InfoHub Logo

Eki bólimdi qaharmandyq drama

QATYSÝSHYLAP

Qaısar Altaev — tutqyn qazaq.
Samar Sadaqbaev — partızan qyrǵyz.
Oıran Sultanov — tutqyn ózbek.
Mıkola Tarasovıch Danko — Jumysshy.
Súzanna — fransýz qyzy.
Neı — fransýz armıasynyń generaly.
Nagel — nemis ofıseri.
Ialmar — nemis soldaty.
Tutqyndar, nemister.

Oqıǵa 1943 jyly Ońtústik Fransıada bolady.

BİRİNSHİ BÓLİM

Prolog

Aýyr yńyrsyp qınala aınalyp turǵan globýs soǵys órtiniń Qushaǵynda jatqan jer sharyn beıneleıdi. Aspan qusha lapyldap sol jalynnyń ishinen bombalar gúrsildep, zeńbirekter kúrkildep, adamzat alýan tilde ún qatady. Báriniń de aıtary bir ǵana sóz:

— Qutqaryńdar Qutqaryńdar! Qutqaryńdar!

Perde ashylǵanda kórerimiz: kók dúnıeni sheńgeldep búrip jatqandaı kórinetin temir tikendi dajal buǵaýlar. Sol dajal buǵaýdyń qursaýynyń ishinde eki-úshten ár jerde birine-biri súıenip tiri ólik — tutqyndar jatyr. Olardyń júrektegi zaryn mýzyka zarlatady, ózderi únsiz, qımylsyz.

Alystan Súzannanyń daýysy estiledi.

Súzannanyń daýysy. Tyńdańyzdar! Tyńdańyzdar! Maımylǵa operasıa jasaı alatyn kimderińiz bar? Maımylǵa operasıa jasaı alatyn kimderińiz bar? Tutqyn myrzalar. Bólshevık myrzalar. Aıtyńyzdar, Maımylǵa operasıa jasaı alatyn kimderińiz bar?

1-tutqyn. Ana bir saldaqynyń bizdi «myrzalar» dep kelemejdeýin-aı, á!

Oıran. Toqtashy, ózi birdeńeni aıtyńdar dep keledi.

1-tutqyn. Eı, laǵnattar, adamdy munsha nege qorlaısyńdar?! Tym bolmasa, sol maımyldan uıalsańdarshy, uıatsyzdar.

Qaısar (oılana sóılep). Toqtańdarshy. Sol qyzdyń júregi munsha nege jylaıdy?

Oıran. Mundaı jylasty kórsemshi.

Qaısar (syrtqa daýystaıdy). Aý, bıkesh, izdegenińiz men bolarmyn, beri kelińiz.

1-tutqyn. Estigen joq.

Oıran. Baýyrym-aý, jyndandyń ba? Ne dep otyrsyń?

Qaısar. Saqtan! Meniń jynym seniń mynaý buǵaýyńdy talqandap ketpesin. (Kúbirlep.) Ezdershe ezile bermeı, erlershe erlen, jigerlen!

Oıran. Seniń erligiń osy ma? Osyndaı ıt qorlyqqa kóný me?

Qaısar. Iá, men dál osy qorlyqqa kónemin, kóký ǵana emes, qýanamyn.

Súzanna kele jatyr.

Súzanna. Tutqyn myrzalar! Bólshevık myrzalar! Maımylǵa operasıa jasaı alatyn kimderińiz bar? Bilseńizder aıtyńyzdar. Maımylǵa operasıa jasaı alatyn kimderińiz bar? (Ol sony aıtyp óte beredi.)

Qaısar. Men barmyn.

Súzanna (toqtaı qalyp kózildirigin alady da, uzaq qadalady). Siz be?

Qaısap. Iá, menmin.

Súzanna. Siz maımyldyń tabıǵatyn tanı bilýshi me edińiz?

Qaısar. Tabıǵatyn bilmesem de, operasıa jasaı bilemin.

Súzanna. Atyńyz kim?

Qaısar. Qaısar.

Súzanna. Atyńyz Qaısar, ákeńizdiń aty?

Qaısar. Altaı.

Súzanna. Ákeńizdiń aty Altaı, ultyńyz?

Qaısar. Qazaqpyn.

Súzanna. Ultyńyz qazaq. Bári de endi belgili. Ózińizdiń aqyly ashyǵyp, jany ashynǵan beıbaq ekenińiz de belgili boldy. Tek ózimniń sizdi ne dep atarym belgisiz.

Qaısar. Maımyl dep atasańyz da eriktisiz.

Súzanna. «Maımyldyń dárigeri myrza» dep atasam qalaı kóresiz?

Qaısar. Erkińiz.

Oıran. Joq, olaı deýge erikti emessiz. Óıtkeni bizder myrzalar emespiz.

Súzanna. Múmkin, siz ózińizdi «joldas» deýimdi kútetin shyǵarsyz.

Oıran. «Joldas» degińiz kelmese «azamat» deńiz, tek «myrza» demeseńiz boldy.

Súzanna. Men sizderdi ne úshin «azamat» dep ardaqtamaqpyn?

Qaısar. Sizden ardaqtaýdy kútken kim bar?

Oıran (ashýly). Sizdershe, bizder kimbiz osy?

Súzanna. Ony ózińizdiń ujdanyńyzdan surańyz. (Qaısarǵa qarap.) Men munda qalamyzdyń komendanty, nemis armıasynyń kapıtany Nagel myrzanyń buıryǵy boıyna keldim.

Qaısar. Hosh keldińiz, qushaǵymyz ashyq.

Súzanna. Kapıtan myrzanyń saptan shyqqan general ákesi bar. Sol qart general soǵystan aqaýlanǵan kózin meniń ákeme emdetip alyp, jaraly Fransıany aralap qaıtý úshin sonaý Germanıadan osynda kelipti.

Oıran. Súıiktim, sózińizdi bólgenime ǵafý etińiz de, bir suraýyma jaýap berińizshi. Bizder dúnıeniń qaı bosaǵasynda jatyrmyz osy?

Súzanna. Sizder Ońtústik Fransıanyń Ispanıamen shektes shetinde, Karmo deıtin qalanyń irgesindegi lagerde jatyrsyzdar.

Oıran. Fransıanyń ońtústik shetinde!.. Qudaı eken bizderdi táýir-aq domalatqan eken, á?

Súzanna (sózin qaıta jalǵap). Qartaıǵandyqtan bolar, nemistiń generalynyń búkil Fransıadan qalaǵany bir meshin bolypty.

Qaısar. Meshin degen ne?

Súzanna. Maımyldy sizder solaı atamaısyzdar ma?

Qaısar. Ony siz qaıdan bilesiz?

Súzanna. Qoldaryńyzǵa tutqyn bolyp túse qalsam, sol kezde tergersiz, ázirshe meni tyńdańyz.

Qaısar. Tyńdap otyrmyn.

Súzanna. Sizge aıtar bir ǵana qýanyshym: siz operasıa jasaıtyn maımyl onsha súıkimsiz emes, maımyldardyń shımpanze násilinen shyqqan eń sulýy.

Qaısar. Ol bir úlken qýanysh eken. Al, generaldyń ol sulýyna men ne isteı alamyn?

Súzanna. Zor mártebeli general myrza óziniń sol sulýyn búgin ańda júrip, qapylys jaralap alypty. Generaldyń adasyp tıgen oǵy — maımyldyń keýdesinde tur. Sizge beriletin buıryq — qalaıda sol oqty alasyz.

Qaısar. Ol úshin men ne alamyn?

Súzanna. Ol úshin siz bostandyq alasyz.

Qaısar (qýanyshty). Bostandyq! (Osy bir sóz búkil lagerdi kezip kópke deıin basylmaıdy.)

Daýystar. Bostandyq... bostandyq...

Qaısar. Nendeı?

Súzanna. kúnine bir mezgil qalany aralaısyz, qyzdardyń júregin aımalaısyz. Qysqasy, kúnine eki saǵat ne isteseńiz de eriktisiz. Esińizde bolsyn, men sizge generaldyń sózin aıtyp turmyn.

Qaısar. Eger men ol maımyldy óltirip alsam neni aımalaýǵa eriktimin?

Súzanna. Onda tirideı keskilenesiz, biraq óltirmeısiz. Tek, eki aıaǵyńyz tizesinen, eki qolyńyz shyntaǵynan ǵana kesiledi.

Qaısar. Al eger, operasıa jasaýdan bas tartsam...

Súzanna. Onda jyrtqysh bolyp úıretilgen jeti maımylmen birge bir temir tordyń ishinde ómir súresiz.

Qaısar (sál oılanyp). Taǵdyrymnyń endigi tartar syıy maımyldyń mazaǵy etý bolsa amalym ne, oǵan da kónemin.

Oıran (ony qushaqtaı alady). Qaısar áke, jan baýyrym! Ótinemin, ólimge kónseń de, myna qorlyqqa kónbeshi. Barmashy, baýyrym.

Qaısar. Bizder úshin elim men ómirdiń aıyrmasy az, baýyrym. (Aınala kóz tastap.) Qosh bolyńdar, baýyrlar! Aman-esen jetkenderiń elge sálem aıtyńdar. Otan úshin týǵan Qaısardy maımyl úshin óldi deńder. (Súzannaǵa qaraı.) Al, bıkesh! Tamuqtyń qaı kómeıine aparyp tastasańyz da ázirmin, bastańyz. (Súzanna bastap kete beredi. Qaısar onyń sońynan eredi. Muńdy mýzyka ańyraı túsedi.)

Tutqyndar. Qosh, baýyrym Qaısar! Qaısar... Qosh... qosh.

Osy daýysty qaıtalaǵan daýystar búkil lagerdi kúńirendiredi.

Shymyldyq

Birinshi sýret

Aýyr yńyrsyp, qınala aınalyp turǵan jer shary jalyn qushaǵynda. Sol lapyldaǵan jalynnyń ishinde birine-biri telmire qadalyp turǵan Qaısar men Súzannanyń kózderi ǵana kórinedi. Bombalar gúrsildep, zeńbirekter kúrkildep, adamzat alýan tilde ún qatady. Báriniń de aıtary manaǵy bir sóz:

— Qutqaryńdar! Qutqaryńdar! Qutqaryńdar! Qaısar men Súzanna munyń eshqaısysyn eler emes. Lapyldaǵan jalyndy kórdeı qara tún basty. Sahna tas qarańǵy. Eki pıstoletten berilgen sáýle sol ekeýiniń betine ǵana túsedi. Ekeýi birine-biri áli telmirýde. Qaısardyń kózinde úlken suraý bar.

Qaısar. Mine, men nemisterdiń qolyna osylaı tústim,

Súzanna (aqyryn kúrsine kúbirleıdi). Netken dajal edińiz.

Qaısar. Dajal?

Súzanna. Keshirińiz, ózin súıgen qyzdy súıe turyp atqan sizdeı adamdy basqasha ne dep atarymdy bilmedim.

Qaısar. Egerde ekeý ara qalǵan jalǵyz oqty ózi me jumsap, sondaı aıaýly qyzdy nemisterdiń qorlaýyna bersem ne der edińiz?

Súzanna. Bul — meniń eshbir eldiń tarıhynan oqymaǵan keremetim, sol sebepten ne deıtinimdi de bilmeımin.

Qaısar. Iá, bilmeısiz. Sondyqtan da sizdiń jańaǵy sózińiz meniń yzaly kúlkimdi ǵana keltiredi.

Súzanna. Sizdiń kúlkińiz kelse, meniń jylaǵym kelip tur, Eger sizdiń qorlyǵyńyzdan ólgen sol orys qyzynyń ólimi júregimdi bulaı teńselterin bilsem, nemisterdiń qolyna qalaı túskenińizdi suramaıtyn edim.

Qaısar. Sizge mundaı áser eterin bilsem, qolǵa qalaı túskenimdi men de aıtpaıtyn edim. (Ekeýi biriniń kózinen biri áldeneni oqyp turǵandaı taǵy da qadala túsedi.)

Qaısar ózine. Aıtsam ba eken armanymdy? Joq, mundaılarǵa senýge bolmaıdy.

Sahnanyń jan-jaǵynan, alystan da, jaqynnan da «Haıl Gıtler, Haıl Gıtler!»—degen nemisterdiń barqyly, ıtterdiń arsyly estiledi. Sol bir sumpaıy ún jaqyndaǵan saıyn Qaısar men Súzanna birinen biri kóz almastan sheginip aqyryn alystaı beredi. Ekpindeı basyp Nagel kirip keledi.

Nagel. Haıl!

Súzanna. Haıl.

Nagel (Qaısarǵa qarap). Qalaı, ákemniń men oryndaı almaǵan buıryǵyn siz oryndaǵansyz ba?

Súzanna. Meniń oryndaǵanym — sizdiń buıryǵyńyz. Óıtkeni lagerge baryp, maımylǵa operasıa jasaı alatyn dáriger izdeýdi buıyrǵan siz.

Nagel (Qaısardan kóz almastan). Sondaǵy tap, qanyńyz mynaý... álgi... qalaı edi aty? Qazaq... qazaq... Bilem, bilem men olardyń nendeı halyq ekenin. Bul qazaq meniń kim ekenimdi bile me?

Súzanna. Bilmeıtin bolar.

Nagel. Bilmese bildirińiz! Meniń muny lagerden munda ne úshin aldyrǵanymdy aıtyńyz.

Súzanna (Qaısarǵa). Tutqyn myrza, tanyp alyńyz! Bul otyrǵan uly Germanıanyń jeńimpaz armıasynyń kapıtany, qalamyzdyń komendanty Nagel myrza.

Qaısar. Tanyp turmyn. (Nagel ún qatpastan qolyndaǵy rentgen plenkasyn stol ústine tastaıdy.)

Súzanna. Kapıtan myrzamen tanysyp bolsańyz, endi maımyl myrzanyń jarasymen tanysyńyz. Zor mártebeli general myrzanyń adasyp tıgen oǵy maımyl myrzanyń keýdesinde tur, mine qarańyz. (Plenkany Qaısarǵa beredi.) Mynaý sol jaraly keýdeniń plenkasy, jaqsylap qarańyz...

Qaısar. Men operasıa jasaýǵa ázirmin, tek baqylaýshym generaldyń ózi bolsyn da, kómekshim siz bolyńyz.

Súzanna. Eger maımyldy óltirip alsańyz — úkimińizdi aıtatyn da generaldyń ózi.

Qaısar. Ol úkimdi oryndaýshy da siz bolǵaısyz. (Onyń aıtqandaryn Súzanna kapıtanǵa kúbirlep otyrady.)

Súzanna. Ol úkimdi men oryndaıtyn bolsam, sizdiń qol-aıaǵyńyzdy keskilep qolymdy bylǵamaspyn júregińizdi tirideı sýyryp alarmyn.

Qaısap. Ótinemin, sýyryńyz. Tek júregimdi sýyrmastan buryn jaýyzdyq pen mahabbattyń ne ekenin bir oılap alyńyz.

Súzanna. Jaýyzdyq pen mahabbatty?

Qaısar. Iá, ásirese mahabbatty?

Nagel. Eı, adamzattyń azǵan dúnıesi! Munan da sen nege maımyldar dúnıesi bolmaısyń?

Súzanna. Siz tilemeseńiz de adamzat óziniń sol arǵy tegine qaıta oralyp, maımyldardyń mádenıetti túrine aınalyp keledi ǵoı, onyń nesine asyǵasyz?

Nagel. Bul ne? Orystardyń shoshqasyn baǵyp, mashınasyn aıdaýdan basqany bilmeıtin qazaqtar ma nemis generalynyń maımylyna operasıa jasaıtyn. O, dúnıe, dúnıe! Munan da sen tezirek jesir qatyndardyń dúnıesi bolsańshy.

Súzanna (ázilmen). Onda qaıter edińiz, sonyń bárine bir ózińiz baı bolar ma edińiz?

Nagel. Qatyndardyń erkekterdi ańsaı qutyrǵanyn kórer edim de, shattanar edim.

Súzanna. Shattyǵyńyz tym qorqynyshty eken.

