi Jasaqbaı sıaqty azýy alty qarys baıdyń kelini, astyndaǵy aty men ústindegi sán sáýletine qaraǵanda ózi de osal kisiniń qyzy emes. Bir basynyń bostandyǵy úshin, sonyń bárin qurban etip, beıtanys elge japa-jalǵyz bettep barady. Sonda bul qyzdyń óziniń bostandyǵy úshin qurban etpeıtini nemene? Patshalardyń taǵy men tájisi me? Myna qyz «júregimmen bir súıgenimniń sadaǵasy» dep olardy da laqtyrar. Tárizi solaı. Mundaı qyzdy qaı kezde, qaı eldiń tarıhynan kim kórdi eken?

Mádı aýyr kúrsinip:

— Qaıran osyndaı aıaýly qaryndastar-aı, qaıaýlanýmen ótesińder-aý, ótesińder-aý, — dedi nazalanyp. Óıtkeni ózi de sol bolashaǵy beıtanys qyzben taǵdyrlas ekenin endi ǵana sezgendeı júregi sol qyzdyń júregimen birge tilimdelip keledi. Ózderinen alystap bara jatqan qyz bir sát onyń kózine keýdesin kernegen qasiretti kóziniń jasymen jýyp bara jatqandaı kórindi.

Qyz kóz kórim jerge uzap bardy da atynan teńsele túsip baryp jer baýyrlaı ketti. Jylaı tússin, qasiretin tóge tússin degen oımen Mádı atynyń basyn tez tejedi. Ol qyzdyń osy sáttegi jan kúıinishin dál tapqan eken, qyz basyndaǵy kámshat bórkin de, belindegi qamar belbeýin de sheship tastap qundyzdaı qulpyrǵan kók betegeniń ústine qulapty. Ózegin órtegen jalyndy jerdiń yzǵarymen sóndirgisi kelgendeı altyn oqaly kamzolynyń alaqandaı altyn bastyrmasyn aǵytyp jiberip baýyryn jerge kóıleksheń tósepti. Egile eńirep jatyr. Mádı kele attan túse salyp ony jerden balasha kóterip aldy.

— Sabyr, shyraǵym, sabyr, — dedi keń keýdesine qysa túsip. Qyzdyń betin betkeıdiń samal jelimen jelpigisi kelgendeı keýdesine kóterip alǵan qalpynda jaıaý júrip ketti. Toqtaǵan jeri Hantaýynyń shyǵys jaq etegindegi bir jasyl tóbeniń tóskeıi edi, atyna qaraı júre bergende qıa betten Mádıdiń aıaǵy taıyp ketti. Osy arada qyz bir kóz ilespeıtin shapshańdyq jasady. Mádı bir jambasynan qulap jantaıa bergen kezde ol yrshyp jerge tústi.

— Aǵataı, munan bylaı meni qushaqtamańyzshy, — dedi jalynyshty únmen.

— Nege? — dedi Mádı kúlimsirep.

— Qorqamyn.

— Neden?

— Nege ekenin bilmeımin, áıteýir sizdiń aıaǵyńyz taıǵan kezde meniń kózime jer shaıqalyp ketkendeı kórindi.

— Múmkin ózińdi qushaqtaǵandardyń bári birdeı jazym bolar dep qorqatyn shyǵarsyn, — dep Mádı kúlimsirep edi, qyz jańaǵy bir sózdi aıtqanyna ókingendeı basyn shaıqady da úndegen joq. «Meni sizdeı qushaqtaǵan ázir eshkim joq» degisi kelip edi, ony aıtqan joq. Qyzdyń túıilgen oıyn jadyratqysy keldi me, joq, álde óziniń oıy solaı ma áıteýir Mádı aınalaǵa, alysqa kóz jiberip sóılep tur, — onyń sebebi basqa emes, qaryndas. Osy mańdaǵy shoqylardy kórsem baıaǵy Eńlik pen Kebektiń Aq shoqynyń basynda qalǵan nárestesi elesteıdi. Ol náreste de osyndaı bir tóbeniń basynda qalǵan edi-aý. Sol beıbaqtar esime tústi de býynym bosap ketti. Kelshi, seni óz qolymmen attandyraıynshy.

Qyz tartynǵan joq, «ózim-aq attanamyn» degen sıaqty jalǵan sypaıylyqty da jasaǵan joq. Alǵysyn aıtty da júrip ketti.

Onyń astyndaǵy qarakók attyń jelisi bókenniń jelisinen aınymaı saǵymsha syrǵıdy eken. Jumyrlanyp alǵan jaraý at jer tanabyn qýyryp, dalanyń jelin sýyryp ala jóneldi. Mádı men Imannyń astyndaǵylar da áıgili sańlaqtar. Olar da dalanyń kıigindeı josyp jeldeı esip keledi. Biraq qyzdyń aty óziniń sulýlyǵyn sezingendeı naızanyń jebesindeı qulaǵyn qaq tóbesine qadap alyp, aqqýdyń moınyndaı ıiletin moıynyn eki jaǵyna kezek tastap sándene basady. Úsheýinde de ún joq, úsheýi de at jarysyna ishteı túsip, ishteı básekelesip keledi. Atynyń jelmen jarysqan jelisi jaraly janyn jelpigendeı qyz múldem jadyrap ketti.

Bular Hantaýynyń tústik jaq etegin bókterleı otyryp talaı belderden asyp kelip batys jaq betkeıindegi bir kók qasqa bulaqtyń basyna kelip bir-aq toqtady.

— Iman, sen qaryndastyń at qosshysy bol, men as basshysy bolaıyn. Qashan solyǵy basylǵansha attardyń birde-bireýin sýǵa jibermeı shiderle de qańtaryp tasta. Al qaryndas, sen myna bir kókshalǵynǵa jantaıyp dem al.

— Aldymen jýynyp sý iship alaıyn.

— Sý ishpe, sýsyn ish. Iman, torsyqtaryńdy beri ákelshi. Meniń sabyn men oramalymdy ala kel.

— Mynandaı bulaqtyń sýyna jeter sýsyn bolmas.

Qyz sony aıtty da atynyń qanjyǵasynan ádemi shym qorjyndy sheship alyp, onyń ishinen aına, taraq, sabyn, oramal sıaqty zattaryn alyp bulaq basyna jetip bardy.

— Shyraq, til al, — dedi Mádı anadaıdan daýystap, — seniń ókpeń qazir qabynýda, ol basylmaı sý ishseń aýrýǵa shaldyǵasyń. Shólge shydamasań myna qymyzdan iship jiber de shólińniń betin qaıtaryp tasta.

Qyz qasarysqan joq, qolyn jýyp, aýyzyn shaıdy da, Mádı usynǵan bir sapty aıaq qymyzdy qylmen tartqandaı syzylta syńǵytyp aldy da:

— Kóp jasańyz, aǵajan, — dedi bosaǵan ydysty Mádıdiń ózine qaıta usynyp. — Jaqsy qyzdardyń barlyǵy birdeı sizdiń ǵashyǵyńyz bolsyn da, men ǵana qaryndasyńyz bolaıyn, ámın! — dep alaqanyn jaıyp edi, Mádı ańdamastan:

— Ámın! — dep qolyn kótere bere kenet oılanyp sylq etkizdi. Óıtkeni qyzdyń tili maıda bolǵanmen «dini» qatty sekildi. Jańaǵy tileginen sony sezdi de ile ún qatty. — Qalqam, tilegiń jaqsy eken, biraq onan da jaqsy tilekter baryn umytpaǵanyń bárinen de jaqsy bolar.

— Men sizdiń qaryndasyńyz bolýdan basqa tilektiń bárin álde qashan tilep bolǵanmyn.

Qyzdyń asqaq oıyna Mádıdiń kózi endi ǵana jetti. Tipti onyń aq tilegin — neniń arashasy, kimniń tosqaýyly etip otyrǵanyn da sezdi. Sondaı asyl qasıetterin sezgen saıyn qyzyǵa túsip: «Sen aıtqan barlyq jaqsy qyzdardyń aǵasy, bir ǵana seniń ǵashyǵyń bolsam qaıtedi?» degisi de keldi, biraq ony aıtýǵa uıaty jibergen joq. Onyń sondaı joıqyn oıda ekenin sezgendeı qyz aqyryn jyljyp, sý jaǵasynda qalǵan zattaryna bardy da shashyn tarqata bastady.

Búgingi kúnniń salmaǵy Mádıdi qatty sharshatqan eken. Sýsyndasymen sol otyrǵan jerine jantaıa ketti. Biraq ózi jantaısa da kózi qyzdan taıǵan joq. Muzdaı sýyq, merýertteı móldir sýǵa jýynǵan qyzdyń óńi múldem ajarlanyp ketti. Móldiregen qara kózderi qyzyl shyraılanǵan betine ózgeshe óń berip soqyr kózdi de tartatyn. Onyń sol shyraıynan shashylǵandaı ıis sabynnyń jupary ańqyp kelip Mádıdiń júregin qytyqtaı bastady.

«Netken súıkimdi, netken júrekti qyz bul? Beıtanys bireýlerge ilesip, belgisiz elge ketip barady. Ózimniń alaqanymda, kózimniń aldynda tur, sonda da kóńilim sener emes, bul qalaı? Álde bul qyzdyń bizden jasyrǵan bir qupıa syry bar ma? Solaı bolar. Munyń aldan kútken úlken tiregi, baılyqtan da, batyrlyqtan da kúshti arqa súıeri bar. Sondaı bir seneri bolmasa qyz balanyń batyrlar da bara almaıtyn mundaı batyldyqqa qadam basýy múmkin emes. Biraq ony bizden jasyrmasa kerek edi ǵoı. Álde bul baıdyń erke qyzdarynyń kóp sholjyńdarynyń biri me? Joq álde ashynýdyń álegi ǵana ma? Joq, onyń ekeýi de emes. Ondaı sholjyń qyz úshin manaǵylar qansha aqymaq bolsa da basyn ólimge baılamaıdy. Bul jolyna qan bolýǵa tatıtyn qyz. Eger, munyń barar jeri, basar taýy shyn joq bolsa men ne istedim? Qalaı kezdeskenin aıtý: ıt jekkenge aıdalý. Bul dúleı zamannyń zańy solaı, shyndyqty aıtsań jazalanasyń. Sonda men muny elge kimim dep aparamyn? Toqalym deý Ǵaınızany qınaý. Ony qınap munan kórgen qyzyǵym bar qasirettiń aýyry emes pe? Iá, solaı... solaı... Toqta, men qaıda laǵyp kettim? Osy qyzdyń ózi qandaı adam? Kórkiniń kóbelegi bola bermeı sony da bir oılaıyn da. Manaǵy shekken qasireti qaıda munyń? Ajaldan qutylǵannyń qýanyshy ma muny bulaı tez jadyratqan? Joq, bul oıym beker bolar. Bul qyz qasiretin qaıratyna jeńgizetin qaısar. Munyń syrty ǵana bútin, ishi tútin. Áne, kóziniń jasy taǵy da móltildedi. Jany jadyrar ma eken, jarasyn emdep kóreıinshi».

Osyndaı oıda jatqan Mádı Ásettiń ánin shyrqaı jóneldi. Biraq qaıyrmasy basqasha ketti.

İnjý-marjan sekildi-aı,

Aı der edim kórkińdi-aı.

Gúl maıysyp, Nur jaınap —

Bılep aldyń erkimdi-aı! —

dep suńqyldatyp keldi de sońǵy shyrqaýyn

Qozy Kórpesh — Baıandaı

Bir molada ólsem-aý, —

dep múldem zarlatyp jiberdi.

Ánniń jańarǵan sózi de, naqyshtalǵan yrǵaqtary da bar. Onyń bári de óz júreginiń qazirgi sáttegi tolqyndary. Sondyqtan bolar, aspandaı kóterilgen asqaq daýysy qyzdyń júregin birden ózine tartyp aldy. Sony sezgendeı Mádı óziniń shattanǵan kezdegi ádetimen kóz qıyǵyn tastap edi, qyzdyń sýǵa malshylap shashyn tarap otyrǵan taraǵy shekesine qolymen birge jabysyp ózi múldem sileıip qalypty. Áldenege tańdanǵan, áldeneni izdegendeı oıly kózi aspanda. Mádı ánniń ózin aspanda sańqyldatyp kep qaıyrmasyn jerde qalyqtatyp edi, sol qordaýly kómeı óziniń keýdesinde suńqyldap turǵandaı qyzdyń júregi lúpildep ketti. Omyń qarsy aldynda jalǵyz tal qýraı turǵan-dy. Bir boz torǵaı sol qýraıdyń basyna kelip qondy. Japyraǵy jaıqalǵan jas qýraı onyń salmaǵymen qaıta-qaıta teńseledi, qýraı teńselgen saıyn torǵaı da teńseledi. Biraq ol qulamaıdy, ne ushyp ketpeıdi, qýraı teńselgen saıyn qanatyn bir qaǵady da qaıta jóndeledi.

— O, ǵajap! — dedi qyz ishinen, — mynaý án jerdegi meni ǵana emes, aspandaǵy torǵaıdy da sıqyrlap alypty. Bul ne ǵajap? Meni tańdandyratyn áni emes, ánshiniń ózi. Ózi de emes-aý, daýysy. Mádıdiń daýysynan aınymaıdy, bul ne ǵajap?

Qyzdyń shydamy munan árige jetken joq, aıaǵynyń ushymen basyp Mádıge jaqyndaı bere bir jambasynan otyra ketti.

— Aǵataı-aý, bul ne ǵajap? Sizdiń daýysyńyz Mádıdiń daýysynan aınymaıdy ǵoı.

Qyzdyń bul sózine tańdanyp Mádı ańyryp qaldy:

— Qaı Mádı? — degen daýysy da tańyrqaı shyqty.

— Arǵy atasy jaýdyń qamalyn dýaly sózderimen qaýsatqan Qaz daýysty Qazybek bı, bergi atasy alty alashtyń áıgili bıi Alshynbaı, óz ákesin bilmeımin, ózi batyr, ózi ánshi... — deı bergende Iman myrs etip bólip jiberdi. Ol basyn Mádıge súıep jantaıyp jatqan-dy. Mádı onyń basyn qoltyǵyna qystyryp alyp bir qysty da, qyzǵa sóz tastady.

— Ata-babalaryn bilgende óz ákesin qalaı bilmeısiń? Ákesin bilmeseń ózin qaıdan bilesiń?

Qyz bul suraýlardyń birine de irkilgen joq:

— Ákesine tartpaǵan ákeni men qaıdan bileıin? Dańqty batyr, áıgili ánshi bolsa balasy, ony qalaı bilmeımin? Meńireý emespin ǵoı.

Qyzdyń jumbaq syry endi ashyla bastady. Álde nendeı bir shattyq sezim Mádıdi bılep barady. Biraq ózin-ózi kúshpen tejep, ol syryn sezdirer emes.

— Men de meńireý emes edim, — dedi sózin qyzdyń sózine jalǵap, — biraq ondaı dańqtyny biz qalaı bilmedik, — dedi de Imanǵa qarady. — Saq qulaq ediń ǵoı, seniń habaryń joq pa?

— Bar, — dedi Iman irkilmesten, — Ǵaınıza deıtin jalǵyz sulýynyń janyna alty aı jazda bir túnemeı el kezip júretin Mádı deıtin bir qaraqshyny estýim bar.

Imannyń bul sózi qyzdyń qabaǵyn túıip jiberdi:

— Sonsha óshikkendeı ol sizge ne jazdy?

— Jazyǵy sol, sendeı jaqsy qyzdardyń bári sonyń ǵashyǵy.

— Áıeli sulýlardyń bári onyń qas jaýy deýshi edi, siz de áıeli sulý sorlynyń biri boldyńyz ǵoı.

Mádı qyzdyń bul sózine rahattanyp saq-saq kúldi de:

— Aınalaıyn, kóp jasa, — dedi onyń jerge tógilip turǵan shashynan sıpap. — Seniń bul sózińnen Mádıge degen júregińdi kórdim. Baǵyń ashylsyn, ne izdeseń sonyń bári de aıaǵyńnyń astynan, qas qabaǵyńnyń arasynan tabylsyn.

— Aǵataı-aı, tilegińiz netken jaqsy edi, perishteniń qulaǵyna shalynar ma eken, izdegen Mádıiń de tez tabylsyn dep te tileńizshi.

Mádıdiń ony qushaqtaı alyp súıgisi de keldi, oǵan uıaty jibermedi. «İzdegen Mádıiń de osy jerden, dál qazir tabylsyn», — demekshi edi, ony aıtýǵa Iman úlgirtken joq.

— E, óziń sol qaraqshyǵa ǵashyq qyz ekensiń ǵoı, — dep ol kılige ketti.

— Iá, ǵashyqpyn, — dedi qyz taısalmastan, — men onyń sol qaraqshylyǵyna ǵashyqpyn.

— Qaraqshyǵa ǵashyq bolǵandaı ne kún týdy?

— Batyr, tizginińdi tarta ustaǵanyń jón bolar, — dep Mádı Imanǵa tejeý salyp edi, qyz ony mise tutpady, esesin ózi qaıtarǵysy kelgendeı tez shıryǵyp aldy da:

— Meniń basymdaǵy kún óz basyńyzǵa tússe siz qasqyrdyń qanshyǵyna da ǵashyq bolarsyz, — dedi sýyq jymıyp.

«Ataly sózge toqtamaý aqylsyzdyqtyń belgisi» ekenin Iman jaqsy biletin, sondyqtan ol qyzben talasqysy da, qyzdan jeńilgisi de kelmeı:

— Oıbaı, Mádı aǵa! — dedi de, kenet ózgere qalyp aıdalaǵa aıǵaı saldy, — Mádı aǵa, qaıdasyz? Periniń myna bir sıqyrly sulýy sizdi sıqyrlaǵaly izdep barady, saqtan, aǵataı, saqtan!

— Myna aǵaı, jynymen sóılesip tur ma? — dedi qyz Mádıge kúbirlep. Ózinde azdaǵan seskený de bar.

— Sondaı ustamaly syrqaty bar, ony eleme de jańaǵy bir sózińniń mánisin túsindirshi. Mádıdiń qaraqshylyǵyna da ǵashyqpyn degeniń ne sóz?

— Meniń qaıyn jurtym asqan baı, baılardyń ishindegi eń mal jandysy. Onyń bar qaımyǵar jaýy tek sol Mádı ǵana. Qaıyn jurtym kimnen qaımyqsa sol maǵan pana.

— Solaı ma? Ol Mádı degendi óziń jaqsy bilýshi me ediń?

— Syrtynan jaqsy qanyqpyn.

— Kórgen be ediń?

— Alystan syrt tulǵasyn bolmasa dıdaryn kórgen emespin, tek bir ret ánin ǵana estigenmin.

— Qashan?

— Osydan bir aı shamasy buryn, el jaılaýǵa jańa kelgen kezde.

— Ánin estiseń ózin qalaı kórmediń?

