InfoHub Logo

(poves)

Kózine quıylǵan ashshy terdi kúıeli saýsaǵymen anda sanda bir ilip tastap Balqıa — kádimgi aınamkóz atalǵan Balqıa kele jatty. Ol, zavodtyń irgesindegi jer úılerden óte bere, talaı tanystaryna kezdesti, «soǵa ketýin» ótingen talaı jyly sózderdi de estidi, biraq eshqaısysyna burylǵan joq. «Temirim jylap qalady ǵoı», — degennen basqa sóz de aıtpaı kete berdi.

Úıi qalanyń sheti baryp tirelgen taýdyń eteginde edi, soǵan jetpeı toqtaıtyn emes. Toqtamasqa áli joq, ál joq bolsa da toqtaıtyn túri joq.

Onyń qaljyraǵandyǵy sondaı: ıyǵyndaǵy zildeı kúrekpen birge teńselip, terbelip keledi. Ol otyzǵa áli jetpegen jas bolsa da, óńiniń taıǵandyǵy sondaı: qabyǵymen qatqan qara aǵashqa uqsaıdy, tek janary úlken nurly kóziniń oty ǵana jaınaı túskendeı.

Onyń kók jelkesinde býlyǵa shyqqan tútinin qazaq eliniń ashyq aspany men ór namysyna búrkip aǵylshyndar salǵan zavodtyń qara murjasy tur. Ol Arqanyń ór keýdesine qanjardaı qadalyp elý jyldan beri qulamaı turǵanyna qara qoshqyl tútinin aýyq aýyq túıdegimen laqyldatady. Balqıanyń keýdesinen shyqqan jalyn sol qara qoshqyl tútinnen de kesek.

Bul — biri men biri jalǵasa, ıin tirese salynǵan jer úılerdiń murjasynan kók ala tútin qaptap ushatyn keshki shaq edi. Zavod murjasynan shyqqan qoıý tútin joǵarydan sorǵalap kóp jer úılerdiń tómennen kóterilgen álsiz tútinin ilip alyp alysqa áketip jatqandaı, biraq, bári qosylyp qaptasa da qazaqtyń keń dalasyn basa alatyn emes, asqar taýynan asa almaı kók tumandanyp tóskeıde tunyp tur.

Spasskıı zavody Soran shoqysynyń kúngeı jaq betindegi bir kishkene saıdyń ishinde bolatyn. Sol saıdyń ór jyrasynda ondaǵan jer úı bar. Zavod ıeleriniń bes alty úılerinen shyqqan tútini barlyq jer úılerdiń tútininen basym, Balqıanyń kózi soǵan deıin edi, «ózi toqtyń tútini de toq» degen osy eken aý, — dedi ishinen. Ol ashtyq pen toqtyqty oılap kele jatyp úıine jetkenin de bilgen joq.

Iá, kún shyǵa ketken úıine Balqıa da jetti, shyǵandap baryp uıasyna kún de batty. Onyń úıi qańyltyr murjasy men taqtaı esiginen basqasy aıýdyń úńgirine uqsas birdeńe edi. Tań sáriden turǵandar ǵana sol qańyltyr murjadan shyqqan tútindi kóretin de, qaısy biri: «Baıǵus Saıdaqtyń ózi ketse de oty óshken joq», — dep shúkirlik etetin.

Saıdaq ótken jyly bir aǵylshynnyń kózin shyǵarǵany úshin aıdalyp ketken edi, sonan áli qaıtqan joq. Ketkenine segiz aıdan asyp barady, sonan beri naqtyly habar da joq. Onyń artynda qalǵan áıeli osy Balqıa men bes jasar balasy Temir. Ol ekeýin Qazybek deıtin Qaraǵandydan osy Spasskııge kóshirip ákelgen-di. Qańyltyr murjadan shyqqan tútinge de shúkirshilik etetinderdiń biri de, osy jer úıshikti salyp bergen de sol Qazybek bolatyn.

Balqıa úıine jetse de, ishine kire almaı táltirektep baryp bosaǵaǵa otyra ketti, ıyǵyndaǵy zil kóterem kúregi de ushyp tústi.

Az damyldap aldy da:

— Temir! A, Temirjan! Kel, balapanym! Men saǵan toqash ákeldim, kele ǵoı, — dedi ol kókiregin jalyn qansha kernese de kóterińki daýyspen.

Ol qansha qapalansa da, qamyqqanyn balasyna sezdirmeıtin, kóz jasynyń bir tamshysyn da kórsetpeıtin. Júregi qansha eljirese de, egilgen sózdi oǵan kóp aıta qoımaıtyn. Qansha qajyp kelse de, sol ádetimen qaırattanyp balasyn ańsaı kútip edi, onyń úıde joǵyn bilgennen keıin kóńili qaıta bosap ketti.

— Tiri jetimegim aı, mezgilsiz qaıda qańǵyp júr ekensiń?

Ol sony aıtty da eńirep qoıa berdi. Sol tógilgen kóz jasy qasiret tasqynyna aınalǵandaı alýan túrli qapas oılar birinen soń biri soǵyp, ony tunshyqtyryp jiberdi.

— Tógilshi, qandy jas! Saıdaqpen birge ketip, sol ólgen jerde birge ólmegen meni tunshyqtyrshy... batyrshy qaramdy... Mine, segiz aı boıy zarlanýdamyn, kózdiń jasy topan bolyp bassa da qasiret oty sóner emes, ne isteımin? Qalaı tózem bul azapqa!

Ol osylaı zarlanǵan kúıi úıge kirdi.

Uqypty áıelderdiń, qolyndaǵy jaı jún de jibekke aınalady ǵoı. Bul úıdiń syrty aıýdyń úńgirine uqsaǵanymen, ishi qaısy bir sasyq baılardyń úıinen artyq jaınap turatyn. Dúnıe jıhazy baı emes, ne bary beti súıekpen órnektelgen ádemi aǵash kereýet, kózdiń jaýyn alatyn saryala sandyq pen kónetoz bolsa da kóz tartatyn ala syrmaq. İshine azyq-túlik salynyp, ústine ydys-aıaqtar qoıylǵan qyzyl kebeje sol jaq bosaǵany jalǵyz ózi alyp tur.

Kún sáýlesi ketkendikten, úıdiń ishi kúńgirt edi. Bulaýlanǵan kózine Saıdaqtyń qystyrýly turǵan aq qur belbeýinen basqa dúnıe túse qoıǵan joq.

— Iesiz qalǵan qý beldik, — dedi ol belbeýge qadalyp. — Saıdaq kúreske túskende sharshy toptyń kózi saǵan da túsýshi edi aý. Endi mynaý, qaıǵymen túsken meniń qabaǵym sekildi salbyrap turǵanyń. Sen bir turǵan qý belgi, belgi emes, kórgen saıyn júregimdi órteıtin kúıiksiń. Týrap-týrap tastaıyn ba, qý adyra! — dep belbeýdi keýdesine basyp, az turdy da, — ıesiz qalsań da, tura turshy, tym bolmasa bir jyl tura turshy! — dedi óksigin basa almaǵan daýyspen.

Ol táltirektep baryp, peshtiń ústinde turǵan ketik qara shelekten sý iship turǵan kezde esik jaqtan bireý murnyn tartyp kep qalyp edi, selk etti de qolyndaǵy ojaýy túsip ketti.

— Bul kim? — dedi ol bosaǵaǵa súıenip turǵan Temirdi endi ǵana ańǵaryp. Temir ún qatqan joq, tanaýyn taǵy bir búlk etkizdi de, jaýdyraǵan kózin tómen túsirip jiberdi.

Balqıa balasynyń qapaly ekenin qabaǵynan sezip qaldy da, qushaqtaı alyp tósegine qaraı ala jóneldi.

— Qulynym aý, balapanym aý, qaıdan keldiń? Óziń jylapsyń ǵoı, káne beri qarashy!

Temir jaýap qatpastan bulqynyp baryp sandyqtyń ústine otyra ketti.

Sheshesi óz kózine uqsas onyń móldiregen kózine qarap sál otyrdy da, qaltasyndaǵy eki toqashtyń birin qolyna ustaı jaqyndady.

— Men saǵan ne deýshi edim? Ákeń seni temirdeı berik bolsyn dep atyńdy Temir qoıǵan-dy, sen jasyq bolma, balalarmen tóbelese qalsań jylaýshy bolma deıtinim qaıda?

Balalardan jylaýdy namys kórdi me qalaı, Temir óksigin basa almasa da:

— Bala emes, — dedi áldenege nasattanǵandaı nyǵyzdana túsip,

— Endi kimmen tóbelestiń?.. Masqara, sen álde úlkenderge soqtyǵyp júrgen shyǵarsyń.

Temirde ún joq. Ol sheshesimin:

— Aıt shynyńdy, dep aqyrǵanyna da miz baqqan joq.

Sheshesi jyly shyraı kórsetip jumsaq únmen:

Óziń jaýrapsyń ǵoı, qaıdan keldiń? Qınama shesheńdi, — degende ǵana baryp amalsyzdan ún qatty.

— Taýdan.

Balqıanyń kózi sharasynan shyǵa shatynap ketti.

— Taýdan!.. Onda neń bar?.. Kim seni onda ertip barǵan?

— Eshkim ertken joq, qudaıdan qashyp ózim bardym...

— Qudaıyń kim?

— Álgi ózinen qylyshy uzyn qudaı.

— Ol kim? Myrqal ma?

— Iá.

— Sen onan nege qorqasyń?

— Men onyń qylyshyn boqtadym, ol meniń basymdy shabamyn dep tura qýdy, sonsoń men qashyp kettim.

Balqıa Myrqalǵa yzalana turyp balasyna zildi ún qatty.

— Sen onyń qylyshyn nege boqtaısyń?

Temir de alǵashqysyndaı emes óksigin basyp, shıryǵyp aldy.

— Óziń eshkimge tıispe, tıiskendi aıama deıtiniń qaıda? İshinde óziniń inisi Abzal da bar bir top bala asyq oınap júr edik, ol keldi de meniń saqamdy qylyshymen qaq bóldi, sonsoń men onyń qylyshyn...

Balqıa oǵan endi eshteńe aıta alǵan joq, sózin bitirtpesten qushaqtaı alyp, qushyrlana súıdi de:

— Tym bolmasa sen tiri bolsań eken. Seniń er jetip adam bolǵanyńdy kórsem eken, — dedi kúbirlep.

Osy kezde bireý esikti tyqyldatyp edi, Temir sheshesiniń qolynda turǵan toqashty ala salyp tósektiń astyna bir aq súńgidi.

— Sol qudaı, — dedi ol kúbirlep.

— Kim bolsań da kele ber! — dedi Balqıa ashýly únmen.

Temirdiń úıge kelýin ańdyp júrip kelgen Myrqal bolar degen oı Balqıaǵa da sap etip esik jaqtan kóz almaı otyr edi, basynda oqaly taqıasy, ústinde qos etekti kóılegi bar, kóılektiń syrtynan barqyt qamzol kıgen suńǵaq boıly aqsur qyz sylań etip kirip keldi.

— Kesh jaryq, jeńeshe, — dedi ol esikten kire bere.

Balqıa qara kóleńkede onyń kim ekenin jóndi ańǵarmastan:

— Kim bolsań da kóńilin jaryq bolsyn, — dep úńile qarap sál kidirdi de: — Kúnim aý, Zýrajansyń ba? — dedi.

— Iá, menmin, jeńeshe, siz jumystan búgin kesh keldińiz ǵoı, aýrý-syrqaýdan amansyz ba?

— Kún shyǵa ketip, kún bata keletin ádetimnen áli tanǵanym joq. Denim de ázir saý. Kelshi, biraz otyrshy qasyma.

Zýra sandyqtyń ústinde otyrǵan Balqıaǵa qaraı betteı bere «úı neden munsha qarańǵy» degisi kelgendeı tóbedegi terezege qaraı berip edi, shekesinde turǵan taqıasy ushyp tústi. Ol eńkeıip taqıasyn ala berip, bar daýsymen:

— Jeńeshetaı aı! — dep baryp Balqıany qushaqtaı aldy.

Temir ózinen Zýranyń sonsha qoryqqanyna máz bolyp tósek astynda syqylyqtap jatyr. Zýra kúlerin de ashýlanaryn da, ne derin de bilmeı:

— Oı, tentek, onan da Sáýleni baryp terbetseńshi, — dep aýzyna túsken sózdi talǵamastan aıta saldy.

Temir tósek astynan toqashyn shaınaı shyǵyp, taqıany basyna kıdi de:

— Zýra táte, osy taqıany maǵan syılańyzshy, — dedi jalynyshty únmen.

Zýranyń Balqıaǵa aıtar sózin ońasha aıtý úshin Temirdi úıden ketirgisi kelip:

— Taqıany kı de, bizdiń úıge bar da, Sáýleni terbete tur. Qazir apan ekeýimiz de baramyz, — dep edi, Temir óz sanyn ózi sabalap tura jóneldi.

— Keshegi suraǵanyńyzdy ákelip edim, — dedi Zýra, kamzolynyń qaltasynan qaǵazǵa oraǵan bir qaınatym shaıdy alyp jatyp, — úıde qalǵany da osyndaı-aq, ókpeleı kórmeńiz.

— Raqmet, qalqam, bul úshin mundaı mezgilsiz ýaqytta kelmeı aq qoısan edi.

— Bul úshin emes, sizdi shaqyra keldim.

— Jaı ma? — dedi Balqıa úreılene qarap, — álde jezdeń keldi me?

— Jezdem kelgen joq, tátem sizge shaı iship ketsin dedi.

— Ilahı jaı bolǵaı, — dedi Balqıa úreıli kózin Zýranyń kózinen almaı. — Murat ketpep pe edi?

— Ketken. Ony ne úshin suradyńyz?. — dep Zýra da seziktene qaldy. Biraq ekeýiniń kúdigi eki basqa, ony ekeýi de aıyra almaı otyr.

— Saıdaq aǵańnan habar joq pa? Murattyń estigen bilgeni joq pa eken?

Óz kúdigimen alysyp otyrǵan Zýra Balqıanyń ne oımen bulaı barlap otyrǵanyn ańǵarmastan:

— Tátem bolmasa men Muratpen sóılese alǵanym joq, — dep edi, Balqıanyń óńi buzylyp, erni dirildep sala berdi.

— Onan da Saıdaǵyń óldi, kúniń sóndi, sony estirtý úshin shaqyra keldim, — deseńshi degisi kelip Zýranyń betine qadalyp edi, onyń júzinde áldene bir jumbaq kúlki oınap tur eken. Sony kórgen soń ǵana Balqıanyń júregi jylı qaldy.

Zýra onyń nege bulaı qubylyp otyrǵanyn sezgen joq. Kúdigin kúlkisimen jýa túskisi kelgendeı jymıa qarap az otyrdy da:

— Jeńeshe! — dedi ol basyn Balqıanyń ıyǵyna súıep, — siz keshegi bir sózdi maǵan qalaı aıttyńyz? Álde Murattyń ózi men jaıynda sizge birdeńe dep pe edi?

Balqıa óziniń keshe ne degenin esine túsire almaı sál kidirdi de:

— Men saǵan ne dep edim? — dedi.

— Murattyń bar syryn biletin bul jahanda bir aq adam bar, ol — sensiń dedińiz ǵoı maǵan, sol ne sóz?

— Ol beker me? — dedi Balqıa sál kúlimsirep,

— Beker emes ekenin qaıdan bilesiz?

— Seniń júregiń nege munsha bezildeı qaldy?

— Sizdiń sol sózińizden qorqyp júrmin.

— Qoryqpaı aq qoı, Murat ekeýińniń tilekterin birge jansa degen tilegimnen basqa túgim joq.

— Jasyrmańyz! — dep Zýra qadala tústi, — sizge ne Murat birdeńe aıtqan, ne Myrqaldyń qońyrsytyp júrgen sózin estigensiz, ekiniń biri. Eger, Murat birdeńe degen bolsa jasyrmaı aq aıta berińiz.

— Murat jaıynda óz tilegimnen basqa bilerim joq, al, Myrqal degenińdi men bilmeımin.

— Myrqaldy qalaı bilmeısiz?

— Kádimgi Taımannyń Myrqaly ma?

— Iá, ıá!

— Sonymen syrlasatyn men be?

— Syrlaspasańyz ekeýińizdiń sózińiz nege bir jerden shyqty?

— Ol saǵan ne dep edi?

— Sen oqyǵan qyzsyń, Murat sıaqty nadanǵa qor bolma, ómirińdi óksitpe deıdi.

— Oǵan sen ne dediń? Myń jyl oqysań da Murattaı bola almaısyń dediń be, joq pa?

— Onan da aýyrlaý sózder aıttym, — dedi Zýra Balqıanyń adaldyǵyna da, óz kúdiginiń aldaǵanyna da kózi endi ǵana jetkendeı bolyp, — men onyń búgingi bir sózinen árkimdi, ásirese sizdi arbaǵysy keletinin baıqadym. Egerde, sizden birdeńeler suraı qalsa, túk te bilmeımin, aýlaq ket, deńiz. Júrińiz.

Zýra sony aıtty da aqyryn kúrsinip, qysyla dem aldy. Biraq, onyń bulaı kúrsinýinde jáne Myrqaldyń seskendire aıtqan myna sózinde ne syr baryn Balqıa sezgen joq.

Ymyrt jamylǵanymen, tún qarańǵylyǵy áli túse qoıǵan joq edi, sonda saqtanǵysy keldi me qalaı, Zýra úıden shyǵa bere bir qolymen sholpysyn ýystaı ustap, ekinshi qolymen Balqıany qoltyqtap aldy.

«Eger, — dedi ol ishinen, — egerde bul kisi estigen habaryn Myrqal sıaqtylarǵa aıtyp qoısa bizge jaqsy emes. Ásirese Muratqa qaýip. Keremet aý, osyny Myrqal qaıdan bildi eken? Murat oǵan aıtpaq tursyn, tanymaıdy da. Men aıtqanym joq. Jezdem aıtqan joq, endi kim? Ol búgin, bárin estip-bilgen adamdaı aq surady ǵoı menen. Eki oı joq, ol birdeńeni sezgen, qalaı sózdi? Murat, men jezdem úsheýimizden basqa kim biledi, kerek dese táteme de aıtqanymyz joq. Al, oǵan: laı sýdan balyq aýlaǵan soqyr balyqshyǵa uqsamaı ket desem: — bilem, bárin bilem, búgin jasyrǵanyńmen, erteń shynyńdy aıtasyń, aıtqyzamyn, deıdi. Bul, bar syryn bilgen kisiniń sózi emes pe?»

Osy kezde sovdeptiń keńsesi jaqtan bir ekeý kele jatyr edi. Zýra solardy kóre sala selk etti de:

— Myna bir ekeý kele jatyr, buzyq oıda júrgender bolyp júrmesin, berirek júrińizshi, — dep Balqıany ózine qaraı tartyp bura jóneldi.

Dybys bildirmes úshin syldyr qaqqan sholpysyn qaltasyna saldy da:

— Tezirek júrińiz! — dedi.

2

Dombyrasynyń únin keıde baıaýlatyp, keıde daýyldata jónelip otyrǵan Qazybek óziniń bul sapardan kóńildi qaıtqanyn dombyrasynyń kúıinen de sezdirgendeı edi, dombyrasyn qaǵyp-qaǵyp jiberip baryp toqtatty da:

— Ay, kempir, bir sumdyqty, sumdyq bolsa da úlken qyzyqty aıtsam aýzyńa ıe bolasyń ba? — dedi ol áıeli Baıanǵa ımene qarap.

— E, baıǵus, — dedi Baıan Qazybektiń sózine tańyrqaǵan pishinmen, — otyzǵa jetpesten kempir atadyń, alpysta ne demeksiń?..

Qazybek aıtqaly otyrǵan sóziniń jolyn ánmen ashyp alǵysy kelgendeı, dombyrany da, óziniń kómeıin de ańyratyp qoıa berdi:

Ásetteı sal án salsań baıaýlatyp,

Mal tabady er jigit jaıaý jatyp.

Alty qyrdyq astynan án shyrqasam,

Dátiń qaıtip shydaıdy oıaý jatyp.

İnjý marjan sekildi,

Al kórindiń kórkem aı,

Gúl maıysyp, qur jaınap,

Sen kerek dep kelseń aı,

Óz basyńda qolqam bar,

Ógeısitpeı berseń aı,

Seıfil Málik — Jamaldaı

Beınetińe kónsem aı,

Qozy Kórpesh Baıandaı,

Bir molada ólsem aý, degizgen

Baıan edi aý, shirkin bir kezde.

— E, baıǵus, kóńilin ómirinde bir kóterilgen eken, uzaǵynan jarylqasyn.

— Kóńildiń kóterilgenin bólshevık bolǵanda kórersiń áli.

— Áli bolǵan joq pa eń? Áneýgi kúni emes pe edi, bólshevık boldym, bólshevıkterge qylysh, myltyq soǵyp beretin boldym dep gúrildegeniń.

— Onym ras. Biraq onan da úlken komýnıs degeni bolady eken. Oǵan naǵyz aq júrek, adal adamdardy ǵana alatyn kórinedi. Júregimniń aqtyǵyn, nıetimniń adaldyǵyn olar da bilgen bolý kerek, jańa kele jatyp Galkın joldasqa kezdesip edim.. Sen komýnıs bolǵyń kelse aryz .ber, alamyz, dedi, Zýrajanǵa sol aryzdy jazdyryp alaıyn, umyttyrmashy.

— Jazǵan aý, qartaıǵanda jalpyldaı bermeı, sol balanyń tileýin tilep otyrsańshy úıde.

— Deniń saý ma, eı, qartaıǵanyń ne aıtyp otyrǵan? Eger men komýnıs bolsam, paıdasyn kóretin sen emessiń be?

— Maǵan nesi paıda?

— Komýnıs bolǵan adam áıelderdi óte qadirleıdi.

Olardy burynǵydaı uryp-soǵý bulaı tursyn, mańdaıynan da shertpeıdi. Mysaly, sen menen ketip, anaý elýge kelgenshe boıdaq júrgen Keldekbaıǵa tıem deseń de erkin, jaq jazýǵa meniń haqym joq. Sebebi, seniń erkiń ózińde, komýnıs adam ózinen basqanyń erkine qol suǵa almaıdy.

— Keldekbaıyń ne eı, aıtyp otyrǵan?

— Jaı ánsheıin, sózdiń ólsheýi ǵoı.

Osy kezde Zýra men Balqıa kirip keldi de, ekeýi de Qazybekke ańyra qarap esik kózinde turyp qaldy.

— Sálem, jezde! — dedi Zýra qýanyshty únmen.

— Kel, baldan da tátti baldyzym! Qaraǵym Balqıa, — dedi de Qazybek áldeneni aıtyp salǵysy kelip múdirdi de: — Aman-saý júrsiń be? — dep jyly sózdiń qushaǵyn ashyp tastady. Biraq ol qushaqqa albyrt Zýra kúmp bergenimen, Balqıa sezimtal júreginiń quly bolyp turyl qaldy. Ol úı ıeleriniń kórsetken qoshemetine de izet kórsete alǵan joq. Kózin Qazybektiń qabaǵynan aıyrmaǵan kúıi ilgeri bir-eki attady da, ortadaǵy dińgektiń, esik jaq túbine otyra ketti.

«Saıdaqtyń bir habaryn almaı kelmespin dep ketkeni qaıda? Qaıda sol ákelgen habary? Zýranyń shaqyrǵan shaıy Saıdaqtyń qara sorpasy ma? Sony estirtý úshin shaqyrdy ma? Eger ákelgeni qýanyshty habar bolsa súıinshi surar edi ǵoı».

Balqıaǵa soqqy bolyp tıgendeı osy. Zýra sony sezgendeı:

— Jezde, ákelgen nendeı jaqsylyǵyńyz bar? dep edi, Qazybek aýyr bir kúrsindi de:

— Aýmaly-tókpeli zamanda jaqsylyq az ǵoı, biraq oljasyz da emespin... A, Zýrajan, esikti bekitip, terezeni qymtaı salshy, áı Baıan batyr, shaıyń qaınasa tezirek jasap jibershi! — dep Qazybek Baıanǵa ıek qaqty.

Balqıanyń qaıaýly kóńiline manadan demeý bolyp otyrǵan Qazybektiń osynaý bir jarqyn júzi ǵana edi, onyń «tezirek» degen sóziniń artynda bir pále buǵyp turǵandaı, qazir shaıdyń ústinde sol pále ózin bas salatyndaı sezindi de dińgekke betin qalqalaı bere kóziniń jasyn tógip jiberdi.

— Shyraǵym Balqıa, berirek otyr! dedi Qazybek shaı jasalǵan dóńgelek stolǵa jaqyndaı bere kúbirlep, — meniń saǵan ákelgen qýanyshym da bar, renishim de bar. Aldymen osy úıden búgingi estigenińdi elge jaımasqa, eshkimge aıtpasqa ant et.