Nagel. Qoryqpańyz. Sizdeı sulýlar ol dúnıede de jesir bolmaıdy. Erkektiń búgin birinen aırylsa, erteń ekeýin taýyp alady. Bul áńgime osymen bitsin, siz myna dárigerdiń bizge ne úshin, qalaı berilgenin aıtqyzyńyz da, maǵan jazyp berip otyryńyz.

Súzanna (Qaısarǵa). Kapıtan myrza sizdiń nemisterge qalaı berilgenińizdi bilgisi keledi.

Qaısar. Men berilgenim joq qapyda qolǵa tústim.

Súzanna. Kapıtan myrza sizdiń erligińizdi estýge Qushtar emes. Sizdiń soǵys bastalǵan kúni qalaı jaralanyp, jaraly eki aıda qaıda ótkizgenińizdiń de qajeti joq. Ózińizdi ajaldan alyp qalǵan orys qyzyn ne úshin atqanyńyzdy ǵana bilgisi keledi.

Qaısar. Ol qyzdy bul qaıdan biledi?

Súzanna. Meniń bilgenim — onyń bilgeni, aıta berińiz.

Qaısar. Men ony sizge aıtyp «jyrtqysh» ataldym ǵoı, endi nesine qaıtalaımyn?

Súzanna. Men sol qyzdyń ólimin júregime saqtaǵym keledi. Sol úshin aıtasyz.

Qaısar. Saqtańyz, ondaı adamdardy máńgi saqtańyz. Men sol qyz úshin on toǵyz aı boıy mınýt saıyn ólýdemin, biraq ol úshin ókinbeıim. Myrzańyzǵa sony aıtsańyz da bolady. (Súzanna onyń aıtqandaryn jazyp Nagelge berip úlgiredi.)

Nagel. Sóziniń birde-birine sengenim joq, operasıany sonda da jasatamyn. Dárigerligine kózimdi jetkizý úshin birneshe aýrýdyń resepterin jazatyn bolsyn.

Súzanna (shetki bir stoldy nusqap). Munda otyryńyz da, eń qaýipti aýrýlardyń reseptin jazyńyz. (Qalam men qaǵaz beredi. Qaısar jaza bastaıdy. Ialmar kirip keledi.)

Nagel (oǵan zildene qarap). Nemene?

Ialmar. Ákeńiz shaqyrady.

Nagel (Súzannaǵa). Tezdetińiz. (Ialmar ekeýi ketedi.)

Súzanna. Dáriger myrza, keshirińiz, sizdiń jańaǵy sózderińiz; nemis kapıtanyna túgel jetkize almadym.

Qaısar. Nege?

Súzanna. Nege ekenin ózim de bilmeımin, sizdiń sol áńgimeńizdi tek ózim ǵana tyńdaǵym keledi.

Qaısar. Saqtanyńyz. Múmkin, men sizdi de sol orys qyzyńdaı kórip ketermin.

Súzanna. Saqtanbasam da qorqynyshty emessiz, óıtkeni siz qazir mahabbatty atqylaıtyn oǵy joq tutqynsyz.

Qaısar. A, siz oqtan ǵana qorqatyn ba edińiz?

Súzanna. Sózdi qoıyńyz da, jazyńyz. (Qaısar onan kóz almaıdy.) Meniń kózime emes, qaǵazǵa jazyńyz.

Qaısar. Men oba men raktan basqanyń reseptin jazdym.

Súzanna. Ol ekeýin nege aıadyńyz?

Qaısar. Ózimdi aıamaǵan ómirdi meniń de aıaǵym kelmedi.

Súzanna. Netken meıirimdi jan edińiz?

Qaısar. Taǵy da qandaı kekesinińiz bar?

Súzanna (Kúrsine sóılep). Kekesin emes, tilegim. Tamuqtaǵylar da bir-birine ǵashyq bolatyn kórinedi, sondaı essizdikke nendeı em kerek ekenin jazyńyzshy.

Qaısar. Siz ne úshin kúrsinesiz?

Súzanna (uzaq qadalyp). Siz úshin.

Qaısar. Men tutqynmyn, biraq sizden baqyttymyn. Eger de siz kúrsinetin bolsańyz — sol úshin kóbirek kúrsingeısiz.

Súzanna (jumbaq jumyspen). Siz ne aıtyp tursyz?

Qaısar. Men munda maımylyńyzdyń jarasyn jazyp, myrzańyzdyń tabanyn jalaý úshin emes, sizdi erteńgi baqytsyzdyqtan búgin qutqarý úshin keldim.

Súzanna. Siz be meni qutqaratyn?

Qaısar. Iá, menmin. Óıtkeni men adammyn. Egerde adamdyq boryshymdy ótemesem — erteń urpaqtarymnyń betine qalaı qaraımyn?

Súzanna. Siz jumbaq aıtyp kettińiz ǵoı.

Qaısar (kúrsine sóılep). Iá, ol — ómir men ólimniń jumbaǵy, ony da bilip alǵaısyz.

Súzanna. Túsine almadym, tym bolmasa ne úshin kúrsingenińizdi ashyq aıtyńyzshy. (Ekeýi birine-biri únsiz qadalady, ekeýiniń de kózinde úlken suraý bar.)

Qaısar (ózine kúbirleıdi.) Ne istesem eken? Endigi qalǵan jalǵyz armanym — fransýz partızandaryna bir jetý ekenin osy qyzǵa aıtsam ba eken?

Súzanna (ózine). Tilsiz túsinisý qandaı qıyn edi? (Ialmar kirip keledi. Súzanna ony elemeı.) Men sizden sońǵy suraýymnyń jaýabyn kútip turmyn.

Ialmar (ony elemeı, Qaısardy avtomatymen nuqylap). Al myna shashylyp jatqan shatpaqtaryńdy, sal myna tesik qaltańa, tús meniń aldyma.

Qaısar jazǵan resepterin qaltasyna salyp, esikke betteı bere toqtap Súzannaǵa qaraıdy.

Qaısar. Men siz úshin kúrsinemin. (Ketedi, biraq onyń sońǵy sózi Súzannanyń qulaǵynan ketpeıdi.) Men siz úshin kúrsinemin... Men siz úshin kúrsinemin...

Súzanna. Nege? Ol, osy sózdi ne úshin aıtty? (Sahna syrtynan maımyldyń shyńǵyrǵany estiledi. Súzanna selk etip.) Operasıa bastaldy, ol maımyl úshin óletin boldy-ay. (Júgirip ketedi. Sahnada Qaısar daýysy ǵana.)

Qaısardyń daýysy: Men siz úshin kúrsinemin. Men siz úshin kúrsinemin... (Sol sózden qulaǵyn ala almaı alasuryp Súzanna qaıta kele jatyr. Jalǵyz sáýle ony jetektep, qarańǵy sahna men birge shyr aınaldyrady. Ol qaıda barsa da Qaısardyń daýysy qulaǵynan ketpeıdi.)

Súzanna (sóılep keledi). Nege?.. Ol ne úshin olaı dedi? Álde ol meni kúrsindirgen qasiret óziniń taǵdyry ekenin bilmedi me? Álde ol meniń «dajal» degen sózimniń syryn sezbedi me?.. Órtendim-aý... Órtedi-aý, myna bir sıqyrly jan. (Ol sony aıta kelip etpetinen qýlaıdy. Onyń qýlaǵan jeri óziniń kereýeti. Pıstolet sáýlesi sahna túbinde urlana basyp kele jatqan Nagel, Ialmar taǵy bireýlerge túsedi. Súzanna óz oıymen alysyp alasurýda.) Joq, men sen úshin ómir boıy kúrsinemin... ómir boıy... (Azdan soń kórshi bólmeden áldekimniń yshqyna nyshan daýysy estiledi.)

1-daýys. Jazyǵym ne? Jazyǵym...

Súzanna (úreıli). Bul kim? Kimniń daýysy?

(Jalma-jan qol fonaryn jaǵyp, jastyǵynyń astynan pıstoletin sýyryp alady.)

2daýys. Jazyǵyń sol:óziń Otanymyzdy jan satysqan nemis armıasynyń qandy qol generalyn emdep, týlaǵan kózine kóz saldyń. Qyzyń nemisterge satylyp ketti. Sol úshin tartasyń jazańdy. Eı, aıt mynanyń úkimin?

3daýys. Uly Fransıanyń qasiretti halqynyń atynan, uly Fransıanyń qan sasyǵan jeriniń atynan, uly Fransıanyń jaraly armıasynyń atynan aıtylar úkim mynaý... mynaý. (Eki ret atylǵan myltyq daýsy estiledi.)

Súzanna. Papa! Papa! Mama! (Tura umtylady. Qarsy aldynan kelip qalǵan sýyń júristerdi estip keıin sheginedi.)

1-daýys. A, meniń súıkimdi sulýym, týǵan Otanyn óziniń kórkindeı satqan sulýym, endi kórińdi baryp qushaqta. (Eki qolyn artyna ustap turǵan Súzanna kenet pıstolet pen fonar sáýlesin qatar kezeı bergende, qarsy jaqtan bireý atyp jiberdi. Qýlap bara jatyp Súzanna da atyp qalady. Qarsy jaqtan bireýdiń yshqyna qulaǵany bilinedi: Sahna tastaı qarańǵy, tek qulap jatqan Súzannanyń qolyndaǵy fonar sáýlesi ǵana jyltyraıdy.)

Súzanna (sol qulap jatqan kúıi álsiz únmen). Qaısar... Qaısar. (Sahna aldynda jaraly bireýdi súırelep Ialmar men bireýi ketip barady.)

Jaraly. Bosatyńdar! Bosatyńdar! Ol qyz tiri qaldy, ólsem de kegimdi alamyn, jiberińder!

Nagel (jetip kelip jaralyny keýdeden atyp salady da). Men saǵan ol qyzǵa oq jumsama degenim qaıda? (Ialmarǵa burylady). Mynaý qıraǵan tankiniń bir synyǵyn moınyna baılańdar da, ózenge tastańdar.

Ialmar. Ózińiz jalǵyz qaıda barasyz?

Nagel. Sen meniń buıryǵymdy oryndasań, men sol jaraly sulýdyń buıryǵyn oryndaımyn. (Ol kelgen jaǵyna Ialmar men belgisiz bireý álikti súırep kete beredi. Súzanna áli sol qalpynda, kúbirlep jatyr.)

Súzanna. Qaısar! Qutqar! Qaısar! Qaısar...

Shymyldyq.

Ekinshi sýret

Jer shary jalyn Qushaǵynda. Sol lapyldaǵan jalynnyń ishinde bombalar gúrsildep, adamzat alýan túrde ún qatady. estıtinimiz sol baıaǵy bir ún:

— Qutqaryńdar! Qutqaryńdar! Qutqaryńdar!

Álsiz janǵan projektor sáýlesi lager aımaǵyn bir sharlap ótedi de, aq kıingen bireýge toqtaıdy. Ol óziniń aýrýlar qabyldaıtyn bólmesinde bireýdiń keýdesi túsirilgen plenkaǵa oılana qarap otyrǵan Qaısar.

Azdan soń teńsele basyp, kúńirene sóılep Oıran keledi.

Oıran. Ý... Ý... Ý... berińiz maǵan. Qaısar áke. Jazyqsyz eldiń qanyna boıalǵansha óz qanyma tunshyǵyp óleıin, operasıa jasaǵan bolyńyz da, kúre tamyrdy qıyp jiberińiz, ne bolmasa bir tatym ý taýyp berińiz... ý... Nege úndemeısiz? Álde nemisterdiń bizdeı tutqyndardan fransýzdardyń etin jeıtin jyrtqyshtar daıyndap jatqanyn bilmeısiz be? Bilmeseńiz — bilińiz, estimeseńiz — estińiz, bizder endi solaı sorlaıtyn bolyppyz. (Alaqanyn jaıyp.) Ákelińiz, ólgende salar azańyz sol bolsyn, ákelińizshi tezirek. (Qaısar únsiz turyp baryp týmbochkanyń ishinen bir kishkene shyny ákelip usynady. Oıran onyń usynǵan shynysyna bir, ózine bir qaraıdy.) Bul ne?

Qaısar. He surasań, sol.

Oıran. Siz meni shynymen-aq óltirmeksiz be?

Qaısar. Óziń she? Óziń ótirik ólmekshi me ediń? Qoryqpaı-aq qoı, men seniń suraı kelgeniń ý emes ekenin bilemin.

Oıran. Endi ne?

Qaısar. Ne ekenin ózińnen surarsyń. Mynany sý qospastan jutyp jiberseń ishiń bir jeti oıran bolady, onan arǵysyn kezinde oılasarmyz.

Oıran. İshim bir jeti oıran bolsa ózimnen ne qalady?

Qaısar. Túk te etpeıdi.

Oıran. İshimniń oıran bolǵanynan ózimniń keskilengenim jaqsy. (Shynyny qaıtaryp beredi.)

Qaısar. Keskilengeni qalaı.

Oıran. Basqalar sekildi biraz kún men de jatyp tynyǵaıyn, basqalarǵa istegen jasyryn jaqsylyǵyńyzdy maǵan da isteńiz, basqalarǵa jasap júrgen jalǵan operasıańyzdy maǵan da jasańyz, baýyryma operasıa jasaǵan bolyp qarynymdy jaryńyz da qaıtadan tigip tastańyz. Keskilený degen sol.

Qaısar. Men búginnen bastap ondaı operasıany jasamaıtyn boldym.

Oıran. Nege? (Úreılenip.) Nemene, nemisterge sezikti kórinip qaldyńyz ba?

Qaısar. Ondaı qaterden ázir amanmyn.

Oıran. Endi nege?

Qaısar. Endigi jasaǵan operasıamyz ózimizdi aýyr ókinishte qaldyrýy múmkin.

Oıran. Ókinishtiń kúli bolyp ketsem de men kóndim, sezikti bolmasańyz operasıany maǵan jasaı berińiz.

Qaısar. Qashýdyń joly tabylyp biz kete qalsaq. sen qalyp qoıasyń, sonda da ókinbeısiń be?

Oıran (qýanyp). Nemene, sańylaý bar ma?

Qaısar. Men búginnen bastap Kún saıyn eki saǵat qalany aralaıtyn erkindik aldym. Bar sańylaý sol ǵana.

Oıran. Toqtańyzshy, dál osyny maǵan aıtpańyzshy.

Qaısar. Nege?

Oıran. Azapqa shydamaı adamshylyqtan adasa qalsam, sizdiń sol tapqan sańylaýyńyz bitelip qalýy múmkin, sol sebepti bul jaıynda maǵan túk aıtpańyz.

Qaısar. Beri qarashy, sen osyny kimge aıtyp otyrsyń?

Oıran. Men asyramastan qaljyradym. Qaljyraǵan saıyn janym táttilenip barady.

Qaısar. Osyny aıtyp otyrǵan kim? Eshqandaı qasiretke qaıyspaıtyn, eshqandaı taǵdyrǵa tabynbaıtyn meniń qaısar dosym Oıran ba? Joq álde... (Esik jaqtan bireýdiń daýysy estiledi.)

Daýys. Bas dáriger myrza, sizge qalanyń komendantynan bir adam kelip tur, tezirek qabyldasyn deıdi.

Oıran. Onda men kete turaıyn. Saý bolyńyz, ásirese tamuq otyna sý sepken qamqor qanatyńyz saý bolsyn, qarlyǵashym. (Shyǵa jóneledi.)

Qaısar. Qarlyǵash! Ózi jeti-aq jyl jasaıtyn qarlyǵashtyń ańyzy máńgi jasap keledi. Netken baqyt! (Áldeneni jaza bastaıdy, azdan soń Súzanna keledi.)

Súzanna. Ruqsat pa eken?

Qaısar (tańdana qarap, túre keledi.) Súzanna, ǵajap!

Súzanna. Atymdy umytpaǵanyńyzǵa myńda bir alǵys.

Qaısar. Men ózimdi umytsam da, sizdi umytpaspyn. (Umtylyp baryp, Súzannanyń qolynan ustaı alady.)