— Aısyz tún edi. Ol kórshi aýyldyń qonaǵy eken, qasynda sol aýyldyń Nábı deıtin ánshisi bastaǵan bir top jigiti bar, alty baqan teýip turǵan bizge keldi. Men alty baqannyń ústinde án salyp tur edim, olar arqan boıy jerge kelip toqtady da, ishindegi bireýi Ásettiń áıgili ánin asqaqtata jóneldi. «Áset» meniń talaılardan estigen, ózimniń de súıip salatyn ánim edi. Biraq mynaý adamnyń aıtysy múldem erek, tyńdaýshysynyń júregin sýyryp alatyn bir keremet. Sondyqtan ba bilmeımin, áıteýir meniń ómirimde eshkimge búgilmegen tizemdi sonyń aldyna búgip, ómirimde eshkimge ıilmegen basymdy sonyń aldyna ıip sálemdeskeli arqannan túse bastap edim, qasymdaǵy qyzdar men jeńgelerim jan-jaǵymnan qaýmalap erkime jibermeı «ánge ánmen jaýap ber» dep jerge túsirmedi. Qaıdan, qalaı sap etkenin bilmeımin, aýzyma «Gúldaraıymnyń» túse ketkeni. Sonyń qaıyrmasyna kelip «Usharǵa qanatym joq ne ǵylaıyn» deı bergenimde jasqa býlyǵyp qaldym. Biraq, beıtanys jigitterdiń aldynda óz muńymdy aıtqanym osaldyǵym ekenin tez sezdim de daýysymdy kúshpen jadyratyp alyp Abaıdyń «Aıttym sálem qalamqasyn» aıttym. Osy ánnen keıin olar ózdi-ózi kúbirlese bastady. Meniń qasymda alty baqannyń arqanyn terbetip turǵan qyzdardyń biri «aý, myrzalar, ekpinderińiz asýdan soqqan jeldeı, tasqyndaǵan seldeı edi, jynyn aldyrǵan baqsydaı mólıe qalǵandaryńyz qalaı?» dep edi, oǵan eshqaısysy jaýap qatqan joq, tek jańaǵy ánshi, maǵan sen bilgen Abaıdy men de bilemin degendeı atynyń basyn bura bere «Qarańǵy túnde taý qalǵypty» syzylta jóneldi, ǵajap, onyń syzyltqan áni maǵan qarańǵy túndi syzyp bara jatqandaı, búkil jahan sol ándi tyńdap tyna qalǵandaı sezildi de sileıip qaldym.

Jan-jaǵymnan ár túrli kúbir shyǵyp jatty, men onyń birde-birin estigenim joq. Bar tyńdaǵanym alystap bara jatqan ánshiniń daýysy, ózimniń júregimniń lúpili. Ol maǵan óziniń aǵalyq aqylyn aıtyp «tynshyǵarsyń sen-daǵy, sabyr etseń azyraq» degen sózdi maǵan arnap aıtyp bara jatqandaı sezdim be bilmeımin, «Ánshi aǵa, hosh keldińiz» dedim, ózimniń jón biletinimdi kórsetkim kelgendeı. Nege solaı dedim?

Ol sózdiń kelgen qonaqqa ǵana aıtylatynyn bile tura ketip bara jatqan jolaýshyǵa nege aıttym? Ony ózim osy kúnge deıin bilmeımin. Sirá sol kezde esim ornynda bolmaý kerek. Árıne ol meniń bul sózimdi estigen joq, etsimese de júregi sezip menimen qoshtasqysy kelgendeı «Syrymbetti» jańaǵy siz aıtqandaı ańyratyp kete berdi.

Aýylym qonǵan Syrymbet salasyna,

Ǵashyq boldym aqsuńqar balasyna.

Bıdaıyqqa ylaıyq qaraǵym-aı,

Bóktergige qor bolyp barasyń ba,

Aı erkem,

Qaryndasym, endi esen bol-aı.

Bul án emes, meniń zarym sekildi, sondyqtan men alty baqannyń arqanyn qushaqtap sileıip qaldym. Ol meniń zarymmen qarańǵy túnge súńgip barady. Kózim onyń ketken jaǵynda, qulaǵym onyń tún aspanyn tilgilegen daýysynda. Alystap baryp án de úzildi, júregim úzilip túskendeı kózimniń jasymen birge domalap, sol ándi zarlata men de jerge sylq ettim. Onyń sol túngi daýysy meniń qulaǵymnan sonan beri bir ketken emes. Al, sizdiń daýysyńyz sonyń daýysynan bir aınymaıdy, bul ne ǵajap?

Mádı úndemedi, qyz sózin qaıta jalǵady:

— Taǵy bir ǵajap: meniń sol túni oǵan arnap aıtqan sońǵy óleńimniń sózi perishteniń qulaǵyna shalynypty.

— Qalaı? — dedi Mádı shyn tańdanyp.

— Ol buryn Abaı aǵamyzdyń sulý qyzdarǵa aıtqan áni bolsa, sol kúnnen bastap meniń Mádıge aıtqan zarym eken.

— Mádıge!? — dedi Mádı burynǵysynan da beter tańdana túsip.

Aıttym sálem qalamqas,

Saǵan qurban mal men bas, —

degenim aınymaıtyn antym bolyp shyqty.

Saǵynǵannan seni oılap,

Keler kózge ystyq jas, —

degenim qupıa syrym bolsa da shynym. Tipti sol túnnen bastap júregimniń jylamaǵan kezi bolǵan emes.

Senen artyq jan týmas,

Týsa týar, artylmas, —

degenim eń berik senimim bolyp shyqty, ondaı adam týady dep oılaıtyn da emespin.

Kórmesem de, kórsem de,

Kóńilim senen aırylmas, —

deýim aınymaıtyn antym. Tipti kórmesten ólsem de kórgendeı bolyp ketetinim haq.

Mádı ne derin bilmeı ańyryp az otyrdy da:

— Sonsha yntyqtyrǵan ol ánshiniń kim ekenin bildiń be? — dedi ózin-ózi kúshpen tejep.

— Sol kúnniń erteńinde-aq bildim. Ataǵy alystaǵy bizdiń elge de jetken, erligi elden elge ańyz bolyp ketken, ánshiligi bulbuldan da ótken áıgili Mádı eken.

— Sen biletin Mádıdiń ekeýi birdeı elden asqan aıaýly, meniń myna serigim biletin Mádı elden shyqqan qaraqshy, bul qaptap ketken netken kóp Mádı.

— Men biletin Mádıdiń ekeýi bir-aq adam.

— Sen biletin eki Mádı men men biletin Mádı úsheýi bir-aq adam bolsa qaıtedi? — dep Iman betine kúle qarap edi, qyz túsinbegen túr kórsetip Mádıge qarady.

— Ol shyndyqty aıtyp otyr. Saǵan aspandaǵy juldyzdaı kóringen Mádıdiń qaraqshy ekeni ras.

Mádıden mundaı sózdi kútpegen bolý kerek, qyzdyń óńi kenet salqyn tartty:

— Áz aǵa, mundaı sóz sizge jaraspaıdy ǵoı, ózińizdi ózińiz arzandatpaǵanyńyz abzal emes pe?

— Eń abzaly sendeı jaqsy qyzdan ózimdi jasyrǵanym bolar?

— Sonda siz kimsiz?

— Aýyzynda jalyn seli bar, kózinde qandy sheli bar, ómirde óshpes kegi bar, panasy joq eli bar, saıasy joq jeri bar men bir júrgen beıbaqpyn.

Qyz osy sózdi túgeldeı ishinen bir qaıtalap shyqty da, tańdana qaraǵan túrin ózgertpesten:

— Ashyǵyraq aıtpasańyz túsinbedim, — dedi.

— Men baılarǵa qaraqshy, basqalarǵa jaraqshy, ózińe de pana kóringen Mádımin.

Qyzdyń júregindegi bar shattyǵy lap etip kózine oınap shyǵa keldi.

— Aǵataı-aý, anyq pa? — degen daýysy da shalqyp shyqty. Biraq munyń bári kópke barǵan joq. Janyn qanat ete umtyla bere kenet oılanyp toqtaı qaldy. Jańa ǵana gúl jaınaǵan óńi de surlanyp sala berdi. Ol Mádıdiń:

— Sendeı jany sulý jaqsy qyzdy aldaý meniń qolymnan kelmeıdi, — degen sózin tyńdaǵysy da kelgen joq. Óıtkeni ol qýanaryn da, qynjylaryn da bilmeı alaı-dúleı kúıge tez tústi. Qýanaıyn dese Mádıdiń sózine sene almaıdy, sebebi onyń izdegen Mádıi qazir Qoıandy jármeńkesinde, qynjylaıyn dese Mádıdi jaman oıdyń adamyna qımaıdy.

— Keshirińiz, siz Mádıge uqsamaısyz, — dep tura berip edi, Mádı onyń qolynan ustaı aldy:

— Endi kimge uqsaımyn?

— Bizdiń eldiń bir jigitsymaqtary mendeı tentek qyzdardy Mádı bolyp oıatatyn da soqqyǵa jyǵylatyn, siz solarǵa uqsap kettińiz.

Mádı myrs etip kúldi de, qyzdyń betine qyzyǵa qaraı qaldy.

— Egerde men, ózimniń sen izdegen Mádı ekenime kózińdi qazir jetkizsem osy sóziń úshin ókinbes pe ekensiń?

— Áýre bolmańyz, onyń qazir qaıda ekenin jaqsy bilemin.

— Senińshe ol qazir qaıda?

— Ol qazir Qoıandy jármeńkesinde. Maǵan jazǵan sońǵy hatynda «osy aıdyń aıaǵyna deıin, qashan jármeńke tarqaǵansha sonda bolamyn. Sen kele qalsań meni Qarasordyń jaǵasyndaǵy aq úılerden tabasyń» degen-di.

Mádı múldem ańyryp qaldy, «sen ne túsindiń?» degendeı Imanǵa qarap edi, ol ıyǵyn bir qıqań etkizdi de úndegen joq.

— Mádıdiń ózi me saǵan hat jazǵan?

— Iá, siz onyń nesine tańdanasyz?

— Sol bir kúnde «Saǵynbasqa ne shara» dep ándetken edim, endi «tańdanbasqa ne shara» degim kelip otyr-aý, qalqam.

— O, ǵajap, siz meni taǵy da esten tandyra bastadyńyz. Siz kimsiz osy?

— Kim ekenimdi, tipti qandaı ándi qalaı salǵanyma deıin óziń aıtyp otyrǵan joqsyń ba? Tek, sol alty baqan basynda bir kelinshek pen jigittiń qaljyń qaǵysyn aıtqan joqsyń, — dep Mádı qyzdan sóz tosyp edi, ol qadalǵan qalpyn ózgertken joq. — Esińde me, sen «Aıttym sálem qalamqasty» aıtqannan keıin senderdiń Nábı deıtin ánshileriń meni ońasha alyp shyqty. Sol kezde aýyl jaqtan kelgen toptyń ishinen bir jigit «tún ortasynda jarapazan aıtyp, uıqy bermeı júrgen bul qandaı beıbas?» dep ashýly aıǵaıǵa basyp edi, alty baqan basynda seniń qasyńda turǵan bir kelinshek «eı, áýmeser-aý, jańaǵy ándi tyńdaǵannan keıin ıtter de úrýin qoıyp tyna qaldy ǵoı, seniń solar ǵurly bolmaǵanyń ba?» degen edi ǵoı, sen sony aıtpaı kettiń.

Qyz qýanǵannan jylap jiberdi:

— Qudaıym-aý, men neni estip, kimdi kórip otyrmyn? Aǵajan-aý, men izdegen Mádı siz bolsańyz ózińiz úshin qurban bolǵan Nábıdiń kegin nege jiberdińiz? Sondaı dosyńyzdy óltirgen jaýlaryńyzdy nege tiri qaldyrdyńyz?

Qyzdyń bul sózi Mádıdiń janyn yrshytyp jiberdi. Onyń shoshyǵany sondaı, ózine súıenip, jantaıyp jatqan Imandy serpip jiberip basyn kóterip aldy.

— «Ózińiz úshin qurban bolǵan?..» Ol ne sóz?

— Ol sizdiń hatyńyzdy maǵan, meni sizge jetkizemin dep júrip óldi ǵoı.

— Qalqashym-aý, sen ne aıtyp otyrsyń? Men saǵan qashan hat jazǵan edim?

Mádıdiń bul sózine senerin de, senbesin de bilmeı qyz ańyryp qaldy, izgilikti kóre almaı jasaýraǵan kózi Mádıdiń óńmeninen ótip barady. Álde neni aıtqysy keledi, úlbiregen erinderi diril qaǵyp sóıleter emes. Ózinen-ózi zildene qalǵan qolyn zorǵa kóterip kamzolynyń ishki qaltasynan bir taraq qaǵazdy aldy da búkteýin jazbastan Mádıge usyndy.

— Onda myna hatty jazǵan kim?

Mádı qyz usynǵan hatty alyp ishinen oqı bastady. Hat Mádıdiń atynan jazylypty. Ondaǵy sózderge qaraǵanda óziniń bul qyzǵa syrtynan ólerdeı ǵashyq ekenin burynǵy hattarynda jazǵan sekildi. Bul sapar jazǵany tek, Qarasor kóliniń jaǵasyndaǵy aq úılerden tabylatyny.

Mádıdiń esine manaǵy ólgen Nábıdiń erterekte aıtqan bir sózi túse ketti. Ol osy eldiń jańa jalyndap kele jatqan jas ánshisi. Buryn beıtanys bolsa da tez tanysyp bir aıdyń saýyǵyn Mádımen birge ótkizgen-di. Myna qyz sonyń armany, bir ǵana ol emes dámeli jigitterdiń bul qyzdy arman etpeıtini joq, biraq, qansha qyzyqsa da qyńarttaı alatyn bireýi jáne joq. Óıtkeni qyzdyń qaıynatasy Jasaqbaı jaýlasqanyn jaıpaıtyn alapat. Onyń bar qaımyǵar jaýy tek alystaǵy Mádı ǵana. Ol bir egespen bar jylqysyn shaýyp áketse, onyń qarymtasyn qaıtaratyn qaýqar joǵyn Jasaqbaıdyń ózi de biledi. Sondyqtan da ol Mádıden qatty seskenedi. Jasaqbaıdyń osy álsiz jerin biletin Nábıdiń kóksegeni jesirin bir túnde alyp ketip sol alystaǵy Mádıge baryp panalaý. Ol ońasha kezderdiń bárinde Mádıge osy tilegin aıtyp talaı zarlaǵan-dy. Jol-jónekeı at ústinen soǵyp qyzdyń ánin tyńdaı ketýdi tilep alty baqan basyna alyp kelgen de sol Nábı bolatyn. Biraq ol Mádıdi qyzdyń ánimen tanystyrsa da ózin dıdarlastyrǵan joq-ty. Jan-jaqtan andyzdaǵan jigitterdi syltaý etip Mádıdi tez alyp ketken de sol Nábı bolatyn. Myna hatty Mádıdiń atynan jazǵan da sol.

Mádı osylardyń bárin esine túsirip, qyzdyń jumbaq kóringen syryn bilip aldy da:

— Shyraǵym, sen aldanypsyń, — dedi hattan kózin almastan. — Eger izdegeniń anyq men bolsam aldanǵanyń úshin ókinbe de kúıinbe.

— Aldanǵan? — dedi qyz shoshyp oıanǵandaı selt etip. «Aldanypsyń» degen sóz Nábıdiń mana óler aldynda keshirim suraǵan sózin de sap etkizdi. — Sonda sizdiń meni shaqyrtqanyńyz beker me?

— Beker.

— Sizdiń oǵan ekeýimizdiń aramyzǵa dáneker bol degenińiz de beker me?

— Men qyzdarǵa jeńgetaı jiberip, elshi salýdy bilgen emespin... óziń ony súıýshi me ediń?

— Eger men súıer bolsam ol sizdiń atyńyzdy jamylmas edi ǵoı.

— Onyń ras, — dedi Mádı oılana sóılep. — Ol baıǵus: meniń jabyspaıtyn dánekerim, seniń janaspaıtyn jaryń bolamyn dep júrip ajalyńa tap bolypty. Eger ol tiri bolsa ekeýińniń nekeleriń búgin osy elsiz taýdyń ishinde qıylatyn edi, sen kıeli qyz ekensiń.

— Ómirim qıylǵannan keıin bolmasa onan beride meniń nekem ondaılarmen qıylmas edi, — dep qyz shıryǵyp aldy.

Manadan bulardyń áńgimesin únsiz tyńdap jatqan Iman aspandy qolymen nusqap:

— Shirkin-aı, ana bir eki juldyzdyń jarq-jurq etip alystan shaǵylysýyn-aı, qarańyzshy, — dep edi, Mádı onyń basyndaǵy qara laqtyń terisinen istelgen ádemi bórkin julyp alyp alysqa laqtyryp jiberdi:

— Aspannyń aıy alaqanymda turǵanda juldyzyńa qaraıtyn men be edim, sózdi qoı da attardy keltir.

Iman alysqa baryp túsken bórkin aldy da, endi aspanǵa ózi laqtyrdy:

— Ǵaınıza jeńgeı, súıinshi!.. Súıinshi! — dep bar daýysymen aıdalaǵa aıǵaı saldy.

— Bul neniń qýanyshy? — dedi qyz Mádıge qarap. — Meni joldan tabylǵan olja kórgeni me?

— Seni oljalaǵysy kelgen adamnyń borshasy shyqsyn! — dedi de Mádı shalqasynan qaıta qulaı ketti. — Átteń... átteń...

— Sonsha nege ókindińiz?

— Ózegim órt, ókinbeske ne shara. Jasym otyzǵa jaqyndady, bir perzentke áli zarmyn. Qasiretimniń biri sol, endigi biri sen bolǵaly tursyń.

— Men úshin qasiret shekpeńiz.

— Nege shekpeımin? Perzentsizdiktiń qasiretin qansha sheksem de qos qatyn alýdy bal tatyǵan ýdy jutqandaı kórýshi edim. Ózim úshin qan keship kelgen sendeı aıaýly jandy ózgege qıǵannan sol ýdyń ózin jutqanym jaqsy emes pe?

Qyz eki qolyn erip otyrǵan burymynan, kózin Mádıden almastan ushyp túrekeldi:

— Sizdiń kim ekenińizdi bilmesten aıtqan manaǵy «aǵa» degen sózim perishtelerdiń qulaǵyna shalynypty, qashanda sony esińizden shyǵarmaǵaısyz, — dedi de júrip ketti.

Mádı kúle sóılep:

— Men egespeıin, egeser bolsam ondaı sózder perishtelerdiń qulaǵyna shalynbaq túgili, qudaıdyń qulaǵyna baılansa da elemeı ketetin ádetim bar, — dep edi; qyz jalt etip buryldy da:

— Jalynamyn, aǵataı, qudaıdyń qaharyna jolyǵarmyz, ondaı kúpir sózdi aıtpańyzshy! — dedi jalynyshty únmen.

Mádı qyzdan taǵy bir sáýleni, jannyń jańa bir sáýlesin kórgendeı tabyna qarap ornynan tura bastady. Qansha qaısar bolsa da qyzdyń jańaǵy jan sózi qaıystyrǵan sekildi. Únsiz kelip qyzdyń qolyndaǵy qorjyndy aldy, qyz da qasarysqan joq, ún qatpastan qorjyndy bere saldy. Ekeýine alystan jymıa qarap, úsh atty qatar jetektep Iman keledi. Onda da ún joq. Mádı qolyndaǵy qorjyndy qyzdyń qanjyǵasyna baılady da ózin attandyryp jatyp:

— O qasıetti babalar, men ózime ne tilesem sonyń bárin osy qyzǵa da tiledim, qoldaı gór, árýaqty babalarym, — dep edi, qyz:

— Ámın! — dep betin bir sıpady da atynyń ústine bir-aq yrǵydy...

6

...Mádıdiń kóz aldynan ótken ómirdiń bir elesi osy edi. Sıqyrlanyp qalǵandaı sileıip, aldyna barǵan shaıdy da dybysyn shyǵarmastan aqyryn tartyp áńgimeni qunyǵa tyńdap otyrǵan Tákish qart:

— Sonan keıin? — dedi shydamsyzdanyp.

— Sonan keıin men ol qyzdy myna Ǵaınıza kelinińizdiń áke-sheshesine ákelip bala etip berdim.

— Balasy emes danasy deseńshi. Qandaı ekenin kórmesem de aıtaıyn: seniń sózderińe qaraǵanda aqylyna kórki saı, kórkine erligi saı juldyzy bıik jan eken, qazir qaıda, tiri me baıǵus?

— Ol qazir sizdiń shaıyńyzdy quıyp otyr.

— A! — dedi Tákish qart tańdanǵan daýyspen. Onyń sol «a» degende ańqıa ashylǵan aýzy kópke deıin jabylǵan joq. Qyzyl jıek kózin jaǵalaı bir qydyrtyp ótti de:

— Mádıjan-aý, osy aıtyp otyrǵanyń ras pa?

— Nanbasańyz ózinen surańyz.