— Aǵataı aý, Saıdaqtan habaryńyz bar ma, aldymen sony aıtsańyzshy?

— Eshkimge ázir aıta kórme, Saıdaǵyń tiri, qudaı jetkizse bir-eki kúnde óziń de kóresiń, biraq...

Qazybek ózine qadalǵan úsh áıeldiń kózinen ımengendeı tómen qarap:

— Biraq ol, — deı bergen kezde bireý esikti qaǵyp qaǵyp jiberdi.

— Bul kim ózi?

— Ash, ash!

— Myrqalsyń ba?

— Meni tergeıtin sen emessiń, ash janyń barynda.

— Muryndyqsyz buqadaı, bul kim ózi? — dedi Qaıybek bile-tura zil tastap. — E, ózimizdiń taıynsha buqa eken ǵoı.

— Tarta sóıleńder tildi, — dedi esikten kire bere Myrqal Zýraǵa yzbarlana qarap.

— Sen burqyratatyn kúlimiz joq, tórimizge shyq, dedi Zýra oǵan tórdi nusqap.

— Joq, shyqpaımyn, asyǵyspyn, seni shaqyryp jatyr.

— Kim?

— Sovdep bastyǵy.

— Qaısysy?

— Bári de, Kırsanov ta, Galkın de, Qarsaq, Sarsaq...

— Meni qaıtedi?

— Ózderinen sura. Mynaý otyrǵan Saıdaqtyń qatyny ma? Nemene, baıyńnan habar-oshar bar ma?

— Atqa minip júrgen azamatymyz sen bilmeseń oshaq basynda ot kósep otyrǵan men ne bileıin? — dedi Balqıa seskengenin sezdirmeýge tyrysyp.

— E, short biledi, qaıda qańǵyp júrgenin.

— Shorttan basqa ózińniń de bileriń az aý! — dedi Zýra kúlip.

— Tarta sóıle deımin men saǵan.

— Aý, shyraqtarym aý, — dedi manadan qansha oılansa da Sovdeptiń Zýrany ne úshin shaqyrǵanyna kózin jetkize almaı otyrǵan Qazybek, — ekeýiń ázildi qoıyp, jónge kelińder de maǵan mynany túsindirińdershi! Shaqyrǵan kim? Ne úshin?

— Men jarapazanshy emespin, bir sózdi qaıta qaıta aıta beretin, jańa myna baldyzyńa aıttym, sol bárińe de jetedi, áıde, Zýra, kıin tez!

— O, toba! Mynaǵan ne istesem eken, á? Eı shyraǵym, sen ózimniń tilegi bir, muńy bir, týǵan jyly da bir zamandasym Taımannyń balasy Myrqalsyń ba, joq álde, maı bitse qutyratyn malsyń ba? Adam bolsań bizge qoqańdamaı ana aǵylshyndarǵa, baılarǵa qoqańda. o, toba! Toba!

Myrqal ári uıaldy, ári yzalandy. Biraq Qazybektiń sózine jaýap qaıtara alǵan joq. Kıinip jatqan Zýraǵa alara qarady da:

— Yrǵatylmaı, bol! — dep zirk etti.

— Toqtańdar, men de baramyn, — dep Qazybek te shaıyn ishpesten atyp turdy.

— Sizdi shaqyrǵan eshkim joq, sondyqtan siz barmaısyz da men barǵyzbaımyn, — dep Myrqal kúmpıe qalyp edi, Qazybektiń:

— Meni barǵyzbaıtyn kim? Sen be? — degen daýsy sańq etkende ol selk ete tústi. Osymen sóz bitti de, olar asyǵa kıinip jónele berdi.

Úıdiń ishi tym-tyrys. Tek Qazybektiń «biraq ol» degen sóziniń ar jaǵynda nendeı syr baryn bile almaı O alasurǵan Balqıanyń júregi ǵana jańa bir dabyldy qaǵyp turǵandaı. Sol dabyl ózderine shattyǵy mol baqytty kúndi ákeletinin sezgendeı tórgi úıdegi nárestelerdiń syqylyqtaǵan ádemi kúlkisi estiledi.

* * *

Aspany ashyq aısyz tún.Samsaǵan sansyz juldyzdar sáýlesin qansha tókse de qalyń jamylǵan tún kórpesin serpe alar emes. Zavod mańyndaǵy bes-alty tas úılerdiń terezesinen ǵana kór shyraǵyndaı áldene syǵyraıady. Tirliktiń dál qazirgi belgisi sol ǵana.

Sol qarańǵyny súńgip kele jatqan Qazybektiń jany da dál qazir sol túndeı, úmiti de sol jyltyraǵan shyraǵdanǵa uqsas.

Alystan shyqqan poezdyń gýdogi qara túndi tilip ótse de ómirdiń túnine súńgip kele jatqan Qazybekti selt etkize alǵan joq. Tek Zýra ǵana selt etti. Ol Qaraǵandydan kómir ákele jatqan poezd ekenin bildi de.

«Myna shaqyrys tegin emes, Murat búgin de kelgeı», dedi ishinen.

Bular esik aldyna kelgende aldarynan Qarsaqtyń: — Toqta, kimsińder? — degen daýsy shyqty.

— Biz! — dedi Myrqal. — Bizin kim?

— Sovdeptiń aıdyndy mılısıasy Taımanov Myrqaldy tanymaıtyn óziń kimsiń? A, Qarseke, siz be edińiz, keshirińiz, mine, buıryǵyńyz buljyǵan joq.

— Ekeý ǵoı.

— Qasyndaǵysy — jezdesi.

— Jezdesiniń keregi ne? Toqta, múmkin onyń da keregi bolar. Men Kırsanov joldastan surap shyǵaıyn.

Qarsaq sony aıtty da, ishke kirip ketti.

— Shyraǵym, Myrqal aý, senderdiń oılaryn ne osy? — dedi Qazybek bulardyń sóz turpatynan endi ǵana seskenip.

— Tıshe, tártipti buzbaı tek tur.

— Tártip buzyp ne istedim?

— Tıshe deımin. Sovdeptiń mańynda olaı sóıleýge bolmaıdy.

— Sóıleýge bolmaıdy? Bergen bostandyqtaryń sóıletpeý me?

— Tıshe, qojaıyn kele jatyr.

Qarsaq qaıta shyqty da:

— Aǵaı, siz júre berińiz! Qaryndas, sen mańdaıyńdy soǵyp alasyn, meniń etegimnen usta.

— Men nege kirmeımin, men sovdeptiń jaýymyn ba, shaqyrshy sol Kırsanov degen áýlıeńdi.

— Jezde, talaspaı aq qoıyńyz, — dedi Zýra ishke kirýge yńǵaılanyp, — ózim aq baraıyn, biraq ketip qalmańyz, qaıtarda qorqamyn.

— Toba, toba! — deýden basqa Qazybektiń aıtary da, ister lajy da bolǵan joq.

* * *

— Mıhaıl Andreevıch, — dedi Kırsanov amandasyp bolmastan, — seniń syrqattanyp jatqanyńdy bile tura shaqyrǵanyma ǵafý et. Sovdepke túrli qaýip-qaterler tóngendikten amalsyzdan shaqyrdym.

— Nendeı qaýip?

— Sońǵy kezde túsken málimetterge qaraǵanda, bizdiń dushpandarymyz jumysshylardyń óz ishinen shyǵa bastaǵany baıqalǵan edi...

— Jumysshylar! — dep Galkın Kırsanovtyń betine qadala qaldy.

Kúngirt janǵan jalǵyz sham Kırsanovtyń aldynda tur, oǵan taıaý otyrǵan Galkın ǵana. Ekeýi de shegir kóz, ekeýiniń de ádemi murty bar, ekeýiniń de denesi symbatty, ekeýi de jap-jas jigitter, sondyqtan ba, joq álde shalqı janǵan sham sáýlesi jóndi kórsetpeı otyr ma, áıteýir, ekeýiniń óńinen eshqandaı ózgeris baıqalmaıdy, tek daýystary ǵana alshaq.

— Sózdi bólmeı qoıa tur! — dedi Kırsanov qabaǵyn shytyp, onyń tańyrqarlyq túgi de joq. Qarańǵylyqtyń týmany kimdi de bolsa adastyrady. Óz ishinen degende jumysshylardyń ishindegi adasyp júrgen sanasyzdaryn ǵana aıtyp otyrmyn. Men sonda da senbeı, aqıqatyna jetý úshin tereńirek tekserýdi orynbasaryma tapsyrǵan edim, qorytyndysyn búgin berip otyr.

Osy kezde Qarsaq esikten qarady da:

— Keldi, kirsin be? — dedi.

— Aýyz úıde otyra tursyn, ózin, beri kel! — dedi. Arjaqtan Zýranyń:

— Erteń kelsem qaıtedi? — degen daýsy estilip edi.

— Anaý áıel kim? — dedi Galkın.

— Osy qastandyqtardyń qupıa syrlaryn biletinderdiń biri. Mánisin keıin aıtarmyn. Myna turǵan Kójekov Qarsaq joldastyń tapsyrǵan qorytyndysyna qaraǵanda bir top qazaq jumysshylary bizge qarsy uıym ashqan kórinedi.

— Maqsaty ne sonda?

— Maqsaty Sovdepti qulatyp, kileń qazaq jumysshylarynyń ókimetin qurý.

— Olarǵa mundaı kúsh qaıdan kelipti?

— Olardy aldap bizge aıdap salyp otyrǵan alash. Alashty aıdap salyp otyrǵan aǵylshyndar, aǵylshyndar men alashtyń Sovdepti qulatýdan aıary joq.

— Biz bastan keshirip otyrǵandaı dáýirdi adam balasy kórgen emes, sondyqtan ómirde bolmaǵan jaılarǵa kezdesýimiz ǵajap emes, biraq dál osy sózińizdiń qısyny azdaý. Eger ras bolsa biz qalaı baıqamaı kelgenbiz?

— Olardyń ortalyǵy Qaraǵandyda kórinedi. Munda tek, birli-jarymdy tyńshylary ǵana kelip, jumysshylardy úgittep júrse kerek mysaly, ótken túni Shalqarov Murat deıtin kelip jasyryn jıylys ashypty. Ol Qaraǵandyda bolyp ótken keshegi jıylysta Sovdeptiń basyndaǵylar úmitimizdi aqtamaı otyr dep te lepiripti.

— Múmkin emes, — dedi Galkın basyn shaıqap, — men Shalqarov joldasty jaqsy bilemin. Ol alashtyń adamy emes, onyń jaýy, alashtyń jaýy aǵylshyndardyń da jaýy.

Esik jaqtan Qarsaqtyń daýsy shińkildeı jóneldi:

— Ony sizden góri myna men jaqsy bilemin, myna men! — dep ol keýdesin qaǵyp-qaǵyp jiberdi. Kózi de eshki kózdenip ejireıe qalǵan edi, tór jaqta otyrǵandardyń kóleńkesinen onyń kózi kóringen joq.

— Sabyr, joldas Kójekov, sabyr! — dedi Kırsanov endi saıqaldana qalyp, — joldas Galkın, seniń Jańaǵy sóziń aldaý ma, aldaný ma? Ashyǵyraq aıtqanda óziń olardyń aldaýyna túskenbisiń? Joq, álde olarmen birigip bizdi aldamaqsyń ba?

— Sizdiń kúdiktenerińiz men boldym ba? — dep Galkın sýyq jymıyspen kúle sóılep edi, Kırsanov qansha seskense de túsin kóp ózgerte qoımaıtyn qalpymen:

— Bul sóziń Shalqarovtyń aqtyǵyna sengendikten aıtylsa oqasy joq, olaı emes pe dep qorqamyn — dedi.

— Onda menimen bul jerde, bulaı sóılespeńiz, — dedi Galkın salmaqpen, — ádil sotymyz jumysshylar jurtshylyǵy bolsyn, solardyń aldyna baraıyq ta sekemdi sóz, senimsiz kóńildiń barlyq syryn jasyrmastan ashyp salaıyq. Tek eki jaq ta ishtegisin búkpesin, túgel aqtaratyn bolsyn.

— Sen durys túsin, joldas Galkın. Áńgime sen jaıynda bolyp otyrǵan joq, seniń adaldyǵyńa ózim de kepil bola alam. Másele Shalqarov jáne basqalar jaıynda bolyp otyr. Sen olardyń kileń qazaq jumysshylarynan qurylǵan ult partıasy baryn bilmeı bosqa laǵyp otyrsyń.

— Alash partıasy ma aıtyp otyrǵanyńyz?

— Joq, onan basqa, maqsat jaǵynan bul da sondaı, aıyrmasy — bular kileń jumysshylardan quralǵan.

— Jańaǵy bir aıtqannan basqa dálelderińiz bar ma? — dep Galkın qansha qadalsa da:

— Bárin birdeı baıandaý, ıaǵnı bárin birdeı jarıa etý qajet emes. Meniń sizderge aıtyp otyrǵanym tek sonyń alǵashqy dabyly ǵana. Kimde-kim sol dabylǵa qulaq salyp, izine túse bilse, bárin de taba alady, — dep Kırsanov tiresýden talǵan joq.

Eregispen egesip ózin-ózi qaıraı túskisi kelgendeı, Galkın de taıynar emes.

— İzge túskish bolsańyz qazaq jumysshylaryn revolúsıadan bezdirgisi keletin myna Kójekovtiń izine túsińiz, — dedi ol Qarsaqty suq qolymen nusqap.

Ol Qarsaqtyń:

— Qurmetti Galkın joldas! Ózińiz úshin ótinemin, tezinen tilińizge ıe bolyńyz, — degen shińkilin shegirtkeniń shyryly ǵurly da kórgen joq.

— Ol bizge adal nıetpen kelgen joq, ishimizge kirip alyp osyndaı iritki salý úshin kelgen alashtyń atarmany. Joldas Aıǵaqov! Joldas Jaısaqov! Aıtyńyzdarshy Kójekov Qarsaqqa senýge bola ma?

— Biz ábden sharshap otyrmyz. Men erteńnen bastap oqý jumysyn basqarýdan ketemin, — dedi Jaısaqov.

— Ketseń ket, seniń ornyńa jalǵyz quraı, — dep Qarsaq ilinise ketti.

— Erteńnen qalmaı ketpekshi edim, endi eregistim, qashan sen qýylǵansha ketpeımin, — dep Jaısaqov nyǵarlana tústi.

— Áli de kesh emes, oılanyńyz! Oılanbaı urynyp ózimizge or qazyp júrmeńiz! — dep Galkın qaıtadan Kırsanovqa burylyp edi, ol stoldy sart etkizdi.

— Toqtat ondaı bylshyldy! Seniń oıyńsha, jumysshylardyń ishinen ultshyldar shyqpaıdy ǵoı sirá, saıası soqyr.

Ekeýi birine-biri únsiz qadalyp baryp tyndy da, ekeýi temekilerin qatar burqyratyp úıdiń ishin kók tútindetip jiberdi. Kırsanovtyń ishindegi tútin osyndaǵy zavodtyń tútininen de qoıý.

Manadan ún qatpaı, kim sóılese sonyń aýyzyna ǵana qarap, esik jaqta otyrǵan qarshyǵa kózdi, qara murtty, aq sur jigit áldenege bekindi de arystandaı atyp turdy. Galkınnyń jańaǵy sóz tastaǵan Aıǵaqov Kemeli osy edi. Ol jetip baryp Kırsanovtyń aldynda syǵyraıyp turǵan shamnyń biltesin kóterip sáýlesin molaıta tústi de:

— Qarsaq! Sen beri taman kelshi, — dedi buıyra sóılep.

Kırsanovtan basqany betine qaratpaıtyn Qarsaq Sovdeptiń orynbasary bola tura Kemel sıaqty jaı , múshesinen mynandaı óktem sózdi kútken joq edi, ne sebep ekeni belgisiz, jaq jazbastan Kemeldiń qasyna jetip bardy.

Kemel kús alaqanyn sart etkizip onyń ıyǵyna saldy da:

— Myna shamǵa qara da shynyńdy aıt! Óziń Zýradaı sulý qyzdy súıe almaısyń da, súıgen Muratty kóre almaısyń. Ony aqsatý úshin bar qazaq jumysshylarynyń atyn bylǵaısyń. Olarda qandaı ákeńniń quny bar?

— O, ańǵal sorly! — dedi Qarsaq ótirik kúle sóılep, — sorly ańǵaldyń ózin-ózi orǵa qulatqaly turǵanyn qara.

— Saıqaldanba! — dedi Kemel sańq etip, — men ańǵal bolsam da sendeı saıqal emespin. Orǵa qulatsań da jyǵylman. Al sen sıaqtylarǵa jer júzinin bári de or... Eger sen salǵan myna lańdy, sen japqan myna jalany estı qalsa jumysshylardyń qoly seniń mynaý jalbyraǵan shashyńnan bir tal qaldyrmaıdy da, mynaý jyltyraǵan betińdi kúıege aınaldyryp jiberedi, oǵan ımanyń kámil bolsyn, — dedi de Kırsanov pen Galkınge qarap sýyryla jóneldi, — qadirli joldastar! Qarsaqtyń qara qamy úshin revolúsıalyq isimizdi mansuq etpeıik. Eger Qarsaqtyń myna ósegine erer bolsaq ózimizdiń de, Sovdeptiń de abyroıyn aırandaı tógemiz. Sony osy bastan eskereıik.

Kırsanov stoldy sart etkizdi de zirkildeı jóneldi:

— Bul nendeı anarhısik? Sovdeptiń komısary maǵan senbe, onyń orynbasaryna senbe, bul ne bassyzdyq?

— Bárin búldirip júrgen osylardyń ózderi, — dep qysylyp otyrǵan Qarsaq bir kúńk etti de jym boldy.

— Siz naǵyz bassyzdyqtyń qaıda ekenin dál bilmeı otyrsyz, — dedi Kemel qatýlana túsip, — bul sur boıdaqtyń aýyz úıde otyrǵan qyzda dámesi bar. Ony siz bilmeısiz, myna men jaqsy bilemin. Qyz munan góri álgi aıtylyp otyrǵan Shalqarov Murat deıtin jigitti unatatyn kórinedi.. Bizdiń qazaq jigitteriniń ejelden ádeti. Qyzda ketken esesin onyń súıgen jigitinen alatyn. Ony bile tura men nege senemin?

— Kemel! — dedi Qarsaq daýsy dirildep, — jalynamyn, jazym bolarsyń, jaýlaspa menimen.

Kemel myrs etti:

— A, sen meni osylaı qorqytpaqsyń ba?

— Qorqytpaımyn, saqtandyramyn. Sen meniń alǵaly júrgenim basqa qyz ekenin bilesin, bile tura jala jaýyp tursyń. Oǵan túgim ketpeıdi, tek ózin jazym bolasyń, sorly.

— Ótirikten ózen aǵyzsań da jyltyr betiń búlk eter emes, bul qalaı? Álde seniń betiń siriden jaralǵan ba? Beri qarashy! — dep Kemel betine úńilip edi, Qarsaqtyń kózi jypylyqtap baryp túsip ketti. Shyndyqtyń ótine shydaı almaı typyrlaǵan onyń kózi Kırsanovtyń da janyn typyrlatyp jiberdi.

— Eger, jan kerek bolsa meni aldama! — dedi ol Qarsaqqa tistene qalyp.

Onyń tisi ne úshin shyqyrlaı qalǵanyn Qarsaqtan basqalar uqqan joq. Sol ǵana uqty da qaıtadan qaırattanyp aldy.

— Egerde senbeseńizder, munan bylaı Shalqarovty sóz etýdi múldem qoıaıyq ta, qashan Sovdep qulap, ózimiz qolǵa túsken kúni túrmeniń ishinde sóıleseıik, — dedi.

— Qarsaq, — dedi Kemel qadalǵan kózin almastan, túlkishe bulańdaýyń jeter endi. Patsha ákimderine quıryǵyn tyǵyp alyp, týǵan elin tonaıtyn bolystarǵa uqsama, Kırsanov joldas patshanyń ákimi emes te, sen bolys emessiń.

— Myna joldastardyń aldynda aıtyp qoıaıyn, — dedi Kırsanov Qarsaqqa. shanshylyp, — egerde seniń Shalqarov joldasqa jala japqanyn ras bolsa aıamaımyn, eshbir sot tergeýsiz jazańdy ózim berem, ózim atamyn. Ázirshe bul jumys osymen toqtaı tursyn, qyz qaıta bersin.

Kırsanovtyń kenetten bylaı jalt berýinde qandaı syr baryn ózinen basqa eshkim sezgen joq.

3

— Toba, ne dersiń bularǵa. Osyndaı bir sumdyqtyń baryn bilgendeı kelgenim mundaı jaqsy bolar ma, — dep Qazybek ózine-ózi rıza bolyp kele jatty da, bylaı shyǵa bere Zýranyń bileginen ustan, qulaǵyna kúńk etti. — Sen eshteńe sezdiń be?

— Túgin sezsem buıyrmasyn. Meni aýyz úıge otyrǵyzyp qoıdy da, ózderi tórgi úıde kújildesti de jatty. Bireýlerdiń atyn da atady ma qalaı, jóndi estı almadym.

Ol Murattyń aty atalǵanyn estigen edi, ózin týǵan qaryndasyndaı kóretin jezdesinen uıaldy da, ony aıta alǵan joq. Qazybek eńkeıe qalyp jan-jaǵyn baıqap aldy da:

— Sereımeı qulaǵyńdy ákel, sen estimeseń, men bárin de esittim, seni ne úshin shaqyrǵanyn da bildim, — dedi, Zýranyń qulaǵyna sybyrlap.

Zýra suńǵaq boıly edi, tórt baqtaý Qazybektiń qulaǵyna sybyrlaý oǵan qıyn tıgen joq.

— Siz dalada júrdińiz ǵoı, qalaı estidińiz, — dedi aqyryn.

— Bir soıqannyń baryn sezgen jezdeńniń terezeniń aldynda turyp, tyń tyńdaýdan basqa amaly bolmady. Úıge barǵan soń bárin de aıtamyn. Áı, qara bet Qarsaq, tura tur, — dedi tistenip.

— Ol ne istedi?

— Keıin estirsiń, ázir suraı kórme.

Qazybektiń bul sózi Zýranyń Qarsaqqa degen óshpendiligin kúsheıte tústi.

«Azǵyn! Aıýan, maǵan jetý úshin Muratty qurbandyqqa shalmaq, ákeńdi aıtyp soısań da ol tilegińe jete almassyn», — dedi ishinen.

Ol ekeýi osylaı qaırattansa da áldenendeı bir aýyr oıǵa túsip, únsiz tunjyrap kele jatyr edi, art jaqtan bireýdiń: — Kimsińder, eı? — degen daýsy shyqty.

— Ózine kim kerek edi, men Qazybek! — dep, Qazybek tura qaldy.

— Á, sen be ediń. Bireýdi túrmege apara jatqan Myrqal eken dep edim.

— Sezdim, Taımanym, sezdim, — dedi Qazybek kúrsine sóılep, — sen adamsyń.

— Adam bolsam bopty. Ózderiń túndeletip qaıdan kelesińder? Mynaý Zýrajan ba? — dedi Taıman Zýranyń betine úńilip, — shyraǵym aý, jeti túnde sen neǵyp júrsiń?

— Myrqaldyń arqasynda túnde jortatyn ań boldyq qoı, — dedi Zýra muń shaqqandaı bolyp.

— Shyraǵym aı, myna sózińniń tórkini netken jaman edi, ol júgirmek senderge de soqtyǵyp júr me?

— Ázir soqtyǵa qoıǵan joq, jaı súıkenip júr, — dedi Qazybek mysqylmen myrs etip, — myna balany shaqyra bizdiń úıge baryp edi, temir bolǵanymen myltyqtyń da býy bar ǵoı, sol býǵa pisip biraz kúmpıip edi, degenmen uıaty bar ıt qoı, men otyryp: «áı shyraǵym men seniń ákeńmin», dep edim, qoıa qoıdy.

— Týmaı ketkir aı, qulaǵymdy shýlatyp aq bitirdiń aý ábden. Tanıtyn bireý kezdese qalsa Myrqaldan kórgen zábirin aıtar ma eken dep qypyńdap turam. Qaıtersiń bul, ne istersiń ishten shyqqan shubar jylanǵa.

— Saǵan aıtpaǵanda kimge aıtsyn. Mysaly, ózimizge tıise qalsa da aryz aıtar ókimetimiz ózińsiń. Sen oǵan ońashada qulaǵyna quıyp qoı, tyńdamasa qulaǵyn biraz burap qoı.

— Ondaı aqpaqulaqqa aıtylǵan sóz aǵady da ketedi, endi tórt qazyqqa kerip turyp soıǵannan basqasy qalǵan joq.

— Jas bala ǵoı, biraz aıtsań aqylǵa kóner.

— Joq, ol atańa nálet jaman áline de, jastyǵyna da qaramastan sondaı baqqumar, baq qumar adam taıaqqa bolmasa aqylǵa kónbeıdi.