Súzanna. Meniń sizge ǵana aıtatyn sózimdi siz maǵan ne úshin aıtyp tursyz?

Qaısap. He úshin ekenin ózim de bilmeımin, eń alǵash lagerdi kezip jaǵalaı jar salǵan únińizdi estigen sátten bastap siz meniń armanyma aınaldyńyz.

Súzanna. Arman degen tym asyl sóz ǵoı, asylyńyzdy arzanǵa satpańyz.

Qaısar. Men saýdager emes edim. (Oryn usynyp.) Ótinemin, otyryńyz.

Súzanna (kóz almastan otyra bastaıdy). «Netken dajal edińiz» desem ǵoı, taǵy da ańyrasyz.

Qaısar. Keshirińiz, sol bir jumbaq sózińizdi ashyǵyraq aıtsańyz eken.

Súzanna. Ol sózdiń jumbaq kúıinde qalǵany durys bolar.

Qaısar. Ony jumbaq kúıinde endi qaldyra almaspyn, aldymen óz jaı-kúıińizdi aıtyńyzshy, jarańyz qalaı? Ábden aıyqtyńyz ba?

Súzanna. Jańylyp qalarsyz «qalaı» degen sózdi jaqsylap jattaǵaısyz.

Qaısar. Sizdiń maǵan arnap ákelgen ázilińiz bar sekildi, sony bilýime bolar ma?

Súzanna. Meniń sizge arnap ákelgen ázilim — ózimdi ajaldan alyp qalǵanyńyz úshin aıtar alǵysym ǵana.

Qaısar. Bul meniń sizden kútpegen syıyn.

Súzanna. Solaı ma, múmkin siz syılasý, súıisý degenderdiń eshqaısysyn bilmeıtin shyǵarsyz?

Qaısar. Sizdiń áke-shesheńizdi óltirip, ózińizdi aýyr jaralap ketken fransýz partızandary meniń armandastarym ǵoı.

Súzanna. Siz keshe meniń armandasym sekildi edińiz, búgin qas dushpanym bolǵanyńyz qalaı?

Qaısar. Armandas deýge dálelińiz qandaı?

Súzanna. Dálelim — sizdiń: «Men tutqynmyn, biraq sizden baqyttymyn. Siz sol úshin kúrsinińiz»,— degen jumbaq sózińiz.

Qaısar. Sizge ol tilegimdi aıtqan kezde men eń sońǵy, eń asyl armanymnyń qushaǵynda edim. Sizdiń keýdeńizge qadalǵan oq meniń sol armanyma ajal bolyp tıgen sekildi.

Súzanna (áldeneni jaza otyryp sóıleıdi). Túsinbedim.

Qaısar. Endi oǵan túsinýdiń de qajeti bolmas.

Súzanna. Terezege bireýdiń kóleńkesi túsip tur, sizdi ańdyǵan bireý me? (Jazǵan qaǵazyn Qaısarǵa beredi de, qolyndaǵy sýmkany nusqap kórsetedi.) Esik jaqtan da tyqyr estiledi, men qorshaýǵa túskendeı qaltyrap baramyn, qarańyzshy.

Qaısar (ol bergen qaǵazdy aýlaqqa aparyp oqıdy). «Men kapıtan Nageldiń jumsaýymen keldim, dálirek aıtqanda, men onyń tyńshysy sekildimin. Myna sýmkanyń ishindegi kishkene apparat ekeýmizdiń aýzymyzdan shyqqan sózdi jazyp alady da, Nagel myrzanyń qolyna beredi, sondyqtan nemisterge berile sóıleńiz, ol úshin meniń qazirgi beretin suraýlaryma jalǵan jaýap berińiz. Sezikti bolmas úshin aıtaryńyzdy kóp oılanbańyz. Oqyp bolysymen qaǵazdy jaǵyp jiberińiz.

Súzanna. Kórine me?

Qaısar. Sizge ǵashyq bireý sekildi, kóleńkesin meniń terezeme túsirdi de, joq bolyp ketti.

Súzanna. Onda men úshin siz saqtanyńyz.

Qaısap. Árqashan da osyndaı esirkeýshim bolǵaısyz.

Súzanna (qolyndaǵy sýmkasyn nusqaı otyryp sóıleıdi). Esirkeýshińiz ǵana emes, qutqarýshyńyz da bolǵym keledi.

Qaısar. Siz be meni qutqaratyn?

Súzanna. Ie, menmin.

Qaısar. Neden?

Súzanna. Nemisterdiń azabynan.

Qaısar. Nemisterdiń azabynan qutylǵanda kóretin raqatym qandaı? It-qustyń jemi bolý ma?

Súzanna. Lagerden bir shyǵyp ketseńiz, múmkin qasha-qasha elińizge de jetersiz.

Qaısar. Joq, súıiktim, men adam bolyp týǵanmyn, adam kúıinde ólemin. Ol úshin bolashaqtyń ıesine adal qyzmet etemin.

Súzanna. Sizshe, bolashaqtyń ıesi kim?

Qaısar. Osy soǵysta kim jeńse, sol.

Súzanna. Sizshe, jeńetin kim? Nemister me?

Qaısar. Fransıa men Rossıanyń ańyzy bolyp, urpaqtan-urpaqqa ketetin bir keremet bar. Egerde nemisterdiń jeńetinine senbesem, sol keremetti jasańyz dep men sizge jalynar edim ǵoı.

Súzanna. Eki birdeı uly halyqtyń ańyzy bolýǵa ózim túgili qıalym da jetpes, sonda da estigim keledi, ol ne keremet?

Qaısar. Qajeti bolmaı qalǵandyqtan ol keremetti aıtýdyń da qajeti bolmas. (Súzanna túsindim degendeı belgi beredi, biraq basshy sarynda sóıleıdi.)

Súzanna (myrs etip). Eki eldiń ańyzyna aınalǵan keremettiń qajeti bolmasa, meniń kómegimniń de qajeti bolmas.

Qaısar (ymmen jalyna turyp, basqa sarynda sóıleıdi.). Iá, kómegińizdiń qajeti joq.

Súzanna. Onda qosh aıtysaıyq, qolyńyzdy ákelińiz. (Ol sony aıta otyryp, qolyn bermesten áldeneni jaza bastaıdy. Qaısar sóıleı beredi.)

Qaısap. Cay bolyńyz, jarańyzda eshqandaı qaıaý qalmasyn, tilekshimin.

Súzanna. Qaıaý qalmaýy úshin ne isteýim kerek? Munan bulaı qattyraq kúrsinýim kerek pe?

Qaısar. Óte jalynyp ótinemin, onan basqa emdi qoldanbańyz.

Súzanna (jazǵan qaǵazyn Qaısarǵa beredi.) Sizdiń ol tilegińizdi ózim úshin oryndaımyn, qosh bolyńyz. (Shyǵa jóneledi.)

Qaısar (ol qaldyryp ketken qaǵazdy oqıdy). «Siz eki eldiń birdeı ańyzy bolatyn adamsyz, sondyqtan da men sizdi súıemin. Tek sol keremetińizdi tezirek kórsem eken», (Oılana sóılep). O, ǵajap, bul ne jumbaq?

Shymyldyq.

Úshinshi sýret

Jer shary jalyn qushaǵynda. Sol lapyldaǵan jalynsyń ishinen bombalar gúrsildep, adamzat alýan tilde kúńirene ún qatady.

Estıtinimiz — sol baıaǵy bir ún: «Qutqaryńdar! Qutqaryńdar! Qutqaryńdar!»

Sol gúrsildegen bombanyń, sol kúńirengen eldiń únin basa asqaqtap, alystan bir óktem ún keledi. «Sóılep turǵan Moskva! Sóılep turǵan Moskva!»

Óktem ún birte-birte jaqyndaı túsedi.

Shymyldyqtaǵy jalyn birte-birte sónip baryp, aıly túnniń aspanyna aınalady.

Sahnadan kórerimiz: sol aıly aspannyń astynda, qalyń orman ishindegi bir shatyrdyń aldynda radıo tyńdap otyrǵan general Neı ǵana.

Aspanda juldyzdar samsap tur. Sahnanyń oń jaq keneresinen berilgen jalǵyz sáýle Neıdiń betine túsedi. Ol birese jaqyndap, birese alystap ketip turǵan dıktordyń únin estýge yntyǵýda. Oǵan

Joǵarǵy bas qolbasshynyń Buıryǵy: General-polkovnık Popovqa, General-polkovnık Sokolovskııge, Armıa generaly Rokosovskııge, Armıa generaly Batýtınge, General-polkovnık Konevke!

Búgin 5 avgýste Bránsk maıdanynyń áskerleri Batys jáne Ortalyq maıdandary áskerleriniń eki qanattan kómektesýi arqasynda qatty urystardan keıin Orel qalasyn aldy.

Taǵy búgin Stepnoı jáne Voronej maıdandarynyń áskerleri dushpannyń qarsylasýyn jeńip., Belgorod qalasyn aldy... (Súzannany aldyna salyp Samar keledi. Dıktordyń daýysy alystap ketedi.)

Samar. Joldas general! Bizdiń adamdar jaýdyń myna bir jansyzyn lagerdi sýretke túsirip júrgen jerinen ustap ákeldi. (Neı qolymen belgi berip ony toqtatady, dıktor daýsy qaıta jaqyndaıdy. Samar bar ıt attyǵymen). Mynaý meniń Otanym... meniń Moskvamnyń úni ǵoı, Moskvamnyń... (Radıoqabyldaǵyshty qushaqtaı alyp, qaıta-qaıta súıedi.)

Dıktor. Búgin, 5 avgýsta 24 saǵatta Otanymyzdyń astanasy — Moskvada júz jıyrma zeńbirikten on eki dúrkin artılerıa oǵyn atyp, Oreldi jáne Belgorodty azat etken aıbyndy áskerlerimizge qurmet kórsetedi.

Orel men Belgorodty azat etý urystaryna qatysqan sizderdiń basqarýlaryńyzdaǵy áskerlerdiń bárine shabýyl urystaryn óte jaqsy júrgizgenderi úshin alǵys jarıalaımyn.

Otanymyzdyń táýelsizdigi men bostandyǵy úshin qurban bolǵan batyrlardyń dańqy máńgi óshpesin!

Nemis okýpanttary qurtylsyn!

Joǵarǵy Bas Qolbasshy Sovetter Odaǵynyń marshaly I. V. Stalın.

5 avgýst, 1943 jyl.

Oǵan ilese Moskvanyń salúti estiledi.

Samap. Bul ne?

Neı. Bul — Stalınniń buıryǵy, jeńistiń tuńǵysh salúti. Bul — Moskvadan alty myń kılometr alysta, Fransıa men Ispanıanyń shekarasynda jatqan fransıa partızandary bizderge de berilgen salút. (Súzannaǵa endi ǵana burylyp.) Keshirińiz, men sizdi umytyp ketippin. Siz kim edińiz?

Súzanna. Men ákesi men sheshesiniń kegin qýǵan jaraly bir janmyn.

Neı. Kegińiz kim edi?

Súzanna. Sizdiń partızandarda. Olarǵa kómektesken Jıro myrzadan kegimdi nemis dostarym alyp berdi. Partızandarda ketken kegimdi ózim alǵaly kelip edim, qapylysta qolǵa tústim.

Neı. Sondaı tutqyndy bir kórýge asyq edim, beri jaqyndashy, kelshi.

Súzanna (jaqyndap). Nemene, maǵan áke bolaıyn dep pe edińiz?

Neı. Árıne. Seniń endigi ákeń de, shesheń de menmin. (Samardy nusqap.) Meniń bul batyrymnan oıyńdy da, boıyńdy da búrkemeı-aq qoı. Samar tanysyńyzdar, bul meniń Súzanna deıtin aqyldy qyzym.

Samar (qolyn usyna jaqyndaıdy. Súzanna kózin alysqa jiberip qolyn bermeıdi). Qyzyńyz aqyldy bolǵanymen, asaýlaý eken.

Súzanna. Keshirińiz. Moskvanyń jańaǵy bir úni meni de shattandyryp jiberdi. Shattanǵan kezde sizdeı jigitterdi elemeıtin ádetim edi.

Samap. Keshirińiz, sizdeı sulýlardy kórsem, súlikteı qadalatyn syrqatym bar edi. Sol dertimniń emi bolar ma eken, kesir sózge toly aýzyńyzdan bir súısem qaıtedi?

Súzanna. Baıqańyz, jaǵyńyz alaqanymdy súıip júrmesin.

Neı. Seniń ol syrqatyń byltyr emdelgeni qaıda?

Samar. Joldas general! Otanymnyń jańaǵy bir úni meni mastandyryp jiberdi, sol sebepti men ımenýdi umytyńqyrap ketippin. Ol úshin ǵafý ótinemin.

Neı. Shattan, shattan! Seniń Otanyń shattansa — biz de shattanamyz. Seniń Otanyń jetken búgingi jeńiske erteń biz de jetemiz, solaı ma, qyzym?

Súzanna. Meni munda alyp kelgen keleshektiń sol senimi.

Neı. Qalaı, jaradan ábden jazyldyń ba?

Súzanna. Tán jarasy jazyldy, endi jan jarasynyń emin izdep sizge keldim.

Neı. Tyńdap otyrmyn.

Súzanna. Meniń sizden tileı kelgen eki túrli tilegim bar.

Neı. Qansha bolsa da qabyldadym.

Súzanna. Meniń áke-sheshemniń qalaı óltirilgenin, meniń qalaı jaralanǵanymdy estigen bolarsyz?

Neı. Bárin de estidim, bárin de bilemin. Sen nemisterdiń ákeńdi jazyqsyzdan jazyqsyz ne úshin óltirgenin, onyń jalasyn bizdiń partızandarǵa ne úshin jaýyp júrgenin bilesiń be?

Súzanna. Bilemin, halyqty sizderge óshiktirý úshin.

Neı. Ony bile tura nemisterge aldanýyń qalaı?

Súzanna. Men aldanbaǵan bolarmyn.

Neı. Áke-shesheńdi óltirýge qatysqan Jıro myrzanyń qazir qaıda ekenin bilemisiń?

Súzanna. Bilem, qıraǵan tankanyń synyqtaryn moınyna baılap alyp, qala irgesindegi ózenniń túbinde jatyr.

Neı. Otanyn satqan ondaı opasyzdan týǵan jerdiń ózeni qalaı jırenbedi eken? Sen bireýden estigenińdi aıtyp turǵan joqsyń ba?

Súzanna. Men óz kózimmen kórgendi aıtyp turmyn.

Neı. Bul sapar seni ózińniń kóziń de aldapty. Nageldiń bastap baryp úıińe qandy túndi ornatqan beseýdiń biri Jıro ekeni ras. Biraq seniń sý túbinen kórgeniń onyń óligi emes.

Súzanna. Endi kimdiki?

Neı. Ol seniń oǵyńnan jaralanǵan nemis soldatynyń óligi. Ony jolshybaı atyp óltirip, sýǵa tastatqan Nageldiń ózi. Al nemisterdiń seni aldaý úshin ótirik óltirgen Jarasy qazir bizdiń qolda,

Súzanna. Bizdiń qolda? Qalaı?

Neı. Bizdiń barlaýshylar ony sol qandy joryqtan qaıtqan saǵatynda úıine jetkizbesten qolǵa túsirgen-di.

Súzanna. Bul bir ǵajap eken, sonan beri ony nege tiri ustap otyrsyzdar?

Neı. Qalany jaýdan tazartqan kúni úkimin halyqqa aıtqyzamyz.

Súzanna. Sol úkimińizdi oryndaýshy men bolaıyn.

Neı. Ony kezinde kórermiz, kelgen jumysyńdy aıt.

Súzanna. Men ózimdi ajaldan alyp qalǵan bir adamdy nemisterdiń azabynan qutqarǵym keledi.

Neı. Ol kim?

Súzanna. Ol — bizdiń qalanyń irgesindegi lagerdiń dárigeri Qaısar Altaev deıtin tutqyn.

Neı (kúle sóılep). Ózi ólim sheńgelinde jatqan ondaı adam seni ólimnen qalaı qutqardy?