Tákish qart bul áńgimeniń anyǵyna endi sendi de tez jadyrady. Óıtkeni Mádıdiń Samaldy shyndyqtyń ǵana kýási etetinin biletin.

— Samaljan-aý, ras pa osy estigenderim? — dep, endi, ol Ǵaınızaǵa qarady. Onysy ruqsat suraǵan ısharaty eken.

— Aıtar jaýabyn, Tákeńniń suraýyna tatıtyn bolsyn, oılanyp al.

Ǵaınıza sony aıtyp ıek qaǵyp edi, Samal irkilmesten ún qatty:

— Ótirikti dármensizder ǵana aıtady ǵoı, bul inińizdi dármensiz deı almassyz.

Samaldyń bul sózi janyna jaǵyp ketti me qalaı:

— Oı, aınalaıyn senen, — dedi qart alystan emirenip, — Mádıdi batyr dep júrgenimiz jáı ánsheıin bos sóz, naǵyz batyr sen ekensiń ǵoı. Shaıyńdy shyǵara quıyp jibershi, qaraǵym.

— Táke, siz naǵyz batyrdy áli kórgen joqsyz.

— Ol kim?

— İshetin shaıyn osyndaı batyrǵa quıǵyzyp otyrǵan naǵyz batyr ózińiz emessiz be?

— E, et pen qymyz, shaı men maıǵa batyr ekenim ras. Aý, aıtpaqshy, Samaljan-aý, onda seniń, Mádıdi «jezde», Ǵaınızany «táte» deýiń qalaı?

Samal Mádıge qarap edi, onysy «jaýabyn sen ber» degeni eken.

— Qaıyn atam men enem meniń tilegimdi qabyldap muny bala etip alǵan edi, biraq onyń ol úıde ótken balalyq shaǵyn Ǵaınıza bes aıǵa jibergen joq. Ol úıine sondaı bir súıkimdi sulý qyz paıda bolǵaly tórkindegish bolyp ketken edi, bes aı boıy Samal ekeýimizdi birdeı synaǵan eken, munyń synynan ekeýimiz de súrinbeı ótippiz. Kúnderde bir kúni bul maǵan:

— Sen úshin ómirin qıǵan qyzǵa men júregimniń jartysyn qıdym, erteń Samalǵa quda túsýge baramyz, ázirlen, — dedi. Bar bolǵany osy ǵana, munyń bul bıligine Samal da qarsy bolǵan joq, men bolsa-bolmasa.

— Ol kezde meniń atym basqa bolatyn, osy úıge kelerde Samal atandym.

Samaldyń bul sóziniń túpki mánisin túsindirgisi kelgendeı Mádı ilip áketti.

— Ana jyly men úshin túrmede jyndanyp ólgen qyzdyń aty Samal edi, muny súıgendikten sol baıǵustyń da atyn óshirgim kelmedi.

Mádıdiń bir aýyr oıǵa túskenin Tákish qart baıqap qaldy:

— Oı, sabazym-aı, sabazsyń-aý, Mádıjan, sabazsyń. Búgingi bir áńgimeńniń ózinen elde joq eki keremetti kórdim.

Qarttyń osy sózi sebep boldy ma, joq álde aýyr oıdyń soqqysyna ózin sala bergisi kelmedi me, áıteýir Mádı tez jadyrap saǵatyna qarady:

— Ómir shirkinniń zymyraýyn-aı. Tún ortasy aldaqashan aýyp ketipti ǵoı, endi dem alǵanymyz jón bolar.

— Dem alǵany qalaı, — dep Tákish qart onyń betine qaraı qaldy, — syrqatyńnyń shyqqan tamyryn aıtpaq bolǵanyń qaıda?

— Ol uzaq áńgime, ony kelesi kelgende tyńdarsyz.

— Kelesi kelgende tyńdaıtynym kileń án men kúı. Kelinder uıyqtaı bersin. Meniń balam men kelinim qaıta beredi, sen qashan bitkenshe áńgimeńdi aıta beresiń, men tyńdaı beremin. Aıttym bitti, — dedi de «kóterseń de turmaımyn» degendeı bir qozǵalyp Tákish qart nyǵyzdana tústi.

Mádı úndegen joq, álde neni kózdegendeı kózin syǵyraıta qarap oıda otyr.

— Aldymen sizge bir suraý, meniń sol Saımaran myrzaǵa istegenim jaqsylyq pa, jamanshylyq pa?

— Ajaldan qutqarý asqan adamshylyq, adamshylyqtan asar jaqsylyq joq. Ony ne úshin suradyń?

— Men osy aýrýdy sol istegen jaqsylyǵymnan taptym.

— Qalaı?

— Men sol botqa bet sumyraımen arada jeti jyl ótkennen keıin burnaǵy jyly kezdestim. Bul meniń Altaı jerine aıdalyp qaıtqan betim edi, Semeıge deıin parohodka mingeli Ertis jaǵasyna taýdan aǵash ákele jatqan bir top ógiz arbaly júrginshilerdiń ortasynda án salyp kele jatyr edim, eki boz arǵymaq jekken qorapty lápshenkeli bir baı janymyzdan óte shyqty. Ondaılardy kórsem quıqam qurysa qalatyn ádetimmen betine jóndi qaraǵanym da joq. Janymdaǵylar tanymastan jalbaqtap bas ızesip jatty, men olarǵa da qosylǵanym joq, ánimdi úzbesten sala berdim. Onyń sońynda qos kúreńdi parlap jekken taǵy bir rdýan arba kele jatyr. Sirá, jármeńke sıaqty sán-saltanaty mol jerge ádeıi arnalyp jasalǵan bolý kerek, túri rdýanǵa uqsaǵanymen músini sondaı ádemi, ózi sý jańa. Belaǵashynan bastap tártesine deıin, jaqtaý aǵashynyń shabaqtaryna deıin oqtaı túzý, oqtaýdaı jup-jumyr. Bári de jasyl boıaýmen jańadan ǵana boıalypty. Ózim arbanyń mundaı túrin buryn kórgen joq edim, sondyqtan ba, áıteýir kózim soǵan ǵana tústi.

Olar uzap baryp toqtap edi, biz tusyna taman jete bergen kezde jýan qara bireýi daýystap: «Eı, ánshi jigit, mynaý ógiz aıańyna esil ándi qor qylmaı beri kel» dedi. Ol botqa betiniń soqtalanǵan maıy shúıdesimen jalǵasqan, dóńgelek saqaly qaq ortasynan kúzelgen, oń jaq betiniń tyrtyǵy bar, qarny qazandaı bireý eken. Bórkiniń astynan syǵalaǵan bir kózi jylannyń kózindeı jylt-jylt etip meni jep barady. Men onysyna túsingenim joq, sondyqtan elegenim de joq. Onyń qasyndaǵy, jartylaı qala jurtynsha kıingen eki jigit qatar túzep aldyńǵy jaqta otyr. Atshynyń ornynda otyrǵanymen ekeýi de atshy emes ekeni kıimderinen kóringendeı. Sirá, bul úsheý bir týma bolý kerek, ásirese jigitter birine-biri kóbirek uqsaıdy. Olardyń eki arasy qosylyp tutasyp ketken qoıý qara qastary da, byrjıǵan sýyr betteri de birinen-biri aınymaıdy. Ekeýiniń kıimderi de uqsas, tek ekeýiniń taqıasy eki tústi. Biri qarakókten, ekinshisi shymqaı qaradan kıipti. Jýan qara meniń qaıda baratynymdy surap aldy da: «onda jol serigi ekenbiz, biz de Semeıge onan ári Qoıandy jármeńkesine baramyz, bizben birge júr» dedi. Men qýanyp kettim.

Biraq meniń bul qýanyshym kireshi dostarymdy qýanta qoıǵan joq. Ózderimen birge ótken eki kún meni olarǵa etene etip jibergen eken. Bireýleri «jarym jolǵa kelgende bizdi tastap ketkeniń qalaı?» Dese, án qumar jastary jınala qalyp «aǵataı-aý, bizdiń alaqanymyzdy qaıdaǵy bir belgisiz myrzanyń arbasy ǵurly kórmegenińiz qalaı?» dep qorshap aldy. Shynynda olar meniń kim ekenimdi bilmesten alaqandaryna salyp aıalap kele jatqan edi, endi ne isterimdi bilmeı turyp qaldym. Ańsaý degen — aýyr derttiń biri eken, eldi saǵynǵanym sondaı, qudaıym kóbelek etip ushyrsa oǵan da rıza bolatyn túrim bar. Meni jastardyń bul qorshaýynan ózimmen bir arbada kele jatqan Qarǵajan deıtin tapal shal qutqaryp jiberdi. Ol arbadan túsip ortamyzǵa keldi de: «Sender saǵynýdyń qandaı zapran ekenin bilmeı bul sabazdy bosqa qınap tursyńdar. Sózdi qoıyńdar da alaqandaryńdy jaıyńdar» dedi de, alaqanyn jaıyp tizerlep otyra qaldy. Men qýanǵanymnan tizemniń jerge qalaı sart etkenin de bilgenim joq. Meni qorshap turǵandar da alaqandaryn menimen jarysa jaıyp bir tizerlep otyra-otyra ketti. Qarǵajan denesi qarshyǵadaı bolsa da úni suńǵylasha suńqyldaıdy eken, neler asyl tilekterdi túıdek-túıdegimen suńqyldatyp kelip, basyma úıgen kezde meniń kózimnen jas yrshyp ketti. Tipti osy batasy úshin onyń qasynda qalǵym da keldi, biraq eldi, ásirese jastaıynan tiri jesir bolyp qalǵan myna ekeýin ańsaǵan kóńil taǵat tappady. Bata bitip bet sıpalysymen ornymnan atyp turyp birinen soń birin jaǵalaı qushaqtap bárin de keýdeme bir-bir qystym da, anadaı jerde ózimdi tosyp turǵan belgisiz myrzaǵa bettedim. Ózimniń kim ekenimdi bilmesten ánimdi syılaǵany úshin oǵan aıtar alǵysymdy aıttym. Meni óziniń qasyna alar degen úmitte edim, ol úmitim dalaǵa ketti. Endi baıqadym, onyń sol jaq kózi soqyr eken. Soqyr kózin maǵan kórsetkisi kelmegendeı qyryn qarap keıingi arbanyń atshysyna daýystady da: «Eı, dúleı, myna myrzanyń jatsa tósegi, jantaısa jastyǵy bolǵaısyń. Óziń beri kelip ketshi» dedi. Meniń meselim qaıtyp qaldy, biraq elge tez jetýdi ańsaǵan tilegim meseldiń qaıtqanyn eletken joq. Qos kúreń at jegilgen keıingi arbaǵa bardym da ıyǵyma asyp alǵan qorjynymdy arbanyń ústine tastaı saldym.

Soqyr myrzanyń Dúleı degeni dese degendeı, túri túksıgen, tulǵasy dóńkıgen bireý eken. Meniń sálemimdi jóndi almastan alshańdaı basyp myrzasyna bardy da, onyń sybyrmen aıtqan ámirin qyrynan turyp tyńdap alyp qaıta keldi. Men onyń shyn aty «Dúleı» bolmas degen oımen aty-jónin surap edim: «Nemene, meniń myrzamnyń ótirik aıtqanyn buryn talaı estip pe ediń?» dep dúńk etti. Men úndemedim, ol arbaǵa otyra bere «al baýyrym, aldymyzdan bir maıa shóp kezdeskenshe óz kúnińdi óziń kóre tur. Qorjynyńdy tósek, meni jastyq etseń de meıliń, tek án salyp basymdy aýyrtpa» dedi.

Dúleıdiń bul sózinen óziniń de mánin uqtym. Endi oǵan ólsem óligim jantaıar ma. Arbanyń bel aǵashyna kóldeneń shegelengen qalyń taqtaılar tep-tegis eken, túrmeniń qý qaraǵaıyn talaı tósengen basym, tap bir sony saǵynyp qalǵandaı qorjynymdy jastanyp sol taqtaıdyń ústine qulaı kettim. Janymdaǵy jalǵyz serigim Dúleımen áńgimem jańaǵy bir-eki aýyz sózben bitti. Biraq onyń qıastyǵyn qyzyq kóretin sekildimin, tezirek jadyratyp áńgimelespesem zerigetin túrim bar. Sol oımen ony sózge shaqyryp:

— İnishek, ózińe tartqan balań bar ma? — dep edim.

— Eı aǵaı, jynyma tımeı jaıyńa jatsań qaıtedi, — dep zirk etti. Men basymdy kóterip aldym:

— Jynyńa tıgendeı ne istedim?

Ol teri shalbarynyń balaǵyn túrip jiberip aıaǵyn aldyma kóldeneń tosty da:

— Mine meniń balalarym, maǵan tartqandaryn ishinen óziń tanyp ala ber, — dedi aq tyrnaqtyń úlkendigindeı túıinder qaptap shubarlanyp ketken baltyryn alaqanymen bir salyp qalyp. — Qatyny joqtyń balasy boıyna syımaı baltyrynda júretinin bilmeseń bilip al, kórmeseń kórip qal. Esirkep mańdaıynan sıpaǵyń kelse sıpaı ber, túri shıqanǵa uqsaǵanymen aýyryp syzdaýdy bilmeıdi.

Áńgimemiz osymen taǵy bitti.

Eki qolymdy tóbeme qoıyp shalqamnan jatyrmyn. Bir aq ıyq aspannyń zańǵaryna shyǵyp alyp Altaı taýyna qaraı samǵap barady. Sony kórip daýysymdy sol qyrannyń qanatynyń zýylyna qosqym kelgendeı shyrqaı jónelip edim, serigimniń jańaǵy bir sózi esime tústi de kenet toqtaı qaldym. Ol álde neni aıtyp, ózine-ózi kúbirlep keledi. «Bir kózine saǵyz japsyryp alypty, onysy nesi? Meniń atymdy óz ákeńniń atymen ata degeni — ne sóz? Sonda ol meniń ákem bolmaq pa?»

Men onyń ne aıtyp kimmen kúbirlesip kele jatqanyn surap edim, ol «jaı, osyndaı ońashada ózimmen ózim sóılesetin jynym bar, shý, janýar, shý, shý», dep attaryn aıdaı tústi. Bizdiń bul áńgimemiz de osymen taǵy úzildi.

Attardyń cay jelisi jer tanabyn qýyryp jibergendeı talaı belderden asyp, talaı ólkelerden óttik.

Jolshybaı kezdesken maıadan arbanyń jaqtaýyn shópke toltyryp aldyq. Oıda jatyp baıqamappyn, bizder manaǵy úlken joldy tastap basqa bir, jazdaı jan baspaǵan ker jolǵa túsippiz.

— Aý, týysqan-aý, keń joldy tastap tar jolǵa túskenimiz qalaı? Baǵytymyz batys edi, teriske bet alyppyz ǵoı?

— Endi eki kúnnen keıin osy tar jolmen keıin qaıtamyz da, keń jolǵa túsemiz.

Meniń. suraýym da, Dúleıdiń jaýaby da osymen bitti. Men endi sol ógiz arbaly kireshilermen kete bermeı osylarǵa ileskenime ókine bastadym. Ókinýdiń aqyry úreıge aınaldy. Aldymyzda Qarqaralynyń bir silemi sekildenip qalyń qaraǵaıly taý jatyr. Soǵan ilige bere jańaǵy keń joldyn, ózi taramdalyp ár saıdy órlep ketti. Aldyńǵy arba jıegin kók shalǵyn basyp ketken bir eski jolǵa tústi de órlep baryp jan-jaǵy qaraǵaıly quzdyń ishine baryp kirdi. Quzdyń orta tusynda alaqandaı alań bar eken. Sol alańnyń qaq ortasynda úlken aǵash úı tur. Sanap kelemin, kún jaq betinde on eki terezesi bar, terezeleriniń bári de qaqpaqty, qaqpaqtyń bári kóldeneń temirmen qursaýlanǵan. Úıge jalǵas qyzyl kirpishten salynǵan saraı tur. Onyń saraı ekenin bilgenim birde-bir tereze joq. Qaladan alys mundaı jerge bul qyzyl kirpishtiń qaıdan kelgenin oılap taba almadym. Saraıdyń bir buryshy mujyla bastapty, tek soǵan qarap ertede salynǵan, muny salǵan qazaqtar emes ekenin ǵana taptym. Aldyńǵy arba sol saraıdy aınalyp kelip shyǵys jaq aldyna kelip toqtady, jete bere biz de toqtadyq. Saraıdyń bul betinde de tereze joq, biraq kók temirden jasalǵan eki esigi Qarqaralydaǵy qyzyl dúkenniń esikterin elestetetindeı. Meniń atshym bolyp kelgen Dúleı eki arbanyń da atqosshysy eken, ol óz arbasynan túse sala arǵymaqtardy doǵara bastady.

— Myrza, myna sáýletti de dáýletti dúnıe sizdiki me? — dedim, arbadan túse sala jelpinip turǵan soqyr myrzaǵa jaqyndap.

— Meniń toqalymnyń dúnıesi, — dedi ol salmaǵymen jerdi oıyp jibergisi kelgendeı shirene túsip.

— Toqalyńyz orys qyzy emes pe?

— Joq, noǵaı qyzy. Ony nege suradyń?

— Qazaqtar mundaı sáýletti ózine qımaıdy ǵoı.

Ekeýmizdiń bar shúıirkelesken túrimiz osy, nege ekeni belgisiz, ol betin menen alyp qashyp, kóp úıirile qoımaıdy. Meniń qazaqtardy mineı aıtqan sózime jaýap qatpastan jigitterine ámir bere bastady:

— Aldymen shurqyraı bastaǵan ishek-qaryndy jubatyp alaıyq, attardy anaý doǵarar. Sen ekeýiń dastarhandy mynaý báıterektiń kóleńkesine jaıyńdar. Qablan, sen, dastarhan jaıýdy Qarataıǵa qaldyr da óziń qol shaıatyn sý ákel, — dedi de, ol syńar kózimen meni bir atyp tastap óziniń sharýasymen aýlaqqa ketti. Onyń bul kóz qarasynda ne syr baryn men bile almadym.

Onyń aıtqany eki bolǵan joq, báıterektiń túbine berekeli dastarhan jaıyldy, onyń ústine aqýyz maıy aralas baǵlannyń eti aqtaryldy. Sabanyń ıisi múńkigen, tomardaı maıy betine qazdaı qalqyǵan qymyz ıisi muryndy jaryp barady. Baǵlan qozynyń aq maıy aqtarylǵan eti aldaryna kelgende kózderi tunjyramaǵan bireýi qalǵan joq, tipti myrzanyń soqyr kózi de ashylyp ketken sekildi. Men ony kórsem de dál Sol jerde oı bólmeppin. Ol bir ýys sheńgel etti asaı bere betin menen buryp áketti. Etti asaýdan, qymyzdy simirýden men de qalysqanym joq. Beseýimiz bes qasqyrdan kem túspegen sekildimiz. Bir qozynyń etin bes-aq asap qoıǵandaı lezde joq ettik. Tipti bar jegeni jumyryna juǵym bolmaǵan ba qalaı, qaısy bireýleri baýyrsaqty qymyzdyń ishine salyp jiberip qashan shartıǵansha qaryndaryn aıaǵan joq.

— Al jigitter, tamaqty qasqyrsha jedińder, endi jumysty adamsha isteńder, — dedi soqyr myrza. — Aldymen arǵymaqtardy saraıdyń ishine kirgizińder, aıaǵyna kisen salyńdar. Aldyna shópti úıińder, naýany ákep aldyna ornatyńdar da ishin sýǵa toltyryńdar. Sonan keıin láshpenkeni ber jaǵyna kóldeneń qoıyńdar da qaqpany qulyptańdar.

Onyń aıtqany eki bolǵan joq, jigitteri saraıdyń qaqpasyn aıqara ashyp tastap jumysqa qyzý kirisip ketti. Men boı talastyrǵym kelgendeı kerilip soqyr myrzanyń janynda shalqamnan jatyrmyn. Bir sát basymdy kóterip kóz tastap edim, Dúleı jigit bir dáý aǵash shelekti qudyqqa qaraı áketip barady eken, oǵan mán bergenim joq. Olar jumystaryn tyndyryp bolyp bizge qaraı bettegen kezde qasymda jatqan «qamqorshym» qasqyrsha buryla bere maǵan kóz tastady.