Ol osyny aıtty da, qosh aıtpastan óziniń úıine qaraı júrip ketti...

Taımannyń jańaǵy sózi Qazybektiń janyna uıalap qalǵan edi. Ol sonan basqany oılamastan baryp úıine kire bere, qarsy kelgen Muratpen súzisip qaldy.

— Murat! — dedi Qazybek oǵan tańdana qarap, — jaıshylyq pa, jarqynym?

«Murat! Muratym!..» — dep soqty keıinde kele jatqa» Zýranyń júregi.

Murat Qazybektiń suraýyna jaýap qatpastan:

— Zýra qaıda? — dep esikke qaraı umtyla bere, kózi tabaldyryqtan endi ǵana attap kele jatqan Zýranyń kózine túsip edi, jany kúlip sala berdi.

«Zýrań munda! Munda...» dep soqty Zýranyń asaý júregi.

Qazybek Murattyń Zýramen amandasýǵa da shamasyn keltirgen joq.

— Jol bolsyn, batyr, keshe ázir kelmespin den ketken ekensiń, jaıshylyq pa? — dedi shydamsyzdanyp.

— Bir tyǵyz jumyspen kelip edim, sizdersiz ótken bes mınýt janymdy syǵyp jiberdi. Ózderińiz qaıda baryp qaıttyńyzdar?

— Erikken nemeler, aýyraıyn dese aýrýy joq, baǵaıyn dese maly joq, erigip júredi de, qatyn ósektiń otyna maı quıyp biz sıaqtylardy tamyzdyq etkisi keledi.

— Tamyzdyq etkisi kelgeni kim? — dedi Murat seskengendeı pishinmen, — mynaýyńyz jaqsy sóz emes qoı.

— Olardyń tamyzdyq etkisi keletini men, — dedi Zýra bıiktigi bir qarystan aspaıtyn kishkene oryndyqqa otyra bere.

— Sende nesi bar? — dedi Murat ony kózimen aımalap kóńilimen qushyp.

— Nesi baryn ózim de áli bilgenim joq.

— E, ottaı bersin, esektiń órge basqan kúni bar ma, táıiri, — dep Qazybek elemegen túr kórsetpek bolyp edi.

— Ósek degen órt, órtti elemesek órtenemiz, — dep Murat ózimen-ózi syrlasqandaı az ýaqyt únsiz otyrdy da: — olaı oılaımyn, bylaı oılaımyn, sizderdi ne úshin shaqyrǵanyn taba almaımyn. Olaı oılaımyn, bulaı oılaımyn, tipti qısyny joq.

— Sony aıaǵymen baryp, kózimen kórip qaıtqan ózimiz de bilgenimiz joq. Meni ishke kirgizbeı, Zýrany ǵana aparǵan edi, buǵan da eshteńe aıtpastan qaıtaryp jiberipti.

— Tipti shaqyrǵany ótirik shyǵar.

— Manaǵy qoıanshyqtyń ózi shyǵar, — desti pesh túbinde tizerlese otyrǵan Baıan men Balqıa jarysa sóılep.

— Shaqyrǵandary ras, biraq, ózdi-ózi qıan-keski bolyp jatyr, — dedi de, Qazybek Muratqa kóz tastady, — al shyraq, túndeletip kelgen sharýańdy aıta otyr. Óziń nemene júdep ketkensiń?

Zýra jezdesiniń sózine senbegendeı túr kórsetip, Muratqa qaraı qalyp edi, shynynda onyń qara tory atalatyn qońyrqaı júzi bozaryp ketipti de, kóziniń alasy molaıyp, qyrly murny jotalana túsipti.

«Óńinde bir tamshy qan qalmapty, men keshe qalaı baıqamaǵanmyn, álde búgin osylaı ma», — dedi Zýra ishinen.

Murat ózine Zýranyń telmire qadalǵan kózin kóz qıyǵymen bir ilip aldy da, kórmegen bolyp sóıleı berdi:

— Ómiriń júdeý bolsa kóńiliń júdeý, kóńil júdeý bolsa, onda ajar qalmaıdy eken, — dedi de bir kúrsinip alyp, — túnek dúnıeniń buǵaýy basymyzǵa taǵy da tónip keledi. Sol úshin tún qatyp, yzǵar jutyp júrgenim.

— Bir sumdyqtyń baryn túrińnen aq sezip edim aý, aıtshy, ne boldy?..

— Ony qaıtyp kelip aıtaıyn, Zýra, bir kese sý bolar ma eken? — dep Murat Zýraǵa qarap edi, ekeýiniń kózderi kezdesip qaldy da, ekeýiniń de júregi eljirep sala berdi. Ásirese Zýranyń júregi lap-lap etedi.

— Qaıda barýshy edińiz? — dedi, ol Mýratqa sý usyna berip. Oı Qarsaqtyń qany qaraıǵanyn sezgennen bepi Muratty oılaýsyz ótkizgen birde-bir mınýty joq edi. Sol mınýttyń bári de Murattyń qolyna buǵaý bolyp túskeli turǵandaı seziletin, sondyqtan onyń daýsy dirildeńkirep shyqty. Ekeýi keseniń eki shetinen ustaǵan kúıi birin-biri kózben súıisti de, aqyryn kúrsinip baryp tyndy.

— Sovdepke, — dedi Murat aqyryn.

— Sovdep bolǵanda qaısysyna? — dep Qazybek Muratqa jalt qarady.

— Joldas Qırsanovqa.

— Bala! Sen sol Kırsanovtan aıaǵyńdy tarta bastaısyń, — dedi Qazybek áldeneni aıtar aıtpasyn bilmegendeı úzip sóılep.

— Eger men olarǵa bul habardy osy túnde jetkizbesem, erteńgi tan, bizge atpaıdy.

— Atar tań múldem atpaı, shyǵar kún múldem shyqpaı ketse de til al, bala! Seniń osy jaqsylyǵyńa ol jaýlyq isteıdi.

— Sonshama men ne jazyppyn?

— Sovdepti qulatyp, kileń qazaq jumysshylarynan ókimet ornatatyn uıym ashpaq bolypsyń.

— Men be Sovdepti qulatqysy keletin, — dedi Murat kúlerin de, yzalanaryn da bilmeı. — Qandaı esalań ony shyǵaryp júrgen?

— Kim bilipti, qaı ıttiń úrip júrgenin. Áıteýir Kemel men anaý Galkın deıtin dáý orys bolmaǵanda Kırsanov aıaǵyna kisen bolatyn edi de, Qarsaq qasqyr bolyp seni jeıtin edi.

— Mynalar jyndanar, — dedi Murat oılanyp.

— Jyndanǵan bolsa eshteńe em.es aý, baı laı syn, da tastaısyń. Mynalar adam terisin jamylǵan uly jylan bolsa qaıtesiń. Kózine ilinseń tiri ketpeısiń. Sony oıla da til al! Olarǵa aıtaryńdy maǵan aıt. Men Galkınge baryp aıtaıyn, qudaı úshin ótinemin, ber osy tilegimdi.

— Joq, búgin úıde buǵyp qalsam, erteń tirideı kórge tyǵylamyn, sondyqtan ózim baryp, ózim estirtemin bul qaıǵyly habardy.

Qazybektiń kózi shatynap ketti.

— Qaıǵyly habar! Ol ne? Murat aıtaryn da, aıtpasyn da bilmeı, bir nysanaǵa qadalyp az ýaqyt únsiz otyrdy da:

— Birińiz emes bárińizge, ásirese, qos jeńeshe, sizderge aıtamyn. Estigenderińiz estigen jerde qalsyn tis jaryp, tiri janǵa sezdirmeńizder, — dedi de Murat Qazybekke qarap, — Ombyda aqtar ókimeti ornap, ondaǵy Sovdepti qulatypty. Olar ýez ýeziń bárine ásker shyǵaryp, Sovdep ataýlyny qıratyp jatqan kórinedi, munda kelýi múmkin.

— Janym aý, ol qandaı ókimet?

— Baılar ókimeti, — dep Murat ketýge yńǵaılanyp edi.

— Az kidirshi, — dedi Qazybek oıyndaǵysyn aıtar aıtpasyn áli de bile almaı kúmiljip, — meniń de aıtar sumdyǵym bar, meniń de birińnen emes bárińnen tilerim, tiri janǵa sezdire kórmeńder.

— Aıtyńyz!

— Osyndaǵy Sovdep basshylarynyń ishinde Baranov degen bar ma?

Murat sál oılandy da basyn shaıqady.

— Joq, ony ne úshin suradyńyz?

Qazybek jaýaptyń ornyna suraý berdi.

— Solardyń ishinde qazaq tilin jaqsy biletin Kırsanovtan basqa qaısysy?

Murat taǵy da oılanyp baryp, basyn taǵy da shaıqady.

— Joq, basqasy qazaq tilin bilmeıdi.

— "Olaı bolsa meni tyńda! — degen daýsy býlyǵyp, qyzyl shyraıly óńi do surlanyp ketti, — senderdiń Sovdeptiń komısary dep júrgen qudaılaryń bólshevık emes, menshevık, menshevık bolǵanda naǵyz qan isher aqtyń ofıseri menshevık. Eger sen myna habarmen barsań ol menshevıktigin saǵan da kórsetedi, til al!

Murat óz kózine ózi sene almaı, osyny aıtyp otyrǵan Qazybektiń esi durystyǵyna da sene almaı tesile qalyp edi, qansha shuqshısa da eki kózden naızaǵaıdaı jaltyldaǵan kóktiń otynan basqany kóre alǵan joq.

Sol ottan óz júregine de ot alǵandaı bolsa da, laýlap kete alǵan joq:

— Siz basyńyz ketetin sózdi aıtyp otyrǵanyńyzdy sezesiz be? — dedi ol sybyrlap sóılep.

— Sezemin! — dedi Qazybek tikireıip ketken qara murtyn jatqyzǵysy kelgendeı bir sıpap, — onyń aty Kırsanov emes, Baranov ekenin de sezemin.

— Qurysyn oıbaı, óshir únińdi! Óshir tezirek! — dedi Baıan ot basyp alǵandaı yrshyp.

— Erteń Saıdaq kelsin, sonda kóremiz kimniń úni óshkenin. Áıteýir sol menshevık ekeýimizdiń birimizdiń únimiz óshetini anyq.

— Saıdaq, — dedi Murat tónip turǵan qaýip-qaterdiń barlyǵyn da laqtyryp tastap, Qazybektiń aldyna tizerlep otyra ketti. — Ol qaıda?

Sol suraýdy Balqıa da bermekshi edi, onyń tońǵannan on jaǵy qarysyp qaldy.

Qazybek jańa ǵana tasqyn sekildi edi, endi arnasyna túse bastapty:

— Aıǵaqpen birge kele jatyr. Erteń keshke osy otyrǵan tórteýmiz, tipti eki balamen altaýymyz onyń aldyna shyǵa Qaraǵandyǵa baramyz, sen aıtatynyńdy Galkınge aıt ta tez qaıt. Saıdaqtar Qaraǵandyǵa bizden buryn jetip úlgirse onyń jaraly ekenin jasyra turyńdar! Tipti ózin de qupıa saqtańdar.

Murattyń jańa ǵana kúnshe kúlip jadyraı qalǵan jany endi jylan jalap ótkendeı týlap, qany muz bolyp qata qaldy.

— Jaraly! — degen sózi de jalyn bolyp atqandaı.

— Onyń qanyn tókken menshevıkke seniń qanyńdy tógý qıyn emes, saqtan!

Murat sál oılanyp tura keldi de:

— Joq, men ne úshin kelgenimdi onyń kim ekenin bilý úshin sonyń ózine aıtamyn, — dedi.

— Onda meni erte ket! — dedi Qazybek te atyp turyp.

— Meılińiz, kún jelgen, shekpenińizdi kıińiz, — dedi

Murat aǵash shegede qystyrýly turǵan shekpendi ıegimen nusqap.

Qazybek qara laqtyń eltirisinen istegen kónetoz bórkin kıdi de:

— Jalań qabat keneppen sen de júrsiń ǵoı, tarta ber, — dedi esik jaqqa ıek qaǵyp.

Onyń, «jalań qabat kenep» degen sózi Muratqa jaıly tıgen joq.

Kózi kóılek syrtynan kıe salǵan kenep keýdeshesine túsip edi, ózine telmire qarap otyrǵan Zýraǵa basyn bir ızedi de shyǵa jóneldi: onyń, keýdeshege ne úshin qaraǵanyn, Zýraǵa ne úshin bas ıgenin ózinen basqa eshkim bilgen joq.

Murattyń qabaqty jaı bir qaǵysynan kóp syrdy túıip qalatyn Zýranyń ózi de:

«Onysy ne? Súıer bolsań kedeıliktiń kebini kenebimdi emes, ózimdi súı degeni me bas ıgeni» degen oımen terbelip qala berdi.

Teristikten soqqan jeldiń yzǵary kúzdiń jaqyndap qalǵanyn sezdirgendeı edi. Esik aldyna shyqqannan keıin Qazybek ústinde shı barqyt keýdeshesiniń túımesin saldy da Muratqa aqyryn kúńk etti:

— Mynaý ý jegen qasqyrdaı teńselip júrgen dáýde bolsa Taımannyń Myrqaly. Onyń. kózine túspeıik, beri júr.

Ekeýi úıdiń syrtyn aınalyp baryp, túni tunyp turǵan saıǵa túsip ketti.

Taıman esiginiń aldyna kelgen kezde úıdiń ishinen Myrqaldyń:

— Men senderdiń qudaılaryńmyn tak... baǵynasyńdar maǵan tak... — dep shańqyldaǵan daýsy estilip edi. Taıman belindegi bilekteı kendirdi eki búktep alyp úıge kirip bardy.

— Qudaı osynda ma? — dedi, ol esikten kire bere, aǵash kereýettiń ústinde eki qolyn tóbesine, sholaq qylyshyn keýdesine qoıyp shalqasynan jatqan Myrqalǵa qadalyp. Ákesiniń ashýly ekenin kórip, Myrqal úndemeı kózin juma qoıdy.

— Mynaý! — dep aǵasynan zábir kórgen tórt jasar Abzal jylap jiberip edi, bir jastaǵy Nurlan Myrqaldy nusqap mynaý degendeı saýsaǵyn shoshaıtty.

— A, eldi qurtyp júrgen qý qudaı sen be ediń. Áı, kópten qolyma túspeı júr ediń, jaqsy kez keldiń aý.

Meni osynsha kedeı qylǵandaı ne ákeńniń quny bar edi seniń,dep Taıman shalqasynan jatqan Myrqaldy kók qarynnyń tusynan tartyp tartyp jiberip edi, ol qarnyn sıpalap oıbaı sala atyp túregeldi. Taıman jáne bir tartyp jiberdi de; ony jaǵadan alyp, etpetinen túsirdi de quıryqqa quıryqqa sartyldatyp ala jóneldi: — sen nege baılarǵa myrza, kedeılerge sarańsyń? Qudaı bolsań nege sen ádil bolmaısyń? Baılardy ǵana kóretin patsha men bolyssyn ba?

— Oıbaı, men qudaı emespin, oıbaı.

— Endi kimsiń?

— Myrqalmyn, oıbaı!

— Jańa qudaımyn degeniń qaıda? Túzde elge, úıde balalarǵa qudaı bolsań, maǵan nege bolmaısyń? Qane bolshy, kóreıin, — dep alqymynan alyp qysyńqyrap jiberip edi, Myrqaldyń murnynan qan atqyp ketti.

— Jyn soqqan ba seni, óltirdiń ǵoı, — dedi otynnan jańa qaıtqan áıeli esikten kire júgirip.

Taıman ony qabaǵymen jasqaıtyn ádetimen yzbarly bir qarady da, Myrqaldy syǵymdaı tústi:

— Janyńnyń barynda aıt, elge zábir kórsetýdi qoıasyń ba?

— Qoıaıyn, kóketaı, qoıaıyn.

— Úlken kisilerge til tıgizgenińdi qoıasyń ba?

— Qoıaıyn, kóketaı, qoıaıyn.

— Jaman sáýrik qusap, kóringenge qoqańdaýdy qoıasyń ba?

— Qoıaıyn, qoıaıyn.

— Keshe Saıdaqtyń qarshadaı balasyn jylatyn taýǵa qýyp jiberipsiń, endigári oǵan soqtyǵasyń ba?

— Ant eteıin, eshkimge soqtyqpasqa.

— Bireýdiń bir sabaq jibine tıesiń be?

— Tımeımin, kóketaı, tımeımin.

— Búgin Túsipbaı deıtin jumysshynyń etigin tartyp alypsyń, ony qaıyryp beremisiń?

— Bereıin.

— Endigári mundaı ıttikti istemeısiń ǵoı?.

— İstemeımin.

— Bar endeshe! — dep bir tepti de qoıa berdi.

Kırsanov, keńsesinen kelgeli, torǵa túsken aıýdaı ersili-qarsyly teńselip, tereń oıda tur edi, bireý esik qaqty.

Arsalaqtap Qarsaq kirip keldi.

— Aleksandr Semenovıch, tipti, men bir mınýt taǵat ete alatyn emespin. Manaǵy sózińizdiń jalǵasyn aıtyńyzshy. Biz endi, Ombyǵa ornaǵan jańa ókimetke qaraıtyn bolamyz ba?

— Álbette solaı. Ýaqyt az, másele bylaı: Erteń Egensondy Aqmolaǵa jiberemiz, sen... joq, sen munda kerek ekensiń. Sonda kim?

— Ol ne úshin barmaqshy edi?

— Aǵylshyn ókimeti men bizdiń Rossıa patshasynyń ejelgi kelisimi boıynsha aǵylshyndardyń mundaǵy óndirisine Rossıa ókimeti qorǵan bolýǵa mindetti. Bizdiń Ombydaǵy jańa ókimetimiz sol shartty oryndaýǵa tıisti. Ol úshin byltyrdan beri jumysshylardyń komıtetiniń baqylaýynda kelgen óndiristerin aǵylshyndardyń ózderine qaıta alyp berý bizdiń mindetimiz. Ol úshin bizge ásker kerek. Egenson sol úshin barady.

— Ásker keler me eken?

— Kazarmalardy ázirleı ber, — dedi Kırsanov sholaq tumsyǵyn aspanǵa kóterip.

— Iá, arýaq, aıttym ákemniń asyna arnaǵan qula qasqa aıǵyrdy.

— Aıǵyrdy emes, basqany aıt.

— Aıttym oǵan qosa ózińiz kózdep júrgen Shalqarov Muratty. Osy kelgende men onyń kórin qazyp keldim.

— Qalaı?

— Taımanov Myrqaldyń atynan aryz jazdyrdym.

— Ne dep?

— «Shalqarov búlikshi. Ol sonaý Qaraǵandydan osynda kelip búlik salyp júr. Ol qazir Sovdeptiń basshylaryna qastyq oılap júr. Osy juldyzdyń on besi kúni túnde óziniń belgisiz joldastarymen Soran taýynyń Kóktal jaq betindegi bir ıesiz qoraǵa baryp jasyryn jıylys ótkizipti. Sol jıylysta olar Sovdepti qalaı qulatýdyń planyn jasapty». Mine, ol aryzdyń qysqasha mazmuny. Al, shynynda osyndaǵy biraz jumysshylardyń sol kúni jańaǵy aıtylǵan ıesiz qoraǵa barǵany ras kórinedi.

— Ne úshin?

— Osynda bireýdiń sıyry joǵalǵan eken, sony izdeı júrip barsa kerek.

— Shalqarov ta barǵan ba eken?

— Joq, ol barmapty. Biraq bardy deýshiler bolsa, barǵan bizder úshin sóz emes qoı.

— Qoly qoıyldy ma?

— Qoıyldy. Biraq, osynyń endi keregi bar ma?

— Nege?

— Erteń Sovdeptiń ózi de qulaıdy, sonda eń aldymen shabylatyn sol Shalqarovtyń basy ǵoı.

— Qylyshtyń júzi tolqymaly. Onyń qaǵyp túsiretini kimniń basy, ol ázir belgisiz. Óıtkeni Sovdeptiń qulaǵanyna jumysshylar narazy bolady. Sol narazylyqty bólshevıkter jer-jerden tez ulǵaıtyp áketse óz basymyz qaǵylady. Sondyqtan, bizdiń endigi maqsatymyz olardy tobymen jamsatý, meniń búgingi májilisti kenet toqtatqan sebebim de sol...

— Onda munyńyz danyshpandyq eken, — dedi Qarsaq ıesine erkelegen ıtshe bulańdap, — sol baqytty kúndi qarsy alý úshin ne isteýdi buıyrar ekensiz?

Kırsanov onyń bulańdap turǵan túrine de, aldap turǵan úmitine de kúlkisi kelse de qaharly ún qatty.

— Saǵan beriletin buıryq mynaý: erteń osyndaǵy bólshevıkter toby talqandalǵan kezde sen de solarmen birge tutqyndalasyń, onan Aqmolaǵa aıdalasyń, soǵan osy bastan ázirlene ber. Qys jaqyndap keledi, kıimderińdi saılap al!

Qarsaq onyń bul sózin ázil bolar degen dámemen jymıa qarap, jylmıa qalyp edi, joq, olaı emes, adal dosy tajal bolyp shyn jutqaly otyr. Óz qanyn ózi jutqandaı óńi sup-sur bolyp ketipti. Dál qazir túsiniń qorqynyshtylyǵy sondaı, Qarsaqtyń birden artyq qaraýǵa dáti jetken joq.

Ol ne isterin bilmeı kózi jypylyqtap az turdy da:

— Taqsyrym aý, meniń jazyǵym ne? — dedi mólteńdep.

— Taqsyrym aýdy ázir qoıa tur. Mundaı úlken kúreske ádistiń de úlkeni kerek. Sen Aqmolaǵa barǵannan keıin qashyp qutylasyń da, el ishine barǵanda ne isteıtinińdi keıin kezinde aıtamyn.

Qarsaqtyń sóngen oty qaıta jylt etti. Qýanǵannan kózinen jas ta yrshyp ketti.

— Sizben birge aıdalyp, sizben birge qashsam arman joq, ıá, arman joq, — dedi arsalańdap.

— Men olardyń qolyna túspeı jasyrynǵan bolyp osynda qalam da, jumysshylar arasynda bólshevıkterge qarsy úgit júrgizem. Endi túsinikti bolar.

Qarsaqtyń jańa ǵana jylt etken oty taǵy da jalp etti. Kırsanovtyń jaýap kúte qadalǵan kózine týra qaraı almaı:

— Túsinikti, — dep myńq etti. Biraq, ol dál qazir túkke de túsinip turǵan joq.

— Túsinseń qosh bol! Maǵan qazir Egenson kelmekshi edi, endi úıdi.bosat!

Qarsaq túk aıta alǵan joq, ıyǵy salbyrap súmireıgen kúıi shyǵyp ketti. Ol ketkennen keıin Kırsanov stoldyń ústindegi aınanyń eki jaǵyna ákep, eki maı sham ornatty da, aınanyń aldyna kelip:

— Ný, joldas, Aleksandr Semenovıch Kırsanov atalyp júrgen Baranov myrza! Sóıle?! Aldynda eki shyraq janyp tur. Munyń, on, jaqtaǵysy menshevık te, sol jaqtaǵysy bólshevık. Sol sekildi seniń keýdeńde eki júrek bar. Bireýi syrtynda da, ekinshisi ishinde; ishtegi menshevık te, syrttaǵy bólshevık. On jaqtaǵy shyraq pen ishtegi júrekti jańaǵy Qarsaq pen Egenson ǵana biledi. Endi jurttyń bári kóre bersin, syrttaǵy júrekti julyp tastap, sel jaqtaǵy shyraqty sóndirsem qaıtedi?

— Joq, myrza! Aldynda áli talaı ótkelder bar. Sen qashan bólshevıkter joıylyp, menshevıkter berik ornaǵanǵa deıin osy eki shyraqty qolyńa qatar ustap, osy qos júrekpen ómir súresiń. Sonda ǵana Erteńgi kúni seniń Ignat Ignatevıch Baranov degen atyn tarıh betine altyn árippen jazylady.

Bireý esikti tyrs-tyrs shertip edi, Egenson bolar degen oımen sol jaqta turǵan shyraqty jalp etkizip sóndire sala, esikke qaraı umtyldy.

— Kele berińiz. Kele berińiz.

Ol sony aıtyp esikke jete bergen kezde qarsy aldyna Murat kirip edi, Baranovtyń kózi qasqyr kórgen eshkiniń kózine uqsap, murty tikireıip ketti.

— Shalqarov! — dedi ol keıin shegine bere eki qolyn artyna ustap. — Seni shaqyrǵan kim?

— Eshkim emes, bir úlken jumyspen ádeıi sizdi izdep keldim.

Baranov únsiz baryp esikti qaıta ashty da:

— Meniń qazir jarty mınýt ýaqytym joq, ertemen keńsege kel, marsh! — dedi.

— Men tańǵy poezben ketemin, ertemen kele almaımyn, — dep Murat ta tirese ketti.