Súzanna. Maǵan operasıa jasap, ókpemdegi oqty sýyryp alǵan sol.

Neı. Operasıa jasaǵan?

Súzanna. Iá! Men onyń kim ekenin nemis generalsha bergen jaýabynan, qandaı dáriger ekenin sol generaldyń maımylyna jasaǵan operasıadan kórgen edim. Bárin de tanı bilgen sekildimin.

Neı. Nemister de seni tanı bastaǵan sekildi.

Súzanna. Qalaı?

Neı. Orystyń tutqyn dárigerine qadalǵan kezindegi jastan nemister júregińdi de kórgen sekildi.

Súzanna. Siz ony kimnen estidińiz?

Neı. Beker me?

Súzanna (kúrsine sóılep). Beker emes, joldas general. Ol orystyń Galına deıtin qyzyn súıe tura ne úshin atqanyn aıtqan kezde meniń egilip ketkenim ras.

Neı. Náziktiń de ózine saı orny, ózine tán mezgili bar emes pe?

Súzanna. Eger onyń ózine arnalǵan sońǵy oǵyn qyzǵa ne úshin jumsaǵanyn, nemisterdiń qolyna kim úshin túskenin estiseńiz, qandy jastyń darıasyn talaı keshken ózińiz de egiler edińiz.

Neı. Men qartaısam da, qandy jasty qansha keshsem de, jaý aldynda ondaı osal emespin.

Súzanna. Iá, osaldyq ettim. Biraq meniń kózimdegi jas bolyp kóringen júregimdegi onyń oty edi.

Samap. Ehe...

Neı. Tutqyn dáriger seniń operasıany qalaı tap boldy?

Súzanna. Ony shaqyrtqan ózim. Jaý oǵynan qansyrap jatqan shaǵymda kózime tek sol ǵana elestep, tilime tek sonyń aty ǵana orala berdi.

Neı. Qyrǵyzym, sen ne deısiń?

Samar. Ne derimdi bilmeı turmyn-aý, joldas general.

Neı (Súzannaǵa). Al, sen ony qalaı qutqarmaqsyń?

Súzanna. Onyń lagerden shyqqan kezin ańdyp júrip, qaǵyp áketetin ójet adamdar kerek.

Neı. Ózi ne deıdi?

Súzanna. Men ony sol operasıadan keıin biraq ret kórdim. Bir kórsem de birge jasap, birge ósken jan dosymdaı syrlasyp, onyń endigi bar armany sizderge bir jetý ekenin sezgen edim...

Neı. Sen sezersiń-aý, ondaı armannyń kilti seniń qolyńda ekenin ol sezdi me?

Súzanna. Sezýin sezdi, biraq nemisterdiń meniń ákem men sheshemniń ólimi jóninde taratqan jalǵan laqaby onyń úmitine qaıaý salǵan sekildi.

Neı. Sonda qalaı, seniń jan sóziń nemisterdiń jalǵan laqaby gúril bolmady ma?

Súzanna. Men oǵan jan sózin aıta almadym.

Neı. Nege?

Súzanna. Meniń onymen ashyq sóılesýge múmkindigim bolmady.

Neı (zildene túsip). Barǵanyńyz, sóıleskenińiz ras bolsa, múmkindigińiz nege bolmady?

Súzanna. Qolymda nemisterdiń tyńshy apparaty turdy.

Neı (qaıta jadyrap). Solaı ma?

Súzanna. Qashýdyń joldaryn keńesý úshin qaıda, qashan kezdesetinimizdi jazyp, qolyna berip ketken edim, nege ekeni belgisiz, ol keler jerine kelmedi.

Neı. Ózi tutqyn adam, sen shaqyrǵan jerge qalaı keledi?

Súzanna. Onyń qalany eki saǵat boıy aralaýǵa erki bar, kınoǵa birneshe barǵanyn kórgender de bar, bir ret bı alańyna barǵanyn ózim de kórdim. Biraq mańynda júrgen nemister kóp bolǵandyqtan, oǵan jaqyndaı almadym.

Neı. Óz oıyń ne deıdi? Onyń bulaı qasarysýyn nelikten deıdi?

Súzanna. Menińshe, ol maǵan senbeıdi.

Neı. Ózi ajaldan alyp qalǵan saǵan senbegende, kimge senedi?

Súzanna. Ony sendirse sendire alatyn bir-aq adam bar.

Neı. Ol kim?

Súzanna. Sizdiń qaraýyńyzda bir ójet qazaq bar kórinedi. Men sizden sol qazaqty suraı keldim.

Neı. Mende eshqandaı qazaq joq.

Samap. Keshirińiz, joldas general! Myna qyzdyń júregi úshin sózińizdi bólýge májbúr boldym. Sizdiń qazaǵyńyz bar.

Neı. Ol kim?

Samar. Ol men.

Neı. Sen qyrǵyz emes pe ediń?

Samar. Keshirińiz, joldas general, qyrǵyz ben qazaq bir halyq.

Neı. Eki aty bar halyq bola ma eken?

Samar. Bolady. Bizder ejelden ınternasıonal elmiz, ejelden bir elmiz.

Súzanna. Shynynda, siz Qaısarǵa qatty uqsaıdy ekensiz.

Samar. Qazaq pen qyrǵyzdyń uqsamaıtyn jeri joq, ony bilip alǵaısyz.

Neı. Seniń qalap kelgen qazaǵyń osy. Tanysyp bolsańdar meni tyńdańdar! (Bir ofıser kelip Neıdiń qulaǵyna sybyrlady. Neı túre keldi.) Men qazir kelemin. (Ketedi. Samar radıoqabyldaǵyshty aınaldyra bastaıdy.)

Súzanna (butaqqa ilýli turǵan qomyzdy alyp). Mynaý ne zat, skrıpka ma?

Samar. Meniń elimniń skrıpkasy da, gıtary da, dombyrasy da osy, aty qomyz.

Súzanna. Ádemi eken. Bul qaıdan júr?

Samar. Ózimniń keýdemde saqtalypty.

Súzanna. Elińizdiń bir ánin aıtyp kórińizshi?

Samar. Maqul. (Qobyzǵa qosylyp qyrǵyzdyń «Aınagúl» ánin aıtady.)

Pesheneń ǵana sholpan janǵandaı, Besh úrker ǵana shyǵa qalǵandaı. Jarq etip kúlseń qaırylyp, Aınagúl-á, jaıquttan salǵandaı. Kózderiń ǵana gáýhar janǵandaı. Kóńildi ǵana tartyp alǵandaı. Jastyqtyń jupar gúlisiń, Aınagúl-á, jyrlasam qumar qanǵandaı. Telmire qaraı kúlgeniń Tańyndaı jaryq dúnıeniń. Bolashaq úshin kúnim dep Aınagúl-á, bir ǵana sensiń súıgenim,

Súzanna. Átteń sózin uqpadym, áni tamasha eken. Sirá, Aıgúl degen qyzdy súıgen jigittiń áni bolar?

Samap. Sizdi munsha súısindirse, bul án shynynda da tamasha eken

Súzanna. Shyǵystan úırengen túńǵysh ánim osy bolsyn, úıretińizshi. Tek Aıgúldiń ornyna Qaısar dep aıtyńyz.

Samar. Samar dep aıtsańyz da kele beredi, qane erińiz. (Ekeýi qosylyp ándete bergen kezde Neı keledi.)

Neı. Qyrǵyzym, qalaı,. mundaı joryqqa batylyń jete me?

Samap. Batyrlyǵym jetpese de, batylym jetedi, joldas general.

Neı. Onda buıryqty tyńdańyzdar da, jolǵa ázirlenińizder. Maqsattaryń bir ǵana dáriger qazaqty qutqarý emes, sol arqyly lagerden qashqysy kelgenderdi túgel qutqarý. Ol úshin kómektesetin adamdar da, kerekti mashınalar da sol jerden tabylady. Senderdi olardyń ózderi izdep tabady. Sender tek sol dáriger arqyly qashqysy kelgenderdi uıymdastyra bilińizder.

Samap. Tutqyn qazaqqa jetkenshe ózimiz tutqyn bolmas pa ekenbiz?

Neı. Bolmaısyńdar. Sol lagerdiń eki júzdeı tutqyny Mıkola isteıtin kómir shahtasynda jumys isteıdi. Mıkolanyń olarmen baılanysy bar, sen sonyń kómegimen shahtaǵa túsesiń.

Samar. Shahtaǵa?

Neı. Mıkolamen syrlas bir tutqyndy shahta astyna qaldyrasyń da, óziń sonyń kúnimin kıip, basqa tutqyndarmen birge baryp lagerge kiresin. Onda barǵannan keıin aýyrǵan bolyp dárigerge jetesiń.

Samar. Eger ol dáriger qazaq emes, nemisterge satylyp ketken mazaq bireý bolsa ne isteımiz?

Súzanna. Ótinemin, ondaı sózdi aıtpańyz.

Samar. Maǵan mundaı kúdikti aıtqyzyp turǵan — sizdeı qyz úsh ret shaqyrǵanda, keýdesinde jany bola tura onyń bir de bir kelmeýi.

Neı. Barlyq opasyzdardyń jazasy bireý. Ol— ólim. Basqa suraýlaryń joq bolsa, ázirlenińizder.

Súzanna. Maǵan berer qandaı buıryǵyńyz bar.

Neı. Saǵan kerektiń bári myna sýmkanyń ishinde. Ony óz qolyńnan alǵaısyń. Men mas bolyp uıyqtap qaldym, sol kezde meniń menshikti shoferin Samar muny urlap aldy da, saǵan berdi. Hımıanyń tergeýine túse qalsańdar keregi bolar, munyń bir shetinen sen de ustaǵaısyń, Samar. (Samar Neı ákelip stol ústinde tastaǵan áskerı sýmkany alyp Súzannaǵa ustatady. Neı sózin úzbeıdi.) Biraq ózin, túsirgen sýretterge basqanyń qoly tımesin. Samar, saǵan aıtarym: sen Súzanna aldaýyna tústiń de, sonymen birge nemisterge qashtyń. Bul — qolǵa túse qalsańdar ǵana jasaıtyn aıla-sharyqtaryń. Jolshybaı seniń mashınańdy atqylaýshylar bolady, qansha atqylasa da ózderińe daryta qoımas, alaıda saqtan. Maǵan aıtaryń joq pa?

Samap. Cay bolyńyz, basqa aıtarym bolmaıdy.

Neı. Súzanna, seniń she?

Súzanna. Men alarymdy alyp bolǵan sekildimin. Múmkin ózińiz...

Neı (ekeýin de qushaqtap). Meniń endigi aıtarym: armandastarymyzdyń bárine, bárine sálem aıtyńdar. Jeńistiń tany Sovet jerinde atyp keledi, kútken kúnimiz endi alys emes deńder!

Shymyldyq.

TÓRTİNSHİ SÝRET

Shymyldyqta temir tikendi buǵaýmen buǵaqtalǵan Batys Evropanyń qartasy. Ol qartada evropadaǵy astanalar aty jazylǵan, bári de sol tikendi temir buǵaýmen qorshalyp matastyrylǵan. Olardyń ishinde kózge aıqyn túsetini — Parıj. Sonyń ońtústik jaǵyndaǵy qıyr shette shoǵyrlanǵan qat-qabat temir qursaýdyń ishinen birese Qaısardyń birese Súzannanyń beti kórinedi.

Perde ashylǵanda sahnadan alǵash kórerimiz Qaısar. Ol qazir dáriger túrinde. Áldekimniń keýdesi túsirilgen plenkaǵa oılana qaraı «Darıǵaı» ánin ańyratyp otyr.

Óńimde me edi,

Túsimde me edi,

Kórip em ǵoı, bir armandaı kózdi.

Bir názik sáýle,

Kúlimdep edi,

Surapyl soǵys soqty da buzdy.

(Mýzykamen jarysa nemisterdiń «Haıl... Haıl» degen barqyly, ıtterdiń apsyly jan-jaqtan, alystan da, jaqynnan da estiledi).

Qaısar (Kúrsine sóılep). Esil, Evropa. Ómirge talaı danyshpandardy bergen, Evropa! Qaıdaǵy bir qaraqshynyń tabanynda taptaldyń-aý, qorlandyq-aý!

Nemister men ıtterdiń arsyly taǵy da estiledi Sol bir sumpaıy úndi estigisi kelmegendeı Qaısar aıtyp otyrǵan ánin qaıta jalǵap adyrata túsedi.

Sapyrdy daýyl,

Týlady tolqyn,

Shaıqaldy shyń-quz

Qyp-qyzyl ottyń ishinde júrmiz,

Qaıda eken, qaıda, darıǵaı sol qyz?

Aıaǵynyń ushynan basa jyljyp Samar keledi. Qaısar ony kórip daýsyn báseńdetedi.

Samar. Úzbeńizshi, aǵajan. Ańsaýǵa toly júregim bomba bolyp jarylar ma eken, úzbeńizshi! Aıta túsińizshi, tezirek jalǵańyzshy qaıtadan.

Qaısar (oǵan tańdana qadalǵan kúıi, óleńdi aıaqtap bolady da, seziktene ún qatady.) Jetim qozydaı zarlaǵan sen kim ediń, jarqynym?

Samar. Men ózińizdeı beıbaqpyn, nemisterdiń tutqyny, taǵdyrdyń tálkegi, soǵys deıtin tajaldyń jemtigimin. Qolyńyzdy ákelińiz. (Qol usynady.)

Qaısar (qolyn bermeıdi.) Jemtik bolsań, jerlenbeı munda qalaı júrsiń?

Samar. Ólilerge kórdiń bári bir emes pe?

Qaısar (qadala qarap). Men dáriger ǵana emes, psıhologpyn, ony da eskergeısiń.

Samar. Neni ?

Qaısar. Jalǵan aıtý ózińe jazym, sony...

Samar. Jalǵan derlikteı ne aıttym?

Qaısar. Nemistiń tutqynymyn deýiń jalǵan.

Samar. Ony qaıdan bildińiz?

Qaısar. Júzińnen kórip otyrmyn.

Samar. Eger nemistiń tutqyny bolmasam, Fransıanyń qıyr shetinde ne úshin qańǵyp júrmin? Qazaq pen qyrǵyzdyń qoıyn baǵyp júrmin be?

Qaısar. Kim ekenińdi óziń aıt. Eger jónińdi aıtqyń kelmese, basqa tarıhyńnyń maǵan keregi joq, sózi qoı da sheshin.

Samar. Keıin sheshindirersiz. Ázirshe syrqatymdy bilegimnen baıqańyz da, meniń tutqynmyn degenime senbeıtin sebebińizdi aıtyńyz.

Qaısar. Men bul lagerdegi tutqyndardy túgel tanımyn, al seni ómirimde birde bir kórgen emespin.

Samar. Qyrǵyz halqynyń perzenti, qazaq halqynyń jıeni Sovet Armıasynyń serjanty Samar Sadaqbaev deıtin inińiz aldyńyzda otyrǵan.

Qaısar (jazýǵa yńǵaılanyp). Tutqyn nomerin, neshinshi?

Samar. Men nomersiz tutqynmyn.

Qaısar. Nómersiz qalaı?

Samar. Men taǵdyrdan basqanyń esebinde joqpyn. Sol sebepti bolǵym kelse, gestaponyń agenti de bola alamyn. Óıtkeni sizdiń bar qylmysyńyzdy bilemin.

Qaısar. Qylmys jasaý úshin de bostandyq kerek qoı, múmkin sen ony da bilersiń?

Samar. Kózime qarańyzshy.

Qaısar. Meniń kózim manadan seniń kózińde.

Samar. Onda jasyrmaı aıtyńyzshy, tynyqtyrý úshin neshe tutqynǵa ótirik operasıa jasadyńyz?

Qaısar. Eger ony bilseń men úshin ólimniń bireý-aq ekenin de bilersiń?

Samar. Men ony da bilemin. Sondyqtan, ajaldyń mynadaı Quraldaryn sizge arnap ala keldim. (Qaltasynan pıstoletin, eki balaǵynan eki granata alyp stol ústine qoıady.)