— Al, meımanym, bizder myna eki arǵymaq pen láshpenkeni osy jerge qaldyryp ózimiz eki kúndik sapar shegemiz. Sen osy jerde attardyń qasynda qala turasyń.

Men sener-senbesimdi bilmeı qaraı qalyp edim, onyń jaýlyqqa bekingenin sezdim, biraq óziniń kim ekenin áli bilgenim joq. Mana qamqorshymdaı kórip qýanǵan edim, endi qutyrǵan qasqyr men jalǵyz kózdi dajaldyń birin kórgendeı seskene bastadym. Biraq seskengenimdi sezdirgim kelmeı:

— Joldaryńyz bolsyn, kete berińizder. Men jaıaý jortýǵa úırengen janmyn, kelgen izime qaıta túsemin de kete beremin, — dedim.

— Joq, baýyrym, — dedi ol maǵan qaramastan, — bul jerdiń qasqyry qoıdaı óredi, ony bile tura seni qasqyrdyń jemi ete almaımyn.

Onan ári tyńdaǵym kelmeı tura berip edim, Qablany men Qarataıy aıaǵymnan tartyp qalyp shalqamnan túsirdi de qudyqqa qaraı dyryldatyp súıreı jóneldi.

— Qol tıgizýshi bolmańdar, qudyqqa arqanmen salyńdar. Sóıleı qalsa tunshyqtyryńdar.

Soqyrdyń ámirin uqsam da oıyna áli túsingenim joq, bar bilgenim áıteýir mende eski kegi bar bireý. Baı ataýlynyń bári birdeı ózime qas ekenin bilemin, tek mynaý soqyr sonyń qaısysy ekenin bile almaı dalmyn. Qansha oılansam da mundaı soqyrdy qaıdan kórgenimdi esime túsire almadym. Adamnyń aıaǵy jerden ketse qalǵan denesi qańbaq sekildi eken, bar kúshimdi salyp qansha qatty serpilsem de aıaǵymnan qushaqtaı súıregen álýetti qoldardyń birde-bireýin bosata almadym. Tek eki qolymnyń saýsaqtarymen jerdi soqadaı jyrtyp kelemin. Bir kezde qolym judyryqtaı tas túbirine ilinip edi kúshtiń shıyrshyq atqany sondaı, aıaǵymdaǵylardyń birin ushyryp jiberdim. Ol da ólermen eken, meniń tepkilegenime qaramastan qaıta jarmasty. Olar meniń aıaǵymnan aırylmaıdy, men tastan aırylmaı kerilip turyp kenet qolymdy bosatyp jiberip edim, denemniń serpilgen ekpinimen baryp ekeýi de qulap tústi, biraq ózderi qulap jatsa da aıaǵymnan aırylǵan joq. Meniń bul qımyldan tapqan oljam tabanym jerge tıip edi, eki qolym ana ekeýiniń jelkesinen sart etti. Amal ne ol qaıratymnyń da qaıyrymy bolmady, tý syrtymnan kelip moınyma arqan tústi de, keýdeme myltyq tireldi. Moınyma arqan salyp óltirerdeı qımyldap turǵan ózimniń jol serigim Dúleı de, keýdeme myltyǵyn tirep turǵan soqyr myrzanyń ózi. Meniń ómirde janym shoshıtyn úsh jaýym bar. Olar: jylan, býra, myltyq. Qazir qarsy aldymda sol úsheýinen de qorqynyshty bir jyrtqysh tur. Ol myltyǵyn keýdeme tirep turǵan soqyr myrza. Onyń soqyr kózi de múldem jaınap ketipti. Kózin meni aldaý úshin saǵyzben bitep alǵanyn, Dúleıdiń manaǵy kúbiriniń syry osy ekenin endi ǵana sezdim. Bul baıaǵy ózim ajaldan qutqaryp jibergen Saımaran deıtin botqa bet, sasyq myrza ekenin endi tanydym. Onyń betindegi tyrtyq sol kúni Samaldyń qamshysy salǵan tańba ekenin de sezdim. Moınyma qyl shylbyr salyp qylqyndyryp turǵannyń kim ekenin de endi tanı bastadym. Ol Saımaranmen alǵash kezdesken qandy kezdesýde Samaldyń arashasymen ǵana jany qalǵan Sálim deıtin malaı jigit. Biraq ol meniń kim ekenimdi bilmeıtin sekildi. Saımaran meniń tanyǵanymdy sezip sóıletkisi kelmeı, únińdi shyǵarsań óldim deı ber. Ólgiń kelmese durystap tyńda. Men saǵan mundaı qataldyqty biz asatyn asýlardan asa almaıtyn bolǵandyqtan osy jerde qalatyn arǵymaqtar úshin jasap turmyn. Sen qudyqqa otyrasyń da solardy kúzetesiń. Qasqyr kelse olar shurqyraıdy, sol kezde aıqaı salsań boldy. Seni qudyqqa salyp ketýim osyndaı qamqorlyq ekenine kózińdi erteń jetkizemin. Ázirshe mynaý shelekke otyr da qudyqqa tús, sol shelektiń ústine otyr. Qoryqpa, bulardyń esh qaısysy seni qulatyp jibermeıdi, óıtkeni seniń maǵan erteńgi kúni qandaı kerek ekenińdi bular biledi» dedi.

Meniń únim de, kúshim de baılandy, tipti esim de qalmaǵan sekildi. Ekeýi aıaǵymnan tartsa, bireýi shylbyrmen moınymnan súırep, endi bireýi myltyǵyn keýdeme tirep qudyqtyń basyna alyp keldi. Bar bilgen sózimdi aıtyp jalynǵym da keledi, biraq namysym jibermeıdi. Ashshy sóz aıtsam myna sumyraı atyp jiberýden taıynar emes. Ózderi jolshybaı keńesip kórimdi kúni buryn saılap kelgen sekildi. Baýy jýan eli qaıystan taǵylǵan shelek sý tartatyn shyǵyrshyqtaǵy arqanǵa baılaýly ázir tur. Bar baıqaǵanym sol ǵana. Qoryqqannan esimniń shyqqany sonsha, men tipti qarsylasýdy da umytyp ketken sekildimin. Tórteýiniń qaýmalap ákep qudyqtyń jıeginde turǵan shelekke qalaı salǵanyn da, qudyqqa qalaı tastap jibergenin de jóndi ańǵarǵanym joq. Bul bir jan-jaǵy aǵashpen shegendelgen tereń shyńyraý eken, shelek sýǵa baryp kúmp etken kezde shyǵyrdaǵy ushy sheshilip ketti me, joq álde analar kesip jiberdi me bilmeımin, áıteýir arqan qolyma keldi. Nege ekeni belgisiz, olardyń esh qaısysy ún qatqan joq. Saımaran kelip endi ister qastandyǵyn aıtar dep edim, ol da únsiz. Azdan soń arbanyń júrip ketken dybysy bilindi de alystap baryp óshti. Qudyqtyń sý tolǵan deńgeıine deıin taspen shegendelgen eken, muzdaı sýy denemdi qaryp barady. Ústimdegi kıimim shalbarym men kóılegim ǵana, basqa kıimderim manaǵy aǵash túbinde qalyp qoıdy. Aǵash shelektiń septigi bolǵan joq. Tas shegenniń ústińgi sheti kemer eken, eki aıaǵymdy sonyń eki jaǵyna salyp bir az turdym. Qurǵaq bolǵanymen tastyń yzǵary shekemnen óte shyqty. Tipti bolmaǵan soń arqannyń eki ushyn eki aıaǵyma orap aldym. Bir táýiri munyń yzǵary joq, tek ár qyltanaǵy ınedeı qadalady, qadalsa da sonyń demeýimen bir az shydadym. Demimdi aldym, esimdi jınadym, endi osyndaı álim bar kezde jantalasyp kórýim kerek. Sol oımen arqannyń bir ushyn bilegime baılap ekinshi ushyn shýmaqtap alyp qaıta-qaıta syrtqa laqtyramyn. Ondaǵy oıym arqannyń ushy shyǵyrshyqtyń aǵashyna baryp oralsa deımin, ol úmitim aqtalmady, arqannyń ushy dalaǵa shyqqanymen shyǵyrshyqqa oralmady. Sirá, eski aǵash úıdiń kesip salynǵan qabyrǵasy bolý kerek, shegendelgen aǵashtyń beti tep-tegis. Jalǵasqan jylǵalary jymdasyp ketken, qoldyń saýsaǵy, aıaqtyń baqaıy ilinetin budyr joq. Sonyń saldarynan eki ret sý betine qulap tústim. Bar qarýym temirden basqany kesip túsetin almas bákim ǵana. Tuıaq ilinetin jerdi sonymen qashap otyryp sý betinen biraz kóterildim, orta deńgeıine jetkenimde aıaǵym taıyp ketip sý betine qulap tústim. Esimdi jıyp qaıta umtyldym. Alǵashqydaı emes tásildenip alǵan sekildimin. Mundaıda bir súıem jer myń shaqyrymdaı kórinedi eken, bir súıem ilgerileý úshin tórt jerdi qashap, tórt eli kertýim kerek, saýsaq pen baqaılardyń biri sol kertikke ilinbese qulaısyń da ketesiń. Baıqaımyn, alǵashqydaı emes álsireı bastaǵan sekildimin. Áli jol ortasyna jetkenim joq, toqtap dem alýǵa tıanaqty jer joq, endigi kúnim ne bolar. Ol arasy belgisiz, úmitten góri úreı kúshti. Álden ýaqytta attardyń shurqyraǵan daýysy estildi. Ózim jan alqymynda tursam da janýarlarǵa janym ashyp bar daýysymmen aıǵaı saldym. Bir kezde ózime qaraı kele jatqan dybys bilindi. Qasqyrdan basqa ne bolýy múmkin ekenin izdep kezgen oıymdy tejegenshe bolǵan joq, aýzy-basyn túk basqan bir orys qudyqqa kelip úńildi. Ony kóre sala men «qutqara gór, aǵataı» dep eki tilde birdeı aıǵaı saldym. Ol basyn shaıqap: «Aqymaq, tal túste kisi qudyqqa túse me eken» dedi de ketip qaldy. Men ózim biletin orysshany aıamaı, aıǵaı salyp oǵan jalyna bastap edim, ol maǵan kómekteskeli ketken eken. Eki shylbyrdy jalǵap qudyqqa tastady da, «aqymaq shaıtan, usta mynadan» dedi orys tilinde sóılep. Qolym onyń shylbyryna ilingen kezde men qus bolyp kettim-aý deımin, bir-aq yrǵyp jer betine shyqtym da beıtanys dosymdy qushaqtaı aldym. Ol Demın deıtin ormanshy eken. Qasynda jasy on tórt-on bes mólsherinde balasy bar. Ekeýi orman kezip júrip arbanyń izin kóripti de sonyń ne ekenin bilgeli kelipti. Sóz álpetinen Saımaranmen qany qas ekenin bilip aldym da basymnan keshken jaılardyń, ásirese ol ekeýimizdi qastastyrǵan qandaı taǵdyr ekenin jasyrmastan aıtyp berdim. Ol meniń áńgimemdi uzaq tyńdap aldy da, «qalǵan áńgime keıin, úıge barǵan soń, balamnyń aldyna min» dedi. Onyń úıi taýdyń arǵy betinde eken. Túnimen syı-qurmetine kenelip ótken-ketken áńgimeni soǵyp ertemen meniń kórim bola jazdaǵan qudyqtyń basyna qaıta keldik.

Ondaǵy oıymyz meniń kıimderimdi kózden tasalaý bir jerge tastap ketken bolar degen úmit edi, olaı bolmady, kıimim tabylmady. Men jalań aıaq, jalań bas, kóıleksheń kete berýge bekinip onyń úıinen kıip kelgen etigim men kenep keýdesheni sheshe bastap edim, ol óziniń daǵdyly sózin taǵy qaıtalady:

«Aqymaqtyń sózi aqyldyǵa jaraspaıdy. Semeıge aman jetseń myna hatty sondaǵy qaryndasyma tabys et. Adresi syrtynda. Kıimderimdi sonyń úıine tasta. Aqyldy adamdar solaı isteıdi. Qoshtasýdy da qoıa tur. Kelgen joldaryńa jaqyndaý jerde bir pishenshiler bar, men seni aǵash ishimen jaǵalatyp aparyp solarǵa jaqyndatyp tastaıyn. Olar Semeıge shóp tasıdy, solarmen selbesip ketersiń, biraq meni sen kórgen joqsyń, seni men kórgen joqpyn, osyny uǵyp al».

Sońǵy sózdi onyń ne úshin shegendep turǵanyn sezsem de úndegenim joq, óıtkeni ol meniń tóselgen syrym. Onyń esesine basymdy ızep ómir boıy aıtar alǵysymdy aıtýdan jalyqqanym joq. Jolǵa jýymaı aǵashtyń bir qabat ishimen júrip otyryp kózegen jerine alyp keldi de:

— Ana bir obaly tóbege shyqsań ar jaǵynan pishenshilerdiń úıi kórinedi. Soǵan bir jetseń sonan ári óz kúnińdi óziń kóre alatynyńa men kepil.

Ol murtynan kúle turyp sony aıtty da qoshtasqaly qolyn usynyp edi, men ony qushaqtaı aldym. Ol meni keýdesine qatty qysyp arqamnan qatty bir qaqty da atyna qarǵyp mindi.

— Umytpa, — dedi bar aıtqany. Ol sony aıtyp aǵashtyń ishine qaraı shaba jóneldi, men:

— Alla birimizdi-birimiz umytpaýǵa jazsyn, — degennen basqa sóz aıta almaı qala berdim. Mendegi bir baqytsyzdyq osyndaı jaqsy adamdarmen lezde dostasyp ketemin de tez aırylamyn. Aıdaýda ótken jyldar men kúnderimde de talaı jaqsy orystarmen dostasyp kettim, biraq solardyń birde-bireýimen bir jerde uzaq ómir súre alǵanym joq, olarmen ótkizgen kúnderimniń bári de tátti uıqyda kórgen tús sekildi. Bir táýiri eske túsken elesiniń ózi jan jarasyn jadyratyp jiberedi.

Mádı ótken kúnniń bir tamshy ýy júregine tamyp ketkendeı keýdesin sıpap otyrdy da eńsesin kenet kóterip aldy, áńgimesi de jalǵandy.

— Ormanshy dosym «bul ólkeniń shóbi bir jazda eki márte shabylady» degen edi, onysy ras eken. Ol megzegen obaly tóbege shyqsam, arǵy beti uzyn aqqan ólkeniń boıy jypyrlaǵan kepene, shómele shoshaq eken, qaısy bir jerinen maıalar da kórinedi. Sol ólkeniń keýde tusynan kelip qosylatyn bulaqtyń basynda jalǵyz úı tur. Úıdiń mańynda kózge ilinetin túk joq. Aýlaqta bir ala sıyr jaıylyp júr, bulaq basyndaǵy shiliktiń arasynan bir qara kók attyń qulaǵy seltıedi. Onyń túgi túsi men tóbesine naızadaı shanshylǵan jebeli qulaǵy ózimniń eldegi kókdaýylymdy elestetip júregimdi bir tilip ótti. Aldymnan bir aq tóbet arsyldaı shyǵyp edi, úıden beri shyǵa bere úrýge de, júrýge de eringendeı shiliktiń kóleńkesine qaraı qaıtyp ketti. Kıgiz esikten basyn ǵana shyǵaryp bir áıel qarady da joq boldy. Bulardan basqa bar kórgenim beldeýdegi ala buzaý ǵana. İlbı basyp úıge keldim. Qaq tórde arqasyn júkke súıep bir jigit dombyra shertip otyr, sirá sonyń qaryndasy bolý kerek, ekeýiniń qas-qabaǵy aınymaıdy, onan jastaý kelinshek aǵash tósektiń ústinde urshyq ıirip otyr. Sálem bere kirip kelgen menen ekeýi de seskenip qaldy.

— Shyraqtarym, men adammyn. Adamnyń adamnan shoshýy jaman yrym. Bastaryń jas, aldaryńda jarqyraıtyn áli de talaı juldyzdaryń bar, jaman yrym jasamańdar, — dep olardy sózben bastyrmalata kelip jigittiń janyna otyra bere dombyrasyna qol sozdym, — İnishegim, dombyrańa ruqsat etshi.

Jigit sózge kelgen joq, tańdana qaraǵan qalpyn buzbastan dombyrany qolyma ustata saldy. Jańa baıqaǵanmyn, ol Tátekemniń «Sarjaılaýyn» tartqysy kelip, bir jerin keltirse de ekinshi bir jerin keltire almaı otyrǵan-dy. Dombyranyń baby sol kúıge dál kelip turǵanyn sezdim de, qulaǵyn buramastan «Sarjaılaýdy» tarta jóneldim. Sirá, ózderi án men kúıdiń adamy bolý kerek, ekeýi birden uıyp sileıip qaldy. Jigittiń kózi meniń dombyranyń betinde oınaqtaǵan on saýsaǵymda, meniń kózim kelinshekte, ol da qadala qaraýdan taısalar emes, jany kúıge terbelgendeı gúl-gúl jaınap eki beti albyrap barady.

Kúı aıaqtalǵan kezde jigit demin endi ǵana alyp:

— Aǵaı, — dedi. Basqa sóz aıta alǵan joq, aıtýǵa úlgirtkenim joq. Kelinshektiń júregi alǵysqa toly ekenin óńinen kórip otyrmyn. Kózdi baılap kóńildi mastandyratyn sol bir rahatqa bata túskim kelip dombyranyń qulaǵyn tezirek burap «Sylqyldaqty» syńqyldata jónelip edim, kelinshektiń bar býyny bylqyldap ketti... Ony kórip ózim de balqı bastadym. Qatty qımyldasa júregi úzilip ketetindeı qyldaı qımylmen urshyǵyn jastyqqa súıedi de aqyryn jyljyp jerge tústi. Maǵan tájim etip sálemdeskeni bolý kerek, bir tizesin búgip basyn sál ıdi de, bir qolyna taıanyp aqyryn otyra bastady. Men olardy sıqyrlaı túskim kelip ádemi kúılerdiń birinen soń birin túıdektetip tóktim de, dombyrany jigittiń ózine usyndym:

— Raqmet, baýyrym, ózińnen dombyrań jaqsy sóıleıdi eken.

Meniń bul sózime kelinshektiń kúlkisi keldi, biraq kúle almaı sypaıy jymıyspen tómen qarady. Jigit sol, ánge uıyǵan qalpynda áli sileıip otyr, esi endi ǵana kirgendeı sálden soń ǵana ún qatty:

— Ǵajap! — dedi ol basyn shaıqap, — siz dombyrany adamsha sóıletedi ekensiz, bul ne ǵajap? Men soǵan áli qaıranmyn. «Sarjaılaýdy» tartqanda dombyranyń betinde oınaǵan saýsaqtaryńyz cap dalanyń saǵymyna uqsap ketedi eken. Sony úırenýge bola ma?

Men «dombyrańa cap dalanyń sáni men ánine qosa zaryn sala alsań saǵymyn salý qıyn emes» dedim.

Jigit meniń bul sózimniń oraıyna taǵy birdeńe demekshi edi, kelinshek bólip jiberdi.

— «Sarjaılaýdyń» kúıinde: cap dalanyń sáni men áni, zary men saǵymy bolǵanda, eliniń tálimi qalaı bolmady eken? Álde qyzy tájimsiz, uly tálimsiz ósken el me eken?

Kelinshektiń sóz saıysyn tilep otyrǵanyn sezdim de, óz sózimen ózin urǵym keldi.