— Ondaı asyǵys bolsań jumysyńdy Galkın men Kójekovterdiń birine aıt ta kete ber! — dep Baranov ta qaıysqan joq.

Murat onyń, betine qadalyp:

— Omda qosh bolyńyz! — dedi de shyǵa jóneldi.

— Qosh! — dep Baranov qala berdi. Biraq Murat uzap ketpesten aq ókindi.

— Úlken jumyspen ádeıi keldim dedi, á? Sonshalyqty ol qandaı jumys eken? Men ony nege aıtqyzbadym osy? Egenson kelip qalar dep qoryqtym aý.

Ol esiktiń tıegin ilip alyp qaıtadan oıǵa shomyp otyr edi, bireý esikti qaqty.

— Bul kim? — dedi esiktiń aldyna jetip baryp.

Ar jaqtan:

— Men ǵoı, Aleksandr Semenovıch, — degen áıel daýsy estilip edi, qoıdy kórgen ash qasqyrdaı Baranovtyń esi shyǵyp ketti.

— Iá, sát! Iá, sát! — dedi ol silekeıin shubyrtyp.

Esik ashylar ashylmastan zyp etip uzyn kirpikti, aq sur qyz úıge kirip keldi.

— O, meniń baqytym, meniń júregim! — dep Baranov ony qapsyra qushaqtaı aldy da, ekeýi buzaýsha jalasa ketti.

— Raqmet sizge, jeter endi! — dedi aǵylshynnyń aryq qyzy sózdi kelte qaıyryp.

— Sheshindirýge ruqsat etińiz!

— Kóp raqmet sizge.

— Aıaǵyńyzdyń shańyn súrtip jiberýge ruqsat etińiz.

— Raqmet sizge.

— Myna bir vıno sizge saqtalǵan edi, iship jiberýińizdi ótinemin.

— Raqmet sizge.

— Sizge de raqmet, tizemniń ústine otyrýyńyzdy suraımyn.

— Raqmet sizge.

— Meniń úıimdi óz úıińizdeı kórip, erkin kósilýińizdi ótinemin.

— Raqmet sizge.

Baranov tilekti osylaı eselep qoıa berdi de, Egensonnyń kári qyzy «raqmet sizgeni» aıta otyryp, onyń tilegin buljytpaı oryndaı berdi.

Qyzdyń qaıtar mezgili de jetti. Ony úıine sheıin shyǵaryp salýǵa Baranovtyń beti joq. Ketkisi kelmegendeı qıylyp esik kózinde qyz tur. Ol qyńsylaǵandaı yńyrsyp Baranovtyń qulaǵyna áldeneni sybyrlaıdy. Baranovtyń oǵan aıtar tátti sózi de qalmapty. Bir sózdi qaıta-qaıta aıtyp aımalaı beredi. Bar taýyp aıtqan mahabbat sózi:

— Ótinemin, ákeńizdi maǵan tezirek jibere kórińiz, men asyǵyspyn, umyta kórmeńiz, kıimderin jaqsylap ózgertsin, — deý ǵana.

Aǵylshynnyń aryq qyzy Baranovtyń osyndaı sózine is semirgen bolý kerek:

— Raqmet sizge, — dep onyń. aýzynan bir súıdi de, ury ıtshe sýmań etip esikten bir aq yrǵydy.

— Oıda joq jerde oljaǵa kezdeskenimdi qara, — dedi Baranov eki alaqanyn raqattana sıpalap. — Dál búgin mundaı oljaly bolamyn degen joq edim. Kırsanov atalýmen etken qorqynyshty kúnderim endi bitken bolar. Bul aǵylshyndar túlkiden de qý. Adamdy aldap, dúnıeni bıleı biledi. Allam biledi, Egensonnyń ózi qyzyn maǵan jibergen. Ol kári túlki qyzyn kimge jumsaýdy biledi. Qyzy ákesinen de ótken túlki.

— Biraq, — dedi ol basyn oılana shaıqap, — Klashamen ótkizgen on mınýttik ýaqytymdy bul sıdıǵan shı borbaı qyzdyń barlyq ómirine. bermespin... Shirkin Klasha, qandaı qaıyrly túnde qushaǵyńa alar ekensiń, men sekildi otyńa aınalǵan kóbelekti. Múmkin alarsyń, múmkin ólersiń. Erteń baıyńdy aıdatyp jibersem, erkin qolyma bir túsersiń.

Ol sony aıtty da býtylkadaǵy araqty kesege toltyra qaǵyp alyp:

— Joq, — dedi stoldy bir qoıyp qalyp, — búginnen bastap men bólshevık bola almaımyn. Menshevıkpin deýden qorqatyn qara tún ketti. Sovdep ataýlynyń órt tıgen qamystaı qusap jatqanyn esitken el, erteń aq kódedeı japyrylyp, menshevıkterdiń qandaı ekenin búkil álem tanıdy, sol kezde men eshkim tanymaıtyn bólshevık bolyp qalaı júrmekpin? Joq, júre almaımyn. Menshevık ekenimdi erteńnen bastap jarıa etem. Olarǵa osy ýaqytqa sheıin bólshevıkpin dep aldap kelgenimdi de, eń aqyry ózimniń aty-jónim de ózimdiki emes ekenin de aıtamyn. Onda qaıtedi?..

— Sabyr, sabyr! — dedi ol óz-ózinen qoldaryn erbeńdetip, — sen, búıtip, qyz ben araqtyń býtylkalaryna bılete berme aqylyńdy. Áli ýaqyt erte, bildiń be? Bólshevıkter men menshevıkterdiń tikken utysynyń nomeri tek Sıbırdegi Sovdeptiń qulatylýy ǵana emes, ol esinde bolsyn! Eger, mynaý el seniń búıtip, bireýdiń qanyn tógip alǵan dokýmentpen júrgenińdi bilse, qaınap turǵan qazanǵa tirideı tastap, súıegińdi mystyń tortasy etip jiberedi, baıqa!

Sol kezde mynadaı bir qany sorǵalaǵan oqıǵa onyń oıyn bólip jiberdi.

Ol, osydan eki aı buryn bolǵan edi. Iesiz jatqan Nura ózenin órleı, elsiz joldy keship, par at jekken úsh kisi kele jatty. Onyń bireýi — Aqmoladaǵy partıa uıymynyń tapsyrýy boıynsha Qaraǵandydaǵy jumysty basqarý úshin kele jatqan Aleksandr Semenovıch Kırsanov deıtin jas bólshevık, ekinshisi osy Baranov deıtin belgisiz bireý. Úshinshisi aıdaýdan jańa qaıtyp kele jatqan Saıdaq. Attardyń ıesi de, jemshigi de sol. Saıdaq, bul at-arbany Spasskııdiń Aqmolaǵa saýdamen kelip jatqan Myrzash deıtin baı saýdagerinen alǵan-dy, Myrzash «zaman qandaı boladyny» kóbirek oılaıtyn, eki dúnıesiniń tizginin birdeı ustaǵysy keletin, ol úshin qaltasy men qanjaryn qatar jumsaıtyn aılaly adam. Qarsaq onyń nemere inisi. Sol inisiniń Spasskııdegi sovdeptiń múshesi ekenin betine perde etip ustap mundaǵy sovdeptiń adamdarymen jaqsy tanysyp alǵan-dy. Aıdaýdan qaıtqan Saıdaq ta Aqmolaǵa osy tusta kelip, ózine bostandyq ápergen sovdepti kele taýyp alyp, adamdarymen, ásirese, Kırsanov sıaqtylarmen tez dostasyp ketken-di. Sovdepten nusqaý alyp, endi eline jetetin kólik izdegeli shyqqany sol edi, oılamaǵan jerdeı Myrzashqa tap boldy. Birin-biri kórgennen shurqyrasa ketti. Ekeýiniń kezdesken jeri sovdep úıiniń aýlasy bolatyn. Jón surasyp turǵan shaqta terezeden Kırsanovtyń:

— Saıdaq, men Qaraǵandyǵa senimen birge ketetin boldym, kólikti ekeýimizge birdeı izdegeısiń, — degen daýsy shyqty.

Myrzash sovdeptiń basqa adamdaryn jaqsy bilse de, ortalyqtan jańada kelgen Kırsano bilmeıdi eken. Onyń sovdeptiń qandaı dókeıi ekenin Saıdaqtan bilip aldy da:

— Nemene, senderge kólik muqtaj bolyp tur ma? — dedi.

— Iá, múmkin bolsa, bizdi ala ketseńiz.

— Meniń qaıtýyma áli bir aı bar, asyǵys bolsańdar basqa bir amalyn tabýǵa bolady.

— Jalynamyn, tabyńyzshy.

— Jalynbaı aq qoı, meniń sovdepten aıarym bolmaıdy. Jalǵyz inimdi aıamaǵanda, eki attyń terin aıaımyn ba. Sonaý meniń kúımemniń ar jaǵynda turǵan qos kúreń jaraıtyn bolar, láshenkesi sý jańa. Qashan júrgileriń keledi?

— Kólik qazir tabylsa — qazir.

— Qazir emes, attar búgin tań assyn, Erteń júrińder. Biraq, at aıdaýshy bere almaımyn, óziń ıe bolasyń.

— Raqmet sizge. Ol úshin ne tóleımiz?.

Myrzash sazara qaldy:

— Jarty tıyn.

— Keshirińiz.

— Joq, keshpeımin. — Myrzash myrs etti, — artyqta emes, kem de emes, jarty tıyn tabasyn, sonda ǵana keshemin.

— Men ondaı aqshany ómirimde kórgen emespin.

— Syıdy satyp bergendi men de kórgen emespin. Qane, sóz saýdasy osymen bitti, at arbany qashan qaı, jerden alatynyńdy aıt.

— Ony ózińiz aıtyńyz.

— Men aıtsam, tańerteń shaıyńdy ishkennen keıin sonaý tóbesi kóringen kók shatyrly úıge kel, oǵan deıin men attardyń jemin de, láshenkeniń maıyn da, jol azyqtaryńdy da ázirletip qoıamyn.

Saıdaq onyń myrza ekenin biletin, biraq onyń nelikten munsha shúlensigenin bilgen joq. Sondyqtan, dál júrerden bir saǵat buryn tan bolyp, aıdaýdan kele jatqan sorly ekenin aıtyp, ala ketýin tilep zarlaǵan myna Baranov sonyń salyp jibergen ýly jylany, menshevıkterdiń Spasskııdegi sovdeptiń júregine sermegen qanjary ekenin ol sezgen joq. Áli sol sezbegen qalpynda kele jatyr.

Nura ózeni bir qońyr buıratty kesip ótedi eken. Jolaýshylar sol taýǵa tús aýa ilikken edi, qıasy mol buran jol bul taýdan tań atqansha shyǵarar emes. Saıdaqtyń oıy tym bolmasa jotadan ári asyp baryp toqtamaq. Ol úshin attardy qatty aıdaıyn dese kenetten aýyryp kele jatqan Kırsanov aıap keledi.

Álsiredi me, joq álde jany sál saıa tapty ma áıteýir tústen beri Kırsanovtyń yńqyly azaıyp keledi. Baranov bir qolyn aýrý Kırsanovtyń moınynan almaı, tan atqaly qushaqtap keledi... Saıdaq aýyq aýyq kóz tastap Baranov da ishinen eljireı súıip:

— Dosy úshin qoly synsa da eler emes, netken jaqsy adam, — dep maqtap ta keledi. Al, onyń maqtap kele jatqan dosy eń qymbat dosyn qushaqtaǵan kúıi al, al qushaǵyna qalaı berýdi oılap keledi. Kún batyp, qas qaraıǵan saıyn onyń qany qaraıa túsip, jol bir jazyqqa kelgende Saıdaqqa ámir etti.

— Joldasymyzdyń hali nasharlap barady, qattyraq aıda!

Saıdaq bıshikti úıirip, ysqyryp kep qalyp edi, attar aýyzdyǵyn shaınaı jónelgen kezde zýyldaǵan jel júregindegi zulym otty lap etkizgendeı Baranov basyn kóterip aldy.

Ol suǵanaq kózin barlaı jiberip, jan-jaǵyn bir sholyp aldy da, demin aýyr alyp qınalyp kele jatqan Kırsanovtyń betine úńildi. Bul kezde onyń kirpigi ǵana qımyldap jatyr edi. Baranov sony kóre sala qýanyp qushyrlana qushaqtady da, «jaqyndapsyń, dosym, endi qıyn bolmassyń» dedi ishinen.

Ol óz sózinen ózi shoshyp, bireý estip qaldy ma degendeı jan-jaǵyna jalt-jult etti de, júreginiń dirili basylmastan kúrsinip baryp ún qatty:

— Eı, dos! Jaqyn jerde el joǵyn anyq bilesiń be? — dedi Saıdaqqa kúbirlep.

Saıdaqtyń kózi qarsy aldynda qasqaıyp jatqan Shatqaldyń ańǵarynda, qulaǵy sol ańǵardyń ar jaǵynan emis-emis kelip turǵan ıttiń daýysynda edi. Tún qarańǵylana qoıýlanyp Shatqal ishi túksıe bastaǵanymen, onyń el asatyn ańǵary alystap ańqaıyp tur. Saıdaqtyń kóz súzip, qulaq tigip kele jatqany sol ańǵar. Sol ańǵarǵa qadalǵan qalpyn ózgertpesten:

— Jaqyn jerde el bar sekildi. Iá, bar eken, — dedi qýanyp.

Sirá, onyń bul qýanyshy qaıǵydaı tıgen bolý kerek — Baranovtyń kózi shaqyraıyp, murty jybyrlap ketti.

— Ony qaıdan bildiń? — degen daýsy da úreıli.

— Alystan ıttiń úrgeni kelip tur.

İshinen «oı, ıttiń balasy, oı, aıýan» dep Saıdaqty bir sybap aldy da, jylmıa qalyp:

— Dostym aý mana ǵana emes pe edi, erteńge deıin el kórmeımiz dep meni qorqytqanyń? — dedi.

— Aıtýshylar bul mańda el joq, dep edi, ana bir ıtter bar dep tur, — dedi Saıdaq myrs etip.

— Sonda qaısysyna senemiz? Adamǵa ma, ıtke me?

— Ózim osy sapar ıtke senemin.

— Múmkin, sen maǵan da senbessiń, solaı ma?.. Nege úndemeısiń? — dep Baranov onyń jelkesinen qadala tústi.

Saıdaq onyń qushaǵynda jatqan Kırsanovqa bir úńilip alyp keýdesin keri kótere bere:

— Sizge senermin aý, dál myna joldastyń kenet aýyra qalǵanyna sene almaı kelemin, — dedi sybyrlap.

— Nege?

— Kenet aýyryp kúrt álsireýi qalaı?

Onyń aıtqysy kelgeni basqa edi, Baranovtyń ózinen seskenip aıta alǵan joq. Onyń qandaı oıda kele jatqanyn Baranov sezgen edi.

— Jaýyz ekensiń á dosym. Kórmeısiń be shóldedim deýge de shamasy kelmeı ernin jalap kele jatqanyn.

Sondyqtan aqtalǵysy kelmeı «keshirińiz» deı saldy.

Baranovtyń kózi áli barlaýda. Ol saı-saladan bastap jyra-jylǵalardyń ár butasyna deıin kózimen súzip shyqty da:

— Keshirimdi keıin ózinen sura. Ol úshin shaı qaınatyp berip, biraz dem aldyraıyq, ózenniń osynaý oıpat tusyna toqtaı qal! — dedi.

Ózenniń ar jaǵasynda turǵan maıanyń túbinde eki adam otyr edi. Bulardy kóre sala súmp berip maıaǵa kirip ketti. Ony Baranov ta, Saıdaq ta baıqaǵan joq.

Saıdaq sol maıanyń ókpe tusyna tónip kep tura qaldy.

— Attardy tez doǵar da, toǵaıdan otyn ákel, men sý ákeleıin, tez, tez! — dedi Baranov buıyra sóılep.

Saıdaq onyń nendeı zulymdyqqa bekingenin sezgen joq, aıtqandaryn eki etpeı attaryn tez doǵardy da, baltasyn ala sap ormanǵa qaraı tura jóneldi. Qashan ol tún qarańǵylyǵyna súngip ketkenshe Baranovtyń kózi sonan taıǵan joq ta, oıy zulymdyqtan qaıtqan joq... munan ári áketýge bolmaıdy. «Elge kezdese qalsa, ana qazaq aýrý muny sol elge qaldyryp ketedi de, men munyń dokýmentterin ala almaı qalamyn. Sondyqtan, men úshin eń qolaıly jer osy. Óligi tabyla qalsa óltirýshisin eshkim izdemes úshin oqty da jumsamaı, pyshaq salyp qan da tókpeıin. Ózi qulap ólipti deý úshin myna bir jardan qulataıyn da jibereıin, sý tereń eken, batsyn da ketsin».

Ol ishinen aıtyp qana qoıǵan joq, osyǵan berik bekinip aldy da, Saıdaqtyń qarasy kózden tasa bolysymen Kırsanovtyń qaltasynda bardyń barlyǵyn óz qaltasyna salyp aldy da, ózin ózenge qaraı súırete jóneldi. Ol qulaǵyna kelgen álsiz aıanyshty úndi de tyńdaǵan joq. Adamsha oılanyp kidirgen de joq, qasqyrsha qımyldap jardan bir aq laqtyrdy da, etpetinen jata qaldy. Óıtkeni, dál osy mezette satyrlap kelip jarq etken naızaǵaı: «Saqtanyńdar, kórip qalyńdar myna jaýyzdyń qara júzin», — degendeı aınalany jap-jaryq qyp jibergen edi. Baranov sonan qatty shoshynsa da esin tez jıyp aldy.

— Ah, azǵyn! Aldamshy! Sen ótirik aýrý ma ediń? — dedi de, ol daýsyn sozyńqyrap: — kóter qolyńdy! — dep zirk etti. Ol birese ózi, birese Kırsanov bolyp ár túrli daýyspen Saıdaqty osylaı arbap jatyr.

Uly joldyń ústinde qara nıetti qas jaýdyń qolynan qyrshyny qıylǵan jas jannyń qazasyna azalanǵandaı taý-tas diril qaǵa kúńirenip, sylq-sylq kúlip jatqan sýdyń sulý úni de qaraly jardyń zaryna uqsap ketti. Sonyń bárin bir ǵana óziniń júregimen kóterip Saıdaq tur. Kózi kórmese de júregi bolǵan sumdyqty dál sezgendeı diril qaǵyp, qolyndaǵy aýyr baltasyn teńseltip tur...

Ol aıaǵyn ańdap basyp, aǵashtan shyǵa bere kóz tigip edi, eki attyń alystan elestegen sileminen basqany kóre alǵan joq.

— Jaqyndama! Jaqyndama! — degen Baranovtyń oǵan ilese eki ret gúrs etken myltyqtyń daýsy shyǵyp edi, Saıdaq onyń bári ózin aldaý ekenin bilmeı aıǵaı sala tura umtyldy.

— Eı, eı, aǵaıyndar aý, joldastar aý, toqtasańdarshy, ne sumdyq býlaryn? — dep ol jalynyp keledi, qoryqqanynan qaıta-qaıta súrinip te keledi.

Ol arbaǵa jaqyndaı bergen kezde qarsy aldynan Baranov kelip qushaqtaı aldy.

— Qazaǵym aı, danyshpanym aı! — dedi ol alqyna sóılep. — Ajal aýzynan azar qaldym aý, ana jaýyz meni óltire jazdady aý. Sen onyń ótirik aýyryp, bizdi aldap kele jatqanyn qaıdan bildiń? Aıtshy deımin qaıdan bildiń? — dep ol kúshin baıqap alǵysy kelgendeı baryn sala qysyp edi, Saıdaq onyń qımylyn shybynnyń qybyry ǵurly kórgen joq.

— Qaıda ózi, kórsetshi kózime? — dep Saıdaq baltasyn bilep julqynyp kep qalyp edi, Baranov ushyp túse jazdady. Sonda da ol ójettenip syr sezdirer emes.

— Esinen adasqan bireý me, joq álde bólshevıkter terror jasady dep bizge jalasyn jabý úshin jibergen menshevıkterdiń jankeshtileriniń biri me, áıteýir, ol meni eki ret atty da ózenge batyp ketti.

Saıdaqtyń kózi qarańǵy túndi de tese jarqyrap:

— Batyp ketti! — degen daýsy da tún qarańǵylyǵyn selk etkizdi.

— Iá, óz kózimmen kórdim, qolyn bir sermedi de, batyp ketti, jek attardy jyldam

.

Baranov sony aıtty da teńselip baryp arbanyń ústine sylq etti.

— Sorly basym aı, endi qaıttym? Kózimdi jańa ǵana ashyp edim, qum quıyldy aý qaıtadan. Áli de izdep kórsek qaıtedi?

— İzde, izde! — dedi Baranov qutyrǵan qasqyrdaı óz-ózinen alasuryp, — danyshpandyǵyń men aqymaqtyǵyńnyń shekarasy onsha alys emes kórinedi, múmkin taǵy barsań, balyq bolyp súńgi de alyp shyq.

Saıdaq onyń kekesinin elegen joq, jasaýraǵan kózin ózen jaqtan almaı dir-dir etip tur: Egerde ol erlik jasap ózenge jetip barsa, bir ǵajaıyp adamdarǵa kezdesetin edi. Olar kim? Ol maıa túbindegi manaǵy ekeý. Olar jer baýyrlap, sý keship kep dál osy sátte shala jansar kúıde jaǵada jatqan Kırsanovqa jetken edi. Qaq qasynda sondaı alyp adamdar baryn bilmeı japan túzde jalǵyz qalǵandaı jany kúńirenip:

— Bes kún dámdes bolǵan joldas edik qoı, bir aqyl berseńizshi, men ne isteımin? Suraǵandarǵa ne deımin? Ne betimmen qaraımyn? — dedi zarlanyp.

— Meniń berer aqylym: sózdi qoı da, tezdet!

— Oǵan óz aqylym da jetedi.

— Basqa aqyldyń saǵan ázir keregi joq. Onyń elimin senen suraıtyn da eshkim joq. Suraıtyndardyń bári Aqmolada, olarǵa sen endi qaıtyp barmaısyń.

— Nege barmaımyn, — dep Saıdaq kótermeni kótere bere toqtap jaýap kútkendeı sál kidirdi de, meniń onda ózimmen birge aıdalǵan eki orys, bir qazaq joldasym aýyryp, Aqmolada qalyp qoıdy. Men ol úsheýiniń Qaraǵandyda qalǵan dúnıesi men ózimniń Balqıam men Temirimdi salyp alamyn da qaıta baramyn. Sonda olar menen suramaı ma?

Baranov ishinen:«Iá, qaıtyp barasyń, seni barǵyzarmyn men», — dedi aldyna kelip óz ornyna otyra bastaǵan Saıdaqqa kekıe qarap.

— Sonaý Qaraǵandydan Omskige qalaı qańǵyryp barǵansyńdar? — dedi.

— Qańǵyrý emes, namys qýyp aıdalyp barǵanbyz, dedi Saıdaq keýdesinen jalyn ata kúrsinip.

Aýyr kúıinishti Saıdaqtyń ysqyryǵy zárli shyqty ma qalaı, onyń ysqyryq salyp tóbege úıire zýyldatqan bıshigi shamyna tıgendeı eki at orǵı jóneldi de, Baranovtyń álsiregen qara júregin dir etkizdi. Adamnyń ómirin shybynnyń qanaty ǵurly kórmeı maqsatyna jetý úshin qan tógýdiń jolyn ońaı tapsa da, jan raqaty tabylǵan joq. Qaıta, keleshegi joq, tar dúnıesi onan saıyn tarylyp, úmit shalqary sýala tústi. Ol qansha qaırattansa da es jıa almaı búrise qalyp basyn jarasyna tyǵyp jiberip, art jaǵyna burylyp qarap edi, álde ne elestep onyń janyn syǵyp jiberdi. Tipti ol Kırsanovtyń arýaǵy qýyp kele jatqandaı úreılenip:

— Aıda! Aıdashy tez! — dedi býlyǵa sybyrlap. Qashan manaǵy ańǵardan asqansha ózimen ózin alystyryp, ózine ózin jegizip qoıǵan azap buǵaýynan qutyla alǵan joq...

Manaǵy ıti úrgen bir ólkedegi shópshilerdiń ıti eken. Bular oǵan da soqpastan túnimen júrip otyryp, erteńinde, tús aýa bir ıesiz bulaqtyń basyna kelip bir-aq toqtady.

— Bul qalaı? — dedi Baranov Kırsanovtyń dokýmentterin eshqaıdan taba almaǵanyna qapalanyp, — qaltalaryndaǵy qaǵazdyń ishinde joq, kıim salǵan jáshiginde joq, endi qaıda? Álde óziniń bir jerinde ketti me?.

Qasqyr qaqpanǵa túsken aıaǵyn shaınap tastaıtyn. Baranovtyń kúıi de tap sondaı. Óz mańdaıyn ózi urǵylap, óz barmaǵyn ózi qarsh-qarsh shaınap otyr.