Qaısar. Meniń qanym tym ystyq edi, ony ishemin dep kúıip ólersiń, tezirek ketseń qaıtedi?

Samar (qarýlaryn qaıta tyǵa bastaıdy). Men Fransıanyń osy ólkedegi partızandarynyń komandıri general Neıdiń sizge jibergen ókilimin.

Qaısar. Múmkin, sen budan júz otyz jyl buryn Napoleonmen birge bizdiń Rossıaǵa shabýyl jasaǵan marshal Neıden kelgen bolarsyń?

Samar. Meniń biletinim — ózimniń generalym.

Qaısar. Ótirikti ólsheýsiz aǵyzady ekensiń. Múmkin, ol generaldyń meni qaıdan biletinin de aıtarsyń?

Samar. Oǵan sizdiń kim ekenińizdi jetkizgen ózińizdiń osy qaladaǵy bir ǵashyǵyńyz.

Qaısar. Ózim bilmeıtin ol ǵashyǵymnyń atyn da aıtarsyń?

Samar (Qaısardyń daýysyna salyp). Súzanna deıtin sulý qyzdy umytpaǵan bolarsyz?

Qaısar. Súzanna? Ol kim?

Samar. Meniń aıtyp otyrǵanym — ózińiz operasıa jasap, ajaldan alyp qalǵan qyz.

Qaısar (syr bildirgisi kelmeı). Iá, taǵy qandaı ótirigiń bar?

Samar. Eger osy aıtqandarymnyń bir tamshy ótirigi bolsa — meni, bolmasa — sizdi Otanymyzdyń oǵy atsyn.

Qaısar. Asyqpa, ol oq atylmaı qalmas.

Samar. Siz anyq solaı dep oılaısyz ba?

Qaısar. Oılap qana qoımaımyn, solaı bolatynyna senemin. Biraq jat jerdiń balyn jep tiri júrgennen, óz elimniń týyn tatyp ólgendi artyq kóremin. Sol úshin ǵana kúresemin kúresý úshin ǵana ómir súremin, Keshir, baýyrym, men seni umytyp, óz oıymnyń jetegimen laǵyp ketippin.

Samar. Osy bir laqqan sózińizdiń ózi júregimdi eljiretip jiberdi; jalynamyn, áli de laǵa túsińizshi.

Qaısar. Men ondaı názik jiptiń qalaı úziletinin de bilemin, sony esker de, bul lagerge qalaı kelgenińdi, kúzetshilerdiń kózin nendeı sıqyrmen baılaǵanyńdy aıt.

Samar. kúzetshilerdiń kózin baılaǵan sıqyrym: sol Súzanna deıtin qyzdyń sizge degen mahabbaty.

Qaısar. Ol qyz qaıda?

Samar. Osy lagerdegi tutqyndar jumys isteıtin shahtanyń ber jaǵynda bir kishkene kópir bar. Sol kópirdiń shyǵys jaq shetinen sanaǵanda jetinshi úıde turatyn Mıkola deıtin jumysshy bar. Erteń tańerteńgi saǵat on birden qalmaı, sol úıge barsańyz, ol qyzdy da kóresiz, meniń ne úshin kelgenimdi keńirek estısiz.

Qaısar. Ol úıge men ne úshin barmaqpyn?

Samar. Lagerdegi tutqyndardy qutqarýdyń jolyn keńesý úshin.

Qaısar. Qutqaratyn kim?

Samar. Biz, fransýz partızandary, bizge kómektesetin sol qyz ben Mıkola sekildi júmysshylar. Bul operasıany basqaratyn general Neıdiń ózi.

Qaısar. Sózińniń bári ras sekildi, biraq birde birine sene alar emespin.

Samar. Men taǵdyry birdiń jany da bir dep bilemin.

Qaısar. Saǵan da, ózimdi jaýyz kóretin sol qyzǵa da sengim keledi, biraq mynaý kıimderiń maǵan seni qoı terisin jamylǵan qasqyrǵa uqsata beredi.

Samar. Bul — osyndaǵy Tóleý deıtin tutqynnyń kıimi. Ol meniń sizge jetýime kómektesý úshin kıimderin maǵan berip, ózi shahtada jatyr.

Qaısar. Munyń bárin uıymdastyryp júrgen kim?

Samar. Sol Súzanna deıtin qyz. Ol ózin ajaldan alyp qalǵan sizdi nemisterdiń qorlyǵynan osylaı qutqarǵysy keledi.

Qaısar. Sen qaıdaǵy bir beıtanys qyzdy qaıta-qaıta baǵyma baılaısyń jeńgetaılyǵyńa qansha altyn alǵan ediń?

Samar. Siz úshin ol qyzdan alar jeńgeıtaılyǵym da, ol qyz úshin sizden alar qalyńmalym da osy lagerdegi tutqyndar. Sondyqtan meniń qytyǵyma tıe berýdi endi toqtatyńyz da, aqtyq sózińizdi aıtyńyz. Tutqyndardyń qashýyn uıymdastyrasyz ba, joq pa?.

Qaısar. Joq.

Samar. Nege? (Syrttaǵy nemisterdiń arqyly men ıtterdiń arsyly estiledi. Aıdalyp bara jatqan bir top tutqyn tereze arsyly kórinedi.)

Qaısar (shubyrǵandardy nusqap). Nege ekenin bilgiń kelse, ana aıdalyp bara jatqandarǵa qara! Sıqyna qara, jaqsylap qara! Olar qashqanda qaıda barady? Kóbinese, kersiz dalada qalyp, ıt-qusqa jem bolý úshin be?

Samar. Kútken tańymyz atyp keledi, endi adam balasynyń eshqaısysy ıt-qusqa jem bolmaıdy, siz ony oılańyz.

Qaısar. Qaıdaǵy tań?

Samar. Bizdiń Qyzyl Armıa burnaǵy kúni nemisterdiń eń sońǵy shabýylyn talqan etti. Sol jeńistiń saltanatty qurmetine astanamyz Moskva Otanymyzdyń atynan bir júz jıyrma zeńbirekten on eki dúrkin artılerıa oǵyn atyp, tarıhta tuńǵysh ret salút berdi.

Qaısar. Salút! (Sóıleı túre keledi.) Sen muny kimnen estidiń?

Samar. Moskvanyń radıosynan.

Qaısar (Samardy qushaqtaı alady). Moskva! Anyq pa? (Samar jaýap qatqanyna bolmaıdy, syrttan nemisterdiń amandasqan daýystary estiledi. Qaısar sasqalaqtap.) Seniń túriń tutqyndardyń túrine uqsamaıdy, sezik shaqyrasyń, tezirek joǵal!

Samar. Siz aqtyq jaýabyńyzdy aıtqansha men soqyrshek bola turamyn. (İshin basa bezektep baryp taqtaǵa qýlaı ketedi.)

Qaısar. Men ólmesem, belgilengen merzimderińde jetemin. Kelip qaldy, ishińdi bas ta jónel. (Samar ishik basa búkshıip esikke jetken kezde qarsy aldynan Nagel myrza kelip kiredi.)

Nagel. Haıl Gıtler!

Qaısar (atyp turady). Haıl Gıtler!

Samar. Haıel Gıtler! (Shyǵa jóneledi.)

Nagel (jırene qarap). Dáriger myrza, malǵundardyń maldyń aýrýymen de aýyratyny ras pa?

Qaısar. Ony malǵundardyń ózinen suraǵanyńyz jón bolar.

Nagel. Siz malǵun emessiz be?

Qaısar. Árıne.

Nagel. Eger malǵun bolmasa qazaqtardyń túri Shyńǵyshanǵa nege uqsas? Álde sheshelerińiz Shyǵystyń sol kári jyrtqyshymen kóńildes bolǵan ba? Esińizde bolsyn, men sizdi sol Shyńǵyshanǵa uqsas túrińiz úshiń jaqsy kóremin.

Qaısar. Ondaı iltıpatyńyzǵa myń da bir raqmet.

Nagel. Siz meniń senimdi malǵunym bolǵandyqtan erteń ertemen Týlýzaǵa barasyz.

Qaısar. He úshin?

Nagel. Múmkin, keýdeńizge temir kres taǵylar.

Qaısar. Temir kres? Ne úshin?

Nagel. Germanıanyń jeńimpaz armıasyna sińirgen adal eńbekterińiz úshin. Atap aıtqanda, meniń ákemniń qarasa kóz toımaıtyn sup-sulý, súp-súıkimdi maımylyn ajaldan alyp qalǵanyńyz úshin, ásirese nemis armıasy úshin teńdesi joq eńbek etken profesor Demı myrzanyń qyzy Súzannany ajaldan alyp qalǵanyńyz úshin.

Qaısar. Muny mazaq úshin de aıtýyńyz múmkin ǵoı.

Nagel. Bári de múmkin. Sizdiń keýdeńizge taǵylar temir kresiń ornyna, onda barǵannan keıin pıstolettiń oǵy qadalýy da múmkin.

Qaısar. Ony ne úshin deımiz?

Nagel. Meniń bilerim sol: nemis armıasynyń kapıtany Nageldiń batalóny Fransıa armıasynyń generaly Neıdiń bandylaryn joıýǵa attanady, sol joryqqa siz de qatysasyz.

Qaısar. Ázirmin.

Nagel. Siz meniń menshikti dárigerim bolyp barasyz. Eger de meniń bul tilegim qabyl bolmaı, siz ol dúnıege kete qalsańyz, Súzannanyń ákesi men sheshesine sálem aıtyńyz. Ol kózdiń dárigeri emes, barlyq fransýzdardyń kózi eken. Óziniń halqymen birge nemis dostary biz de kózsiz qalǵandaı kúıinishtimiz. Biraq ol úshin marhabatty marqumdar qapa bolmasyn. Bizder, nemister, kekti qaıtara bilemiz, óıtkeni kekshildik bizdiń ulttyq saltymyz. Ondaı ulttyq saltymyzdyń buzylǵanynan óziniń quryp ketkenin jaqsy keretin halyqpyz, ony siz de bilip alǵaısyz.

Qaısar. Bilemin, kapıtan myrza.

Nagel. Ol marhabbatty profesor myrza qyzy Súzanna úshin de qapa bolmasyn. Áke-sheshesin óltirýshini izdep búkil Fransıany kezýde. Sol sapardan kelisimen, meni oǵan ýaqytsha úılenedi deńiz.

Qaısar. Ýaqytsha?

Nagel. Iá! Men munyń bárin sizge ne úshin aıtyp otyrmyn. Maqtaný úshin be? Joq. Sizdi saqtandyrý úshin. Óıtkeni general Neıdiń bandylary sizdi torýda, qolyna tússeńiz taýǵa alyp ketip, etińizdi partızandardyń jemi etkeli júr.

Qaısar. Olarǵa men ne jazyppyn.

Nagel. Jazyǵyńyz — murageri bolyp qalý únin profesordyń ózin ol dúnıege qoıa berdińiz de, qyzyn ǵana alyp qaldyńyz.

Qaısar. Sizdiń bul aıtyp turǵanyńyz partızandardyń jalasy bolar.

Nagel. Árıne, biraq bul suraýdy Súzannanyń ózine de berip baıqańyz. Sonda onyń kimge kóbirek kekti ekenin bilesiz.

Qaısar. Ony kermesem, syryn qalaı baıqaımyn.

Nagel. Búgin avgýstyń jetisi, on biri kúni maǵan kelesiz de ol qyzdy kóresiz. Oǵan deıin tutqyndardyń qıalyn zertteńiz. Olardyń ishinde qashqysy keletinder bar ma, joq pa; bar bolsa, kimdermen baılanysty ekenin bilińiz. Ol úshin lagerdi kóbirek aralap, tutqyndarmen kóbirek áńgimelesińiz. Erteń Týlýzaǵa baryp kelisimen soǵan kirisińiz.

Qaısar. Eger qashqysy keletinder bolsa, meniń ondaılardy toqtatýyma bola ma?

Nagel. Siz qalaı toqtatasyz?

Qaısar. Fransýz tilin biletin bireýi joq, eń a dyry nan surap ta ala almaı ashtan óletinderin aıtsam nege toqtamaıdy?

Nagel. Maǵan keregi — qanshasy keletinderdiń kimder ekenin bilý ǵana. Ondaılardy tabatyn siz, taptaıtyn menmin. Ol úshin siz jan salyp timiskileńiz. (Kete beredi.)

Qaısap. Cay bolyńyz!

Nagel. Men cay bolý úshin jaqsylap timiskileńiz. (Ketedi.)

Qaısar (jalǵyz, aýyr oıda). Iá, meniń basyma qasirettiń taǵy da bir buǵaýy tónip keledi. (Otyra ketedi.)

Shymyldyq

EKİNSHİ BÓLİM

Birinshi sýret

Mıkolanyń jupyny ǵana úıi. Mıkola keshten Samar ersili-qarsyly teńselip túnerip júr de, Súzanna tereze aldynda alysqa telmire qarap tur. Ekeýi de aýyq-aýyq Súzannaǵa qarap qoıady.

Súzanna. Qaraı-qaraı kózim taldy. Ańsaýmen jarylyp ketetinmin, elińizdiń bir ánin aıtyp jiberińizshi.

Samar. Sabyr, qymbattym, sabyr. Men án salsam, ony nemister estip qalsa, úsheýimizdiń de ishegimiz án salatyn bolar.

Mıkola. Bul myrza sondaılyq ánshi me?

Súzanna. Naǵyz bulbul. (Saǵatyna shydamsyzdana qarap.) Biraq búkil dúnıeniń bulbuly toptalyp kelip án salsa da jubanysh bolar emes, munsha nege keshikti eken? (Qaıtadan terezege barady.)

Mıkola (Kúbirlep). Ánińiz baılamasa, bul qyzdy ustaý endi qıyn, tek jaıyraq.

Samar. Bizdiń eldiń áni bolyp ketken sizdiń eldiń bir ánin aıtaıyn, sony tyńdap kórińizder.

Mıkola. Aldyn ala raqmet sizge. (Samar baıaýlatyp «Marselezany» bastaı jóneledi. Oǵan Mıkola men Súzanna da kelip qosylady.)

Baramyz dostarǵa máńgilik,

Qańǵyryp ash júrgen taý-tasta,

Jaýlarǵa qarǵysty jaýdyryp,

Shyǵamyz aqyrǵy aıqasqa.

Jumysker qolyńa tý al da,

Alǵa bas, aıama janyńdy.

Qanjardy qanyńa sýar da,

Jylandaı janyshta jaýyndy.

Án aıaǵy aıaqtala bergen kezde Súzanna qaıta serpilip ketedi.

Súzanna. Órtendim-aý!

Mıkola. Nege?

Súzanna. Ańsaýdyń azabyn bul án de jeńildete almady?

Samar (saǵatyna qarap). Merzimdi kezinen bir saǵat keshikti.

Mıkola. Taǵy da bir saǵat kútińizder, oǵan deıin kelmese, kúderdi úzińizder de, ketińizder.

Samap. Tiri bolsa, onyń kelmeýi múmkin emes.

Súzanna. Múmkin, ol bir operasıa jasap bógelgen bolar.

Mıkola. Bári de múmkin. Tek sizderdiń saǵat ekiden qalmaı bul úıde qalýlaryńyz múmkin emes.

Samar. Nege?

Mıkola. Saǵat ekide meniń komendantqa barýym kerek.

Samar. Sonda meniń birde-bir tutqyndy qutqarmastan ketkenim be?

Mıkola. Ketpeske amalyńyz joq.

Samar. Amalym nege joq? Siz nege meni qaıtadan shahtaǵa túsirmeısiz? Ózińiz salyp bergen jolmen lagerge baryp, men nege ony jaıratpaımyn?

Súzanna. Baıqańyz, onan buryn ózińiz jaırap qalmańyz.

Samar. Meni jaıratatyn kim?

Súzanna. Men!

Samar (Kúlimsirep). Ne úshin?

Súzanna. Siz meni aldadyńyz.

Samar. Eger aldamaǵan bolsam?

Súzanna. Onda ózińiz aıtqan jańaǵy jolmen lagerge qaıta baryńyz da, Qaısardyń ne óziń ne júregin ákelińiz.