— Men kókekten basqa qustyń óz atyn ózi shaqyrǵanyn bilmeýshi edim, — dep edim, ol mıyǵynan kúle sóılep:

— Keshirińiz, kózińizdiń aqaýy baryn bilmedim, — dep meniń ózimdi ilip tústi. Ol men jańa kúı shertip otyrǵan shaqta óziniń tájim etip tize búkkenin aıtyp otyr. Men kókek degen sózdi aǵat aıtyp jeńilgenimdi sezsem de syr bermeı, jeńetin syltaý izdep, jigittiń jón suraı bilmegen kinásin oǵan aýdara sóıledim.

— Saý kózimniń qandaı aqaýy baryn bilmeýshi edim, sondyqtan bolar, jón suraýdy jolaýshydan kútetin tálimderińizdi bilmedim. Ózim eleýsiz bolǵan soń saýsaqtaryma búgilgen tizeńizdi elemegenim ras.

Osy sózge kelgende kelinshek múdirdi. Óıtkeni men sálem bere kirgen kezde ekeýi de únsiz qalǵan-dy. Meniń sony aıtyp otyrǵanymdy sezse de syr bildirmeı ol da men sekildi syltaý izdep oılana kúlimsirep otyr. Men onyń sózin oımen baǵyp, kózin kózben ańdyp dombyrany qolyma qaıta aldym.

İzdep otyrǵan syltaýyn sol dombyradan tapqandaı kelinshek tez ózgere qaldy:

— Dombyrany ornyna qoıyńyzshy, — dedi. Men muny kútken joq edim.

— Nege? — dedim onyń betine tańyrqaı qarap.

— Meniń aǵaıymdy jón suraýdyń jolynan taıdyrǵan sol dombyra.

Kelinshek bul sózimen ózin men taqqan aıyptan da qutqardy, jón suraı bilmegen aǵasyn da aqtap qaldy. Sonysyna razy boldym da jónimdi jarym-jartylaı aıta bastadym. Aıdaýdan kele jatqanymdy jasyrý úshin tonalǵan jolaýshy bolyp kórindim. Manaǵy mejem durys, myna jigit kelinshektiń aǵasy eken. Úıdiń ıesi basqa serikterimen Semeıge shóp sata ketipti. Olar Semeıge ketkenderdiń erteń keletinin, eki kúnnen keıin shóp alyp qaıta ketetinderin aıtyp berdi. Qansha asyqsam da amalym joq, sol jolaýshylardy tosatyn boldym. Kelinshek áńgimeni bastap bere sala shaı jabdyǵyna kirisken edi, malǵa kedeı kóringenimen dastarhany baı eken. Dastarhannyń ústine aq syqpa men sary baýyrsaq, irimshik úsheýi aralas tógilip ıisi ańqyǵan sary maı sol úsheýiniń ortasynan oryn aldy. Otyzǵa kelgenshe úılene almaı júrgen Begen deıtin kedeı jigitke Táttimbettiń kúıin jaqsy tartqany úshin, beıtanys eldiń bir qyzyn tegin bergen eken, sol sıaqty Tátekemniń kúıleri meni beıtanys jastardyń qurmetine bóledi. Qurmettelgenime men mázbin, qurmettegenine olar máz. Olardyń máz bolatyn sebebi: jolaýshylary kelip, onan qaıta jolǵa shyqqansha tórt kún ótedi, oǵan deıin menen talaı kúı úırenip qalmaq. Ol oılaryn ekeýi de jasyrǵan joq. Ózim de sondaı oıda edim, shaıdan keıin bári de buzyldy. Óıtkeni Saımarannyń qudyǵyna ózim tastalǵan qorasynyń aldynda bir taqyr shoqy bar-dy, shaıdan keıin dalaǵa shyǵyp edim, sol taqyr shoqy kózime túse ketti de keýdemdegi bar kegimdi birden tutatyp jiberdi. Oılap qarasam kesheden bergi isimniń bári ezdik, essizdik eken. Tipti anaý ózin ólimnen qutqarǵan jaqsylyǵym úshin ózimdi ólimge qıǵanymen qoımaı qudyqqa tastap qorlaǵan jaýymnan ósh almaı ketýim ólim eken. Onyń qorasy onsha alys emes, jıyrma shaqyrymdaı jerde tur. Kelinshektiń aǵash tóseginiń astynda jatqan bir aıbaltany kózim shalǵan-dy. Keshke sol aıbalta men mynaý qara kók at qolyma tıse men nege qaıta baryp olardyń jolyn tospaımyn? Qaı jerde kezdesse sol jerde nege aıqaspaımyn?» degen oımen kúndi batyrdym.

Jastar meni sıyrdyń sútinen jasalǵan aq irimshikterimen syılady, men olardy ánimmen syıladym. Onyń ekeýi de ánshi eken, maǵan qonaq kádesin aıtqyzý úshin ekeýi aýyldyń alty aýyzyn aıtyp edi, ándi ásirese kelinshek ádemi salady eken. Men sony aıtyp edim, kelinshek sál shamdanǵandaı túr kórsetip «meniń ákem bulbul ósirýshi edi, sol bulbuldardyń qarǵany kelemejdegenin bir kórgen emespin» dedi... Onyń bul sózi meniń shamyma tıdi.

— Siz bul sózińizben meni de, ózińizdi de jazyqsyz jazalap otyrsyz. Maqtaýdyń bári birdeı qurmetteý emes — qorlaý, kishireıýdiń bári birdeı kishipeıildik emes — kemistik, — dep edim, ol tez ózgere qalyp qolyn keýdesine qoıdy da:

— Aıybyma bir án tóleıin, keshirińiz, — dedi basyn ıe jymıyp.

— Sizge osyndaı asyl sózder, ádemi qylyqtar ǵana jarasady, — dep men de shynymdy aıttym. Ol dombyrany kúıine keltirip aldy da, meniń «Úsh qara» atalyp ketken ánimdi aqyryn syzylta jóneldi. Men muny kútken joq, edim, óz ánimdi ózim saǵynǵanmyn ba bilmeımin áıteýir dúnıeni túgel umytpasam da, ózimniń qaıda, qandaı kúıde ekenimdi umytyp jylap jibere jazdadym. Kelinshek:

Nemene kórgen qyzyq kórmegendeı

Jas dáýren jaýar bult órlegendeı.

Jigittik kók semserdiń júzi emes pe,

Qaırap ap qalyń jaýǵa sermegendeı, —

degen alǵashqy shýmaǵyn túgelinen qalyqtatyp jaı bastady da qaıyrmasyna kelgende ózgeshe bir ǵajaıyp áýenmen shyrqaı jóneldi. Sol kezde shydaı almaı ózim de qosyla ketip edim, kelinshek meniń daýysymdy tyńdap qalǵysy kelgendeı óz daýysyn báseńdetip tyndy da:

— Alla!.. Aǵataı-aý, mynaý ándi aıtqanda sizdiń daýysyńyz bir keremet bolyp ketti ǵoı. Endi siz aıtyńyzshy, — dedi jalynyshty únmen.

— Bir adamnyń daýysy ár túrli bolmaıdy ǵoı.

— Bolady eken, men ony sizden ǵana kórip otyrmyn. Sizdiń kómeıińizde bulbuldyń tili bar desem taǵy da kinálarsyz, kúmis qońyraýdyń úni bary anyq, meniń sony estigim keledi, — dep kelinshek yntyǵa tústi.

— Kelinshekterdiń bári nege sondaı bolyp týmady eken? — dep Iman sózin bólip edi, Mádı ony elegen joq.

— Qońyraýǵa razy bolsańdar qaǵyp kóreıin. Qaısysynyń doǵasyna baılaıyn? Abaıdyń ba? Aqannyń ba? Birjannyń ba? Jaıaý Musanyń ba?

— Mádıdiń — dedi jigit.

— Abaıdyń, — dedi kelinshek.

— Abaıdyń qaı ánin qalaısyń?

— Siz qaı ánin qalasańyz men de sony qaladym.

Men «Tatánany» baıaý bastap edim, daýysym bir túrli muńly shyqty. Jar jaıynda aıtylǵan jan sózi myna ekeýin esime saldy ma bilmeımin, áıteýir:

«Sen jaraly jolbarys eń,

Men kıiktiń laǵy em.

deýdiń ornyna:

«Men jaraly jolbarys em.

Sen kıiktiń laǵy eń»

degen kezimde daýysym múldem zarlap ketti. Ony ózim de sezip otyrmyn, jadyratýǵa shamam keler emes. Sońǵy shýmaǵyna kelgende «qosyl» degeli kelinshekke kóz tastap edim, ol kózinde móltildegen jasty tóge almaı býlyǵyp otyr eken. Men onyń kózindegi bul móldir jastan onyń jany jaraly ekenin, mynaý orys qyzynyń áni onyń sol jarasyna tıgenin sezdim de tez jadyratqym kelip:

— Aý, qaryndasym-aý, óziń aıtqyzyp óziń jylaǵanyń qalaı? — dedim. Kelinshek jaýapqa irkilgen joq.

— Meniń kózimnen góri sizdiń júregińiz kóbirek jylady-aý deımin. Men sol úshin jyladym. Nanbasańyz osy ándi taǵy da qaıtalańyzshy.

Kelinshektiń ózime qadaǵan suraýyna jaýap qatqanym joq, qaıtalaýdy suraǵan tilegin de oryndaǵanym joq. Birjannyń «Jambas sıparyn» shyrqaı jóneldim. Jasyratyny joq, sony aıtqan shaqta delebem qozyp kelinshektiń jambasyn sıpaǵym kelip ketti. Sonymen ekeýin osylaı ádemi ándermen eliktire, esin ózime baılap aldym da:

— Al baýyrlar, senderge salar úlken qolqam bar, — dedim.

— Salyńyz qolqańyzdy, alyńyz qalaǵanyńyzdy, — dedi ekeýi jarysa sóılep.

— Meniń qalaıtynym ana jatqan aı balta. Sony maǵan eki kúnge bere turyńdar. Eki kúnnen qaldyrmaı ákelip beremin. Óz qolymmen ákep bere almasam jolda eń jaqyn shoshaqtyń astynan tabasyńdar.

Ekeýi jarysa sóılep aı baltanyń ne úshin kerek ekenin surap edi, men jasyrǵanym joq. Tonaýshylardyń erteńder osy ólkeniń aıaǵyndaǵy jolmen keri qaıtatynyn, kegimdi alý úshin solardyń jolyn tosatynymdy aıttym. Jigit olardyń tórteý, meniń jalǵyz ekenimdi aıtyp qorqyta sóılep edi, men olardan qorqyp bolǵanymdy aıttym. Ol endi ne derin bilmeı kelinshekke, kelinshek oılana qalyp jerge qarady. Onyń jerge qarasynan meniń uqqanym: balta onyń kúıeýiniki, ózi joqta baltasyn belgisiz bir qonaqqa berip jiberse onyń aqyry úlken janjalǵa, ol janjaldyń aqyry kelinshektiń janyna máńgi jazylmastaı jara salýy múmkin. Kelinshek sony oılap otyrǵan sekildi. Bir nysanaǵa qadalǵan kózin taıdyrmastan oıda otyryp qalǵan sebebin solaı túsindim de:

— Qyzǵanshaqtyq dármensizdikten týady, eger kúıeýiń sondaı sorly bolsa men úshin qınalma, qalqam, — dep edim, kelinshektiń namys oty betine shyǵa keldi. Otty kózimen maǵan jalt qarady da ózin-ózi tejep baryp ún qatty:

— Dármensizderdiń dámin talaı tatyp, dastarhanyn talaı tilgensiz-aý, sirá,

Men taǵy da jazyqsyz jazalaǵanyn aıtyp edim, ol aǵat aıtylǵan sózine keshirim surady da.

— Qolymyzdan berer baltamyz joq, jolyńyzdan ala berińiz, — dedi. Onyń bul sózinen «baltany kórgen jerińizden ala berińiz, qolyńyzdy qaqpaıyn» degeni ekenin uqtym. Osymen áńgimemiz bitti de men dalaǵa shyǵyp juldyzdarǵa qaradym. Qara kókten qaıyr joǵyn mana bilgenmin, óıtkeni ol aıaǵyna kisen, aldyna shóp salyp beldeýge baılanǵan-dy. Juldyzdarǵa qaraǵan sebebim barar betimdi baǵdarlap alý. Oılap qarasam jaýlarymdy tosýǵa eń qolaıly jer sol aǵash úıdiń jany, onan ótip ketse bergi oıdaǵy ormannyń ishi. Kóńildegi maıdan týyn sol eki jerge qadap úıge kirsem kelinshek aǵasymen ekeýmizge tósekti tórge qatar salǵan eken. Dóńgelek stoldy jınamastan óz kereýetimen eki araǵa qoıypty da onyń ústine bir aıaq aıran, qos judyryqtaı bir túıinshek, aıbalta úsheýin qoıypty.

— Mynaý keterde isher asyńyz, mynaý jol azyǵyńyz, mynaý qalaǵan baltańyz. Osymen qonaq jaıly boryshymyz ótelgen bolar. Namysty qansha taptaǵysh bolsańyz da dámdi attamaıtyn shyǵarsyz, shamdy sóndirmeńiz.

Onyń bul sózinen bárin uqtym da tósegime baryp qulaı kettim. Azdan soń alas urǵan oıdan serpildim de eki qanatymdy jaıyp jiberip:

— Qoshtasqandaryń sol bolsyn, ekeýiń eki jaǵymnan kelip keýdeme bir qulańdarshy, — dep edim jigit qasyma qulaı ketip qushaǵyma kirdi de, kelinshek jaqyndaı bere.

— Barlyq túnińiz aspannyń kúnindeı, ózińizdiń janyńyzdaı jarqyrasyn. Sol aq tilegimmen usynǵan qolymdy qushaǵymdaı kórip qabyl alyńyz, — dep qolyn usynyp edi, meniń tilim baılanyp qaldy. Usynǵan qolyn keýdeme bir qystym da qoıa berdim.

Ol úıde ótken qyzyq osymen bitti. Tań qylań bere men kek jolyna shyqtym...

Osy kezde kórshi úılerdiń shetkerirek birinen alystaǵy bir úıden jas náresteniń ińgálaǵan sábı daýysy shyǵyp edi, Mádı ózin-ózi tunshyqtyra bir kúrsindi de arqasyndaǵy jastyqqa shalqasynan qulaı ketti. Sol túni ózine jón siltegen Temirqazyqty izdegendeı, tunjyraı qaraıtyn úlken qara kózi túndigi jabýly turǵan shańyraqqa qadalyp qaldy. Manaǵy jas náresteniń daýysy da ony sonaý zańǵar aspanǵa, sol Temirqazyqtan da ári alys armanǵa áketti. Onyń kóksegeni óz shańyraǵynyń Temirqazyǵy. Janyn jep kúrsindirgen qasireti de sol Temirqazyqtyń ózinde joqtyǵy.

— Bala... shirkin bala, — dep soqty onyń alyp júregi, — seniń ińgálaǵan daýysyńnan ádemi án bar ma eken dúnıede?

Mundaıda onyń syrlasy óziniń qynamen boıalǵan kóne dombyrasy. Muńyn soǵan ǵana shaǵyp, zaryn soǵan ǵana aıtady. Jaraly janyna em beretin de, qapaly kóńiline dem beretin samaly da sol qyzyl dombyrasy.

Keleshegin kezip, urpaqtarymen syrlasqan qıaly ótken kúnniń sol bir elesine qaıta oralyp, sonaý Altaıdyń teriskeı betindegi ormandy ólkeniń boıyna, qaraǵaıly qatpar taýlardyń ishine qaıtadan alyp keldi.

7

Mádıdiń tún jamylyp shyǵyp ketkenin úı ıesi kelinshek te, onyń aǵasy da sezgen joq. Olardyń uıqysyn buzbaý úshin Mádıdiń ózi de aıaǵyn ushynan basyp, demin syrtqa shyqqan soń bir-aq aldy. Onyń qublanamasy Temirqazyq. Úıden shyǵa sony izdedi. Búkil aspan álemi merýertke aınalyp ketkendeı eken, jymyńdasyp, shaǵylysqan juldyzdardyń sáýlesi birimen biri aımalasqandaı tym qoıý. Sol samsaǵan sansyz juldyzdardyń ishinen Mádıdiń izdegen Temirqazyǵy qaq mańdaıda tur. Basqa juldyzdardan aıyrmasy az bolsa da Mádı ony óz oshaǵynyń otynan da tez tanıtyn-dy. Aspannyń sol qasıetti juldyzy shamshyraq bolyp jolyna talaı jaǵylǵan-dy. Búgin de solaı, kózi keshegi kelgen izin tap basty. Onyń elge ańyz bolyp ketken taǵy bir keremeti — qara jerge túsken jylqynyń izin qansonarǵa túsken qasqyrdyń izindeı túnde de tez tabatyn. Sondyqtan jurt onyń kóziniń perisi bar dep ańyz etisetin. Múmkin keýdesin kernegen namysy ot bolyp kózinde janatyn bolar, áıteýir bir kómeski názik sáýle ony jetekteı jóneldi de keshegi belden asyryp ákelip, ózine tanys ker jolǵa salyp jiberdi.

Azdan soń tań qylań bere bastady. Sol tańnyń samalynan qanattanǵandaı Mádıdiń eńsesi de kóterildi, júrisi de údeı tústi. Aýyq-aýyq qaýip kútken kúdikti oılarmen de shaıqasyp qalady. Ony seskendiretin Saımarannyń myltyǵy. Onyń ózi jalǵyz kózdi dajaldy, qolyndaǵy qosaýyz myltyǵy eki basty jylandy elestetedi. Eger, sol myltyq bolmasa tórteýin topalań tıgen qoıdaı topyrlatýǵa jetetin shamasy bar.

Bir sát kózi beline qystyryp alǵan baltasyna túsip edi denesi dir etti:

— Sonda qalaı? — dedi ol kenet basqa oıǵa túsip.- — Men óshiksem ózimdi qorlaǵan, namysymdy taptaǵan Saıramanǵa óshiktim, basqalarynyń jazyǵy ne? Jazyqsyzdy jazalaý jarymestik emes pe? Al eger de olar Saımarannyń maǵan qarsy atqan oǵy, shapqan qylyshy bolsa she? Aıtaǵyna erip qabatyn ıti bolsa she? Ol ıtter meni keshe sonyń aıtaǵymen talaǵan joq pa? Adam aıtaqtaýshydan buryn aıtaqqa erip kelip qapqan ıtti urmaı ma? Bul da sol sıaqty emes pe? Iá, solaı. Sondyqtan myrzalardyń ózi de jaýym, onyń eki aıaqty ıti de jaýym... Degenmen yzany túgeldeı baltaǵa bıletkenim jón bolmas.

Ol ózimen-ózi osylaı keńesip baltany qolyna aldy da, tún kórpesi endi-endi ǵana serpile bastaǵan ormannyń ala kóleńke ishin kózimen kezip kele jatty. Ol soıyldy, shoqpardy, keltekti, taıaqty, sabaýdy qandaı aǵashtan jasaıtynyn jaqsy biletin. Sol oımen izdegeni sabaý jasaıtyn solqyldaq qaıyń. Ózi siltegen sabaýdyń soıyldan kem tımeıtinin ol jaqsy biledi, taıaǵy kimniń súıegi bolsa da talqan etedi, qaıyńnyń sabaýǵa laıyqtysyn izdegen sebebi sol. Sol oımen ór ormandy jıektep kele jatyr edi, múıistegi qalyń qaraǵaıdyń saıasynda sıdıyp turǵan jalǵyz tal ádemi qaıyńǵa kózi tústi. «Sen de men sekildi jalǵyz bitken qaraq ekensiń, kel de meniń jaraǵym bol. Eki jarty bir bútin, eki jalǵyz bir qol bolyp jaýǵa qarsy shabaıyq, kel. Sen meniń semserim bol, men seniń serperiń bolaıyn», — dedi de baltasyna qarady. — Sen qalaısyń, batyr? Dybys shyǵarsaq shoshyp oıanǵan qustar qıqý salyp sezik shaqyrady, júzińdi qadap turyp jelkeńnen basyp qalsam mynaý óziń tústes qaıyńdy qıyp túse alasyń ba, joq pa?.. Sen temirdi qıyp túsersiń-aý, qaljyrap kele jatqan ózim qaıter ekenmin?. Táýekel.