— Endi qaıttym? Meniń bolashaq baqytymnyń kilti sonyń mandaty edi ǵoı mandatsyz qaıda barmaqpyn? Qaıta barǵanda ondaǵylarǵa ne demekpin? Ózin óltirdim, biraq dokýmentin ala almadym desem, olar ne demek? Sóz joq, aıamastan aıyptaıdy. Sonda tartar jazam qandaı bolmaq?.. Joq, ata bersin, asa bersin meıli, qalaıda qaıtýym kerek. Óltirse de sol óz adamdarym óltirsin. Biraq ólgen adamǵa kimniń qolynan ólse de báribir emes pe? Bolshevıgi ne, menshevıgi ne. Joq, men ólsem de jaýymnyń emes, dostarymnyń qolynan ólem, qaıtamyn, — dep jáshikti laqtyryp tastady da, arbanyń ústine qulaı ketti.

Bul kezde attardy otqa qoıyp júrgen Saıdaq ta qaıta oralǵan edi. Ol Baranovtyń laqtyryp jibergen jáshigin qolyna alyp:

— Joldas Ignat, sizge qajeti bolmasa, mynaý qarań qalǵan jáshikti otqa jaǵaıynshy! — dep edi, Baranov shalqasynan jatqan kúıi qol siltep:

— Órte bárin de, órte! — dedi.

Saıdaq arbadaǵy baltasyn ala salyp jáshiktiń túp jaǵyna perip kep jiberip edi, balta jóndi batpaı qaıqań etti. Baıqasa jáshiktiń túbi eki qabat eken. Onyń ne sebeppen qos túpti bolyp jasalǵanyn oılaǵan Saıdaq joq, shetin ala qaıqaıyp turyp salyp jiberip edi, jarylǵan taqtaıdyń arasynan qaǵazdar dýdyrap shyǵa keldi.

— Oı, Ignat! — dedi ol, qorqynyshy men qýanyshy aralas únmen, — mynany qarańyz!

— Ol ne?

— Mynanyń túbinen qaǵaz shyǵyp jatyr.

Baranov arbadan qalaı ushyp túskenin ózi de bilgen joq, bara qaǵazdardy qushaqtaı aldy. Ol mundaı baqytqa tutqıyldan kezdesem degen joq edi. Biraq, jáshiktiń ishinen ony qýantarlyq dokýmenttermen birge ol úshin ajal oǵy da shyǵa keldi. Ol aqıqat nuryn álemge shashyp kele jatqan «Pravda» gazeti edi. Ol jalǵyz emes, sońynda yzaly kúshtiń tolqynyndaı, sózi mirdiń oǵyndaı, keleshekke tartqan joly kúndeı jarqyrap «Jumysshylar joly» gazeti men ár sózi jaýǵa oqsha borap «Jumysshylar men soldat» gazetteriniń birneshe danasy bar. Tań Sholpany sekildenip túnektiń túbine deıin sáýle shashyp, keń dalany kezip kele jatqan bólshevıkterdiń bul jarshylary Baranovty qaltyratyp jiberdi.

— Túsinbeımin, — dedi ol siresken jaǵyn zorǵa jazyp, — bul gazetter munda qandaı jolmen keldi eken?

Ol sony aıtty da, gazetterdi ýysyna qysa túsip Sandaq jaǵyp otyrǵan otqa tónip keldi de, qaıtadan keıin shegindi.

«Joq, — dedi ishinen, — múmkin, bul gazetter ózimniń jumysshylar arasyna tez sińip ketýime sebep bolar. Onda kópshiligi qazaq jumysshylary ǵoı, olardyń nadan kózin osymen aq baılaıyn. Jaǵatyn bolsam ot tabylar».

Ol ishteı osyǵan bekinip aldy da gazetke oralǵan dokýmentterdi qarap edi, arasynan Volá deıtin bireýdiń birneshe haty shyǵa keldi. Sóz álpetine qarap, onyń revolúsıonerler ekenin bilse de, Volá degen kimniń jasyryn aty ekenin bul jerde oılaǵysy da kelgen joq, ózine paıdasy tıetin hat ekenine kózi jetti de qaltasyna saldy. Osy sekildi berik quraldarmen qarýlanyp qaýipsiz bolǵan ol jaıymen otyryp, kúndelik jazylǵan dápterdi aqtaryp edi. Kırsanovtyń osylaı attanar kezde jazǵan myna bir kúndeligi onyń, kóńilindegi bir túıindi sheship berdi.

1918 jyl, 15 maı.

«Men Galányń bulaı ózgerýinen ári qýanamyn, ári qorqamyn. Búgin tań atqaly osyny oılaýdamyn. Túndegi Galáǵa aıtqan sózderim esime túsken saıyn denem túrshigip, ózime ózim yzalanamyn. Múmkin ol, meniń adal nıetti dosym bolar. Biraq men bólshevık adamǵa jatpaıtyn qylyq istedim aý, men jalǵan mahabbattyń mazaǵy boldym aý, dep qorqamyn. Óıtkeni alty aı boıy aıtqan sózge qulaq qoımaı shyǵandap kelgen qyzdyń sońǵy kezde ǵana ózgerip qushaǵyna alýy qandaı túsiniksiz bolsa, munan eki kún buryn saıasattan túk saýatsyz kóringen qyzdyń búgin marksshil bola qalýy onan da ótken túsiniksiz. Ol da ókinish bolmas edi, qaıda baratynymdy aıtqanym qaıǵy. Endi bul jerden tez ketpesem bolmas. Alda jaryq dúnıe kútip turǵanda qarańǵy túnekti nesine oılaı beremin».

1918 jyl, 17 maı.

«Men uly jolǵa shyqtym. Partıanyń mundaı zor senim kórsetýi men úshin úlken baqyt. Sol baqyttyń qýanyshy Galádan kúdiktenip, eki kúnnen beri shoshynǵan júrekti qaıtadan shattyqqa bóleı bastady...»

Saıdaq, ernin tistegen kúıi otyryp qaldy da, Baranov dápterden ózine kerekti keıbir sózderin aq jerine kóshirip alyp, Kırsanovtyń qolymen jazylǵan jerlerin jyrtyp tastady.

Bular jaılaý jolymen úsh kún údere tartyp, tórtinshi kúni úlken jolǵa qaraı oıysty. Baranov iz tas taýdyń alýan túrli aılasyn biletindigine nasattanyp Saıdaqty arqasynan qaqty da:

— Ný, dos, túnere bermeı áńgime aıt, — dedi.

— Sizden bir suraıtynym bar, sony aıtpasam basqa aıtarym joq, — dep Saıdaq.

— Sóz bolsa boldy, ne bolsa da aıta ber.

— Osy siz anyq oryssyz ba?

— E, orys emeı, — dedi Baranov ótirik kúlimsirep.

— Qazaq tilin qalaı jaqsy bilesiz? Álde, qazaq aýlynda estińiz be?

— O, — dedi Baranov kóńiline kele qalǵan bir qýlyqqa raqattana kúlimsirep, — sheshem ǵana orys, ákem qazaq.

— Ákem qazaq deısiz be? — dedi Saıdaq tańdana qarap — Bul qalaı? Ózi — qazaq, aty Baran! Qazaqta ondaı at bolmaıdy ǵoı.

— Nege bolmaıdy. Qazaqta Qoıshybaı degen at kóp emes pe?

— Iá, kóp.

— Baran — qazaqsha qoı degen sóz. Baranovtyń qazaqshasy Qoıshybaev. Endi túsindiń be?

— Eptep, az-maz? Al endi taǵy bir suraq: áıelińiz bar ma?

— Bar, ákem orys qyzyn alǵan soń, aralas bolyp jatsyn dep men qazaq qyzyn aldym.

— Onda men sizdi munan bulaı kúıeý dep ataıyn, ruqsat pa.

— Ruqsat. Al, sende áıel bar ma?

Saıdaq aýyr bir kúrsindi de:

— Bar, Temir deıtin ulym da bar, — dedi.

— Áke-shesheń bar ma?

— Joq.

— Ózińnen basqa aǵa-iniń bar ma?

— Joq.

Baranov taǵy bir soıqandy qalaı bastaýdy oılap otyrdy da:

«Aıaý degen ne? — dedi ishinen, — bul joldyn ózi aıaýdy bilmeıtin jol. Jetim qalar balany, jesir qalar áıeldi aıaıtyn bolsań aıaq basa almaısyń. Mysaly áıeli men balasyn aıap mynany jolshybaı jaıratpasam, onda barǵannan keıin ózim jaıraımyn».

Ózine qandaı qater tónip kele jatqanyn Saıdaq árıne sezgen joq. Onyń bar oılaıtyny Balqıasy men Temiri. «Solardy bir kórsem aý, ekeýin qushaqtap turyp ólsem aý», deıdi ishinen. Keıde osyndaı oılar qapalandyra bergen soń jadyramaq bolyp ándi de shyrqap jiberedi.

Baranovtyń, qandaı oıda otyrǵanyn sezgendeı:

— Japalaq jalpyldaıdy jar basynda,

Nemene joqtyń kúni bar qasyńda.

Dos bolyp qas bolǵannan saqta, qudaı,

Qasqyr da qas qylmaıdy joldasyna.

Bul óleńdi Baranov ta tyńdap keledi eken, ol:

— Tamasha, ete tamasha! Ásirese, «qasqyr da qas qylmaıdy joldasyna» degeni tamasha eken. Sen muny uǵyp al!

— Uqpasam jadymda saqtalmas edi ǵoı, — dedi de Saıdaq, basqa bir muńly ándi zarlatyp, qulazyp jatqan keń dalany kúńirendirip jiberdi.

Qulazyǵan capy dalada, sulap jatqan qara adyrlardan asyp, úlken joldyń deńgeıindegi qaıqańǵa shyǵa kelip edi, qalyń kireshiler ótip barady eken. Sony kórgende Saıdaqtyń kózinen jas shyǵyp ketti de, Baranovtyń qandy kózi kúlimdep sala berdi.

— Dostym aý, sen nege jylaısyń,? — dedi ol kózi ury ıtshe jylmańdap.

— Mynaý elsiz daladan qorqyp edim, ana kireshilerdi kórgen soń kózimnen jas shyǵyp ketti.

Baranov kórse de kórmegendeı ótirik qubyla qalyp,

— Kireshiler qane? — dedi.

— Áne, anaý qalyń shıdiń ishinde ketip barady.

— Bular qaıda barady eken?

— Mundaı úlken kerýen Qaraǵandydan basqa jerge bara qoımas. Kún de keshkirip qaldy ǵoı, búgin osylarmen birge túnep shyǵaıyq.

— Joq, dostym, qashan Qaraǵandyǵa jetkenshe eshkimmen sóılespeýge, shama kelse kezdespeýge tyrys.

— Nege? — dedi Saıdaq jalt qarap.

— Myna qaǵazdaryna qaraǵanda ol ótirik bólshevık bolyp júrgen menshevık sekildi. Olar Ombydaǵy jańa patshanyń ókimetin dáripteý úshin el elge ketip jatyr. Kireshilerdiń ishinde solardyń biri bolsa da bizge qater, ásirese saǵan qater.

— Olardyń mende nesi bar? — dedi Saıdaq túsinbegen túr kórsetip.

— Oılap qarasaq, Kırsanovtyń ólimi ekeýmizge de qater. Qane, men menshevıkterdiń biri bolyp teksereıin, onyń qalaı ólgenin aıtyp kórshi.

Saıdaq biraz oılandy da basyn shaıqady.

— Aıta alatyn emespin, — dedi.

— Árıne aıta almaısyń, sen túgili men de aıta almaımyn, qater degenimiz sol. Sondyqtan biz bulardyń qaıda bara jatqanyn bileıik te, ári etip baryp joldan aýlaq túneıik.

— Maqul!

«Maqul demeske lajyń bar ma? — dedi Baranov ishinen, — men seni, ómir boıy qasyma saqtap júre almaımyn. Menen bólinip ketkennen keıin kórgen bilgenińdi árkimge káıitesin de, bólshevıkterdi meniń izime salasyń, Sondyqtan búgin túnimen sen týraly ońasha baryp turyp oılanýym kerek».

«At, arbany qalaı joǵaltamyn? — dedi ol taǵy da ishinen. — Óz qara basymnan basqanyń bári de osy túnnen qalmaı joıylýy kerek te, ózim erteń myna kireshilerge erýim kerek».

«Á, taptym! Attardy da, arbany da — bárin de sýǵa batyramyn. Taptym, taptym. Jańa ǵana ashtym jolymdy».

5

Bular kireshiler túnegen jerden on shaqyrymdaı ozyp baryp joldan aýlaq jatqan qamysty ózenniń jaǵasyna baryp túnegen edi. Tań jańa ǵana qulan ıektenip keledi. Baranovtyń kózi áli ilingen joq... Birneshe kún boıy elsizde elegizip kirpigi aıqaspaǵan sorly Saıdaq basy jerge tıisimen qor etip edi, tuıaq serippesten áli sereıip jatyr.

Baranovtyń kútken merzimi de jetti, ol keýdesine keshe kúndiz uıalaǵan zulymdyǵyn túni boıy sarabyna salyp, berik bekinip aldy da:

— Eı, Saıdaq, Saıdaq! — dedi aıaǵymen nuqyp, — tez qashpasaq qolǵa tústik, tur jyldam! Tur, jan kerek bolsa, tez kıin!

Saıdaq búkil dalany basqan aýyr uıqynyń qushaǵynda bir ózi jatqandaı edi. Sonsha aýyr uıqyny qalaı serpip tastaǵanyn ózi de bilgen joq, kirpigi aıqasyp jumylyp ketken kózin judyryǵymen súrgilep zorǵa ashty da:

— Nemene deısiz? — dedi qarsy aldynda turǵan Baranovtyń ózine úreılene qarap.

— Betti basqa jaqqa aýdaryp tezirek ketpesek qolǵa tústik, tez kıin. Men attardyń kisenin asha bereıin.

— Kimniń qolyna? — dedi Saıdaq kıine bastap.

— Jańaǵy eki menshevıkterdiń qolyna.

— Qaıdaǵy ekeý?

— Eı, esiń durys pa? Kırsano izdep júrgen menshevık ekenin jańaǵy eki soldattyń ózderi de aıtty ǵoı.

Saıdaq atyp tura keldi.

— Soldat, bilsem buıyrmasyn.

— E-e! Men seni qoryqqannan ótirik uıyqtaǵan bolyp úndemeı jatyr desem, olar kelgende shyn uıqyda ma ediń?

— Olar qaıda?

— Keshegi kireshilerge ketti. Egerde olar Kırsanovtyń ótkenin kórgenimiz joq dese keshikpeı qaıtyp keledi de, ekeýmizdi keskileıdi, bol tez!

Saıdaqtyń esi shyǵyp ketti, qazirgi túrine qaraǵanda keshikpeı jany da shyǵatyn.

— Oıpyrym aı, endi qaıttik? Kúıeýjan aý, tapqyr . ediń ǵoı, bir amalyn tapsańyzshy tezirek.

— Endi bir aq jol bar, — dedi Baranov oılanǵan bolyp, — sen bir atqa min de, myna sýdyń tereńdigi qandaı ekenin baıqap shyq! Tez!Tez!

— Onyń keregi ne?

— Arbany qamysqa tyǵamyz da, attarmen ar jaqqa ótip ketemiz.

Saıdaq qımaǵandaı attarǵa qarap turyp qalyp edi, Baranov ony arqadan qaǵyp qalyp:

— Bar, sýdy baıqap shyq, taıaz bolsa arbany da ótkizip alarmyz, — dedi.

Sorly Saıdaq moınyna ajal buǵaýy bolyp oralǵan ýly jylandy dostyń qolyndaı kórip, túkti baıqar emes. Eki attyń birine qarǵyp mine sala sýǵa túsip edi, eki jary birdeı qamyspen jıektelip jalpaıyp jatqanymen onsha tereń emes, úzeńgilikten ǵana keledi eken. Saıdaq ózenniń orta tusyna jete bere toqtap, arbany ótkizýge bolatynyn aıtqaly artyna qarap edi, Baranovtyń nagan ustaǵan qolyn artyna tyǵa qoıǵanyn kózi shalyp qaldy.

— Bógelme! Qarama artyna! — dedi Baranov aýzyna túsken sózdi baqyryp.

Saıdaq onyń kim ekenin endi ǵana sózdi de kózinen kóz aıyrmaı qadalyp qaldy. Kózi Baranovta, oıy qalaı qutylýdyń jolyn izdeýde.

— Eı, maǵan nege qaraısyń? Ar jaqqa nege ótpeısiń? — dedi qamystyń syrtynda turǵan Baranov.

— Sizge emes, áne bir top attylarǵa qaraımyn, — dedi Saıdaq.

Baranov úreılenip artyna jalt qaraǵan kezde Saıdaq, atyna qamshy basyp jónele berip edi, ózenniń arǵy shetine jete bergende myltyq daýsy gúrs etti. Bir emes, eki ret. Ekeýi de múlt ketken joq. Saıdaqtyń ózin de, astyndaǵy atyn da julyp tústi. Óńmenińen oq tıgen at eki aq ret orǵýǵa shamasy keldi, omaqasa qulady da qamysty sýǵa batyp ketti. Sol jaq qoly salbyrap sýǵa qulap túsken Saıdaq tizesine tura qalyp basyn bir qylqıtty da qaıta batty. Ol batqan tustyń sýy tolqyndanyp, qamysqa qaraı jyljyp bara jatqanyn Baranov kórgen joq.

— Oılaǵan oıymnyń bári osyndaı ornyna kele berse, endi bir jyldan keıin búkil saıasatshylardyń bári meniń aldyma kelip tize búger, — dedi ol ózinin jaýyzdyǵyna jany raqattanyp. Arbany ıterip aparyp sýǵa túsirdi de, qalǵan tory atty sonyń dóńgelegine myqtap turyp baılady. Ózine ajaldyń, tóngenin sezgendeı tory attyń, kózinen jas parlap tur. Ol jalynǵandaı muńaıa qarap, aqyryn kisinep te jiberdi. Baranov onyń zaryn da, kóziniń jasyn da elegen joq. Bıshikpen sabalap sýǵa túsirdi de, ókpe tusynan atyp kelip jiberdi. Oq tıgen at shyńǵyryp aspanǵa bir sekirdi de, baılaýly basyn kótere almaı qaıta sylq etti. Ol jantalasyp qansha týlasa da, uzaqqa barǵan joq, arbany súırete julqynyp baryp qulady da, joq boldy.

Baranov osy qandy sýretti kóz janaryna túsirip alyp kelgendeı qadalyp az turdy da, kishkene jáshigin qolyna ustap jolǵa qaraı aıańdady. Onyń endigi oıy — keshegi jolda qonyp jatqan kireshilerge ilesý.

Kireshiler túnegen jerinen kún shyǵa attanǵan-dy. Olar kelip jetkenshe qalaı aldaýdy saılap alǵan ol eń aldyńǵy arba taqalǵannan aq:

— Oı, áketaılar aý. Musylmannyń balasysyńdar ǵoı, ala ketińder men músápirdi, — dep zarlaı bastady.

— Qazaqshaǵa sýdaıyn qara óziniń, — dedi eń aldaǵy arbada kele jatqan kire bastyǵy qart qazaq.

— Eı, sumyraıdaı suńqyldaǵan kimsiń ózin? — dedi keıingi arbadaǵynyń bireýi.

— Óı, keshegi par atty arbanyń ústinde shalqaıyp bara jatqan ulyq qoı, bul neǵyp júr munda?

— Eı, sen solmysyń, eı? — degen daýystar arbanyń ústinde otyrǵandardyń árqaısysynan shyǵa bastady.

— Sol menmin, aǵataılar. Túnde uıyqtap jatqanymda qasymdaǵy joldasym meni tastap qashyp ketipti.

Bul kezde Saıdaq sý bolǵan kıimderin eki aıaǵynyń arasyna qysyp, syńar qolymen syǵyp, jańaǵy ózenniń jaǵasynda otyr edi, ony eshkim bilmesten kete bardy.

— Óziń bir ıttik qylǵansyń ǵoı, ıttiń balasy.

— Itteı kórip soıý kerek ózin.

— Soıǵanda endigári esinen ketpesteı qyp soıý kerek, — dep erigip kele jatqan kireshiler tus-tusynan shýlasyp edi. Baranov naq bir ashtyqtan buralyp ólgeli turǵan buralqy ıtteı búrisip ketti.

— Ne isteseńder de ózderin bilińder, aǵataılar. Meniń ákem qazaq, sheshem orys, áıelim de qazaq qyzy, qazaqty jek kórsem, qyzyn alam ba? Senińder qudaıǵa, joldasyma túk jazyǵym joq edi, obal qyldy maǵan.

— Ákeń aty kim?

— Semen.

Óz atyń kim?

— Aleksandr.

— Senderde taǵy bir áke bolýshy edi ǵoı, birdeńe birdeńe dárýish deýshi me edi, nemene edi?

— Aleksandr Semenovıch Kırsanov deseńizder bári de túgel.

— Onda seniń qaı jeriń qazaq, balasy?

— Aldaıdy, aldaıdy! — dep taǵy bireýler daýystady.

— Sheshem ózinin ákeleriniń atyna jazdyrypty.

— Solaı ma? Shesheń qazaqqa tıýdi bilgende balasyna qazaq, atyn qoıýdy nege bilmeıdi?

— Mynanyń, ózi shyǵar ózgertip júrgen, áıtpese, qazaqty ózi súıip tıgende, balasyna qazaq atyn qımaı ma?

— Óziniń qazaqqa uqsas bir jeri joq, qaıdan qazaq balasy bolsyn.

— Ákesiniń osaldyǵy shyǵar, kim biledi, álde sheshesi bir anturǵan boldy da.

— Eı, shynyńdy aıt.

— Osy atty qoıǵan óziń be, joq shesheń be?e

— Qudaıǵa nanyńyzdar, aǵaılar, sheshem qoıǵan.

Bir jaǵynan qorqyp, ekinshi jaǵynan aıap, toqtaý aıtqan úlkenderdiń sózin elemegen jigitterdiń bir-ekeýi arbadan qarǵyp túsip, jaıaý kele jatqan Baranovtyń qasyna keldi.

«Myna bálelerdiń ortasyna qaıdan qaldym, — dedi ol ishinen, — naganymdy sýyryp kelsem ǵoı, bular meni arbaǵa áldeqashan mingizetin edi, endi qarashy, jalynǵan qadirdi bilmeı basyma sekirýlerin. Bular ma, bular qoryqsa ǵana jónge júrip, qoryqpasa tebetin mal ǵoı. Qaıdan shyqsa onan shyqsyn, qasqyr tıgen qoıdaı dúrkiregenin be osy, — dep bir turdy da: — qoı, onan paıda tappaspyn», — dedi.

Ol osyndaı oıda kele jatqan kezde arbadan sekirip túsken jańaǵy eki jigittiń bireýi onyń ıyǵynan ustaı aldy:

— Sen bizge jıen boldyń ǵoı. Ákemniń aty kim dediń?

— Jańa aıttym ǵoı.e

— Joq, ony suramaımyn. Osy ózińdi dúnıege keltirgen qazaqtyń aty kim?

— Áı, orystan qatyn alǵan shoqyndy qazaqtyń atyn suramashy ári, dep bireýi arbanyń ústinde otyryp qol sermep edi, ony jastar elegen joq:

— Aıt, sol qazaqtyń aty kim? — dep sóz qyshqashymen qysa tústi.

— Sabdek.

— Eı. anaý sendermen qosa bizdiń jańa ókimetimizdi,. de mazaqtap kele jatqan joq pa! — dep arba ústindegilerdiń bireýi jigitterdi jeliktirgisi kelip aıǵaı saldy.

— E, Sabdek degen at qazaqta joq pa? Tipti, sizder men bizder sovettiń balasymyz deýge de haqymyz bar, — dep Baranov jańaǵy adamnyń «bizdiń ókimetimiz» degen sózinen úmittenip, órlene sóıledi.

— Áı, osy sóziniń dámi bar, — dedi bireýler.

— Sovetshil ǵoı ózi.

— Qaıdan sovetshil bolsyn. Kıimine qaraǵanda keminde bizdiń Sarybaıdyń malyndaı maly bar kisiniń balasy shyǵar aý.

— Oı, Ombynyń ber jaǵynda Sabdek deıtin ataqty baı bolatyn, bul sol Sabdektiń balasy shyǵar.

— Eı, sen qaı jerdikisiń?

— Omskilikpin, biraq ol Sabdektiń balasy emespin, oǵan senbeseńizder, sovdepterińizge aparyp meni teksertińizder.

— Seni aparǵanda túý Spasskidegi sovdepke aparamyz, sonan soń sen túndegi ózińdi tastap ketken qazaqqa ne istegenińdi aıtatyn bolasyń, otyr arbaǵa!