Samar. Eger ákele almasam?

Súzanna. Onda ózińizdi de joq etińiz, túsinikti me?

Samar. Men túsindim-aý, onan keler paıda joq soǵan siz túsiner me ekensiz?

Súzanna. Onan keler paıda sol: bul ómirde ózimnen basqaǵa senýge bolmaıtynyn sonda ǵana bilemin.

Samar. Múmkin, ózińizden basqany súıýge de bolmas.

Súzanna. Bolmaıdy, biraq nege ekenin bilmeımin, men ony kim bolsa da, tipti ózimdi jaýǵa ustap beretin opasyz bolsa da súıetin sekildimin, (Esik qatty qaǵylady, umtyla bergen Súzannany Mıkola ustaı alady.)

Mıkola. Toqtańyz, bul nemisterdiń qaǵysy, tezinen myna bólmege kirińizder de, podvalǵa túsip ketińizder.

Samar men Súzannany ishke jiberedi de, ózi syrtqa ketedi. Azdan soń Nagel men Ialmar úsheýi qaıta keledi.

Nagel (Ialmarǵa ámir etedi.) Súzip shyq! (Ialmar ár bólmege kirip shyǵady. Nagel qalta dápterin alyp ishine qaraıdy da, Mıkolaǵa.) Siz oryssyz, á?

Mıkola. Iá, orystyń bir túrimin,

Nagel. Orys bolsańyz, munda qaıdan qańǵyp júrsiz?.. Qashan kelgen edińiz?

Mıkola. Men jer betin kezbeler kernegen zamanda kelippin. Ol kezde men eki jasar bala ekenmin.

Nagel. Atap aıtqanda qaıdan, qashan?

Mıkola. 1912 jyly Rossıadan.

Nagel. Qazir kimińiz bar?

Mıkola. Áıelim men ózim ǵanamyn.

Nagel. Áıelińizdi shaqyryńyz.

Mıkola. Ol jumysta edi.

Nagel. Jumystan qashan keledi?

Mıkola. Keshki jetide. Ol ne úshin kerek?

Nagel. Uly Germanıanyń jeńimpaz armıasynyń kapıtany, qalańyzdyń komendanty Nagel myrzaǵa shyndyqty aıtý ózińiz úshin paıdaly ekenin bilersiz.

Mıkola. Shyndyqty aıtý kimge bolsa da paıdaly ekenin bilemin.

Nagel. Aldymen sizge bir suraý. Mysaly, sizdiń bir qımas, qymbat zatyńyzdy meniń áketkim keldi. Sizge qalaı áketkenim jeńil? Ózińiz joqta urlan áketkenim be, joq álde kózińizshe tartyp áketkenim jeńil me?

Mıkola. Tartyp áketkenińiz jeńil.

Nagel. Eger meniń aıtyp turǵanym sizdiń áıelińiz bolsa she?

Mıkola. Áıel!

Nagel. Suraýyma jaýap berińiz!

Mıkola. Onda meni óltirip áketkenińiz jeńil.

Nagel. Orys qany maıdanda az tógilip jatqan joq, qatyndar úshin qan tógý aqylsyzdyq, sol sebepti kelisimge keleıik.

Mıkola. Qandaı kelisim?

Nagel. Meniń sheshem ólip, ákemniń general bola tura boıdaqtyqtyń qasiretin shekkenine eki jyl. Sol ákemdi Fransıanyń tátti sharaby jasartyp jiberipti. Men ákemniń qudaıdan tilep alǵan jalǵyz uly bolǵandyqtan, ony bir jas áıelge úılendirip, boıdaqtyqtyń qasiretinen qutqarmaqshy edim, onyń búkil Fransıadan unatqany sizdiń áıelińiz boldy. Sondyqtan da men sizge soldattarymdy jumsamaı, quda retinde ózim keldim.

Mıkola. Sizdiń zor mártebeli general ákeńiz mendeı qarapaıym jumysshynyń áıeline kórmesten qalaı ǵashyq boldy eken?

Nagel. Nemis pen fransýz áıelderinen ábden zerikken onyń maǵan tap dep buıyrǵany orys áıeli. Meniń orystardan tapqanym — sizdiń áıelińiz.

Mıkola. Men orys emes, ýkraınmyn ǵoı?

Nagel. Bizder úshin orys pen ýkraınanyń aıyrmasy az. Sizdiń áıelińiz neshe jasta?

Mıkola, Jıyrma segizde.

Nagel. Men jıyrma segizdegi bir áıelińiz úshin sizge fransýzdardyń on segiz jasar eki qyzyn beremin.

Mıkola (qolyn usynyp). Qolyńyzdy ákelińiz. Eger anyq on segiz jasta bolsa bireýine de kelistim, tek ózimniń qalaǵan qyzymdy berińiz.

Nagel. Kelistim. Tipti, qalasańyz ózimniń búkil fransıadan súıgen jalǵyz qyzym Súzannany da beremin. Siz ony bilýshi me edińiz?

Mıkola. Súzanna! Ómirde estimegen atym.

Nagel. Múmkin emes. Ataqty profesor Demıdiń qyzy Súzannany qalaı bilmeısiz?

Mıkola. Profesor! Allam saqtasyn, ómirden áıelsiz ótsem de, kórmegenim profesordyń qyzy bolsyn.

Nagel. Nege?

Mıkola. Áıeli teń bolmasa, ol erkektiń kúni kórmen teń. Sondyqtan meniń qalaıtynym — ózim sıaqty júmysshynyń qyzy.

Nagel. Maqul.

Mıkola. Ol úshin meniń qyz tańdaýyma bir jeti mursat berińiz.

Nagel (kenet ózgerip). Toqtańyz, siz bul kelisimge nelikten tez kóne qaldyńyz! Álde áıelińiz sumpaıy birdeńe me?

Mıkola. O, onyń kórkine ózińiz de ǵashyq bolasyz.

Nagel. Endi nelikten? Álde juqpaly aýrýy bar ma?

Mıkola. Aýrýy bary ras, biraq juqpaly emes.

Nagel. Ol nendeı aýrý?

Mıkola. Qoıanshyq deıtin aýrý. Emdetip alýǵa qarajatym bolmaı júr edi, baıǵus endi jazylatyn boldy.

Nagel. Kári generalǵa tıse jazyla ketetin ol nendeı qoıanshyq?

Mıkola. Ákeńizdiń ózi kári bolǵanymen aqshasy qartaımaıtyn jigit qoı. Aqshanyń emdeı almaıtyn derti bar ma?!

Nagel. Áıelińizdiń dárigerler sarabynan ótýine eki Kún, ózińizdiń qyz tańdaýy qyzǵa bir jeti, kelistik pe?

Mıkola. Oǵan da kelistim.

Nagel, Kelisim bekidi, Eger osy kelisimdi buzar bolsańyz (pıstoletin sýyryp alyp) osy pıstolettiń ishindegi toǵyz oqty túgel jutasyz.

Mıkola. Eger áıelimniń jyny ustap, ákeńizdi óltirip tastasa oǵan men kináli emespin, oǵan da osy bastan keliseıik.

Nagel. Qoryqpańyz, biz nemister ózimizdi jazym etkisi keletinderdi aldyn ala tanı da, taptaı da bilemiz. Men sizdi sýretke túsirip alaıyn, otyra qalyńyz. (Sýretke túsire turyp sóıleıdi.) Ákem búgin Berlınge ketti, sol kelgenshe saý bolyńyz. (Ketedi.)

Mıkola ne derin bilmeı ańyrǵan kúıi ony esikke deıin shyǵaryp salady. Áldeneni aıtqysy kelse de aıta almaı úıdiń ishin kezip biraz júredi de Samarlar kirgen jaqqa baryp daýystaıdy.

Mıkola. Kele berińizder! (Súzanna men Samar keledi.)

Súzanna. Ol kim?

Mıkola. Nageldiń ózi.

Súzanna. Ol ne izdep júr?

Mıkola. Meniń áıelime quda túskeli kelipti.

Samar. Quda túskeni qalaı?

Mıkola. Meniń áıelime ákesin úılendirmek.

Samar. Áıelińizdiń tóleýine óziniń basyn beretinin de aıtty ma?

Mıkola. Óziniń basyn berer-bermesin bilmeımin, fransýzdyń eki sulý qyzyn birden beretin boldy.

Samar. E, solaı deńiz, kútpegen jerden qos qatyndy boldym da qaldym deńiz.

Súzanna. Toqtańyzdarshy! Onyń munda kelgendegi maqsaty ákesin úılendirýden úlkenirek sekildi. Sizdi sýretke túsirgen joq pa?

Mıkola. Túsirdi.

Súzanna. Meni suraǵan joq pa?

Mıkola. Suraı qoıǵan joq, biraq men qalasam áıelimniń tóleýine sizdi de beretin bolyp ospaqtady,

Súzanna. Siz ne dedińiz?

Mıkola. Ne deıin, qushaǵym ázir dedim.

Súzanna, Ázildi qoıyńyz, men shyn surap turmyn.

Mıkola. Men ańqaý emes ekenmin, sol sebepti ǵana onyń Qurǵan tuzaǵynan aman óttim.

Súzanna. Báse. (Mıkolanyń betinen súıip alady.) Biraq áli de saqtanyńyz. Onyń bul kelisi — seziktiler tiziletin qara tizimge sizdiń de ilingeni kádi kórsetip tur.

Mıkola. Men de solaı oılaımyn, oılaǵan saıyn sonaý qazaqtaryńnan qorqa túsemin.

Súzanna. Nege?

Mıkola. Menińshe, jańaǵylar sonyń silteýimen keldi.

Súzanna. Ótinemin, ondaı oıdan aýlaq bolyńyz. (Esik qońyraýy estiledi.) Mine, keldi.

Mıkola. Toqtańyz... Eger meniń kúdigim durys bolsa, myna kelgen sol qazaq... Oryndaryńyzǵa baryńyzdar! Tez! (Ol syrtqa, Samar men Súzanna ishke ketedi. Azdan soń Mıkolanyń daýsy estiledi.) Sizge kim kerek? (Qaısar men Mıkola keledi.)

Qaısar (sóıleı kiredi). Ózińiz eshkimdi kútken joq pa edińiz?

Mıkola. Meniń kútkenim — gestaponyń adamy. Siz kim edińiz?

Qaısar. Men óziniń Rossıanyń izdegen bireý.

Mıkola. Qaıdaǵy Rossıa?

Qaısar. Egerde siz—óz aty Mıkola, arǵy ákesiniń aty Danko deıtin jumysshy bolsańyz, meniń izdegen Rossıam sizsiz.

Mıkola. Siz men túsinbeıtin birdeńelerdi aıtyp tursyz.

Qaısar. Sizdiń aty-jónińiz kim?

Mıkola. Rossıadan adassańyz da, meniń aty-jónimnen shataspapsyz.

Qaısar. Sizge búgin eshkim kelgen joq pa?

Mıkola. Nege kelmesin, keledi. Ózimniń bolashaq jıenim, áıelimniń bolashaq balasy, qalamyzdyń komendanty, nemis armıasynyń kapıtany Nagel myrzanyń kelgenin ózińiz de kórgen bolarsyz.

Qaısar. Kórdim. Sony kórgennen beri ózimniń izdep kelgen dostarymnyń qaısybiri jeti basty ajdaha bolyp elesteıdi. Sonda da olardy kórgim keledi. Taǵdyrdyń quly bolǵan men sıaqty tutqynnan qoryqpańyz da, aıtyńyz, meni kútýshiler úıińizde bar ma, joq pa?

Mıkola. Basqalardy bilmeımin, jańaǵy kapıtannyń buıryǵy boıynsha sizdi kútip otyrǵan men barmyn.

Qaısar. Basqalary qaıda, sonyń qolyna tústi me? (Súzannanyń úzile shyqqan daýysy estiledi.)

Súzanna. Qaısar!.. Qaısar!.. Qutqar... Qutqar!

Qaısar (seskenip qalady, biraq syr sezdirmeıdi). Bul ne?

Mıkola. Ne ekenin estip turǵan joqsyz ba? Onyń ajalyna arashashy bolýdan qoryqsańyz, óz janyńyzdy tez qorǵańyz.

Qaısar. Meniń estigenim — óz júregimmen birge soqqan júrektiń lúpili ǵana, sonda men janymdy neden qorǵamaqpyn?

Súzanna (táltirektep kele jatady). Janyńyzdy menen qorǵańyz, menen. (Umtyla bere táltirekteı túsedi.) Qulap baramyn, demińizben demeńizshi. (Samar kópine bere toqtap, bularǵa alystan kúle qarap turady.)

Qaısar (umtylyp kelip qolyna qýlaǵan Súzannany kóterip alady). Men netken baqytsyz edim. (Jatqyzatyn oryn izdep shyr aınalady. Súzanna onyń betin betimen bir janaıdy da, yrshyp jerge túsedi.)

Súzanna. Qoryqpańyz, men ondaılyq osal emespin.

Qaısar (telmire qarap). Óltirý de, tiriltý de qolyńyzdan ońaı keledi eken, biraq saqtanyńyz: men qansha baqytsyz bolsam da jalynsyz emespin.

Samar. Qaıran meniń naǵashylarym-aı, sulý qyzdar kórinse, kózderińiz qoıdy kórgen ash qasqyrdyń kózine uqsap ketedi-aý?

Qaısar. Keshir baýyrym, úreı shashyp, meni esimnen adastyrǵan Gorkııdiń myna geroıy.

Mıkola. Adam balasy birine-biri ajal shashyp jatqan mundaı zamanda men qudaıdyń ózine de senbeımin, ol úshin ǵafý etińiz.

Qaısar. Men neni keshirýdi de bilmeıtin bolyp baramyn.

Mıkola. Onyń qanshalyqty durys ekenin soǵystan tiri qalǵandar ǵana aıta alady. Ótinemin, otyryńyzdar.

Súzanna (otyra berip, Qaısardyń betine úńile qaraıdy). Qaısar, osy otyrǵan anyq siz be?

Qaısar. Bul nazyńyzdyń ar jaǵynda nendeı suraýlar jatqanyn bilemin, biraq jaýabyna ýaqyt joq.

Súzanna. Sońǵy mınýtyńyz soǵyp tursa da, meniń shaqyrǵan jerime kelmeýińizdiń mánisin aıtarsyz.

Qaısar. Men sizdi myna qan sasyǵan dúnıege jalǵyz qaldyrǵym kelmedi. Ózimmen birge o dúnıege ala ketýge oǵym bolmady, so sebepti kele almadym.

Súzanna. Ózińizdi súıgen qyzdyń nemisterge óligin ǵana súıgizetin ádetińizdi bilemin.

Samar (Mıkolaǵa). Mahabbattyń mundaı soǵysynan sizdiń habaryńyz bar ma?

Mıkola. Basqasy ázirge qarańǵy, tek óz áıelińdi súıý úshin de dúnıeni atqylaý kerek ekenin seze bastadym.

Samar. O, bal tatyǵan uly dúnıe! Qaıda barsam da ýladyń-aý janymdy.

Qaısar (saǵatyna qarsy). Meniń lagerge qaıtar shaǵym jaqyn, iske kiriseıik.

Samar. İske kirispes buryn keýdemizdi kúdikten tazartyp alaıyq. Ol úshin sizge bir suraý. Eger de bizder sizge jańaǵy nemisterdi sizdiń silteýińizben kelgen joq pa desek, siz ne der edińiz?

Qaısar. Suraýyńa suraý. Egerde men olardy meniń silteýimmen keldi desem, sender qaıter edińder, sener me edińder? Mysaly, sen sener me ediń?

Samar. Nege ekenin bilmeımin, nemisterdiń osy kelisi úmitimdi ýlap, senimimdi álsiretip ketti. Shynymdy aıtsam, dál qazir osy úsheýińizdiń birde-birińizge sene almaı otyrmyn.

Qaısar (Mıkolaǵa). Siz ne deısiz?

Mıkola. Sondaı kúdigim bolmasa, sizdi sýyq qarsy alar ma edim?