Ol ishinen sony aıtyp qaıyńnyń qasyna keldi. Kózi alystan tússe de jańylmaı dál tanypty, qaıyń shanshylǵan shashaqty naızaǵa uqsaıtyn ádemi eken. Sulýlyqty súıip ósken jany qıýǵa qımaı súısine qarap tur edi, esine óziniń eski naızasy túsip ketti de qaıyńdy qushaqtaı aldy. Mundaı ańsaýdyń da derti esti alatyn aýyr ekenin, qushaǵyna alyp aımalap turǵan qaıyńnyń japyraǵy sybdyr qaǵyp, mańaıda qonaqtap otyrǵan qustardy oıatyp jibergenin Mádı sońynan bildi.

— Búldirdim-aý, — dedi ishinen. Tez qımyldap baltanyń júzin qadap turyp uńǵysynan basyp qalyp edi, baltasy oqtaýdaı qaıyńdy qamystaı qıyp tústi. — O, qansha qaljyrasam da qaýqarym áli de bar eken.

Onyń sol sózin qoshemettegendeı jańaǵy qanat qaǵysyp shý kótergen qustar erteńgi ánine basty.

Ol aıamaı silteıtin, siltele qalsa, sileıtpeı jibermeıtin oqtaı túzý bir sabaýdy jasap aldy da júrip ketti. Aýyq-aýyq sabaýdy qylyshtaı siltep, oqtaı zýyldatty. Tilgilengen aýanyń zýylynan raqat tapqandaı qaırattanyp:

— Solaı, myrzalar, endi ár qaısyń jazany óz qylyqtaryńa qaraı tartatyn boldyńdar, — dedi kúbirlep.

Onyń kózdegeni Saımarannyń keshegi óz kebin búgin ózine kıgizý. Ol úshin shaıqasty sol shyńyraýdyń basynda jasamaq. Óıtkeni jol ústindegi jolaýshynyń kúdigi kóp, saqtyǵy mol bolady. Munyń shyńyraýdan shyǵyp ketkenin bilse olar saqtanady da, jolshybaı kezdesse atqylap mańaılatpaıdy. Osy oı ony jolshybaı dem aldyrǵan joq. Kún ekindikke eńkeıgen kezde mejeli jerine de jetti. İzderdiń ketkeni bar da, kelgeni joq. Qaqpa jaqqa alystan oraǵytyp jaqyndap edi, saraıdyń ishinde turǵan arǵymaqtar kisinep qoıa berdi. Saımaran sıaqty dúnıe qońyzdyń mynaý arǵymaqtardy elsiz saraıǵa qamap tastap uzaq jatýy múmkin emes, ári Dúleıdiń aıtysy da solaı, olar keletin kúni búgin.

Mádı olardy búgin qaıtse de keledi degen oıǵa bekindi de, qaı jerden, qalaı kelip aıqasýdy oılaı bastady. Silemi úıdiń irgesine kelip tirelgen shyǵys jaqta bir qaraǵaıly tas shoqy tur. Shoqynyń úıge qaraǵan qıa beti qyzyldy jasyl qyna basqan jalpaq tas. Ol qynaly tasty jergilikti jurt «arshaly tas» dep ataıdy. Olaı deıtin sebebi tastyń ór jaq bóligi túgeldeı arshadan kórinbeıdi. Sol arshanyń ishinde jatyp alyp ıek artpadan qaraǵan kisige bul aımaqta bardyń bári aıaǵynyń astynda jatqandaı aıqyn kórinedi. Ol jerdiń taǵy bir qolaılysy jańaǵy arshaly tastyń eki jaǵy birdeı etegine jetkenshe qalyń qaraǵaı. Sony kórgennen keıin Mádı kóp kidirgen joq, aldaǵy aıqastyń joldaryn ishteı saılap aldy da qaraǵaıdyń ishimen taýǵa qaraı órlep ketti. Bul arshaly tastyń ózi joǵarǵy jaltyr shoqyǵa jabysa bitken jeke bir bólek shoqy eken de, ekeýiniń arasy kilemniń túgindeı tutasqan betegeli saı eken. Saıdyń betegesi qıa bettegi arshamen jalǵasyp jatyr. Sol jumsaq jerge jambasynan jantaıa ketip arshanyń búrshikterin betine qalqalaı ustap ıek artpadan qarap edi, manaǵy oıy dál shyqty, kóz jeter jerdeginiń bári aıaǵynyń astynda saırap jatyr. Óziniń sharshaǵanyn endi ǵana bildi. Jany jaılanǵan soń kózi ilinip ketti me, joq álde bir tereń oıǵa batty ma, áıteýir bir kezde shoshyp oıanǵandaı selt etti. Aspan ashyq, ormandy taýlar kók munarlanǵan qalpynda mańqıyp tur. Sol kók munardan qyzaryp ketken kún taý basyna jaqyndap qalypty. Alystan álde kimderdiń sambyrlaǵan daýysy, oǵan ilese arbanyń saldyry da estile qaldy. Soltústik jaqtaǵy ormannyń ótkelinen par at jekken arbaly ótip keledi. Solar, ol Saımarandar. Sirá, oljasy mol bolý kerek, Saımarannyń qarqyly tym kesek. Onyń qarqyldaıtyn jóni bar eken, arbasynyń qoraby qoıan jondanyp ketipti. Olar qaqpa aldyna kelip toqtaǵan kezde saraıdyń ishindegi attar kisinedi me qalaı Saımarannyń «Janýarlarym-aı» dep mekirengen daýysy Mádıge de kelip jetti. Topyrlap túsip jatyr. Qablan men Qarataı Saımarandy qaýmalap arbadan túsirdi de Sálim attardy doǵara bastady. Ana ekeýi jaınańdap baryp saraıǵa kirdi de ekeýi eki arǵymaqty alyp shyqty. Shynyraýda qalǵan adam baryn esine alǵan bireýi joq. Eki arǵymaqty aınalyp-tolǵanyp biri jalynan, endi biri jaıasynan sıpap, tipti Saımarannyń ózi ekeýin kezek qushaqtap álde neni aıtyp júr. Onyń ne degenin Mádı estigen joq. Saımarannyń ámiri solaı bolý kerek, Qablan men Qarataı arǵymaqtardy ózektegi bulaqqa qaraı ala jóneldi. Sálim arbanyń ústinde jatqan kórpeni kóleńkege jaıyp myrzasyna qoshemet kórsetkenine máz sekildi. Mádıdi ózderine óshiktire túskisi kelgendeı eshqaısysy shyńyraýdy esine alar emes. Tek myrzasyn sheshindirip jaıly orynǵa jaıǵastyrǵannan keıin Sálim bettedi. Ol taltańdaı basyp baryp shyńyraýdyń ishine úńile turyp aıǵaı saldy:

— Eı, qaraqshy, tirimisiń, eı?

Nasybaı toly aýzynan sózi jóndi uǵylmasa da daýysy Mádıge aıqyn jetti. Mádı onyń aýyzyndaǵy nasybaıdy eki saýsaǵymen ilip alyp qalaı laqtyrǵanyn, ernine jabysyp qalǵan nasybaıdy tilimen aıdap qalaı túkirgenine deıin kórip jatyr. Aýyzy nasybaıdan tazarǵan soń Sálimniń sózi de aıqyn estildi.

— Eı, tiliń bar ma, eı?.. Eı, endi úndemeseń tóbeńnen tas jaýdyramyn.

Mádı munyń bárin estip jatyr. Aýyq-aýyq Saımaranǵa kóz tastaıdy. Ol kórpeniń ústinde dóńbekship eki jaǵyna kezek tóńkeriledi. Álde neni aıtyp mińgirleıdi, ne degenin estigen joq. Sálim jan-jaǵynan usaq tastardy terip ákelip birinen soń birin shyńyraýǵa tastaı bastady. Ár tasty tastaǵan saıyn qulaǵyn tigip tyń tyńdaıdy. Bir kezde ol baqyryp qoıa berdi:

— Oıbaı, myrza, masqara, anaý qaraqshyńyz ólip qalypty.

Saımaran qalbaqtap túre keldi de kebisin júre kıip shyńyraý basyna jetip bardy. Ol shynyraý túbine qulaǵyn tigip az turdy da keıin shegine bere qolyn sermedi. Sirá, ámir etken bolar, Sálim ózek jaqqa qaraı oqshaý shyǵyp aıǵaı saldy:

— Eı, myrzalar, kelińder, oıbaı. Attaryńdy tezirek ákelińder, oıbaı.

Onyń osy aıǵaıynan bulardyń tez ketetinin sezdi de Mádı de jóneldi. Kóleńkesi qoıýlana bastaǵan qaraǵaılardyń arasymen kelip úıdiń daldasyna tústi. Onan ár butaǵyn bir saǵalaı otyryp saraıdyń irgesine de jetti. Saımarandardyń ózderi kórinbeıdi, álde ne desken daýystary emis-emis estiledi. Bir kezde aralarynan kerkil shyǵa bastady.

Mádı erteńgi kúni páleniń aıǵaǵy bolyp jazyqsyz jandarǵa kesirim tımesin degen oımen pishenshi kelinshektiń aıbaltasyn da, ormanshy orystyń kıimin de olardyń kózine túsirgisi kelmeı saraıdyń irgesine tastap buryshtan bas baǵyp edi, Qablan men Qarataı Sálimge jabylyp onyń beline arqan baılaǵaly alysýda eken.

— Túspeımin oıbaı, túspeımin. Ólsem de birińdi ala jer betinde ólemin, óltirińder, — dep Sálim de kóner emes, Qarataıdyń jaǵasynan alyp judyryǵyn ekeýine kezek siltep tur.

Saımaran júgirip kelip arbadan qosaýyzyn aldy da júre oqtap qaıta jetip bardy. Ony kórip Mádıdiń júregi muzdap sala berdi. Endi ne isteý kerek? Oqtaýly myltyq — aranyn ashqan ajalmen teń. Kóre tura ajalǵa qalaı barmaq? Sonda qalaı, jan saýǵalap qashý kerek pe? Joq, ondaı qor tirlikke kóngennen ólgen artyq bolar.

Onyń bul oıyn Saımarannyń daýysy bólip jiberdi.

— Nemene, sen óltirgen bireýdiń jalasyna biz kúımekpiz be? Taspen uryp óltirgen óziń, ony alyp shyǵatyn da, ormannyń ishine aparyp kómetin de óziń, tús janyń barynda. Qane, aıtqanǵa kónip shyńyraýǵa túsemisiń, joq álde sol qaraqshymen birge ólemisiń, qalaǵanyńdy al, — dedi ol myltyǵyn Sálimniń keýdesine tirep.

Mádı munan ári kútken joq, bulardyń qazir ózdi-ózinen basqany kórmeıtin yzaly shaqqa jetkenin sezdi de tura umtyldy. Biraq Qablan ony anadaıdan kórip qaldy:

— Oıbaı, myrza, ar jaǵyńda kelip qaldy, oıbaı at, jyldam at, — dedi ol baqyryp.

Ony estı sala Mádı de aılasyn asyrdy.

— Arasha, myrzalar, arasha!

Ol sony aıta syltı basyp jaqyndaı túsip edi:

— Jaqyndama, atamyn, atamyn, — dedi Saımaran ózi qaltyrap tursa da aıbat shegip.

Ol sony aıtyp myltyǵyn kótergenshe Mádıdiń qolyndaǵy sabaý onyń qolyndaǵy myltyqty jerge sylq etkizdi. Ol soıyl soǵysynyn qandaı túri bolsa da (meıli atty, meıli jaıaý báribir) óziniń qarsylasyn eki urǵannan qaldyrmaıtyn. Qoldyń qarynan uryp qarýyn túsiretin de, qyzyl asyǵynan, ne tizesinen uryp ózin sulatatyn. Sol ádetimen:

— Jazyǵymdy aıtyńyz, myrza, — dep qyzyl asyǵynan bir qaǵyp edi, Saımarannyń baqyrýǵa da shamasy kelgen joq, qıralańdap baryp qulap tústi. Mundaıda ólermendik te órge baspaıdy eken. Qablan men Qarataı Sálimdi tastaı sala tap berip edi, Mádı ekeýin bir-aq tapady.

Onyń mundaı kezdegi soqqysy naızaǵaıdaı tıetin-di, birinen soń birin topyrlatyp úsheýin osylaı jamsatyp tastap, jerde jatqan myltyqty alǵaly eńkeıe berip edi, tý syrtynan kelip Sálim qapsyra qushaqtaı aldy. Mádı onan muny kútken joq edi, qatty tiksinip qaldy. Ol kóterip alyp jerge urǵaly tur. Ony kóre sala: ata-babasynyń árýaǵyn shaqyra Saımaran da basyn kóterdi, oǵan ilese qasyndaǵylar da qozǵala bastady. Mádı á degende qatty shoshynsa da kúshin tez jınady. Shıryǵyp alyp búgile bere sol jaq ıyǵynan ustaı alyp basynan asyra laqtyryp jiberip edi, Sálimniń «alla» deýge ǵana shamasy keldi, aıaǵy aspannan kele shalqasynan baryp kúrs etti.

— Dosy men qasyn aıyra bilmeıtin naqurys, — dep Mádı jaǵynan eki tartyp edi, onyń kózinen jas burq etti, — Osy ıttigiń úshin men seni ıt-qustyń jemi etemin. Ol úshin ormannyń qalyń ishine aparyp keýdeńnen bir oqty ótkizemin de ólekseńdi aǵashtyń basyna ilemin, soǵan deıin ımanyńdy aıta ber.

Ol myltyqty aparyp arbaǵa súıedi de:

— Ana úsheýine seniń bir oǵyńdy ǵana jumsaımyn, ázirshe osylaı tura tur. Al, sen beri kel, — dedi arbanyń ústinde jatqan buzaý tis bıshikti qolyna alyp. — Sen bolmasań myna ekeýi aıyzymdy qandyratyn emes: biri mertiktiredi, biri óltiredi, tistiń qyshýyn qandyrýǵa sen jaqsysyń.

Ol sony aıta turyp qamshynyń órimin janyǵysy kelgendeı alaqanymen yspalap aldy da myrzalarǵa bettedi. Sálimniń jańaǵy qulasy olardyń úmitin de qulatqan sekildi, úsheýi de bezgek bolǵandaı qalsh-qalsh etip, Mádı jaqyndaǵan saıyn tisteri saqyldaı tústi. Buryn Saımaran ǵana kekeshteý edi, endi úsheýi birdeı kekeshtenip ketipti. Al Sálim bolsa, ol bulardan aýlaqtaý jerde, etpetinen túsip eńirep álde neni aıtyp jerdi túıgishtep jatyr. Betin jerge basyp alypty, sózin ózinen basqa jan uǵar emes.

— Al myrzalar, sendermen tájikelesip turýǵa zaýqym joq, kún bolsa keshkirip barady, kóz barynda mynaý molaǵa kirińder de ımandaryńdy aıtyńdar. Aldymen syrt kıimderińdi túgel sheshińder.

— Eı baýyrym-aý, bárimiz de musylmannyń balasymyz ǵoı, — dep Saımaran zarlaı bastady, — mynaý arbada júz jylqynyń dúnıesi bar, júz jylqydan asqan erdiń quny bolǵan emes edi ǵoı. Aǵat etken aıybym úshin sonyń bárin al da bir shybyndaı janymdy qısańshy. Ony azsynsań myna bes júz somdy taǵy da al, — dep ishki tós qaltasynan kúmájnegin alyp Mádıdiń aldyna tastaı saldy.

— Sol júz jylqyda neshe júz momynnyń kóz jasy, ózińmen baq talasyna túsken jigitterdiń nesheýiniń qany bar? Ony aıta almaısyń, á? Endeshe sol úshin elý qamshy, meni júz jylqymen satyp almaq, bolǵanyń úshin júz qamshy — barlyǵy júz elý qamshy dúre soǵamyn. Sonan qalǵan janyń — jan, malyń — mal.

Ol sony aıtyp qamshynyń ushyn sherttire siltep shyqpyrta jónelip edi, Saımarannyń shybyndaı jany shyrqyrap ketti. Qamshy batsa qazandaı qarny da jel qýyqtaı jelpildeıdi eken, maı basqan semiz denesi jelpeń qaǵyp kókke de ushty, jerge de tústi. Mádı onyń baqyryp jalynǵanyn tyńdaıtyn emes. Saımaranǵa tıgen soqqy ózderine tıetinin sezgendeı, Qablan men Qarataı qamshy tımesten yrshyp jatyr. Arqasy qyshyp jatqan bolar degendeı Mádı anda-sanda olarǵa da qamshynyń ushyn sadaqsha atyp tur. Atqan saıyn azýyn bir basyp qalady. Aıqasqan azýlarynyń arasynan aıdyndy sózder shyǵady:

— Mynaý sender zarlatqan eldiń kóz jasy úshin, mynaý sender tonaǵan eldiń baq-dáýleti úshin, mynaý sender qorlaǵan erlerdiń namysy úshin, mynaý sender laılaǵan qyzdardyń móldir mahabbaty úshin.

Ómirdiń kúnási mundaı kóp bolar ma. Mádı sonyń birinen soń birin shubyrta turyp shyqpyrta berdi, shyqpyrta berdi. Saımarannyń jalynýǵa da shamasy joq, tek aýyzy yrsıyp yrs-yrs etedi.

— Osyndaı keńshilik shaqta erteńgi tartar jazańdy da bilip al. Men seni ózińdi-óziń ózenge aǵyzatyn halge jetkizemin. Ol úshin mynaý mal-múlkińdi satamyn da aqshasyn túgeldeı patsha aǵzamnyń ózine jiberemin. Oǵan qosa seniń qandaı jendet ekenińdi, kimdi qaıda, qashan, qalaı óltirgenińdi, jeti jyl boıy búrkep kelgen sol qandy izińdi meniń qanymmen qalaı jýmaq bolǵanyńdy, aýyz bastyryq úshin maǵan bes júz som aqsha men bir arba toly qymbat dúnıeńdi tegin bergenińdi jazamyn. Sóz joq, patsha aǵzam seni ıt jekkenge aıdatýdy gýbernatorǵa tapsyrady da meniń hatymdy gazetke bastyryp Saımaran degen atyńdy shar tarapqa taratady. Sen jer basyp júre almaı, kiretin tesik taba almaı jyndanasyń da sýǵa batyp ólesiń. Osyny esine myqtap saqta.

Aýyzy aıyptaýdan, qoly azaptaýdan bir bosaǵan joq. Kúsh jumsamaı qolyn jaı sermegendikten sharshaıtyn emes. Onyń qoly jaı sermelse de Saımaranǵa jaı oǵynan kem tıip turǵan joq, ol qamshynyń ótine shydaı almaı birese beli úzilgen jylansha qıralańdaıdy, birese kirpishe jıyrylyp domalaıdy. Sóıleýge til joq, tek yrsyldaıdy. Maıly denesinen shyp-shyp shyqqan qandy ter aq kóıleginiń ár jerin qara maıǵa malǵandaı qara qoshqyldandyryp jiberipti, ony sezetin túri joq, lajy jáne joq.

Ne sor aıdaǵanyn kim bilsin, sirá Saımarannyń tartyp jatqan azabyn bóliskisi kelgen bolar, Qablan men Qarataı súıretile túrekeldi.

— Men senderge saraıǵa kirińder degenim qaıda?

Mádıdiń bul sózi zilsiz shyqsa da ana ekeýin selk etkizdi.

— A-ra-sha, — dedi Qarataı kekeshtenip.

Bul Mádıdiń mana bulardy aldaýsyratyp aıtqan óz sózi. Óz sózin ózgeden estı qalsa kúlkisi kelýshi edi, bul sapar yzasy keldi. Ásirese olardyń álin bilmeı álektenip aldaýsyratyp turǵanyna yzalanyp ketti:

— Má, senderge arasha.

Ol qamshysyn áýeletip kep shartyldata jónelip edi, ekeýiniń arqasyna naızaǵaı oınaǵandaı bolyp ketti de, ekeýi jalǵyz aıaqtarymen jarysa baryp saraıǵa bir-aq súńgidi.