— Jetkizseńder bolady, sodan keıin óltirseńizder de rızamyn, — dedi de, «óńkeı taǵylardyń ortasyna túskendeı boldym aý» dedi ishinen.

— Mingizbe arbaǵa! — dep daýystady taǵy bireý, — atasynda kórmegendi botasynda bir kórsin, keshe ǵana edi ǵoı, par at jegip oıqastap óte shyqqany.

— O, qoıyńdar ári, dalada jalǵyz qańǵyryp qalǵan adamdy tastap ketý qaı atańnan qalǵan mıras edi?

— Olaı deseń óz arbańa mingiz.

— • Mingizsem mingizem, kel eı, otyr munda!

Jany jańa ǵana jaı tapqandaı bolǵan Baranov arbanyń ústine shyǵa bere «ýh» dep bir kúrsindi de, jańaǵy ózin jaqtap sóılegen jigitti qushaqtaı aldy...

...Joǵaryda óziniń basyndaǵy eki rolge repetısıa jasap otyrǵan Baranovtyń kóziniń aldynan ótken qandy oqıǵalar osy edi.

Ol óziniń zymıandyǵymen eń alǵash osyndaı jeńiske jetkenin, onan Spasskige kelgennen keıin Kırsanovtyń atymen qandaı áreket istegenin esine raqattana túsirip edi, keleshektiń elesi ondaı emes, qorqynyshty eken.

«Joq! — dedi oı tuńǵıyǵyna batyp, tunjyrap otyrǵan ol bir kezde basyn kóterip, — syrdy ázir ashýǵa bolmaıdy. Ózim arqyly bólshevıkterdiń álsizdigin elge ábden kórsetýim kerek. Erteń men, mynaý qarańǵy eldiń ortasyna tastaı batyp, sýdaı sińip ketemin. Sol kezde bólshevıkterdi jaqtaıtyn jumysshylardyń bári kelip jón suraıdy. Sondaǵy meniń olarǵa aıtatyn úgitim, silteıtin jónim halyqty bólshevıkterge óshiktirý. Ol úshin...» — deı bergen kezde bireý esik qaqty. Belgili qaǵys, kim ekenin ol suramaı aq bildi.

— Kári arlannyń ózi de kelgen eken, — dep esikti ashyp edi, jańylmapty, ústinde qap-qara kenep shekpeni, basynda eski shlápasy bar Egenson kirip keldi...

Baranov Egensonnyń bas-aıaǵyna kóz júgirtip:

— Apyr aý, ústińizdegini qaıdan taýyp kıgensiz? Búgingi tún úshin Londonnan arnap aldyrǵansyz ba? — dedi ótirik kúlse de raqattana sylq-sylq etip.

— Jarasyp turǵandaı nesine keńkildeısiz? — dep Egenson keıisti túr kórsetip edi, Baranov jym boldy da:

— Ǵafý etińiz, sizdi tún ishinde áýrelegenime, — dedi.

— Raqmet, — dep Egenson onyń jańa qyzy súıip ketken aýzynan bir súıdi de, — sizdiń ámirińizge boısunyp, aldyńyzda turǵan aǵylshynnyń kári azbany.

— Apyr aı, sizden bir tilek tilesem, qabyl alar ma ekensiz, mıster. Adamnyń meselin qaıtaryp, jigerin jasytatyn osyndaı ýly sózdi tastasańyz eken.

— Ne úshin tastaı almaıtynymdy ózińiz de bilesiz, bile tura nege suraısyz? Álde bólshevıkterdiń tabanyna orystarmen birge bizdi de tússin deısiz be?

Baranov basyn ıip turyp:

— Meniń ondaı oıdan aýlaq ekenime ózińiz de senersiz? — dedi.

— Senemin, tek siz maǵan dál qazir kim ekendigińizdi, Aleksandr Semenovıch Kırsanov pen Ignat Ignatevıch Baranovtyń qaısysy ekenińizdi aıtyp qoıyńyz.

— Aleksandr Semenovıch Kırsanov.

— Joldas Aleksandr Semenovıch, buıryǵyńyzdy tezirek berseńiz eken.

Baranov basyn bir shaıqady da:

— Ne tizim ekenin suramaı aq ustalatyn kisilerdi ózińiz tize berińiz.

— Ázirmin.

— Birinshi Kójekov Qarsaq.

— Ol kim? Balkınniń orynbasary jýan qazaq pa?

— Iá, sol.

— Munyńyz qalaı? — dedi Egenson jazýǵa yńǵaılaǵan qalamyn keri tartyp, — óz kisińizdi ózińiz ustap bermeksiz be?

— Jaza berińiz, mıster, keıin bárine de túsinesiz.

— Joq, isterińiz jyndynyń isi sıaqty. Men jyndyhanada otyrǵanym joq, — dep Egenson tura kelip edi, Baranov jabysa ketti.

— Ótinemin, mıster, otyryńyz! — dep Baranov jalyna jabysyp ony qaıta otyrǵyzdy, bul jyndylyq emes, naǵyz danyshpandyq, jaza berińiz!

— Joq, muny jazbaımyn, basqasyn aıta berińiz, — dep Egenson qalamyn qaıta aldy.

— Siz onyń baı balasy ekenin biletin sekildi edińiz ǵoı?

— Bilemin, sol sebepti ony bul tizimge jaza almaımyn.

— Jumysshylardyń baılarmen odaqtasa almaıtynyn da bilgeısiz, sondyqtan da Kójekov myrzany óz qolymyzben bólshevık jasap alýymyz kerek ekenin de bilińiz. Qoryqpańyz, qazir ustalǵanymen keıin bosatylady.

Egenson sál oılanyp aldy da:

— Onda jazdym, — dedi. Munan keıin ol talasqan joq, Baranovtyń aýzynan shyqqan sózdi qaǵyp alyp jaza berdi.

— Ekinshisi Galkın, — dedi Baranov tisin bir shyqyr etkizip.

— Taǵy aıta berińiz.

— Úshinshi! Shalqarov Murat.

— Óte durys... taǵy da.

— Tórtinshi, Aıǵaqov Kemel.

— Taǵy da.

— Besinshi, Aleksandr Semenovıch Kırsanov dep meni jazyńyz.

— Nege?

— Jaza berińiz. Ol da Kójekov sekildi.

— Taǵy da aıta berińiz.

— Altynshy Alekseı Ivanovıch Volgın.

— Óte durys, taǵy da.

— Jetinshi Jaısaqov.

— Taǵy da. Bógelmeńiz, aıta berińiz?

— Ázirshe osylar, ókimet qolymyzǵa tıgennen keıin taǵy da qarastyryp, qaýiptilerin taýyp alarmyz.

— Endi siz maǵan mynany aıtyńyzshy! — dedi Egenson mańyzdana sóılep, — sizdiń myna planyńyz boıynsha Kójekov pen siz bólshevıktermen birge aıdalasyzdar. Munan keıin bul jerge qaıtyp kelesińder me, joq pa?

— Kójekov túrmeden qashyp shyqqan bolyp qaıta keledi. Al, men eshqaıda ketpeımin. Áskerler kelip, myna tizim boıynsha bólshevıkterdi tutqyndaı bastaǵan kezde men túrimdi, kıimimdi ózgertip qashamyn da, osyndaǵy bólshevık bolǵandardyń úıine tyǵylamyn. Ázirgi mejem, Volgınniń úıi.

— Nege basqanyń úıi emes, — dedi Egenson onyń cózin bólip.

— Volgınniń áıeli bólshevıkterdiń ıdeıasyna túse bastaǵan adam. Baıy aıdalyp ketkennen keıin ol áıel bólshevıkterdiń jasyryn jumysyna ashyna kirisýi múmkin. Eger, ol. solaı bolyp shyqsa, biz sezikti adamdardy sol arqyly qolǵa ońaı túsiremiz.

— Qalaısha?

— Siz, meniń óz ókimetimizdiń tusynda da bólshevık bolyp júretin sebebimdi bilseńiz «qalaısha?» degen suraýdy qoımaǵan bolar edińiz.

— Túsinikti. A, sizdiń myna tizimge Qaraǵandydan dep eshkimdi kirgizbeýińiz qalaı?

— Bireýi kirdi, basqasyn sizder kelgenshe daıyndap, qyzyńyzdyń qolyna tabys etemin.

— Túsinikti, — dep Egenson túnere qaldy. Baranov onyń ne úshin jıyryla qalyp qanyn ishke tartqanyn sezse de sezbegen bolyp, onyń oıyn basqaǵa tez aýdarǵysy kelip:

— Osynyn bárinin kilti sizdiń qolyńyzda, — dedi ol Egensondy bir qolymen qushaqtap, — ol kilt — óndiristerińizdi qorǵaý úshin siz ákeletin soldattar. Egerde olardyń ishinde bólshevızmniń sepken bıdaıyn terip jegen bir soqyr taýyq bolsa da bizdiń kózimizdi shoqıdy. Sony esińizge qatty saqtańyz.

— Sóz emes, — dep Egenson jańaǵy tizimdi qaltasyna sala bastady, — soqyr taýyqqa kózińizdi shoqytatyn bolsańyz taý qyranymyz dep júrgen bólshevıktermen qalaı alyspaqsyz? Siz onan da maǵan mynany aıtyńyz, sovdeptiń qulaýy halyqtyń bizge degen óshpendiligin kóterýi múmkin. Sol óshpendiliktiń órti sovdeptiń ornyna bizdiń óndiristerimizdi qulatar ma eken?

— Sizder 1918 jyly maıdyń on jetisi kúni qulap bolǵansyzdar. Ol kún sizdiń kompanıańyz úshin qaraly kún emes pe? Sol kúni emes pe edi — Lenınniń bul óndiristi memleket menshigine alynsyn dep qol qoıǵan kúni.

Endi qulasańyzdar da onan qatty qulamassyzdar. Ol qaraly kúndi qaıta kórmeýdiń kilti óz qolyńyzda. Taǵy m aıtamyn, ol kilt — keletin soldattar, solardyń senimdilerin suryptaı bilińiz. Ásirese mynany eskerińiz, olardyń ishinde Omby qalasynda burynnan turǵandary bolmasyn.

— Mysaly, Baranov myrzany tanıtyndar bolmasyn deısiz ǵoı.

Sol kezde bireý esikti qaǵyp-qaǵyp jiberip edi — ekeýi jerge kirip kete jazdady. Ekeýiniń de tizesi búgip, úmiti shógip barady. Ásirese, Baranovtyń jany syǵylyp ketti. Byltyrdan beri bar ómirin jumysshylarynyń ólim kútýmen ótip kele jatqan Egensonnan góri jumysshylardyń «dosy», «bólshevık» Baranovtyń hali múshkil. Ol jalma-jan Egensondy taqtaı kereýettiń astyna súńgitip jiberdi de, shamdy sóndire salyp, esiktiń aldyna keldi.

— Bul kim?

— Men ǵoı, Aleksandr Semenovıch! Sovdeptiń kúzetshisi ózińizdiń Tımofeıińiz, — degen qart adamnyń daýsy estildi.

— Saǵan ne kerek?

— Sizge Galkın joldas: «Tezinen keńsege jetsin», dedi.

— Ne úshin? — dedi Baranov úreılengen pishinmen.

— Maǵan sizdi shaqyr degennen basqa eshteńe aıtqan joq.

— Júre ber, qazir baramyn.

— Qansha ýaqytta keledi deıin?

— Jónel qaqsamaı!

Tımofeı qart kók ala murt basqan aýzyn bir burań etkizdi de, ketip qaldy.

Baranov terezeden aqyryn bas baǵyp qarap edi, ol Internasıonaldy» aqyryn ándetip keńsege qaraı ketip barady eken.

Osy óleń bezgek bolyp tıgendeı Baranov qalshyldap ketti de:

«Kórsetermin men senderge aqyrǵy zor maıdandy!» dedi ishinen kijinip, Egenson onan da beter qalshyldaýda. Ol tósek astynan shyǵa bere, taqtaıǵa soǵyp alǵan ushyq shekesi men qan syzǵaqtap turǵan oraq tumsyǵyn kezek sıpap, tósektiń aıaq jaǵynda búrisip otyr.

Baranov kelip shamdy jaǵyp jibergende túsken sáýlemen onyń kózinen jyltyraǵan jas kórindi.

— Ketti me? — dedi ol, jábirlengen adamnyń músápir únimen.

— Ketti. Ajaly joq eken baıǵustyń. Egerde esikti bekitip qoımasam ol meniń sizben sóılesip otyrǵanymdy kóretin edi de, men ózimdi bólshevıkterdiń oǵynan aman alyp qalý úshin amalsyzdan ol shaldy tiri jibermeıtin edim.

— Iá, siz janyńyz qysyla qalsa meni de tiri jibermessiz, keteıin, — dedi de, Egenson súıretile túregeldi. — Men erteń ertemen Aqmolaǵa júremin, qosh bolyńyz!

— Siz ertemen emes, sezikti bolmas úshin shańqaı tal túste ketińiz.

— Meni izdeı qalsańyzdar, túste osydan, keshke Qaraǵandydan tabasyzdar.

— Maqul, qosh bolyńyz.

6

— Bul baryp turǵan qorqaqtyq, — dep Volgın qasaqana stoldy qoıyp-qoıyp jiberdi, — joldas Shalqarov durys aıtady, qasyq qanymyz qalǵansha qarsy turamyz, birimiz qalǵansha soǵysamyz. Kójekov joldas, qorqar bolsańyz úıińizge baryńyz da jatyńyz.

Ol sony aıtyp kóz qıyǵyn Baranovqa tastap edi, nege ekeni belgisiz onyń, kózi syǵyraıyp, shabdar qabaǵy túıile qalypty. İshinde jylan júrse de sezdirer emes. Qazybek ákelgen habardyń anyǵyna jetý úshin Galkın osy májilisti bastarda:

— Aqtar ókimeti ózin qalqaıtyp otyrǵan aǵylshyndardyń aıtaǵy boıynsha biraz áskerin bizge qarsy attandyrǵan kórinedi. Solarmen qalaı shaıqasamyz? Kúshimizdi saılap alyp osy jerdiń ózinde kútip alamyz ba, joq álde aldarynan shyǵyp jolyn tosamyz ba? Osy jóninde oılaryńdy aıtyńdar, — degen bolatyn.

Basqalardyń bári de óz oılaryn ortaǵa salady, biraq Galkınder úshin oıy eń kerekti bolyp otyrǵan Baranovta áli ún joq. Ol «ásker kele jatyr» degenge senip, ishinen qýanyp ta otyr. Sol qýanyshyn jasyra túskisi kelgendeı qatty kúrsinip qalyp, aldynda turǵan shamdy jalp etkizdi. Múmkin ol, óńinen syr bildirmes úshin ádeıi sóndirgen bolar, otyrǵandardyń onda jumysy bolǵan joq, árkimder qaltalarynan sireńke izdeı bastady. Tek, qarańǵy jerden Baranovtyń:

— Neǵyp baıqamadym? — degen kúńkili ǵana shyqty.

— Shyraǵym, jańaǵy stoldy judyryqtap sóılegen batyr kimmen soǵyspaq, — dedi Qazybek qasyna otyrǵan Murattyń qulaǵyna sybyrlap.

— Oılansańyz ózińiz de tabasyz.

Qazybek oılanyp tapqansha sham janyp, jurt qaıtadan jandana bastady.

— Joldas Kırsanov, sizdiń aıtaryńyz bar ma? — dedi Galkın Baranovqa qarap.

Baranov kózin jaǵalaı júgirtip ótti de:

— Sondaı áskerdiń dál bizder úshin sonsha jerden kele jatqanyna áli senip te bolǵanym joq. Múmkin emes, biraq saqtanbasqa da bolmaıdy, — dep túlki bulańǵa sala jóneldi. — Egerde bul habar anyq bolsa onda bar bılikti Volgın joldastyń qolyna berýimiz kerek. Onyń jaýlardy stoldy urǵandaı ura alatynyna men senemin.

— Ol senimińizge raqmet, — dedi Volgın basyn bir ıip qalyp, — biraq, qaı jerde uratynymyzdy ashyq aıtsańyz eken. Joldan tosamyz ba, osy jerden kútip alamyz ba?

— Árıne joldan tosamyz, bul jerge ákep beıbit halyqty oqtyń astyna tastaýǵa bolmaıdy ǵoı.

Ol ózine qurylǵan tuzaqqa tyrnaǵyn osylaı ilindire bastady. Óıtkeni bul májilis Qazybek ákelgen habardyń anyǵyna jetý úshin jasalǵan alǵashqy amal ekenin ol ańǵarǵan joq.

— Volgın joldastyń bul usynysyna eshkim de qarsy bola qoımas, á! — dedi Baranov kózin taǵy da jaralaı bir júgirtip. — Endeshe erteńnen bastap daıyndalý kerek te, eki kún, ári ketkende bes kúnnen qalmaı bizdiń jaýyngerler tegis attaný kerek. Olardyń qarsylasqan jaýdy túgel qurtady dep sovdeptiń atynan senim bildirýge ruqsat etińizder. Jasasyn bizdiń qyzyl qyrandar, ýra, joldastar!

— Ýra!

— Ýra!

— Ýranyń kúni áli erte, — dedi manadan beri oıyn salmaqtap únsiz otyrǵan Galkın ornynan túregelip, — meniń oıymsha, bul, birinshiden, bizdiń jaýyngerlerimizdi jaý qolyna qutylmastaı etip túsirý, ekinshiden, sovdepti qoldan berý.

— Qalaısha? — dep Baranov túnere qaldy.

— Oılańyzdarshy! Biz kimge súıenemiz, soǵys quraly bolsa az, sondaǵy arqa tireıtin kúshimiz ne? Balanyń qýraıy ma? Menińshe, Sovdepti saqtap qalatyn da, jaýǵa tótep bere alatyn da eń negizgi kúsh osyndaǵy jumysshylar. Olardan bóliný — ólý.

Ólý ǵana emes, kómilý, — dedi esik kózinde otyrǵan Kemel sańq etip.

Baranov oǵan sýyq túspen yzbarlana qarap:

— Áı, joldas! Kochegarda turǵanyńdaı nege aıqaılaısyń? Munyń kense ekenin bilemisiń? — dedi.

— Keńse bolsa nemene, biz sóılesek tóbesi túsip kete me? — dep Kemel otty kózin qadaı qalyp edi, Baranovtyń kúmpıip turyp yshqynǵan ashýy buralqy ıttiń quıryǵyndaı burań etip qulaı ketti. Óıtkeni ol jumysshyny ajaldaı kóretin de, esh ýaqytta qarsy kelmeıtin, Sol ádetimen jalbań etip, jymyń etti de:

— Týysqanym aý, óziń emes pe ediń: «Bóri joq deme — bórik astynda, jaý joq deme — jar astynda» deıtin, — dedi.

— Men qazirde de sony aıtyp otyrmyn, — dep Kemel ýyttana túsigi edi, Baranov sózdiń betin buryp áketýge asyqty.

— Men ólsem de kóppen birge óletin adammyn. Galkın joldastyń usynysyna men de qosylamyn. Óz atymnan aıtarym osyndaǵy barlyq ustany jınap alyp, qylysh, naıza sıaqty soǵys quraldaryn soqtyra berýimiz kerek, buǵan ne deısizder?

— Buǵan siz ne deısiz? — dedi Galkın Qazybekke qarap.

— Meniń ázirmiz deýden basqa aıtarym joq. Ony buryn da aıtqanmyn, biraq tyńdaǵan qulaqty kóre almadym, biz sizderge oq ta jasap bere alamyz, tek sizder bizge Egensonnyń mysynan kóbirek mys alyp berińizder. Biz sizderge qylysh ta soǵyp bere alamyz, tek Egesonnyń úıiniń janynda jatqan kók temirlerdi alyp berińizder.

— Bárin de, bárin de áperemiz, — dedi Baranov, — biraq ne úshin alatynymyzdy olar bilmesin. Ol túgil osy májiliste aıtylǵan sózdiń birde-biri syrtqa shyqpasyn. Kimniń taǵy qandaı usynysy bar?

— Mende bar, — dedi Galkın, — myna Shalqarov joldastyń ákelgen taǵy bir habaryna qaraǵanda, kesheden beri Qaraǵandynyń jumysshylary qatty qobaljýda kórinedi. Solardyń arasyna baryp úgit jumysyn júrgizip qaıtý úshin eki kisi jiberýimiz kerek. Onyń biri — siz, ekinshisi — men.

Galkın ony aıtqan kezde Qazybektiń de, Murattyń da júregi búlk etti.

«Naǵyz qyzyq endi bastalar», — desti ekeýi de ishinen, biraq ekeýi de óńderinen túk te sezdirgen joq.

Galkınniń muny ne oımen aıtyp otyrǵanyn Baranov ta sezgen joq.

— Men ázirmin, — dedi ol qorazdana qomaqtanyp.

* * *

— E-e, qaırymdy jandar aý! Eı, qaıdasyńdar! Kelseńdershi, eı! — dedi uzyn sapty qalaqpen qaınap jatqan mysty aralastyryp turǵan Efım deıtin jumysshy tunshyǵa shyqqan álsiz únmen.

Qaq qasynan bireýdiń:

— Iá, ne aıtpaqshy edińiz? — degen daýsy shyqty.

Onyń kim ekenin Efım ańǵarǵan joq, qaınaǵan mystyń ystyq lebi bet terisin sydyryp bara jatqan soń, basyna búrkengen qurym kıizdi qymtaı tústi de, qasyna kelgen adamǵa daladan túsetin basqyshty nusqap:

— Anaý kómir tasyp júrgen áıel basqyshtan qulap, kómirdiń astynda qaldy aý deımin, tileýińdi bersin sony turǵyzyp jibershi, — dedi.

— Siz ákeńizdi tanymaı qalǵan ekensiz, á? Mendeı ákeńizdi bir jyl bolmastan umytqanyńyz uıatsyzdyq emes ıe? Álde meni múrdem ketti dep pe edińizder! Joq, bólshevık myrzalar! Múrdem ketetin sizder, bizden aýlaq bolyńyzdar, — dep jańaǵy adam belindegi rezınke qamshysyn julyp alyp, az turdy da, júrip ketti.

Daladan kemir ákele jatyp basqyshtan qulaǵan Balqıa edi. Ol ózine qaraı kele jatqan Egensonnyń inisi Hópe ekenin tanydy da, jylan kórgendeı atyp túregeldi.

— Súıiktim, sizdiń kimdi kútip turǵanyńyzdy bilýge bolar ma eken? — dedi ol kózin syqsıta qaraı.

— Taqsyr, jyǵylyp qaldym. Qazir, qazir, — dep, qapty arqasyna sala bergende:

— Mısterdi taqsyr degenińiz úshin! — dep bir tartty da, joǵary qaraı shyǵyp ketti.

— Aıýan! — dedi Balqıa bileýlengen arqasyn sıpalap, — Saıdaq kelsin, sazandy biz de berermiz, asyqpa!

Sol kezde Efımniń:

— Eı-eı, qaıyrymdy jandar aý! Eı, qaıdasyńdar? Ana sorlyny óltirdi ǵoı, bul qandaı aıýan. Eı, barsańdarshy eı! — dep bezektegen daýsy estildi.

— Ana tajal qashan kelgen? — dedi Balqıa arqasyndaǵy bir qap kómirdi Efımniń aldyna tastaı berip.

— Kimdi aıtasyń?

— Byltyrǵy qashyp ketken Norsty aıtamyn.

— Hops!?

— Ózińizben sóılesken jańaǵy sol ıt qoı. Siz ony tanymadyńyz ba?

— Oı, qudaıym aı, ol shoshqa qaıdan kele qalyp edi... Biraq ol, qansha qorqaý bolsa da, bizder oǵan jegizbeımiz. Qandy azýlaryn julyp alarmyz, — dedi de, tereń oıǵa batqandaı qolyndaǵy qalaǵyna súıenip turyp qaldy, — túsinbeımin, tipten túsinbeımin. Qaınaǵan oı, janymdy kúıdirip jatqan mynaý mys sekildi. Bul tozaqty qozǵaǵan saıyn meniń júregim de qozǵalady. Mys qaınaǵan saıyn qanym qosa qaınaıdy. Túsinbeımin, tipten túsinbeımin?..

— Nesine túsinbeısiz?

— Bárine de, tipti túsingen túgim joq... Shyraǵym, kómirdi sala tús... Men oılaǵaly qashan! Áli joq, áli joq. Kúnde tańerteń ne isteısiz deseńshi! Túnimen jaqsy jaqsy túster kórip shyǵamyn da, oıana salysymen dalaǵa júgirip shyǵyp, eń aldymen Egensonnyń úıine qaraımyn. Ne kerek, túsiń de tús, óńiń de tús bolady da shyǵady, «ash taýyqtyń túsine tary kirediniń» keri, túsinbeımin.

— Sizdiń ne aıtyp otyrǵanyńyzǵa túsinsem buıyrmasyn.

— Árıne, túsinbeısiń. Sen túgili ózim de túsinip turǵanym joq, túsiniksiz dúnıeden ne túsinýge bolady.