Qaısar (Súzannaǵa). Sizdiń de aıtaryńyz osy ma?

Súzanna. Men ózimnen góri sizge kóbirek senemin. Al, myna ekeýine sizden de kóbirek senemin. Óıtkeni bular Neı sıaqty batyr generaldyń sengen adamdary. Osynyń bárin eskerińizder de, kúdikti tastańyzdar.

Mıkola. kúdikti tastaýǵa bolar, biraq sendeı sulý qyz tórt shaqyrǵanda bir kelmegen dáriger myrzanyń dál búgin kele qalýy, ol keletin kezde komendanttyń sap ete qalýy meni seskendire beredi.

Qaısar. Qazirgi kezde eń qatty seskený nemister. diń ózinde. Munyń bári Shyǵystan kele jatqan jeńistiń dúmpýi dep bilemin de, men sizderdiń eshqaısyńyzdan kúdiktenbeımin.

Mıkola. Myna ekeýine sener-senbesińizdi bilmeımin, maǵan senýińiz múmkin emes.

Qaısar. Eki túrli sebeppen meniń en senerim siz.

Mıkola. Ol qandaı sebepter?

Qaısar. Siz jumyskersiz. Men jumyskerlerge ózimdeı senetin adammyn. Ekinshiden, siz armıa men halyqtyń arasyndaǵy dánekeri kórinesiz. Halyqtyń mundaı zor senimine ıe bolǵan adamǵa senbeıtin aqylsyz emespin. Sondyqtan men lagerden qashqysy kelgen qyryq jeti tutqynnyń taǵdyryn sizdiń qolyńyzǵa bergeli keldim. Mynaý solardyń tórt dana bolyp jasalǵan tizimi. Munyń biri sizde (árqaısysyna úlestiredi), biri sizde, myna bireýi sende bolsyn, Samar. Al, myna bir danasyn general Neıdiń óz qolyna tabys etińizder de, sálem aıtyńyzdar. Bul tizimdi óziniń arhıvine saqtasyn da, soǵys bitisimen Sovet Armıasynyń bas shtabyna jibersin.

Samar. Ýaqyt ótip barady, erteńdi qoıa turyp, búgindi oılassaq qaıtedi?

Qaısar. Ne úshin, qalaı ólgenimizdi elimizge jetkizer erteńimiz joq bolsa, búgingi kúnimiz qor bolsa da meıli.

Súzanna (tizimdi qarap shyǵyp). Mynanyń ishinde ózińiz nege joqsyz?

Qaısar. Men bul sapar qashpaımyn, sol sebepti tizimde joqpyn.

Súzanna. «Bul sapar qashpaımyn?»

Qaısar. Iá.

Samar. Nege?

Mıkola. Sebebin bilýge bolar ma?

Qaısar. Meniń aýrýdan jańada ǵana turǵan eki dosym bar. Olar bir jetisiz qasha alatyn halde emes, men olardy tastap kete almaımyn.

Samar (yzbarly). Naǵashy! Bul shúlendiktiń aty ne?

Qaısar. Bul sen aıtatyn sóz emes.

Súzanna. Ótinemin, siz áli de oılanyńyz.

Qaısar. Oılanyp ta, tolǵanyp ta bolǵanmyn.

Súzanna. Men ne úshin elimniń kózine azǵyn bolyp kórinetin ister istedim? Ne úshin men taýdy kezip, tas keshtim? Men keýdemdi keshe partızandardyń oǵyna tósesem, erteń nemisterdiń oǵyna tósegeli turmyn, osynyń bári ne úshin?

Qaısar. Áke-shesheńizdiń kegi úshin.

Súzanna. Beker aıtasyz, beker. (Júrip ketedi.)

Qaısar (Mıkolaǵa). Qashýdyń ekinshi kezegindegi bizderdi aldaǵy jeksenbi kúni saǵat tańǵy úshtiń kezinde lagerdiń shahtalar jaqtaǵy buryshynan kútetin bolyńyzdar.

Mıkola. Jeksenbi... saǵat tańǵy tórt... Maqul.

Súzanna (áldene bir berik oıǵa bekinip, kenet ózgeredi.) Onda qolyńyzdy ákelińiz.

Qaısar. Júregimdi qosa alyńyz.

Súzanna. Mundaı júrek alynbaı qalmas. Ázirshe siz búgingi qashatyndardyń bizben kezdesetin merzimin, jerin aıtyńyz.

Qaısar. Merzimi — erteń túngi saǵat bir, kezdeser jerimiz — lagerdiń jel dıirmen jaq shetindegi tereń saı. Óz ázirlikterińiz qandaı?

Súzanna. Ázirlik búkil lagerdegilerdi qutqaryp áketýge jetedi, qýǵynshylar bola qalsa jolyn bógeıtin qarýly kúshimiz de ázir, tek olardy bizge ózińiz bastap kelesiz.

Qaısar (sóıleı túre keledi). Oǵan ázirmin.

Súzanna. Eger bizdi aldar bolsańyz, óz anańyzdan da aıaýshylyq kútpeńiz!

Qaısar. Ony bizder sizderden de jaqsyraq bilemiz, saý bolyńyz. (Jaǵalaı qol alysady.)

Samar. Ózińizdiń tutqyn ekenińizdi umytpaǵaısyz!

Qaısar. Munymen ne aıtpaqsyń?

Samar. Ókinip qalmańyz degenim ǵoı.

Qaısar. Múmkin jaý oǵynan ólermin, biraq ókine qoımaspyn. (Sóılep kelip Mıkolamen qol alysady.)

Qaısap. Cay bolyńdar, armandastarym. (Esikke betteıdi.)

Súzanna. Siz netken meıirimsiz edińiz.

Qaısar (jalt burylady). Apyr-aı, sizdiń osynaý bir sıqyrly sózińizge endi ǵana túsindim-aý.

Súzanna. Túsingenińizdi kóre almaı turmyn-aý.

Ekeýi bir-birine únsiz qadalyp, aqyryn jaqyndap keledi, olarǵa ilese shymyldyq jyljyp jabyla bastaıdy.

Shymyldyq

Nemis komendanty kapıtan Nageldiń kabıneti.

Sahnada Nagel jalǵyz. Ol jaraly jyrtqyshtaı alasuryp úıdiń ishin ersili-qarsyly sart-surt kezip júr.

Nagel. Shyǵys. Shyǵys. Shyǵystan shyqqan Kún — men týǵaly qansha túndi jutsa, Shyǵys maıdany sonsha nemisti jutqan sekildi. Eger bizdiń aqsaq generaldyń aıtqany kelip, Fransıadaǵy nemis armıasynyń qupıa Shyǵysqa bóline qalsa, meniń garnızonymnyń kúshi de bólshektenedi. Sonda meniń kúnim ne bolmaq? (Ornyna otyra bere knopkany basyp qalady. Esikten Ialmar kórinedi.) Men áıel daýsyn estidim. Ol kim?

Ialmar. Kimdi ańsaı kútseńiz — sol.

Nagel. Men kútken áıeldi sen nege bógeısiń?

Ialmar. Keshirińiz, kapıtan myrza, men jańa ǵana baıqadym, ózi sulýlardyń sulýy eken.

Nagel. Sendeı boıdaqtarǵa áıelderdiń bári sulý. Silekeıińdi shubyrtpaı, jónel!

Ialmar. Ómir boıy qulyńyz bolyp óteıin, eger ózińizdiń dámeńiz bolmasa, osy qyzdy maǵan qıyńyz.

Nagel (pıstoletin qolyna ala tura keledi). Nemene? Meniń dámem nege bolmaıdy? Senińshe, men erkek emespin be?

Ialmar. Keshirińiz.

Nagel. Men aqymaq emespin, mundaı aqylsyzdyqty aqymaqtar ǵana keshiredi, joǵal kózimnen! (Ialmar shyǵa jóneledi.) Bul qalaı? Taǵdyr meni týmastan osylaı jazalaǵanyn bulardyń biletin bolǵany ma? Bular bilse bile bersin, qyzteke ekenimdi myna kele jatqan qyz bilmese eken. Meniń tósektegi ondaı dármensizdigimdi ol ózine jasalǵan ıbalyq, ózine arnalǵan adal mahabbattyń aıǵaǵy dep bilse eken. Sonda men ári onymen kóńilimdi aýlap, ári ony jumysyma baýlyp, bir oqpen eki qoıandy atqan^bolar edim. (Súzanna keledi.)

Nagel (momaqan bola qalady). A, kelińiz, kelińiz. Meniń esigim sizge kúni-túni birdeı ashyq.

Súzanna. Siz buryn mundaı emes edińiz, bir jetiniń ishinde qalaı tez ózgergensiz?

Nagel. Sizsiz ótken jeti Kún soǵyspen ótken jeti jyldyń azabynan jeńil tıgen joq.

Súzanna. Men mundaı izgilikti sizden kútken emespin.

Nagel. Menen bárin de kútkeısiz... Ótinemin, otyryńyz.

Súzanna. Zulymdyqty da kúteıin be?

Nagel. Men óz sózimdi qaıtalamaýshy edim.

Súzanna. Aıtqanynan qaıtpaıtyn erliktiń sizde mol ekenin bilemin.

Nagel. Bilseńiz, ákelgen oljańyzdy aldyma jaıyp salyńyz.

Súzanna. Oljaly kelgenimdi qaıdan bildińiz?

Nagel. Oljasyz kelseńiz, menimen bulaı sóılese almaısyz.

Súzanna. Solaı ma? Ózin-ózi baıqamaý — meniń ótpegen sabaǵym.

Nagel. Ótpeseńiz endi ótińiz, buryn oqymasańyz endi oqyńyz. Aıta berińiz, qaıda baryp, qaıdan qaıttyńyz.

Súzanna. Meniń ákelgen oljalarym mynalar ǵana. (Sýmkasynan birneshe sýretter men qartany alyp Nageldiń aldyna jaıa bastaıdy.)

Nagel. Meniń bulardan kóretinim ne?

Súzanna. Siz bulardan general Neı bastaǵan partızandardyń qaıda ekenin kóresiz.

Nagel. Eger jalǵan aıtsańyz, jazanyń en aýyryn tartasyz.

Súzanna. Óte rızamyn.

Nagel. Meniń qolymda sol partızandardyń óz ishinen ótken túni kelip túsken málimetter bar. Men bulardy sonymen salystyramyn. Eger ákelgenińiz soǵan saı kelmeıtin aldamshy birdeńe bolyp shyqsa, aıamaımyn; ımanyńyzdy aıtyp, ómirińizben qoshtasa berińiz.

Súzanna. Eger jalǵany joq bolsa qaıtesiz?

Nagel. Qaıtetinimdi qazir aıtamyn. (Qalta dápterin alyp bir jerin ashady da, aldynda jatqan jaıýly qartamen salystyra bastaıdy. Kózin qarta men dápterge kezek júgirtip, qýana otyryp sóıleıdi.) Perishtem, perishtemsiz. Siz meniń Tósegimniń perishtesi bolýǵa kóp keshikpeı jetersiz, jetkizemin.

Súzanna. Osyndaı úlken oljalarmen birge ákelgen kúdigim de bar, ony da tyńdańyz.

Nagel. Kúdik? Nendeı?

Súzanna. Qaı tarapqa ekeni belgisiz, ol partızandar basqa jaqqa ketkeli jatyr.

Nagel. Ketkeli jatyr? Onda maǵan mynanyń keregi ne?

Súzanna. Olar qazir ázirlik ústinde, qoldaǵy bar kúshti alyp tezirek jónelseńiz, úlgerýińiz múmkin ǵoı!

Nagel. Men qoldaǵy bar kúshti alyp partızandarǵa jóneleıin, sonda lagerdi kimge qaldyrmaqpyn. Kóshedegi saldaqylarǵa ma?

Súzanna. Qolyna qarý berseńiz, saldaqylar sizdiń mynaý Ialmar sıaqty soldattaryńyzdan kem túspes.

Nagel. Súıiktim, siz meniń soldattarymdy olaı qorlamańyz. Parıjǵa eń aldymen kirgen meniń batalónym bolsa, sonyń biri osy Ialmar ekenin siz bilip alyńyz.

Súzanna. Soǵyssyz berilgen qalany alý maqtan emes-aý?

Nagel. Súıiktim, siz bul sózińizben bir ǵana meniń jaý júrekterimdi ǵana emes, uly Germanıanyń jeńimpaz armıasyn túgeldeı qorlap otyrsyz.

Súzanna. Keshirińiz, siz meniń kinámdi aýyrlatamyn dep, ózińizdi tym jeńildetip jiberdińiz,

Nagel. Siz munan bylaı bul taqyrypta sóılemeıtin bolyńyz.

Súzanna. Ámirińizdemin, myrzam.

Nagel. Olardyń qaı baǵytqa ketkenin bilip qaıtpaı, nege asyqtyńyz?

Súzanna. Birinshiden, sizderdi úlgerer dep úmittendim. Ekinshiden, búgin týǵan kúnim edi, sony toılaýǵa asyqtym.

Nagel. Týǵan kúnińiz qutty bolsyn deý men úshin az sekildi, ruqsat etseńiz, úıińizge barar edim.

Súzanna. Qýana qarsy alýyma siz de ruqsat etińiz.

Nagel. Ákeńiz ben shesheńizdiń partızandar qolynan qaza bolyp, ózińizdiń aýyr jaralanǵanyńyzǵa búgin toqsan kún toldy ǵoı, múmkin búgin ony da eske alarsyz?

Súzanna. Ol ekeýiniń ólimi esimde máńgi saqtalady.

Nagel. Onda siz týǵan kúnińizdiń toıyna ózińizdi ajaldan alyp qalǵan dárigerdi de shaqyrarsyz. Eger onyń kelýin qalasańyz, men keltirip beremin.

Súzanna. Siz meni olaı qorlamańyz.

Nagel. Keshirińiz, men túsinbeı qaldym. Ol sizdiń jan qıar dosyńyz ǵoı?

Súzanna. Jaraly kezimde solaı kóringen edi, qazir azıattardyń eshqaısysyn kórgim kelmeıdi.

Nagel. Onda keshirińiz.

Súzanna. Sol bir qandy tún sizdiń esińizde qalaı saqtalǵan?

Nagel. Esińizde me, qudaı ekeýińizden tileıtin jalǵyz tilegimdi aıtqanda siz ne dep edińiz? «Men bul jazdy aza tutýmen ótkizemin. Azalynyń jany jaraly, jaralynyń súıeri qasiret»,— degen edińiz ǵoı. Sonan bepi men azaly kúnderińizdi sanaýdamyn.

Súzanna. Qasiretimdi jattap alyp, jadyńyzda saqtaǵanyńyz úshin bas ıemin.

Nagel. Men sizdi qansha súısem de, ózimdi ózim qara kúshke bıletpeı, ıba saqtap keldim. Endi shydar emespin. Sondyqtan, siz alǵysyńyzdan buryn meniń qushaǵyma qashan. kiretinińizdi aıtsańyz eken.

Súzanna. Asyqpańyz. Týǵan kúnińdi toılaýym sol qasiret qushaǵynan shyǵa bastaǵanym bolar.

Nagel. Múmkin, týǵan kúnińizdiń toıyna meni arnaıy shaqyrarsyz.

Súzanna. Sizdi shaqyrý tilemesten kelersiz degen úmittemin, tek jalǵyz kelmeńiz.

Nagel. Men aqymaq emespin, sol sebepti ózimnen basqany shaqyra almaspyn.

Súzanna. Munda qandaı aqyldylyq bar?

Nagel. Men sizden basqaǵa senbeımin.

Súzanna. Ózińizdiń soldattaryńyzǵa da senbeısiz be?

Nagel. Senbeımin.

Súzanna. Onda maǵan qalaı senesiz?

Nagel. Siz aqyldysyz, men aqyldylardyń bárine de senemin.

Súzanna. Qansha aqyldy deseńiz de eki kisilik toıdyń qalaı jasalatynyn bilmeı otyrmyn.

Nagel. Onda toǵyz adamǵa jetetin tamaq, on alty adamǵa jetetin araq ázirleńiz.