Úsheýin saraıǵa osylaı qýyp tyǵyp, esigin bekitti de manaǵy qulaǵan jerinde áli jatqan Sálimge jaqyndady.

— Myrza, ımanyńyzdy aıtyp bolsańyz turyńyz da júrýge ázirlenińiz. Myna kıimderdiń jaqsysyn arbaǵa salyńyz da, jamanyn qudyqqa aparyp tastańyz. Bul jerde eshqandaı zat qalmasyn. Sonan keıin attardy jegińiz de qalaǵan ormanyńyzǵa qaraı bastańyz. Qasha qalsańyz mynamen múrdem jiberemin, — dedi myltyqty qolyna alyp. — Shaban qımyldar bolsańyz qamshynyń astyna alamyn.

Sálimde ún joq, aıtqandy oryndaı berýden basqa bileri de joq sekildi. Qımylyna kózi ileser emes. Mádı saraı irgesinde qaldyrǵan zattaryn ákep arbaǵa salǵansha ol qos kúreńdi jegip, arǵymaqtardy jetekke baılap ta úlgirdi.

— Ólekseńe úımelegen kúshigender seni qaıyrshy eken dep qarǵamasyn, myna bir kostúmdy, myna bir etikti, myna bir taqıany kıip al.

Sálim onyń aıtqanyn eki etken joq, sabaýdyń ushymen ilip aldyna tastalǵan Qablannyń qara beshpenti men shalbaryn, Qarataıdyń qısyq taban etigi men qara taqıasyn kıip edi, «adam kórki shúberek» degen ras eken, sulýlanyp shyǵa keldi.

— Bul jalǵanda bir qusha almaǵan sulý qyzdardy ol dúnıede myń qushatyn boldyń-aý. Óziń netken symbatty ediń. Shalbardyń balaǵyn etiktiń syrtynan salshy. Myna túrińe hordyń qyzdary da qyzyǵar, tezirek jete gór.

Saraıdyń ishindegiler baqyryp jalynyp jatyr. Mádı ony tyńdaǵan joq, Sálimge ıek qaǵyp attardy júrgizip jiberdi.

Bul kezde taý ishiniń keshi bastalyp jasyl orman men qońyr kóleńke taıtalasqa túsken shaǵy edi, Mádıdiń kózi birden alysqa, altynmen kómkerilgendeı kórinetin kókjıekke, sol kókjıektiń kúmbezindeı kórinetin shyń quzdardy sary altynǵa uqsatyp turǵan kún shuǵylasyna tústi. Sol shuǵyladan ózgeshe bir nár alǵandaı sulýlyqty súıetin jany tez jadyrap sala berdi. Ol jadyraǵan saıyn Sálimniń jany qysylyp, bar úmiti sonaý qaraǵaıly qyrqadan asyp ketken kúnmen birge batyp bara jatqandaı túnere tústi. Alda qalyń orman bar. Sol ormanǵa jaqyndaǵan saıyn jaýtańdap aýyq-aýyq Mádıge kóz qıyǵyn tastaıdy. Sol ormanǵa jetisimen qashqysy keledi, qashqanymen qutylmasyn jáne biledi. Óıtkeni Mádı qosaýyzdy qos qoldaı ustap aldyna óńgerip alypty, qylp etse basyp salýǵa ázir. Onyń qımyly qandaı shapshań ekenin mana óz kózimen kórgen-di.

Bir kezde Mádı ún qatty.

— Al baýyrym, ekeýimiz endi jaqsylap tanysaıyqshy. Ózińniń óleksedeı súıretilgen ıt tirshiligińdi kórdim, enemniń jaıyn aıtshy, deni saý ma baıǵustyń?

Ólimdi ǵana kútip kele jatqan Sálimniń esi shyǵyp ketti. Ol óz qulaǵyna ózi sene almaı ańyryp qaldy. Jańaǵy sózdi ǵaıyptan álde ne bir qudiret aıtyp turǵandaı shoshynyp Mádıge tyǵyla tústi de ishinen ózi biletin duǵasyn oqı bastady.

— Aý, nege úndemeısiń? — dep Mádı shyntaǵymen nuqyp qalyp edi, ol selk etti de:

— Siz, jańa maǵan birdeńe dedińiz be osy? — dedi sybyrlaı sóılep.

— Enemniń amandyǵyn suradym.

— Eneńiz kim edi?

— Seniń shesheń kim bolsa meniń enem sol.

Belgisiz bir shattyq Sálimdi bılep aldy, biraq ol ózine-ózi áli sene almaı Mádıdiń betine qaraı qaldy:

— Sheshemniń menen basqa uly da, qyzy da bolǵan emes, sonda siz...

— Dúleı degen jalǵan atyń, shyn atyń Sálim emes pe? Óziń bir kezde ójet sekildi ediń, nemene ezilip ketkensiń.

— Iá. Ony siz qaıdan bilesiz?

— Bilemin, shesheńniń aty Bıken ekenin de bilemin. Sol shesheńniń týmasa da týǵandaı kórip emizgen qyzy bar emes pe edi?

— Ǵajap-aý, siz kimdi aıtyp otyrsyz? Laǵyldy ma?

— Ol qaryndasyńnyń aty sol elsiz taýdyń ishinde, ıesiz qoranyń irgesinde sendermen birge qalǵan-dy. Qazirgi aty Samal. Sen aldymen sony bilip al da jadyńda saqta.

— Qudaıym-aý... qudaıym-aý... qudaıym-aý...

Sálim qýanǵannan osydan basqa sóz taba almaı qushaǵyn jaıa umtylyp etpetinen tústi. Betin Mádıdiń tizesine basyp alyp eńkildep jatyr. Álde neni aıtqysy keledi, jasqa býlyǵyp aıta almaı byldyr-byldyr etedi. Onyń bar sózinen Mádıdiń uqqany «Laǵylym, baýyrym» degen eki sóz ǵana.

— Já, jeter, — dedi Mádı onyń basynan sıpap. — Men Samaldyń ótken tún túsimde bergen ámiri boıynsha mynaý baılyqtyń barlyǵyn saǵan syılaǵaly kelemin, soǵan qalaıda ıe bolýdy oıla. Oılaǵanda qazir oıla, erteńge qalsań keshigesiń.

Sálim burynǵydan da beter tańdana túsip basyn kóterdi de kóziniń jasyn súrtpesten Mádıge qaraı qaldy:

— Maǵan?.. Ne úshin?

— Anańnyń Samalym emgen aq súti úshin.

Sálimniń munan ári kúdigi bolǵan joq, ózine Mádıdiń meıirimin munsha túsirgen Samaldyń sharapaty ekenin de sezdi. Biraq, ádettengen sózin tastaı almaı:

— Qudaıym-aý, seneıin be, senbeıin be? — dep Mádıge jabysa tústi.

— Ótirikti ne júregi joq qorqaq, ne uıaty joq arsyzdar ǵana aıtady. Mende onyń ekeýi de bar. Sony oıla da aıtqanyma sene ber, — dedi Mádı ony bir qolymen qushaqtap, — tek qaltadaǵy aqshadan dámetpe. Semeıge barǵannan keıin bir azyn kıimge jumsaımyn da qalǵanyn jolshybaı kárip-kásirlerge shashamyn. Oǵan da ımanyń kámil bolsyn.

— Meniń óz janym ózime olja.

— Nemene, kedeılikke áli toıǵan joqsyń ba?

— Toımasqa amalym ne?

— Amalyńdy men aıttym emes pe? Álde baıyǵyń kelmeı me?

— Qolynan kelmeıdi ǵoı, qolynan kelse kimniń baı bolǵysy kelmeıdi deısiz.

— Baı bolý seniń qolyńnan endi keledi, men keltiremin.

— Qalaı?

— Bar baılyq ózińniń astyńda jatqan joq pa?

— Astymyzda tórt ábdire qytaı jibegi, jeti býda ámirqan bylǵarysy jatyr. Bylǵary bolǵanda qandaı, bári de atań ógizdiń terisinen jasalǵan, qalyńdyǵy jýan eli. Sonshama baılyq mendeı beıbaqtyń mańdaıyna qalaı syımaq?

— Men syıǵyzamyn.

— Qaıtip?

Mádı onyń bul suraýyna jaýap bergen joq, qıal kezip qaıdaǵy bir janjalǵa kirip ketti.

«Baıǵus qazaqtar-aı, kóringenge jem bolyp tonalýdan qashan qutylar ekensiń? Qashan?.. Eń aqyry soǵymǵa soıǵan malyńnyń da ıgiligin túgel kóre almaısyń. Soǵymǵa soıǵan egizińniń terisin úsh somǵa satasyń da, sol óz ógizińniń terisinen jasalǵan bylǵarynyń júzden birin úsh somǵa óziń qaıta satyp alasyń. Bul da jem bolýdyń bir túri ǵoı? Áı, halyqtyń qasireti baılar-aı, malǵa qansha baı bolsańdar da aqylǵa tym kedeısińder-aý. Egerde sender óz qulqyndaryńdy dalanyń qasqyrlarynsha oılamaı qalanyń eki aıaqty qasqyrlarynsha oılap teri ıleıtin, bylǵary jasaıtyn zavod saldyrsańdar ǵoı, halyqqa da paıdaly, ózderińniń de qaǵanaqtaryń qaryq, saǵanaqtaryń saryq. Soǵan jetpegen mılaryńa qorǵasynnan ý quıar ma edi».

Ol ishinen sony aıtty da, meń-zeń kúıde kele jatqan Sálimniń arqasynan qaǵyp qaldy:

— Solaı, baýyrym, ómir beıne teńiz. Talpynbasań batasyń da ketesiń, talpynar bolsań túbindegi merýertine de jetesiń. Biz osydan Semeıdiń irgesindegi Zatonǵa baramyz. Onda meniń jumysshy dostarym, tamyr orystarym bar. Solarmen keńese otyryp mynaý bir arba aqshany qaltańa syqap beremin, baıydy degen sol. Onan ári talpynbasań óz obalyń ózine.

Sálim Mádıdiń bul sózine qýanaryn da, qýanbasyn da bilgen joq, sondyqtan ún qatqan joq, tek baılyqtyń jaqsy ekenin ústindegi kıiminen ǵana sezgendeı etegin bir serpip tastap:

— Shý, janýarym, — dedi qamshysyn úıirip.

Onyń «janýar» degen sózge «ym»dy jalǵaýy baǵynyń alǵash janýy edi, óıtkeni óziniń on eki múshesi men jalǵyz sheshesinen basqa onyń jaqyn tartyp aıtar jan sózi ómirde bolǵan emes. Mádı ony sezse de úndegen joq, tek «mynaý mal-múlikti aqshalaı bere alsam basyna qonǵan baqyt qusy men bolar edim-aý» dedi ishinen. Óziniń sol oıyna tez jetkisi kelgendeı sabyrsyzdanyp:

— Aıda, baýyrym... óziń Semeıge baratyn joldardy jaqsy bilýshi me ediń? — dedi.

Qyzyǵy joq, qyrsyǵy mol ómir Sálimdi qıaldandyryp jibergen-di, sondyqtan ol qıastanyp jóndi sóılemeıtin, kóńildenip sóıleı qalsa bógelýdi bilmeıtin. Qyrsyǵynyń qurysy jazylyp jany jadyraı bastaǵan ba qalaı, sol ádetine tez basty.

— Bilgende qandaı, — dedi shalqaıa túsip. — Osy taýdan qulaıtyn tórt joldy ózimniń bes saýsaǵymdaı bilemin. Eger iz tastaıtyn bolsaq qazir bul joldy tastap ońǵa burylamyz da Semeıge shóp tasyǵandardyń súrleý jolymen baryp erteń tús áletinde sonaý Qaraqojadan keletin kerýen jolyna túsemiz. Ne osy jolmen júre berip tań ata solǵa burylamyz da Ertiske taýdan aǵash tasyǵandardyń súrleýimen baryp, Óskemenniń jolyn kesip alamyz. Qaısysyn qalasańyz da qazir aıtyńyz, burylar jerge jaqyn qaldyq.

— Azar bolsa eki kún ashyǵarmyz, qaı elsizimen tart.

— Semeı ári kóship ketpese oǵan deıin jetetin azyq bar.

— Solaı ma? Onda jolymyz bolady eken. Kóz barynda óndirip alaıyq, aıdaı tús.

Sálim bıshigin úıirip bir ysqyryp edi, kók arbanyń júgi qansha aýyr bolsa da qos kúreń urshyqtaı úıirip ala jóneldi. Tórt attyń jarysqa túsip jeldeı esken jelisi jer tanabyn qýyra, shyr aınaldyryp ákelip arbanyń astyna úıirip jatyr. Ol da kóńildi quıyndaı úıirip kókke kóteretin shaq eken. Mádı úshin mundaıda taýdyń samaly da Samaldyń demindeı seziletin. Sondaı sezimde kele jatqan ol kókti de, jerdi de, shyǵystan kóterilip kele jatqan túndi de, batystyń kókjıegine shapaǵyn ǵana qaldyrǵan kúndi de, artta qalyp bara jatqan qaraǵaıly taýlardy da, taýdan alystaǵan saıyn sıreı bastaǵan ormandy da Samaldy súıgendeı janymen súıip, shalqyp kele jatyr edi, arbanyń aldyńǵy bir dóńgelegi lyq etti de onyń júregin zyrq etkizdi. Attar joldan shyǵyp solǵa qaraı býra tartyp barady. Bul qalaı? Onǵa burylýdyń ornyna solǵa burylǵany nesi? Ol kóńiline kelgen mundaı kúdikti suraýdy aldymen ózine beretin. Sol ádetimen aqyryn kútip úndegen joq. Tek kózin Sálimniń jelkesinen almastan myltyqty qolyna aldy. Sálim attardy jolsyzben aıdap baryp sol jaqta qalyp bara jatqan ormanǵa qaraı tereńdeı tústi de alystan oraǵytyp kelip joldyń oń jaǵyna shyqty. Onan qıǵashtap baryp súrleýge tústi. Mádı onyń mundaı túlki bulań iz tastasynan joryqqa talaı attanǵan jyryndy ekenin sezdi de tiksinip qaldy. «Saqtanbasa bolmas» dedi ishinen. Túngi jol serigin izdep aspanǵa qarap edi, batystyń kókjıegi áli jarqyrap tursa da tóbedegi juldyzdar jymyńdaı bastaǵan eken, biraq Temirqazyq áli týmapty.

Alystan ıttiń úrgeni estiledi. Ol keshegi pishenshilerdiń ıti ekenin sezip Mádı aıbaltany Sálimge sezdirmeı yńǵaılaı bastady. Jol jıegine kóz tigip izdegeni úıilgen shóp. Alda maıa ekeni, shoshaq ekeni belgisiz álde neler qarańdaıdy.

— Jolǵa eń jaqyn shoshaqtyń birine toqtaǵaısyń.

— Sálim onyń aıtqanyn eki etpeýge daǵdylana bastapty, ne úshin ekenin de suraǵan joq, bir shoshaqtyń janyna kelip toqtaǵannan keıin Mádı:

— Qamytyńnyń tamaq baýy bosap ketken sekildi, osyndaıda myqtap al, — dedi de myltyǵyn ala jerge sekirip tústi. Munyń bári neniń syltaýy ekenin Sálim sezgen joq. Ol arbadan túsip qamyttyń tamaq baýyn tekserip shyqqansha Mádı aıbaltany shoshaqtyń astyna súńgitip te úlgirdi. Sálim tamaq baý men qula baýdy tekserip shyqty da:

— Báse, meniń baılaǵanym baltalamasa sheshilmeıtin edi.

Mádı myltyǵymen túrtip shoshaqtyń tóbesinen bir qushaqtaı shópti qulatyp jiberdi de Sálimge sóz tastady:

— Sen túngi jolǵa qandaı ediń? Júre bersek adasyp ketpeımiz be?

Sálimniń tumsyǵy kóterilip ketti.

— Ózim adassam da qos kúreńim adaspaıdy, bul janýarlar tún qandaı qarańǵy bolsa da súrinýdi bilmeıdi.

— Onda bular úshin shóp artýdyń keregi joq eken ǵoı.

— Árıne.

— Kettik, endeshe.

Munyń bári neniń syltaýy, kimge berilgen belgi ekenin Sálim sezgen joq, arbaǵa otyra bere bojyny qaǵyp qaldy:

— Shý, janýarym...

Áńgime osymen támámdaldy, tań da jaqyndady. Endi qaıtatyndaryńyz qaıtyńyzdar da, jatatyndaryńyz jatyńyzdar, — dep Mádı aıaq jaǵynda jatqan sháıi kórpeni keýdesine qaraı kótere bastap edi, manadan múlgip otyrǵan Tákish qart eńsesin kenet kóterip aldy. Aýyq-aýyq jumylyp ketip otyrǵan qyzyl jıek kózi de jarq etti:

— Támámdalǵany qalaı?

— Munan arǵysyn estimeseńiz de ókinbeısiz.

— Eń kerektisin estimeı ketsem qalaı ókinbeımin? Ókinemin. Tań atsa ata bersin, jatatyndar jata bersin, qaıtatyndar qaıta bersin. Men anaý Sálim deıtin sorlynyń qalaı baıyǵanyn estimeı ketpeımin.

Tákish qart osy sózin óziniń qımylymen de nyǵyzdaı túskisi kelgendeı kesek bir yrǵalyp alyp jantaıa ketip edi. Mádıdiń:

— Men onyń bul dúnıede bar-joǵyn bilmesem, baıyǵanyn-baıymaǵanyn siz qalaı bilesiz? — degen sózi ony qaıta kóterdi. Biraq ózi tez kóterilse de:

— Bul dúnıede bar-joǵyn bilmegeni qalaı? — degen sózi yshqynyp shyqty.

Sol suraý onyń balasynyń da, Imannyń da kózinde tur. Tipti osy úıge kelgeli tis jaryp, jaq jazbaǵan kelinshektiń de erinine sol suraý úıirile qalǵan sekildi. Kúıeýiniń daldasynda, alakóleńkeleý jerde otyrǵan onyń da kózi Mádıde. Mádıdi bulardyń antalaǵan kózderinen qutqarǵysy kelgendeı oń jaqtaǵy shymyldyqtyń ishinen:

— Siz esineı bastadyńyz, uıyqtańyz. Ángimeńizdiń qalǵanyn bul kisilerge men-aq aıtyp bereıin, — degen Samaldyń súıkimdi daýysy shyqty.

Ol shymyldyǵynyń ishine mana kirgen edi, áli uıyqtamapty.

— Aý, osy áńgimeden seniń qulaǵyńnyń quryshy qanǵandaı bolyp edi ǵoı, esil uıqyny endi ne úshin qınap jatyrsyń.

— Men uıqyny sizdiń uıqyńyzdan alatyn edim ǵoı.

— Ǵaını, ana zarjaq sóz saıysyna bir tússe ózinen basqany umytyp ketedi, tóreligin sen aıtshy, — dedi Mádı óziniń keýdesine súıene jantaıyp jatqan Ǵaınızanyń arqasynan qaǵyp.

«Ǵaını» áni Mádıdiń súıip salatyn áni. Onyń Ǵaınızany Ǵaınıza, tipti shadyman shaǵynda Ǵaını deýi de sondyqtan-dy. Al Ǵaınıza Mádıdiń jańaǵy jan jelpigen sózine ishteı razy bolsa da úndegen joq. Óıtkeni ol Mádıden góri Samaldy kóbirek erkeletetin. Onyń teristeý sózin de ońǵa bura sóıleıtin. Samaldyń jańaǵy kımeleýin unatpasa da sol ádetine basty.

— Samaljan, alysta jatsa da jaıyńdy jaqsy tanypty, sen shynynda sharshaǵan sekildisiń, — dep ony bir aqtap aldy da, endi Mádıdiń ózine jón siltedi. Degenmen, myna kisilerge Sálimniń erligin ózińniń aıtyp bergeniń jón bolar.

— Oı, kóp jasańyz, jeńeshetaı, — dep Iman shalqasynan túsip bir kerildi de qaıta jantaıdy.