«Myna bıshara esinen adasqan shyǵar», — dedi Balqıa ishinen.

— Tura salysymen Egensonnyń úıine qaraýyńyzdyń sebebi ne?

— Eı, baıy bir kún joq bolsa da, áıelderdiń mısyz bola qalatyny aı osy... ne úshin deıdi ǵoı. Qaraǵanda tańyrqap qaraıdy ǵoı deımisiń, jabyrqap qaraımyn da. Eger ol túnde qashyp ketse men jabyrqap qaramas edim, kúlip qarar edim ǵoı. Óziń oılashy! Egenson qashyp ketse anaý sańǵyraǵan aǵash úı munda qalady. Al, sol úıge toǵyz qyz, bir uly bar jer úıshikke tyǵylyp otyrǵan myna men sıaqtylar ıe bolmaǵanda kim ıe bolmaq? Aıtshy, kim ıe bolmaq? Efım túni boıy jumys istesin. Onyń ústine on bir jannyń ortasynda kórdeı jerge tunshyǵyp túnimen uıyqtaı almaı shyqsyn, sondaı kúıde júrgen Efım esiz úıge ıe bolmaıdy, á? Joq, bıkesh, munyńa túsinbeımin, tipten túsinbeımin! — dep mysty qattyraq qozǵap jiberdi.

Onyń bul sózinen úmit oty jylt etti de, Balqıanyń kózi jaınap sala berdi.

— Egensondar kete me eken? — dedi, ol qýanyshty únmen sybyrlaı sóılep.

— E, kim bilipti ıtterdi, esek dámemen ábden qatyrdy ǵoı silemdi. Oı, dúnıe aı, bizdiń de úı sıaqty úıge kirip, adamsha ómir súretin kúnimiz bolar ma, joq pa? Bar, kómirińdi ákel, mystyń qaınaýy álsirep barady.

— Túsinbeımin, — dedi de, Balqıa óz-ózinen kúldi, — osy shaldyń túsinbeıtinine ádettenip ketpese ıgi edim.

Ol kómir salatyn qapty alyp, jónele bergen kezde, manadan sonyń ketýin kútip dalada turǵan Stepan Efımniń qasyna jetip keldi.

— Papa, men qazir Egensondy alyp Aqmolaǵa júrgeli jatyrmyn. Kırsanov joldasqa jolyǵa keteıin dep edim, retin taba almadym. Soǵan siz ońasha jolyǵyp, túnde onyń, byltyrǵy qashyp ketken inisi Norstyń kelgenin, sol kelgennen beri Egensonnyń qýanyshty ekenin, sol qýanyshynda úlken bir syr bar sekildi ekenin aıtty deńiz.

— Egensonnyń úı ishi de kete me? — dedi Efım qalbalaqtap.

— Joq, ózi ǵana.

Efımniń qýanysh oty tez sóndi de, qabaǵy qaıtadan salbyrap ketti.

— Túsinbeımin, tipten túsinbeımin, — dedi ol teris aınala bere kúńkildep.

— Áli bárine de túsinesiz, álgini umytpańyz, ońasha ǵana aıtyńyz. Ol bolmasa Galkınge aıtyńyz. Qosh! — dep qolyn usynyp edi:

— Eı, sen qolyńnan buryn qulaǵyńdy ákelshi! (Stepan qulaǵyn ákesiniń aýzyna tosty.) Sen ǵoı, túneýgi kúni zavodqa da, úıge de, barlyq dúnıege ózimiz ıe bolamyz. Egensonnyń aǵash úıine seni kirgizemiz dediń, sonyń qaıda osy?

Stepan myrs etip kúldi de:

— Jańaǵy aıtqanymdy oryndasańyz bári de bolady.

— Qashan júresińder?

— Qazir mashınaǵa maı quıyp alysymen júremiz.

— Qosh, saý qaıt!

— Kóp oılanyp, az uıyqtaıtyn bolyńyzdar, — dedi de, Stepan shyǵa jóneldi.

— Kóp oılanyp, az uıyqtańdar! Túsinbeımin... Eh, Efım! Efım! Sen kóp oılanyp, az uıyqtaǵan eńbegiń janyp, Egensonnyń aǵash úıiniń terinde shanshyp bir jatsań aý... Túsinbeımin, tipti ózimniń jalǵyz ulyma da túsinbeıtin bolyp baramyn, bul qalaı? Álde zamannyń ózi túsiniksiz birdeńe me? Álgi aqymaǵym Egensonnyń jansyz arbasyna mingenine máz, oı aqymaq.

— Ol kim? — dedi daladan kómir ákelgen Balqıa, Efımniń kimdi aıtyp turǵanyn bile almaı.

— Onyń kim ekenin qoıa tur da, sen maǵan Kırsanovtyń úıi qaı jerde ekenin aıtshy?

— Men qaıdan bileıin?

— Galkınniń she?

— Ony bilem, onyń keregi ne?

— Men aıtqanymmen sen oǵan túsinbeısiń, túsinetin tek qana myna men. Jumystan shyǵysymen sol úıdi maǵan kórset. Jaraı ma, umytpa!

Balqıa beli talǵan soń sylq etip otyra ketti de:

— Túsinbeımin! — dedi.

7

Qazybek aıtqan kireshiler sol kúni keshke jaqyn Qaraǵandyǵa jaqyndaǵan edi.

Kireshilerdiń kózine alystan túsken Qaraǵandynyń kórki — tumandaı tunyp, bulttaı shógip jatqan qara tútini ǵana. Sol tútinge telmire qarap eki adam keledi. Onyń biri jaraly, ekinshisi bala. Jaraly jan ańsaýmen egile qarasa, bala Qaraǵandyny buryn kórmegendikten qyzyǵa, tesile qaraıdy. Ekeýi bir arbada jeke kele jatyr. Balanyń aty Taýsoǵar da, jaralysy — ózimizdiń Saıdaq. Ol, oq tıgen sol jaq ıyǵyn tańyp alypty da, qolyn moınyna asyp alypty. Oń jambasynan jantaıyp, Qaraǵandynyń qara aspanyna qadalyp, kóziniń jasyn parlatyp keledi.

Taýsoǵardyń kózine Qaraǵandy órtenip jatqan qorda sekildi kórindi.

— Aǵa, anaý ara órtenip jatyr ma? — dedi ol Saıdaqqa ún qatyp.

Saıdaq kóziniń jasyn súrtý úshin betin balanyń arqasyna basyp súıkep – súıkep jiberdi de:

— Joq, shyraǵym, shahtalardyń tútini ǵoı, — dedi.

— Adam tunshyqpaı ma onan?

— «Tunshyǵady» deý de, «tunshyqpaıdy» deý de qıyn, shyraq.

Manaǵy bir kezde alystan shýmaǵy qalyń bir shań kórinip edi, sol shań jaqyndap keledi. Keıinde qanshasy bary shańnan belgisiz, eki jaǵynda on shaqty soldaty bar úsh boz atty qatar jekken kúımeli bireý kele jatyr.

Kireshilerdiń aldy jalpaq jaryqqa kelip kılikti, olar da kelip jetti. Biraq ozyp ketken joq. Jaryǵy mol jolsyz jermen jortyp kele almady ma, joq. álde ádeıi jaı júrgisi keldi me, áıteýir kireshilermen qatarlasyp júrdi de otyrdy.

Soldattar on shaqty da, arbalysy ekeý eken. Soǵys quraldary tıelip, keneppen jabylǵan sońǵy arbada at aıdaýshydan basqa eki soldat otyr. Quraldan kózge kesek túskeni tumsyǵy ǵana qyltıyp turǵan bir pýlemet qana.

Aldyńǵy kúımede bylǵary týjýrkeli, bylǵary kepkeli bireý otyr. Ol kepkesin kózine túsire kıip alyp, uzynnan uzaq tizbektelgen júz qaraly arbanyń ústinde otyrǵan kireshilerdiń birde-bireýin qur ótkizbesten kózimen jaǵalaı súzip keledi. Úńile kezgen kózi Saıdaqqa kelgende ǵana baıyzdap edi, Saıdaq ta oǵan qadala ketti. Ekeýi de únsiz, ekeýi de kirpik qaǵar emes.

— Ana bir jaralyny dárigerge tez jetkizeıik, meniń qasyma ákelip otyrǵyzyńdar, — dedi kepkeli adam óte bere soldattaryna ıek qaǵyp.

Eki soldat attan túse qalyp:

— Bizdiń komandır sizdi ózimen birge ala ketkisi keledi, júrińiz! — dep edi, Saıdaq yrshyp tústi.

— Qaıda?

— Dárigerge.

— Qaıdaǵy?

— Spasskidegi.

Temiri men Balqıasyn bir kórýdi kóksep kele jatqan armany oılatqan joq, Saıdaq arbadan bir-aq sekirdi. Ol, tipti, qasyndaǵy Taýsoǵarmen de, ózin birneshe kúnnen beri mápelep kele jatqan aldaǵy arbadaǵy Aıǵaqpen de qoshtasqan joq, eki soldatqa erip kete bardy.

Kepkeli adam onymen amandyq úshin alysqan qolyn bosatpastan qasyna otyrǵyzdy da, at aıdaýshyǵa ıek qaqty.

Bul kezde jol jazyqqa shyqqan edi, manadan shıryǵyp kele jatqan úsh boz qasha jóneldi. Saıdaqtyń kózi qasyndaǵy adamda. Ol kepkesin kózinen kótermesten ózgeshe bir baqytty júzben kúlimsireı qaraıdy, Saıdaq soǵan ań-tań.

— Men sizdi bir jerden kórgen sekildimin, — dedi ol kózin almastan qadalyp.

Kepkeli adam endi ǵana kepkesin shalqaıta kıip, Saıdaqqa qaraı qaldy.

— Meni me? — dedi ol kúlimsirep, — múmkin emes, sen meni esh ýaqytta kórgen joqsyń.

— O, ǵajap, adamǵa adam uqsaı beredi eken aý. Siz meniń qandy kóılek kıisken bir qymbat dosyma uqsaısyz, — dedi Saıdaq kirpik qaqpastan qatyp.

— Ol kim edi?

— Kırsanov degen bólshevık.

— Qaıdaǵy bólshevık? — dedi Kırsanov kepkesin shalqaıta túsip.

— Osydan eki aı buryn Baranov deıtin menshevıktiń qolynan qaza boldy.

— Beker aıtasyń, menshevıkter bólshevıkterdi óltire almaıdy.

— Olla, billá, men óz kózimmen kórdim. Qudaı úshin muny eshkimge ázir aıta kórmeńiz.

— Óz kózińmen kórseń nege qutqarmadyń?

Saıdaq aýyr kúrsindi.

— Kesh sezdim ǵoı, ol ıttiń kim ekenin. Erte bilsem sol ózenge ózin tirideı batyratyn edim ǵoı. Ol ıttiń balasy ózinshe meni de óltirdim, sýǵa batyrdym dep ketti. Al men aılamdy asyryp tiri qaldym. Biraq onyń, oǵy ıyǵymda áli kele jatyr.

— Qamyqpa! — dedi kepkeli adam onyń basyn betine basyp, — bólshevıkter menshevıkterdiń oǵynan ólmeıdi, ólse de tiriledi. Mysaly, myna men!

Saıdaq senerin de, senbesin de bilmeı,. onyń betine tesile qarap únsiz otyryp qaldy.

— Sen meni áli tanymaı kelesiń be? Maıa túbinde túnep jatqan eki pishenshige tap bolyp tiri qalǵan men sol Kırsanov emespin be?

Qýanyshtyń deneni túgel dirildetkenin Saıdaqtyń tuńǵysh kórgeni osy edi. Ol dir-dir etip túk aıta almastan jalǵyz qolymen Kırsanovty qushaqtaı aldy. Kóziniń jasy da qaınap shyǵa keldi.

— Sabyr, sabyr! Erteńge deıin sabyr et! Ol kúnder ázir qupıa saqtalsyn, — dedi Kırsanov onyń basyn qushaqtaı túsip.

— Áı, bireýiń baryp kerýen basyna aıtyńdar, búgin osynaý ózekke túnesin.

* * *

Qaraǵandyǵa jaqyndaǵan saıyn Taýsoǵardyń, keýdesi qysyla túskendeı edi, gýdok úni jas júregin selk etkizdi

— Atataı aı, bul ne sumdyq? — dedi ol qoryqqanynan Aıǵaqty qushaqtaı alyp.

Saıdaq ketkennen keıin ol Aıǵaqtyń arbasyna baryp mingen-di.

— Ol gýdok qoı, qoryqpa, balam, — dedi Aıǵaq onyń mańdaıynan sıpap.

— Gýdok degen ne?

— Áı, sony ózim de jóndep aıta almaspyn. Áıteýir, osy bar bolǵyr baqyrǵanda, jumysshylardyń jer astyna qaraı qaptaıtynyn ǵana bilem.

— Á, bildim, bildim. Murat aǵamnyń aıtatyny osy eken ǵoı. Qazir túsken jumysshylar qashan shyǵady? Murat aǵam da túsip keter me eken?

— Kim biledi, qazir tússe kún bata shyǵady ǵoı.

— Atataı aý, kúni boıy jer astynda júrýge jany qalaı shydaıdy?

— Shydamasqa amal ne?

— Sonda qalaı, kúni boıy dem almastan isteı me?

— Ony menen góri Murat aǵań kóbirek biler, sonan sura! — dep Aıǵaq qart jaýap bere berýden jalyqqan sekildendi.

— Murat aǵamdy taýyp berseńiz basqadan ózim de suramaımyn. Ol osydan tabylar, á? Áıteýir Spasskide joǵyn anyq bilemin. Sonda osynda bolmaǵanda qaıda? Árıne osynda. Solaı emes pe?

Ol eki jyldan beri kórmegen aǵasyn izdese, Aıǵaq keshegi soldattar alyp ketken Saıdaqty izdep, búkil Qaraǵandy aımaǵyn qıalmen kezip kele jatyr.

— Solardyń Spasskige baramyz deı tura basqa jaqqa ketkeni qalaı? Masqara basym aı, aldap áketken sol Baranovtyń bandylary bolmasa ıgi edi?

Osyndaı oıdyń qushaǵynda kele jatqan onyń qulaǵyna Taýsoǵardaı balanyń sózi kirgen joq. Ol jaýap qatpaǵan soń, Taýsoǵardy da kúdikti oılar taǵy torı bastady. Bul kezde kireshilerdiń aldy jumysshylar turatyn jer úılerge jaqyndaǵan edi. Bet taqtaıy synyp, ortasyna túsken eski qabyr sekildi úńireıip turǵan jer úılerdi kórgende, aýzyn ashyp ańyrap qaldy. Ol jerge shógip, myjyraıyp turǵan jer úılerdiń ańyraıǵan esik, terezeleri de, qańyltyr murjalary da janasqandy jalmaıtyn áldene bir tajaldaı kórindi. Qaısybir jer úılerdiń ústinde nannyń kúıigin kemirip otyrǵan kempir-shaldardy, oǵan telmirip otyrǵan ústinde ilip alar lypasy joq jas balalardy kórgende janyn sharpyǵan áldene bir jat sezim boıyn bıledi de, júregi eljirep sala berdi.

Kireshiler osy jypyrlaǵan qalyń jer úılerdi jaǵalap, shahtaǵa qaraı bet alyp keledi. Jolshybaı talaı adamdar kezdesti. Dál bir, osy kireshilerdiń ákelgeni aǵash emes, solarǵa arnap ákelgen azaptaı, birde-bireýi jón surap sálemdespeıdi, tunjyraǵan bir el.

— Ata, mynalar ne? — dedi jer úılerge qarap Taýsoǵar, — mal qora deıin desem tóńirekte bir de bir mal kórinbeıdi.

— Joq, mal qaıdan kórinsin, balam aý, bul jumysshylardyń úıi ǵoı.

— Astaǵypyralla, shyn aıtasyz ba?

* * *

Keńse ashylǵansha Muratty taýyp alaıyq degen oımen Taýsoǵardy ertip, jumysshylar turatyn jer úılerdi aralaýǵa shyqqan Aıǵaq, bylaı shyǵa bere aq Murattyń osynda ekenin bildi. Biraq qaı úıde turatynyn eshkim aıta almady.

— Bala, endi qaıttik? — dedi kóringennen suraı-suraı jalyqqan Aıǵaq júresinen otyra ketip.

Taýsoǵar eshteńe deı almaıtynyn jaýdyraǵan kózderimen sezdirdi de, aqyryn kúrsinip, tyna qaldy. Bul endi Muratty izderin de, izdemesin de bilmeı tur edi, shahta jaqtan bireý kele jatyr. Iyǵynda muqyl qaılasy bar, ústi-basy jalba-julba bireý, bet aýzynyń kúıesinen tek jyltyraǵan kózi, aqsıǵan tisteri ǵana kórinedi.

— Atataı aý, mynaý ne adam? — dedi Taýsoǵar úreılengen pishinmen.

— Qoryqpa, shyraǵym, shahtadan kele jatqan jumysshy ǵoı. Eger sen Murat aǵańdy jumystan qaıtyp kele jatqanynda kórseń tanymas ediń, — dedi. Kele jatqan jumysshy orys jigiti eken, oqymasa da orys tilin sóılegende kómeıi búlkildeıtin Aıǵaq jańaǵy jumysshynyń aldyn kes-kestep tura qaldy da qolyn usyndy. Jumysshy onyń qolyn qattyraq qysty da, on boıyna bir qarap jónin surady.

— Murat Shalqarov deıtin jumysshyny bilesiń be?

— Joq, onyń keregi ne edi?

— Myna bir bala sonyń inisi eken, sonaý alys jol, aılyqtan izdep bizben erip kelip edi, taba almaı júr.

Jumysshy biraz oılanyp turdy da:

— Óziniń qazir qaıda ekenin bilmeımin, úıi sonaý jer úılerdiń arǵy shetkisi — dep shahtanyń soltústik jaǵyndaǵy ózekke taqalǵan jer úılerdi nusqady.

— Raqmet, shyraǵym, raqmet, baǵyń ashylsyn.

Bul ekeýiniń ne deskenin Taýsoǵar uqqan joq, tek Aıǵaqtyń: «Júr shyraǵym, aǵańdy tabatyn boldyq», — degen sózin estigende Taýsoǵar alaqaılap, túsi «jaman» jańaǵy adamnan jaqsy adam joqtaı kórip sekirip-sekirip tústi.

Jolshybaı qaısy bireýlerdiń terezesinen baıqamaı attap ketip, qaısy bireýlerdiń terezesiniń balshyǵyn túsire jańaǵy jumysshy megzegen shetki úıge kelip esikten qarap edi, aıadaı úıde otyz shaqty adam birine biri súıene jatyr eken. Bireýleri kıingeli jatyr, endi bireýleri kıimin tazalap otyr. Esikten kelgen tańerteńgi yzǵar ókpesin qapqandaı qaısy bireýleri kúrk-kúrk jóteledi. Sút ornyna kóziniń jasyn jutyp, nan ornyna sheshesiniń judyryǵyn asap, yzyńdaǵan balalar da otyr. Qaı bala qaısysynyń balasy ekenin bilý múmkin emes. Basqa bas túıisip aralas jatqan bir el. Qaısybir dalaǵa shyqqysy kelgenderi aıaq salar jer taba almaı jatqandardyń ústinen kıikshe orǵyp júr.

— O, qaýym, amansyzdar ma? — dedi Aıǵaq bosaǵaǵa júresinen otyra ketip.

— Sálem berdik, aqsaqal.

— Ózińiz de amansyz ǵoı! — degen daýystarmen qatar:

— Uıqy bermeı, suńqyldap otyrǵan bul kim ózi? — degen kıimsheń jatqan bireýdiń renishti úni de shyqty.

— Shyraǵym, ǵafý et. Jumystan jańa kelgen ekensiń ǵoı, uıyqtaı ǵoı, biz bir osynda Murat degen jigitti izdep kelip ek.

— Áı, qudaı úshin bireýin ana shaldy qaqsatpaı qýyp jiberińdershi! — dep jańaǵy adam taǵy keıidi.

— Aqsaqal, onyń sózine renjimeńiz, ol búgin «aq aýyz» bolyp kelgen edi. Soǵan qınalyp jatyr. Al, Murat buryn osy úıde turýshy edi. Sońǵy kezde qaıda turatynyn bilmeımiz, — dedi kıinip túregelgen bir jumysshy.

— Ata, «aq aýyz» degen ne? Aýrý ma? — dedi Taýsoǵar bylaı shyǵa bere Aıǵaqtyń salbyrap ketken qabaǵyna ımene qarap.

— Joq, shyraǵym, ol aýrýdan da jaman birdeńe, aqyńyz dep kúnimen istegen eńbegine bir tıyn aqy ala almaı, enbegi esh bolǵandy aıtady.

— Aqysyn nege almaıdy?

— Qojaıyndardyń mindettegen jumysyn tolyq oryndaı almaǵany úshin, ala almaıdy. Al, shyraq, seniń aǵańdy ketkenimizshe osydan, munan tabylmasa Spasskiden izdep tabarmyz. Men keńse jaqqa baraıyn, sen qosqa bara ber.

— Múmkin bir jerden kezdesermiz, sizben erip júreıinshi.

— Meıliń.

Ekeýi podrádchıkti izdeı izdeı shahty bastyǵynyń kabınetsymaǵyna kelip edi, Bakashkın sonda otyr eken. Ol, bir jańalyq habardy estigendeı entelep, Akýnonnyń aýzyna aýzy jabysyp qalypty. Ara-arasynda:

— Oı qudaı aı, oı qudaı aı! — dep qýtyńdap, qýanyshyn bildirip te qoıady. Tipti Akýnon ıek qaqpasa esik aldyna kelip turǵan Aıǵaqty ol biletin de emes.

— Saǵan ne kerek? — dedi ol artyna jalt qarap.

Aıǵaq ún qatpastan ózimen jasasqan shart qaǵazdy usyndy. Ol qaǵazdan qolyna birdeńe juǵatyndaı shimship ustap jerge tastady da, betine kózin bir júgirtip qaıtadan Aıǵaqqa qarady. Tárizinde burynǵy jylmań qylyǵynyń biri joq, murnyn shúıirip pańdana qalypty. Bir kózin basa, bir kózin asha qarap otyrdy da, qaǵazdy aıaǵymen syrǵytyp jiberdi.

— Shyq! — dedi ol esikti nusqap.

— Hege?

— Aǵashty shartsyz aq, alamyz.

— E, onda jón. Qaǵazdy laqtyrmaı-aq, shyq demeı aq aıtsań da bolady ǵoı.

— Aqsha alatyn shyǵarsyń.

— Tıesi aqshamyzdy nege almaımyz?

— Má, saǵan aqsha! — dedi Bakashkın eki saýsaǵynyń arasynan bas barmaǵyn kórsetip. — Aǵashty kórsetilgen mezgilinen Neshe kún keshiktirgenińdi bilemisiń?

— Bilem, úsh-aq kún asty.

— Úsh kúnnen beri shahtany toqtattyq, ol úshin men myna otyrǵan qojaıynǵa kúnine eki júz somnan alty júz som aıyp tóleıin. Onyń ústine taǵy men senderge aqsha berýim kerek, á?

— Qaıteıik, jaýyny qurǵyr bógedi.

— Jaýyn! Qaıdaǵy jaýyn? Jaz boıy jarty tamshy tamǵan joq, sen kimdi aqymaq kórip tursyń? Kózińdi aǵyzaıyn ba osy! — dep jetip kelip edi, Aıǵaq «kelseń kel» degendeı qasqıyp tura qaldy.

— Sen meniń kózimdi aǵyz, men bulttyń ala, jerdiń shala bolatynyn bilmeıtin seniń mynaý aqymaq, basyńdaǵy shalapty aǵyzaıyn! — dedi siresken jaǵyn zorǵa jazyp. — Jónińe kósh, qorazdanbaı!

Bakashkın ne isterin bilmeı qolyn bir sermedi de, Akýnonnyń qasyna baryp otyra ketti.

Akýnon qońqaq murnyn qos qosymen tartyńqyrap aldy da, ózderiniń otty ózgeniń qolymen kóseıtin ejelgi ádetimen Bakashkınge ámir etti.

— Shyq dep qana qoımaı, shyǵaryńyz?

— Boq muryn neme? — dedi Aıǵaq shydaı almaı. Biraq ol bul sózdi qazaqsha aıtqan edi, Akýnon ony uǵa almaı Bakashkınge jalt qarady da:

— Mynaý ne aıtyp tur? — dedi.

— Bilmeımin. Eı, ne aıtyp tursyń? Boqtap tursyn, ǵoı, á? Kózińdi aǵyzyp, mıyńdy aýzyńa túsireıin be, nege boqtaısyń?

— İzdegenderiń janjal bolsa men ony da taýyp bere alamyn, kireshilerdi ertip kelsem olar susyndaryńyzdy qyp-qyzyl qan qyp qandyra alady.

— Sen onymen kimdi qorqytpaqsyń?

— Qoryqpasań aqysyn tólemeı kór, eldiń qanyna tolǵan mynaý shertıgen qarynyńdy bir-aq essin.

— Taqsyr, mynaý sizdi boqtap tur, — dedi Bakashkın Akýnonǵa qarap.

Akýnon bylq-sylq etip burala basyp Aıǵaqqa qaraı kele jatty.

— Siz meniń kim ekenimdi, kimniń balasy ekenimdi biletin bolarsyz. Bilmeseńiz mynaý taqyr basyńyzdy keýdeńizge qaraı qaǵyp jibersem qaıtedi?

Onyń, bul sózine Aıǵaqtyń qany qaınap ketti. Ol tas bolyp túıilgen dáý judyryǵyn tumsyqtan perýge yńǵaılap:

— Siz meniń basymdy keýdeme qaraı qaǵyńyz, al men sizdi tirideı jerge qaǵaıyn. Qane, Egensonnyń ǵana emes, ıttiń balasy bolsań da aıqasyp kóreıin, soqtyqshy!

Akýnon ne aıtaryn bilmeı, soqtyǵýǵa batyly jetpeı melshıip az turdy da:

— Men sizben tóbelespeımin, ne istesem de zańmen isteımin. Siz bul qylyǵyńyz úshin zań boıynsha jazaǵa tartylasyz, ekinshiden, aǵashty mezgilinde jetkizbeı, shahtyny toqtatqanyńyz úshin shyǵynymyzdy óteýmen birge bes júz som aıyp tóleısiz.

— Ol qandaı zań, kimniń zańy?

— Ony erteń kóresiz.

— Sender erteń kórsetińder, men senderge búgin kórseteıin, Áı, baqyldaq myrza! Myna shart boıynsha aqshamyzdy tóleısiń be, joq kireshilerdi ertip kelip senimen judyryqtasaıyn ba? — dep Bakashkınge túıilip edi, onyń túsi alǵashqydaǵydaı emes, jylmıa bastapty.

— Myna kisimen sóıleseıin de, jaýabyn bereıin, sen bara tur.

Bakashkınniń júreginde nendeı aramdyq baryn Aıǵaq sezgen joq. Ol úmittiń jetegine erip esik aldyna shyǵyp edi, manadan beri ony tosyp turǵan Taýsoǵar eteginen ustaı aldy da.

— Atataı aı, myna kele jatqan ne pále? — dedi Spasski jaqtan kele jatqan mashınany nusqap:

— Qoryqpa, qoryqpa! Avtomobıl degen osy.

— Avtomobıl degen ne?

— Kisi minetin arba.

— Jekken aty joq qoı!

— Onyń, aty ot. Otpen, sýmen, maımen júredi.

— Oı, tamasha!

Taýsoǵar bir ornynan qozǵalmastan aýzyn ashyp turyp qaldy.

Úıde qalǵan ekeý kúbir áńgimege kiristi.

— Býlarǵa mynadaı aıla isteý kerek, — dedi Akýnon Bakashkınniń ıyǵyna qolyn asyp, — shahty jumysyn biraz kún qamtamasyz eterlikteı aǵashyn al da, qalǵan aǵashyn alýdan bas tart.

— Qalǵanyn she, Spasskige aparyńdar deımiz be?

— Siz meniń oıyma túsindińiz be?

— Solarǵa aparyp satsyn deısiz ǵoı?

— Joq, men sizden góri kóbirek bilemin. Mine kórdińiz be, op-ońaı turǵan oljany bilmeı otyrǵanyńyzdy. Olarǵa aǵash keregi joq, jáne bularmen jasasqan sharttary joq bolǵandyqtan aǵash ala almaı, bular qaıta qaıtady. Osylaı ári sáride júrgen kezde, bir tıyn tólemeı aq alatyn zaman da kelip jetedi.

— Iá, jańa túsindim. Ókimet tegisinen qolǵa túskenshe soza turaıyq deıdi ekensiz ǵoı, durys durys...

— Qalaı, men sizden góri aqyldymyn ba, joq pa?

— Árıne siz aqyldysyz. Eger sizden aqyldy bolsam meniń ornymda siz, sizdiń ornyńyzda men... ym.

— Ózimniń osyndaı tapqyr danyshpan ekenimdi ózim ǵana sezem, onan keıin sezgen siz ǵana. Al, álgi bizdiń aljyǵan ákeı ylǵı meni aqmaq, aqylyń joq dep sógedi de otyrady. Óziniń aqyly meniń aqylymnyń baqaıynan da kelmeıtinin bilmeıdi.

— Ol ras, biraq siz baıqańyz, áke balaǵa synshy keledi, onyń da kózi birdeńege letip júrgen bolmasyn.

— Túk te olaı emes, onyń aqylyń meniń. ógeı sheshemniń astynda...

Sol kezde mashınanyń daýsy estildi.

— Taǵy sol shyǵar kelgen.

— Toqtańyz, sovdeptiń janazasyn shyǵarýǵa kele jatqan ásker bolar.

Ekeýi talasa baryp terezeden qarap edi, mashınanyń kabınkasynan túsip kele jatqan Egenson kórindi. Balasy men Bakashkın jarysa umtylyp esikke jetkenshe qarsy aldarynan Egenson enteleı basyp kirip keldi de:

— Amansyzdar ma, myrzalar. Amansyz ba, aqymaǵym? — dep balasyna qarady. — Zımın qaıda?

— Torǵaı atýǵa ketti.

— Qudaıym, barlyq aqymaq ataýlyny meniń tóńiregime jınap aq bergen eken, á! Al myrzalar, men asyǵyspyn, esikti jap... Rossıanyq tańy qaıtadan ata bastaǵanyn estidińizder me?

— Men ony sizden buryn estigenmin. Anyq habar bar ma ózi?

— Buryn bilseń nege kúdiktenesiz. Aqymaq, onyń anyq ekeni meniń óńimnen aq kórinip turǵan joq pa? Biraq men kelgenshe dabyra qylmaı qoıa turyńdar.

— Siz qaıda barasyz?

— Aqmolaǵa baramyn, onan keletin ásker bar, sony tez jetkizemin. Ásker, ásker!

Ol qýanǵannan ersili-qarsyly kezip alǵysy kelip edi, tórt oryndyq pen jalǵyz stoldan basqa túgi joq tar bólme ony erkin kósildirgen joq.

8

Qasqyrdyń inindeı tar, qarańǵy úńgir. Sol úńgirdiń túbinde qamaýdaǵy arystandaı julqynyp Murat jatyr. Ol jata qalyp qolyndaǵy qaılamen qosa julqynady. Ol julqynǵan saıyn qara jer ózegi sýyrylyp jatqandaı solqyldaıdy. Ol aýyq aýyq tyń tyńdap, aıaq jaǵynda jerge shógip turǵan maı shamnyń óleýsiregen sáýlesine aýyq aýyq kóz tastaıdy. Tastalǵan saıyn kózderi tomaǵasy jańa ǵana sypyrylǵan qyrannyń kózindeı jalt-jult etedi.

Ol astynan ótken yzǵardy da, qabyrǵasyn qysyp, tóbesinen basqan zaboıdyń tarlyǵyn da búgin eleıtin emes. Baqyt dúnıesin kórýge kózi jetkendeı, ór kóńilmen erkin qımyldaıdy. Ol qaılasy kómirdi emes, osy zaboı sekildi — qol-aıaǵyn jazdyrmaı janshyp kelgen tar ómirdi qulatyp jatqandaı, kesheden beri ǵajaıyp shattyqta bolatyn. Onyń mıyna uıalaǵan oıdyń sáýlesi — myna ǵasyrlar boıy jıhandy jalmap kelip kórine tónip turǵan kári dúnıeni qulatatyn maıdandy, bolashaq jańa dúnıeni elestetkendeı basyn kóterdi de:

«Búgin osynda ne úshin keldim? Túý, oıym qýanyshta, janym azapta eken ǵoı meniń», — dedi ishinen.

Osy kezde joǵarǵy jaqtan:«A-a-ı, a-a-ı, kisi óldi-eı! A aı, júgirińder-eı», — degen daýystar estildi. Murat daýys shyqqan jaqqa eńbekteı júgirip kelse, aýyz jaqtaǵy bir pesh qulaǵan eken. Shtrekte jıylyp turǵan jumysshylardyń:

— Oıpyrym aı, endi qaıttik?

— Toqta, daýys estiledi.

— Shýlaǵan óz qulaǵyń shyǵar.

— Ne de bolsa arshyp kóreıik.

— Ózimizdi basyp qalar! — degen daýystarynan bireýdi kómir basyp qalǵanyn sózdi de, qarańǵy qýystan shyǵa kelip:

— Nege shýlap tursyńdar, qalǵan kim? — dedi Murat.

— Álgi bir Maksım deıtin bala.

Ózi oǵan bir qupıa jumys tapsyrǵan edi, sony sezdirip alyp bireýlerdiń qolynan jazym boldy ma? — degen oı sap ete qaldy da, daýsy sańq etti.

— Maksım?!

Murat óz daýsynan ózi seskengendeı denesi titirkenip, qulaǵan jerge jetip bardy da:

— Atańnyń basyna qarap tursyńdar ma, kelińder! — dedi.

Kórdeı tar qýysta soǵysqan on shaqty adamnyń biri kómirdi qazyp, biri kúrep, biri tireý qoıyp, áp – sátte tar zaboıdy talqandaı ala jóneldi.

— Oıbaı, qojaıyn kele jatyr! — dedi keıingi jaqta jalqaý qımyldap júrgen bir jumysshy, aýyz jaqta kele jatqan bireýdiń qolyndaǵy shamnyń sáýlesin kórgennen úreıi qashyp.

— Kelse kelsin. Qasqyr kórgen eshkideı osqyrmaı kúre aldyńdaǵyny!

Adam úshin julqynǵan deneniń qımylynan, jel turǵandaı, zaboıdyń ishi qara boran. Aýyz, murynǵa qaptap kirgen qara tozań ókpeni qaýyp kúrkildetse de eleıtin túrleri joq.

— Bul ne? — dedi shtrekke deıin alyp ketken tozańǵa qaqala sóılep turǵan desátnık, anadaıdan daýystap.

— Kózin ashyńqyrap qarasa ózi de kóredi, jigitter alańdamaı qımyldańdar!

— Jumys tastaıtyn pravony kim berdi senderge, á? — dep ol tepsinip jetip keldi.

— Senderdiń bir ýys kómirlerin, qandaı, adamnyń ómiri qandaı?

— Onda meniń jumysym joq. Egerde jumystaryńa barmasańdar bárlerińdi de «aq aýyz» dep esepteımin.

— Taqsyr, taqsyr, men qazir, men qazir baraıyn, mine baraıyn, aq aýyz qyla kórmeńiz! — dep jańaǵy jalqaý tizesin búgip otyra qalyp edi, Murat jetip keldi de jelkesinen ustaı aldy.

— Nemene, arqańa er batty ma? Má, mynany al da shap! — dedi qaılasyn soǵan ustata berip, desátnıktiń qarsy aldyna tura qaldy, — sen ne deısiń?

— Jumystaryńa barmasańdar, «aq aýyz» bolasyńdar deımin.

— Qan jegen qara aýyzdar endi bizge «aq aýyz» degen ataqty taǵa almaısyńdar. Kóter óksheńdi. Ana, qudaılaryńa aıt. Zaboıdyń bári tireýsiz qulaǵaly tur, tez aǵash bersin, bar, jónel!

Desátnık mińgirlep taǵy birdeńe degeli kele jatty da, tumsyǵyna taqap turǵan Murattyń jýan judyryǵyn kórgennen soń, keıin shegine berdi. Sol kezde qýystyń túp jaǵynan:

— Oı, janym aý, tirimisiń?

— Amansyń ba? — degen qýanyshty daýystaryna ilese Maksımniń «ýh» degen úni de estildi.

— Joldastar! Demonstrasıanyń ýaqyty bolyp qaldy. Qazir syrtqa shyǵyndar. Maksım, mynalardy ózin bastap kel! — dedi de, Murat joq boldy.

* * *

— Eı, bizdiń Qaramendege qaraǵan jigitter, kólikterińdi tez sýaryp kelińder, keshke taman júremiz! — degen Aıǵaqtyń daýsy shyqqan kezde, arbanyń astynda jatqan kireshiler:

— O, nege?

— Aǵashty ótkizbeımiz be? — dep shý ete tústi.

— Myna jyndy qoıdyń mıyn jegen nemeler... «shartta kórsetilgen kúnnen kesh keldińder» dep aǵashty tegis almaı otyr. Daýlasa kelip otyz arba aǵashty munda qaldyryp, qalǵanyn «úlken zavodtyń» ózine aparatyn boldyq.

— Mássaǵan, «úlken zavod» almasa qaıttik?

— Iá, onda eńbegimizdiń dalaǵa ketkeni me?

— Ketpes! Mynalar bosqa sandalyp otyr. Zavodty japsa amal joq, áıtpese erteń aq kózinen bir-bir ushar aý osy aǵash.

— Ushqany bar bolsyn, aqsha bizdiń kózimizden ushqaly tur ǵoı. Endi qaıttik?

— Alpys kún azaptanyp qatynymyzǵa bir kóılek apara almasaq ólim aý ózi.

— Apyr aı deseńshi, seniń áıelińniń minezi shálkes edi, qur alaqan barsań shybyn janyńdy qýyrdaqtaı qýyrady aý, sorly! — degen sıaqty, bireýinen yzaly, endi bireýinen ázil sózder kireshilerden shyǵa bastady.

— Aı, mynaý ne eı?

Daýyldy kúngi teńizdeı tolqyndanǵan aıdyndy qalyń top lek-lek bolyp zavodtyń ońtústik jaǵyndaǵy tóbege qaraı jan-jaqtan aǵyla bastady. Kópshiligi shahtadan jańa shyqqan beti: qaıla, kúrekterin ıyqtarynan túsirmesten, bettiń kúıesin jýmastan, jalba-julba kıimderin sheshpesten ash kúılerinde ashynyp, ashynǵan saıyn aıdyndanyp keledi.

Osylardyń qaq ortasynda bir qolymen Temirin jetektep, bir qolymen Saıdaqty qoltyqtap Balqıa da, Sáýlesin Qazybekke kótertip Baıan da, basqanyń bárinen bıik bolsyn degendeı Nurlanyn tóbesine kóterip Taıman da keledi. Bular Saıdaqtyń jaý oǵynan jaralanyp kele jatqan habaryn estı sala túndeletip sonaý Spasskiden osynda kelgen-di. Tóbeniń basyndaǵy jelmen júıtkip turǵan Qyzyl tý ózine qaraı qaptap kele jatqan qalyń topqa qol sozǵandaı birese batysqa, birese shyǵysqa kólbeńdeıdi, birese bolashaqty nusqaǵandaı tolqyndanyp alǵa serpiledi, birese sol bostandyq izdegen, saıa izdegen halyqty qushaǵyna alǵandaı úıirilip kelip baýyryna oraldy.

Qaıǵymen sarǵaıǵan sansyz kózder janary sol týdyń nurymen ushtasqan sekildi, tý qalaı júıtkise solaı tóńkeriledi de, keýdeden shyqqan ystyq jalyn da sol týdyń lebimen qyza túskendeı bolady. Yzanyń oty shashyrap turǵan bet pen áldekimge sermeýge ázirlengendeı bileýlenip jumyrlanǵan qurysh bilekter birinen emes, bárinen de kórinedi.

— O, mereıleriń ústem bolsyn, halaıyq! — dedi ortadaǵy toptyń aldynda kele jatqan dembelshe boıly qara jigit, óz tobymen qatarlasa kele jatqan eki jaǵyndaǵy topqa bar daýsymen aıǵaı saldy.

Oǵan jaýap retinde:

— Aıtqanyń kelsin!

— Birge bolsyn! — degen daýystar eki jaqtan birdeı shyqty.

— Tegis keldińder me?

— Tegis! Sender she?

— Biz de.

— Serik aý! «Biz de» deısiń, Juman joq qoı! — dedi óz tobynyń bir adamy.

— Jumany kim?

— Ózińniń aǵaıynyń Juman she?

— Ol qaıda?

— Tańerteń jumystan qaıtqan, sonan keıin kórgem joq.

— Álde estimedi me eken?

— Solaı shyǵar.

— Onyń kıimin bir soldat kıip keledi, — dedi bireý qasyndaǵynyń qulaǵyna sybyrlap. Onyń aıtqany keshegi soldattardyń biri bolatyn. Ol jalǵyz emes, bári de, tipti syrtynan qazaq shapanyn, basyna tymaǵyn kıip alyp Kırsanov ta osy toptyń ishinde keledi. Saý qolymen Qazybek pen Balqıaǵa súıenip Saıdaq ta osy toptyń ishinde kele jatyr. Osylardyń izin basa, bir jasqa áli tolmaǵan Sáýlesin kóterip Baıan da keledi.

— Myna bir top bizdiń shahty jaqtan keledi ǵoı.

— Anaý bastap kele jatqan Maksım emes pe?

— Sol eken. Áı, bala bolsa da dana aý ózi.

Sol kezde aldyńǵy jaqtan Murat jetip keldi:

— Joldastar! Tezirek, aıaqtaryńdy súıretpeı kótere basyńdar. Alysta qalsańdar sóz estı almaı qalasyńdar. Tezirek, tezirek!..

Toptyń qımyly qyza tústi.

— Ýa, halaıyq aý, baıqańdar, qasapshylar kelip qalyp júrmesin.

Bireý kóńildi daýyspen:

— Qasapshynyń qolynda pyshaq bolsa, bizde qaıla bar...Aıda, bas aıaqty! Eı, sender nege keıin qaldyńdar? Myna júristerińmen sosıalızmniń tóri túgil, esigine de jete almaı tozaqtyń túbinde qalarsyńdar. Bas aıaqty. Tez, tez!

— Shyraǵym, sorpa ishpegenime kóp bolyp edi, biraz et alaıyn dep edim, jańaǵynyń qasapshysy kim ekenin bildiń be? — dedi toptyń eń sońynda kele jatqan Jantaq molla, qasynda kele jatqan bir jumysshynyń betine úńilip.

— Kisi soıatyn qasapshylardy osy ýaqytqa deıin kórmeı qaıda júrsiz? Byltyrǵy Tóleýtaıdy uryp óltirgen kim edi?

— Oı, ony qaıdan bilsin. «Úıinde bir eńkeıip turǵanyma tatıtyn túgi joq qý» dep ózińiz janazasyna kelmeı qoıǵan jigit deseń biler!

El dý kúldi. Eldiń osyndaı kúlkisi men kekesin sózderi oq bolyp qadalǵandaı Jantaq molla myqshıyp qala berdi.

Bul kezde toptyń aldy tý túbinde turǵan topqa aralasa bastaǵan edi. Mollanyń oıy basqa toptyń ishine kirýge ketti.

El basyna túskeli turǵan qasiret buǵaýyn keri seripkendeı, uzyn syryqqa shegelenip, obanyń ústine qadalǵan týdyń jelbiregen ekpini burynǵysynan kúsheıe túskendeı. Onyń túbinde Galkın men Baranov tur, oǵan Murat baryp qosyldy.

Jurt dóńgelene kelip úlken obany qorshalaǵan kezde, Murat kórnekke kóterile túsip:

— Joldastar! — dedi birese batys jaǵyna, birese shyǵys jaǵyna qarap. Onyń tastúlektiń daýsyndaı sańq etip toqtaǵan daýsyna eleńdeı qalǵan jurttyń samsaǵan sansyz kózderi endi onyń kúıe-kúıe berkiniń astynan jalt-jult kóringen kózine qadaldy.

— Joldastar, meniń topty bastar kesem, sózdi bastar sheshen emes ekenimdi kópshiligińiz bilesizder. Men tek ortalaryńyzǵa bir suraý tastaıyn da, sózdi Kırsanov joldastarǵa bereıin. Maqul ma?

— Maqul, maqul!

— Suraýyńdy ber.

— Aldymen qoıar antym bar, — dedi Murat kózin ár tusqa bir tastap, — bárimiz de anadan týdyq. Aıtqanymyzdy aınymaı alǵan betimizden qaıtpasqa sol analardyń aq, sútimen ant eteıik.

Murat jaýap kútkendeı sál kidirip edi, jurttyń:

— Ant etemiz! — degen úni lap etti.

— Ózimizdi dúnıege ákelgen, álpeshtep adam etken sol qasıetti anamyzdyń júregine qanjar salǵan qaraqshyǵa biz ne ister edik?

— Óz qanjaryn ózine jumsar edim, — dedi manaǵy Maksım deıtin bala.

— Men kúnine bir saǵattan syǵymdap toǵyz aı, toǵyz kún azaptap óltirer edim, — dep kúrkiredi qart qaılashy Deev.

Murat jurttyń qanyn osylaı qyzdyryp aldy da,

— Taǵy da bir suraý: Sovet ókimetiniń bizder úshin sol týǵan anadan aıyrmasy bar ma?

— Joq, joq! — degen daýystar taǵy dý etti.

— Sońǵy suraý! Qyzyljar, Omby jaqtaǵy sovdepterdi qulatyp, onyń ornyna baılar ókimetin qaıta ornatyp jatqan menshevıkterdiń sol bandydan aıyrmasy bar ma?

Jurttyń:

— Joq! — degen yzaly daýsy ári birden dý etti, ári tym aıbyndy shyqty.

— Endeshe menshevıkterdi qaı jerde kezdesse, sol jerde qurtýǵa ant eteıik.

— Ant etemiz! Ant etemiz! Ant etemiz!

Halyqtyń solaı dep úsh qaıtara sańqyldaǵan daýsynyń qaharly shyqqany sondaı, Baranovtyń ózi de:

— Ant etemiz, — dedi mińgirlep.

Murat kúlki úıirilgen kóziniń qıyǵymen onyń betine bir syzyp ótti de, topqa qarap:

— Menshevıkterdiń dál osy turǵan bizderge ne istegenin, endi ne istemek ekenin, olarǵa bizdiń ne isteıtinimizdi aıtý úshin sózdi Kırsanov joldastarǵa beremin.

Onyń basqa Kırsanovy kim ekenin kópshilik bilgen joq. Tipti bólshevık Kırsanovtyń atyn jamylyp júrgen menshevık Baranovtyń ózi de sezgen joq. Murattyń oıyn sezbegendikten, ol seziktene almaı, jattap alǵan jalyndy sózderin aǵyla jónelgeli tamaǵyn aqyryn bir kenep alyp:

— Joldastar! Shalqarov joldas óte durys aıtady, — dedi de kómekeıine tas tyǵylǵandaı aýzyn ańqaıta ashqan kúıi qatyp qaldy. Óıtkeni onyń qantalaǵan kózi Kırsanov pen Saıdaqtyń kózine túsip ketti. Ol ekeýi qushaqtasqan kúıi toptyń aldyna shyǵyp Baranovqa qarama-qarsy tura qalǵan edi, Kırsanov basyndaǵy tymaqty da, ústindegi shapandy da julyp tastap, kózin Baranovtyń kózinen almastan qaltasynan pıstoletin aqyryn sýyra bastady.

— Sóıleńiz, Baranov myrza! — dedi ol yzaly kúlkimen. — Bolashaqqa jón silteıtin revolúsıalyq sózińizdi, siz ol dúnıege jibergen biz de tyńdaıyq. Biraq bólshevık Kırsanov emes, menshevık Baranov bolyp sóıleńiz. Múmkin áldekimniń oǵy tesip keter, mandatymdy ózime qaıtyp berińiz!

Baranov sońǵy oǵyn atyp omy da ala elýdi ǵana arman etip jan-jaǵyna qarap edi, Galkın men Shalqarov eki jaǵynda tur eken. Kırsanov onyń sol oıyn sezgendeı:

— Siz oılanýdan endi kesh qaldyńyz. Halyq sizge aıtar úkimin jańa ǵana aıtty. Halyq úkimi oryndalmaı qalǵan emes. Qolyńyzdy kóterińiz!

Qalyq jurt seńdeı siresip tyna qaldy. Bári de únsiz, bári de qımylsyz. Báriniń de kekti kózi Baranovta. Onyń sharasynan shyǵa shatynaǵan qandy kózi ózine qaraı aýyr salmaqpen júrip kele jatqan Kırsanovta.

Sol ekeýinen kóz almastan, ún qatpastan tunyp turǵan qalyn, jurtty bir jas náresteniń syqylyqtaǵan kúlkisi terbep jiberdi. Tipti kekti jaýymen shaıqasqaly bara jatqan Kırsanov ta sábıdiń kúlkisi shyqqan jaq-qa jalt qarady. Biraq ol kúlkiniń bir jasqa áli tolmaǵan Sáýleniń kúlkisi ekenin eshkim bilgen joq. Ákesiniń keýdesinde jatqan onyń, kózi sonaý bıikte, uzyn syryqtyń basynda jelmen júıtkip, aspanǵa qulash ura alysqa umtylyp turǵan Qyzyl týda. Ol soǵan máz. Dúnıe qazir sol sábıge uqsas edi.

---