— Tilegiń qabyl bolsyn, — dedi Mádı súıirleý kelgen suıyq saqalyn bir sıpap, — biraq, ózińdi-óziń beker kergilep jatyrsyń.

— Qalaısha? — dep Iman basyn kóterip aldy.

— Ol kelesi kúni meni japan túzge jalǵyz tastap, qashyp ketken-di. Sonan keıin ne bolǵanyn bilmeımin.

— Tastap ketti?

— Oı, opasyz ıt-aı.

— Jaqsylyqtyń jazasy degenińiz osy eken ǵoı.

— Joq, ózime ondaı aýyr úkimdi aıtqan ózim. Ol tek sol úkimdi oryndaýshy ǵana. Biraq sol úkimniń qanshalyqty ádil ekenin ózim osy kúnge deıin bilmeımin.

— Beker, — dedi shymyldyqtyń ishinen Samal.

— Nemene beker?

— Ózińizdiń ádil ekenińizdi bilmeımin deýińiz beker.

Mádı Ǵaınızaǵa kóz qıyǵyn tastap edi, ol Samalǵa sóz tastady:

— Samaljan-aý, erteń tezekke barasyń ǵoı, uıyqtasańshy.

— Aıtpaqshy, solaı eken-aý, bárińiz de saý bolyńyzdar. Al jezdeke, áńgimeńizdi alańsyz soǵa berińiz, men uıqyǵa shyn kettim, — dep Samal irge jaqqa aýnap tústi de jym boldy.

Onyń kózi ilinýin kútti me, joq álde basqa bir oıǵa tústi me, áıteýir Mádı dombyrasyn uzaq dyńǵyldatyp baryp ún qatty:

— Sol kúni túni boıy júrip otyryp tańǵa jaqyn «Qaıyq qalǵan» deıtin ózennen óte bere toqtadyq. Bul jaǵasynda oıdym-oıdym qalyń qamysy bar, sýy jaıqyn ózen eken. «Qaıyq qalǵan» degen atyna qyzyqtym da ózin kóre ketkim keldi. Joldan shyǵa bere toqtap jerge tústik. Arbany doǵaryp, attardy myqtap baıladyq. Sálimniń «jetkilikti» degen azyǵy, eki taýyq pen bir úırektiń pisken eti, on shaqty jumyrtqa, orta dorba toqash eken. Qarynnyń ashqandyǵy sondaı, qoıdyń quıryǵyna tumsyǵy tıgen qasqyr sekildi, túnniń qarańǵysyna qaramastan ekeýimiz eki taýyqtyń etin toqashpen aralastyra soǵyp aldyq. Attardyń tórteýine de kisendi ózim saldym. Birin tósenish, birin jamylý úshin Saımarannyń kórpesin, kishkene jol jastyǵyn, sý jana shapanyn Sálimge berdim de, ózim eki myrzanyń shapandaryn astyma tósep, ormanshy dosymnyń keýdeshesin basyma jastanyp, óz shekpenimdi jamylyp arbanyń ústine qulaı kettim. Kisenderdiń kilti qaltamda, arba toly qazyna astymda, qosaýyz myltyq qoltyǵymda — qaýipsizbin. Sondaı alańsyz kúıde jatyp uıqyǵa tez ketken edim, bir kezde álde kimniń jasqa býlyǵyp «apataıym-aı» dep óksigen jýan daýsynan shoshyp oıandym. Jastaıymnan qulaqty alysqa tigip daǵdylanǵan sekemshil basym tyń tyńdap tyna qaldym. Esh dybys bilinbeıdi, tek jańaǵy sóz qulaǵymnan keter emes, sol sózdi taǵy bir estýge yntyqqandaı únsiz, qımylsyz jatyrmyn. Aınala jym-jyrt, eń aqyry attardyń aıaǵyndaǵy kisender de syldyrlamaıdy. Tań qýlan ıektenip atyp keledi, biraq dalanyń ánshi qustary áli uıqyda. Men áli únsiz, qımylsyz, qulaǵymdy alysqa tigip jatyrmyn. Bir kezde arbanyń astynda jatqan Sálim aýnap tústi, sony ǵana sezip jatyrmyn. Onyń da úni shyǵar,emes. Bul ne? Álde túsim be? Joq, óńim. Sonda bul ne? Álde Sálim uıqysyrap jatyr ma? Solaı bolar, basqanyń qısyny joq.

Sol oımen aqyryn eńkeıip Sálimge qarap edim, ol etpetinen túsip býlyǵa solqyldap jylap jatyr eken, men sekirip jerge tústim.

— Eı, baýyrym-aý, saǵan ne boldy? — dep bir qolymmen qushaqtaı qasyna jantaıa ketip edim, ol basyn kótermesten betin jerge japsyryp alǵan qalpyn buzbastan ókirip qoıa berdi.

— Men aqymaq boldym, oıbaı, aqymaq... aqymaq, — dedi ol eki qolymen jerdi kezek túıgishtep.

Onyń jany kúıingen shaqta jerdi túıgishteıtin mundaı ádetin munan jeti jyl buryn bir kórsem, kesheden beri eki kórdim. Sol ádetine yzam keldi me, joq álde qaıraǵym keldi me bilmeımin, áıteýir esirkeýdiń ornyna:

— Árıne aqymaqsyń, — dedim, daýysym da zildirek shyqty, — aqyldy bolsań osyndaı jigerli bola tura ózińdi-óziń osynsha qorlar ma ediń, qorlamasań Saımaran sıaqty maldyń malaıy bolar ma ediń?

— Ol emes, oıbaı, ol emes meniń aqymaqtyǵym, — dedi ol jerdi onan saıyn túıgishtep, — men keshe sheshemdi óltirippin, sheshemdi, oıbaı.

Men jylan shaqqandaı yrshyp onyń arqasynda jatqan qolymdy tez julyp aldym:

— Ne deısiń? — degen daýysym da qattyraq shyqty. Ol betin jerden kótermesten áli eńkildep jatyr. Álde neni aıtyp byldyrlaıdy, men túsine almaı qulaǵymdy onyń aýzyna jaqyndata túsemin. Kóp byldyrdyń ishinen shala-pula uqqanym: onyń sheshesi júrek aýrýy bar adam eken. Balasynyń «meniń qolymnan» qaza bolǵan habaryn estigende aýrý júregi shydamaı ólip ketýi múmkin eken, ol sony aıtyp eńireýde. Men onyń byldyr sózinen osyny uqsam da ózimniń ne derimdi bilmeı.

— Eı, jaman qatyndarsha baqyra bermeı basyńdy kóter de jóndep aıtshy, — dep edim, ol basyn kótermesten:

— Men jón aıtýdy bilmeımin, — dedi de, esine álde ne kenet túskendeı atyp turyp shókesinen otyra qaldy. — Jalynamyn, aǵataı, meniń sheshemdi ózińizdiń eneńiz kóretinińiz ras bolsa sol sorly sheshemniń kóz jasy úshin, Samalyńyz emgen aq súti úshin meni osy jerden qaıtaryńyz, aǵataı. Men jaıaý bolsam da qustaı ushyp Saımarandardan buryn jetip sheshemdi tiri alyp qalaıyn, jalynamyn, aǵataı, bosatyńyz...

Onyń bul sózi, sózi emes-aý sheshesi úshin shekken zary meni oılandyryp tastady. Jóppeldemde ne derimdi bilmeı shalqamnan tústim. Kózim tań shapaǵynan sıreı bastaǵan tóbedegi juldyzdarda, oıym astan-kesten. Keıde jer-kókti birdeı kezgen qıalym sol juldyzdardan da ári asyp ketedi. «Dúleı» atalyp, mylqaý keringen Sálimim basqa adam bolyp shyqty. Ásirese onyń anasy úshin búkil dúnıeniń malyn da, barlyq patshalardyń táji men taǵyn da talaq etetindeı kóringen mynaý adamshylyǵy meni bılep aldy. Biraq, onyń óz tilegine jiberetin emespin. Sol oımen oǵan «ótirik aıta bilesiń be?» dep edim, ol «joq» dep basyn shaıqady.

— Onda men seni jibere almaımyn.

Meniń muny ne oımen aıtqanymdy sezgen joq.

— Aǵataı-aı, — dep aıaǵymdy qushaqtaı aldy, — múmkin aıta bilermin, nendeı ótirik ekenin aıtyńyzshy, aǵataı. Úırenip alaıyn.

Onyń bul sózine kúlkim keldi, biraq qaıdaǵy bir kúdikti oılar qıqýlap kelip kılikti de kúle almadym. Eger Saımarandar eline munan buryn jetip, bul jetkenshe sheshesi ol dúnıege ketip qalsa bárinin de zaıa ketkeni emes pe?

Osy kúdigimdi onyń ózine aıtyp edim, ol basyn shaıqady:

— Joq, olar menen buryn jete almaıdy. Sebebi olar qamalǵan saraıdyń qabyrǵasy qalyń, esigi berik, ony olar buza almaıdy. Saımarannyń jaýlyǵynan jasqanyp onyń qystaýyna jan balasy barmaıdy. Endi eki kúnnen keıin pishenshiler keledi, solar kelip qutqarǵansha ol myrzalar qamalyp jatady. Jalynamyn, aǵataı, álgi ótirigińizdi úıretińizshi.

Bul eki arada men ózimniń oıyma bekinip, oǵan aıtar sózimdi saılap ta úlgirgen edim, onyń «ótirigińizdi úıretińizshi» degen sózine kúle, basymdy kóterdim.

— Meniń keshegi aıtqanym búgin de aıtqan, keshegi syılaǵanym búgin de syılaǵan, qaıtar bolsań osy syılyǵymdy túgel alyp qaıtasyń. Sonda sen Saımaranǵa osynyń bárin qalaı alyp kettim deısiń?

Ol meniń bul sózime sener-senbesin bilmeı tesile qarap az otyrdy da:

— Jer jahandaǵy syılyqtyń barlyǵyn sizdiń Samalyńyz, ózimniń Laǵylyma syıladym, aman-esen aparyp qolyna tapsyrý sizge amanat. Maǵan tek myna eki arǵymaqtyń birin qısańyz boldy.

Men oıda otyrmyn. Baılardyń jany da, ary da maly. Malynan aırylsa ǵana olardyń jany qınalady. Olardyń jany qınalsa ǵana meniń janym rahattanady. Ony myna baıǵus sezer emes, bar kóksegeni sheshesine tez jetý. Men onyń mynaý tamuq otyn keshken qaıyrshy tirshiligine qarlyǵashtyń qanatynan sebilgen tamshy sýdaı bolsa da, bir septigimdi qalaı tıgizýdi oılaýdamyn. Bir jaǵynan bul barǵan kezde Saımarannyń ólgeni tirilgendeı qýanǵan túrin elestetip ishim órtenedi. Saımaran sıaqty baılardan dúnıede bardyń bárin, ólimnen basqanyń bárin qyzǵanatyn ádetim. Sol ádetim jibermeı qınalýdamyn. Qınalǵanmen amal joq, ana úshin ózimdi-ózim qınaýǵa bekindim de:

— Attardy jekshi, — dedim. Kúshimniń bar jetkeni sony aıtý ǵana. Meniń nendeı oıǵa bekingenimdi ol sezgen joq, aýyq-aýyq maǵan jaýtańdap qaraı júrip attardyń kiseniń ashty. Ún qatpastan júrip qos kúreńdi arbaǵa jege bastady. Men ormanshy dosymnyń kıimderin qorjynyma salyp, ózimniń kónetoz bolsa da kóz tartatyn tigisi sulý kıimderimdi kıip aldym. Munyń bári — qara laqtyń jylbysqa eltirisinen istelgen bórkimnen basqasy — qısyq taban etigim de, qısyq jaraly kóılegim de, shı barqyt beshpent-shalbarym da, túıe júni shekpenim de — bári-bári ózim tikken kıimder. Olardan alǵanym myltyq qana. Onyń patron toly oqshantaıyn belime ishten baıladym da myltyqty ıyǵyma saldym. Ol eki arada Sálim attardyń arbaǵa jegiletinderin jegip, jetekke baılanatyndaryn baılap ta úlgirdi. Men oǵan attardy jolǵa salyp arqan boıy júrgennen keıin keri burýdy buıyrdym. Ol aıtqandarymdy buljytqan joq, biraq nege ekenin áli túsingen joq, jolǵa túskennen keıin arqan boıy júrip bardy da attardyń basyn keri burdy. Men onyń qasyna keldim de ıyǵynan ustaı alyp betine qaradym. Kórmesem de shesheńniń naǵyz adam ekenin bilemin. Eger sol shesheden týǵanyń ras bolsa meniń qazirgi aıtqandarymdy túgel jattap al da bir sózin buzbastan aıtatyn bol. Ekinshiden, qandaı qysym kórseń de meniń kim ekenimdi aıtýshy bolma. Osyǵan ant et, — dep edim ol shıryǵyp aldy.

— Allanyń atymen, anamnyń aq sútimen ant etemin.

Bul onyń shyn sózi ekenin sezdim de sendim.

— Sen baryp qaqpany ashqan shaqta olardyń kózine qudaıdan sońǵy zor bolyp kórinesiń. Úsheýi birdeı ıesine erkelegen ıtteı bolyp arsalańdaıdy, malaıyń bolyp maımań qaǵady. Osyndaı eseńgiregen kezderinde bar ótirikti soǵyp qal, ne aıtsań da sene beredi. Sondaǵy aıtatynyn mynaý: «Ol qaraqshy bul mańaıdyń jolyn bilmeıdi eken. Bylaı shyǵa bere: men seni ıt, qustyń emes, balyqtardyń jemi etemin. Elsizdi kezip súrleý jolmen tart ta Qaraqojadan keletin joldy kesip al. Qylp etseń basyp salamyn dedi de, myltyǵyn jelkeme tirep tý syrtymda otyryp aldy. Men attardy Semeıge shóp tasyǵandardyń súrleý jolymen, aǵash-aǵashtyń arasymen aıdaı berdim. Túnimen júrip otyryp tań ata «Qaıyq qalǵanǵa» jettik. Sol jerde aıaldap ózimiz tamaqtanyp aldyq. Qaıta jolǵa túsip júre berip edik, qaq qasymyzdaǵy sýǵa bir top úırektiń kelip qonǵany. Sony kóre sala ol tura júgirdi. Ózi ǵajap mergen eken, bir atqanda úsh úırekti qabat túsirdi, biraq úsheýi de sýdyń qaq ortasynda qaldy. Sony alǵaly ol ózenge qoıyp ketti. Ózenniń jaǵasy saıaz bolǵanymen orta tusy tereń eken, bir kezde ol: «eı, aıaǵymnyń sińiri qurysyp qaldy, qutqar, qutqar» dep aıǵaı saldy. Ol birte-birte sýǵa batyp bara jatty. Men: «seniń tutylǵanyń meniń qutylǵanym» dedim de qasha jóneldim. Qalaı, osyny buljytpaı aıta alasyń ba? — dep edim, ol «aıta alamyn, biraq sizdi aıdalaǵa tastap kete almaımyn. Tym bolmasa aldaǵy beketke jetkizip keteıin», dep, mólteńdeı bastady. Onyń aıtyp turǵan beketi maǵan tanys. Ol bekettiń ber jaǵynda bes-alty shaqyrymdaı jerde Aqqaıyń deıtin poselke bar. Onda ózimmen Semeı túrmesiniń dámin eki aı boıy birge tatysqan Vasılıı deıtin dosym bar. Soǵan jetsem Semeıge de jetkenim. Óıtkeni onyń dáý ker aty Ertistiń osy tustaǵy prıstanyna eki saǵatta talaı jetkizgen-di. Sol jerden parohodqa bir iliksem, yldıda jatqan Semeıge lezde jetip baramyn. Sálimge munyń birde-birin aıtqanym joq. «Bos sózdi qoı da, jańaǵy aıtqanymdy qaıtala» dedim. Ol bir emes, eki qaıtalady, biraq sózimdi qansha qaıtalasa da ózime sene almaı kózi jaýtań-jaýtań etedi. Ol jaýtańdaǵan saıyn meniń Saımaranǵa degen qyzǵanyshymnyń oty qyza túsedi. Kenet óz oıymnan ózim shoshynǵandaı selk ettim. Osy meniń esim saý ma? Ne istep turmyn? Kimge neni qıǵaly turmyn. Saımaran sıaqty qan sorǵyshtardy shattandyrý meniń sharıǵatymda joq edi ǵoı. Bul shúlendigim myna músápirdi músirkeý bolsa, oǵan myna baılyqtan jarty tıin de tımeıdi. Onan da men nege muny ózi suraǵan arǵymaqtardyń birimen jibermeımin? Nege men munsha baılyqty en dalaǵa syıǵyza almaıtyn bolsam Zatonnyń jumysshylaryna aparyp shashpaımyn?

Aqyry osy oıǵa bekindim. Bekindim de sony aıtqaly Sálimge buryldym. Dál osy kezde bir top úırek zýyl qaǵyp tóbemnen óte shyqty da, anadaı jerdegi jalpaq sýdyń betine baryp qondy. Andy kórsem ózimdi-ózim umytyp ketetin ádetim edi, sol ádetim jeńdi de, ıyǵymdaǵy qorjyndy tastaı salyp, ózenge jettim. Ózen beti úırekten kórinbeıdi, solardyń qalyń tusyn nysanaǵa endi ala bergenimde art jaǵymnan arbanyń saldyry, attardyń tuıaq dúrsili estildi. Jalt qarasam Sálim tórt atty kezek sabalap shyǵysqa qaraı quıyndatyp barady eken. Men ne isterimdi bilmeı az turdym da:

— Eı, shesheńe sálem aıt, — dep aıǵaı saldym. Ol da birdeńe dep aıǵaılady, ne degenin uqqanym joq, sirá Samalǵa sálem aıtqan bolar.

Sol ketkennen mol ketip, zym-zıa joǵaldy. Qaıda, nendeı kúıde, óli me, tiri me, Saımaran ne istedi? Onyń birde-birin bilmeımin. Bar bilerim sol: qasqyrǵa istegen jaqsylyǵyń qaıtsa qaıtar, baılarǵa istegen jaqsylyǵyń qaıtpaıdy. Sol bárińizdiń de esterińizde bolsyn. Biraq olardyń bizdeılerge salǵan jarasy jazylmaı qalmaıdy. Oǵan da ımandaryńyz kámil bolsyn.

— Ámın... ámın.

— Tań atty, meniń syrqatymnyń jyry osymen bitti. Bul ómirdiń eń shattandyrar shaǵy da jetti.

Mádı sony aıtty da jastyǵyna sylq etti.

* * *

Arada úsh kún ótti. Qýǵyn-súrginsiz ótken bul úsh kúnnen Mádıdiń kútkeni kóp edi, bar úmiti zaıa ketti. Saıdaly bastaǵan toptyń áreketi jaqsy bastalyp, halyqtyń kózin bolystardyń zymıandyǵyna jetkizgenimen, ózderiniń birine-biriniń senimi jetpedi. Sonyń saldarynan qaısybireýler jan saýǵanyń qýlyǵyna bassa, endi bireýler erlikke aparatyn birlikten qashty. «Alańsyz attaný úshin mekenimizge erterek jaqyndap, artymyzda qalatyn bala-shaǵamyzǵa qys qamyn jasap bereıik» desti de, birinen soń biri shubap kóshe bastady.

Bul habardy estigende Mádı qolyn bir-aq siltedi. Óńi de sermelgen semserge uqsap sustanyp ketti.

— Ah! — dedi sańq etip, basqa sóz aıtqan joq.

Jaraly suńqar qanaty qaýsap keýdesimen jer soǵyp jatsa da, samǵaýdy ańsap aspannan kóz almaıtyn, Mádı de sol jaraly suńqardyń kúıine tez tústi. Onyń sol keýdeden jalyn atyp «ah» urǵany: eline — ókpe-nazy, ózine aınymas anty eken. Sol kúnnen bastap ómiriniń sońǵy kúnderine deıin ol eshqandaı shaıqasqa shyqqan joq.

---