Súzanna. Qonaǵyńyzdyń qıqy-jıqy sanyna túsinbedim.

Nagel. Keıin bárine de túsinesiz. Men ózim biletin qyzdardyń jeteýin ákelemin, ekeýimizben toǵyz. Araq sharappen birge tamaq ishetin sol toǵyz. Al, araq qana ishetin taǵy bir jeteý bar, olardyń kim ekenin kezinde kórersiz.

Súzanna. Sonda siz japa-jalǵyz jeti qyzdyń qorshaýyna túspeksiz be?

Nagel. Qorshaý degen qorqynyshty aıtpańyz. Men sizdiń týǵan kúnińizdiń qurmeti úshin sol jeti qyzǵa jeti soldatymdy syılaımyn.

Súzanna. Meniń úıimde me?

Nagel. Joq.

Súzanna. Endi qaıda?

Nagel. Ol mahabbat soǵysynyń Qupıasy. Toıyńyz keshki toǵyzdan erte bastalmasyn da, túngi on ekiden erte aıaqtalmasyn.

Súzanna. On ekiden! Sizdiń buıryǵyńyz boıynsha túngi on birden keıin kóshede júrýge bolmaıdy ǵoı?

Nagel. Óz zańym ózime júrmeıdi.

Súzanna. Qyzdar qaıtedi?

Nagel. Olardy soldattaryma ózim úlestiremin.

Súzanna. Búgingi tún, shynynda, qyzyqty tún bolǵaly tur eken. Basqa aıtaryńyz joq bolsa, men sol qyzyqty keshtiń ázirligine kiriseıin, ketýge ruqsat etińiz.

Nagel (onyń qolynan ǵana súıedi). Baryńyz, búgingi toıǵa da, erteńgi joryqqa da ázirlenińiz.

Súzanna. Joryqqa? Ol nendeı joryq?

Nagel. Olardyń qaıda baryp mekendegenin bilip qaıtý úshin búgingi kelgen jaǵyńyzǵa erteń qaıta ketesiz.

Súzanna. Kapıtan myrza! Meniń aýyr jaradan jańa ǵana jazylǵanymdy bile tura nege aıamaısyz? Tym bolmasa bir jeti dem alaıyn, mursat berińiz.

Nagel. Men sizdi aıaǵandyqtan asyǵamyn. Ákeńiz ben shesheńizdiń kegin alý úshin asyǵamyn, siz de asyǵyńyz.

Súzanna. Asyǵamyn, kegim úshin bárine de asyǵamyn.

Nagel. Cay bolyńyz!

Súzanna. Asyǵa kútemin! (Ketedi.)

Shymyldyq

Jetinshi sýret

Sahna tas qarańǵy. Aýyq-aýyq raketa atylyp, jarq etedi de, qaıta sónedi. Raketanyń jaryǵynan kórerimiz: tikenekti buǵaýmen qorshalǵan birneshe baraq, ony kúzetip ersili-qarsyly sendelip júrgen kúzetshi soldattar. Kózge anyq túsetini Ialmar. Ol aýyq-aýyq tyń tyńdap, bir yńqyldap qoıady. Muny ańdap jatqan Mıkola men Samar bir kórinedi de, joq bolady.

Ialmar (timiskilep). Murnym qyshıdy, kapıtannyń ákeler syılyǵy araq bolǵaı. (Oılana sóılep). Biraq onyń esten ketpeıtin syılyq deýine qaraǵanda araq emes sekildi. Sonda ol ne? Kózim kórse, oıym da jeter edi, ne bolsa da tezirek kelse eken, kórsem eken! (Qalta fonaryn jaǵyp saǵatyna qaraıdy.) Aıtqan merzimine bir mınýt qaldy. Qazir ol shetki kúzetke jetti. Men altynshymyn. Onyń maǵan jetýine segiz mınýt qaldy. (Alystan Nageldiń daýysy emis-emis estiledi. Ialmar tyń tyńdap qýanady.) Kele jatyr, qyshy murnym, dyshı tús! (Alasurady, Súzannany qoltyqtap Nagel keledi. Olarǵa ilese qoltyqtasyp eki qyz kele jatyr.)

Nagel (sóıleı kiredi). O, meniń alybym, búkil álemdi jalǵyz ózi jalmaıtyn, Ialmarym! Men saǵan jeti qyzdyń ishindegi ed jastaýyn, jeti túrli sharaptyń et qartańdaýyn ákeldim. Qabyl al, Ialmarym, tek kúzette turyp sharappen súıisýshi bolma!

Ialmar. Qyzben she?

Nagel. Ony ózińniń nápsińnen sura. (İİ-qyzǵa qarap). Bıkesh, beri júrińiz! (Súzannany qoltyqtaǵan kúıi ketedi. Eki qyzdyń biri olardyń sońynan eredi.)

Ialmar. Jasasyn meniń qyzteke kapıtanym! (Bytylkanyń túbinen bir uryp, aýzyn ashady da, juta bastaıdy.) Ýh, oılap qarasam, sharapsyz ómirdiń ózi de qyzteke eken-ay! (Taǵy bir sylqyldatyp alady da, qyzǵa usynady.) Kel, súıiktim! Kebirsigen kóniń bir jibisin, sende siltep jiber! (Qyz basyn shaıqaıdy.) Onda seniń menen tórt ul, eki qyzyń bolýy úshin! (Túgel iship, býtylkany laqtyryp jiberedi de, oqyrana sóıleıdi.) Júr, meniń bir túndik qatynym, myna bir saıǵa taman baryp jantaıaıyq ta, juldyzdardy sanaıyq. (Ol tumsyǵyn qyzdyń tamaǵyna tyǵa, bir qolymen qushaqtap sahnanyń shetine jetken kezde, Mıkola atylyp baryp tý syrtynan qanjar salady. Samar qyzdy súıreı jóneledi. Súzanna men Nagel qaıta oralyp kele jatyr.)

Nagel (jan-jaǵyna qarap). Jańaǵy saıtandar álden-aq saıtandasqan ba?

Súzanna. Solaı sekildi.

Nagel. Saıtandar saıtandasyp jatqanda, biz nege qarap turamyz?

Súzanna. Sabyr etińiz, ózińizdi ózińiz olaı azdyrmańyz.

Nagel (ony áziniń baýyryna tartyp alyp). Sizdi súıý azǵyndyq bolsa, men adamshylyqtan múldem bezermin.

Súzanna. Solaı ma? Onda súıe qoıyńyz... Olaı emes, bylaı súıińiz. (Pıstoletin Nageldiń keýdesine qaǵyp turyp atady, biraq pıstolet ot almaıdy.)

Nagel (Súzannanyń shashynan ustaı alyp). Men sizdiń osylaı súıetinińizdi sezgenmin, tek búgin kútken emes edim. Qane, taǵy da súıińizshi. (Súzanna barlyq kegimen qaıta-qaıta atady, ún joq. Nagel zymıandana qarap kúlip, áz pıstoletin sýyra bastaıdy.) Endigi kezekti maǵan berińiz. Biraq men nemisterge qandaı dos ekenińizdi bilý úshin qurylǵan qaqpandy úni shyqpaıtyn pıstolet dep túsingen sizdeı aqymaq emespin.

Súzanna. Ah, solaı ma edi?

Nagel. Solaı edi. Siz aldanǵanyńyzdy bilmeı, meni qaǵaz oqpen atqylap tursyz, sol sebepti ómirden úmit úzińiz de meniń qylmysymdy aıtyńyz. Qane, aıtyńyz, meni ne úshin attyńyz?

Súzanna. Adamdyq boryshymdy óteý úshin.

Nagel. Onda men sizdi qazir dal-dal etetin jolbaryspyn, ımanyńyzdy tezirek aıtyńyz. (Súzannanyń shashynan shalqalata tartyp, tistene sóıleıdi.)

Samar. (tý syrtynan atylyp kelip, Nagelge qanjar salady). Bizdiń aýyldyń jolbarysy osylaı atylatyn. Bar ımanyńdy óziń aıt. (Qulap túsken Nageldiń qolyndaǵy pıstoletti tez julyp alady da, ózin tebe domalatyp jiberedi. Munan keıingi sózderdiń barlyǵy sybyrǵa jaqyn.)

Súzanna (Samardy qushaqtaı alady). Alla-aı, netken ǵajap jansyzdar? Neden jaralǵansyzdar?

Samar. Keıin ózińiz de bizderdeı ǵajap adam bolasyz. Mıkola qaıda?

Súzanna. Myna qarańdaǵan sol bolar.

Mıkola (sybyrlaı sóılep óser baýyrlap keledi). Myna bir tyrsyldy estidińder me?

Súzanna. Ol ne?

Mıkola. Ol keskilenip jatqan buǵaýlar, nemisterdiń temir tikendi qursaýlary.

Súzanna. O, táńirim...

Mıkola. Tutqyndar shyǵa bastady.

Súzanna (aqyryn daýystaıdy). Qaısar... Qaısar qaıda?

Samar. Myna bireý bizderge qaraı eńbektep keledi.

Súzanna (sybyrmen). Qaısar!

Qaısar (sóıleı eńbektep keledi). Men mundamyn. Muńdasýǵa ýaqyt joq, men ázirlegen qyryq jetiniń bireýi aýyryp qaldy. Qalǵan qyryq altysy mine aldaryńyzda jatyr. Munda qalǵan biz beıbaqtardy qashan, qaı jerden kútetinderińizdi umytpańyzdar, joldasyńyz bolsyn... Úzilgen úmitimniń sham-shyraǵy, Súzanna! Sizben qoshtasýdyń qandaı aýyr ekenin jańa sezdim-aý!

Súzanna (onyń qolyn keýdesine basady). Men ony keshe sezgenmin, biraq men sizdeı meıirimsiz emespin. Oılap qarasam, meniń sizben qoshtasýym múmkin emes eken. Sol sebepti keshirińiz. Samar, qımyldańyz! (Samar ázi ázirlegen oramaldy Qaısardyń basyna jaýyp jiberip, aýzyn baılaıdy da, Súzanna ekeýi eki qoltyǵynan ala jóneledi.)

Samar. Mıkola, bastańyz.

Mıkola. Al, kettik, baýyrlar, birińnen biriń qalmańdar, arqannan myqtap ustańdar.

Daýystar. A, Qudaı, aqsarbas! Sát sapar!

Mıkola. Sezip qaldy, erińder maǵan! (Bári asyǵys jóneledi. Atylǵan raketa, tún qarańǵylyǵyn tilgilegen projektorlar sahnany jarqyratyp jiberedi. Itterdiń arsyly, nemisterdiń arqyly birte-birte jaqyndaı túsedi.)

Shymyldyq

EPILOG

Sahna tas qarańǵy. Mıkola qashqyndardy bastap keledi.

Mıkola (sybyrǵa jańyn únmen). Men munda... munda... munda... Men saspaı sizder saspańyzdar, myna bir saıǵa túsip dem alyńyzdar.

Tutqyndar qarańǵyny qarmaı, lek-legimen aǵylyp ótedi. Mıkola qaq ortada turyp qalady. Olar kelgen jaqtan Súzanna, oǵan ilese Qaısardy qoltyqtap Samar men Oıran kele jatyr.

Súzanna (jan-jaǵyna qaraıdy da, Mıkolanyń qasyna jetip barady). Mejeli jerimizge jetippiz ǵoı, osy jerde kezdesetin partızandar qaıda, mashınalar qaıda?

Mıkola. Jaıyraq sóıleńiz.

Súzanna. Keshirińiz.

Mıkola. Mejeli jerimizge jetkenimizben, kezdeser kezimizge áli jarty saǵat bar. Men saspaı sizder saspańyzdar da, dem alyńyzdar.

Súzanna (júgire basyp kelip, Qaısardyń aýzy baılanǵan oramaldy sheship alyp laqtyrady). Sizge emes, ózine sene almaı aýyzyńyzdy baılatqan meniń júregim, ol úshin ǵafý etińiz.

Qaısar (jan-jaǵyna tamashalaı qarap). Tań... Mynaý tamuq dúnıeniń tańy búgin mezgilsiz atqan ba? Kók jıekten shashylǵan mynaý neniń shapaǵy?

Súzanna. Ol — tamuqtyń tańy bolyp atqan mahabbattyń shapaǵy bolar.

Samar. Qaısar aǵa, dál osy sózi úshin aýzynan bir súıińizshi. Nemese maǵan ruqsat etińiz. (Qaısar men Súzanna birine biri telmire dalada.)

Oıran. Ózińiz, Qaısar áke, ózińiz súıińiz. Tek, bizderdi tamsandyra súıińiz.

Qaısar. Men mundaı buıryqtyń qulymyn. (Súzannany ózine tartady.)

Súzanna. Men de solaımyn, tek az sabyr etińiz. Aldymen mynaý atyp kele jatqan tańymyzǵa taǵzym eteıik. (Qaısar ekeýi qol ustasqan kúıi zalǵa jaqyndap kelip tize búgedi de, bas ıedi. Sol kezde alystan ıtterdiń arsyly estiledi.)

Oıran. Bul ne? (Bári de úreılene qalady.)

Samar. Olar — bizdiń izimizge túsken nemister men ıtter, ázirlenińizder!

Mıkola. Saspańyzdar. Jaýdy jarty saǵat bógeı alsaq qutylamyz. Mynany ata biletin kim bar?

Oıran. Men barmyn.

Mıkola. Ata bilseń manadan beri maǵan nege arttyń? Má, on jeti oǵynyń birde biri dalaǵa ketpesin. (Moınyndaǵy eki avtomattyń birin beredi.)

Samar. Úsh avtomat, eki granata, eki pıstolet... Jumsaı bilsek jaý jolyn tosýshyǵa az qarý emes.

Mıkola. Iá, az qarý emes. Qaısar, Súzanna, bizder myna úsheýimiz jaýdyń jolyn bógeı turaıyq, sizder meniń Galınam úsheýińiz tutqyndardy sonaý qyltıa bastaǵan aıdyń astyna qaraı ákete berińizder.

Qaısar. Men ne kórsem de sizdermen birge kóremin. Pıstolettiń birin maǵan berińizder, tez.

Samar. Aǵataı-aý, tym bolmasa birimiz tiri qalaıyq ta.

Qaısar. Men tirliktiń ne ekenin bilemin, sózdi qoı da, ákel jyldam. (Samar pıstolettiń birin beredi de, Mıkola men Oırannyń sońynan ketedi.)

Qaısar. Jaýdy óz oǵymen atqan qandaı jaqsy. (Pıstolettiń oǵyn alyp qaıta salady.) Toǵyz eken. Onyń jeteýi jaýǵa, qalǵan ekeýi...

Súzanna. Qalǵan ekeýi maǵan.

Qaısar. Ony siz qaıtesiz?

Súzanna. Eger qolǵa túserdeı Kún týsa, birin ózimniń júregime, endi birin ózimniń eń sońǵy armanyma jumsaımyn.

Qaısar. Súzannanyń kózinen kóz almastan óz pıstoletinen eki oq alyp onyń pıstoletine salyp beredi. Ekeýinde de ún joq. Itterdiń arsyly, nemisterdiń barqyly jaqyndaı túsip, ersili-qarsyly júgirgen uzyn kóleńkeler sahnanyń ár tusynan sereńdeı bastaıdy. Kenet atys bastalady. Qaısar men Súzanna olardy eleıtin emes, ekeýi bir-birine tabyna telmirip jaqyndaı túsedi. Qyzý urystyń saryny birte-birte jaqyndaı túsedi. Jeti metrge jetetindeı kórinetin uzyn kóleńkelerdiń biri qulasa, ekinshisi sereńdep shyǵa keledi. Sahna syrty atylǵan joq, jarylǵan granatanyń astynda astan-kesten.

Qaısar. Qosh meniń eń sońǵy armanym... eń sońǵy mahabbatym... eń sońǵy úmitim. (Súzannany qushaqtaı turyp jan-jaǵyn qorlaǵan jaýdy atqylaı bastaıdy.)

Súzanna. Toqtańyzshy.., Partızandar kele jatyr, tyńdańyzshy..,

Qaısar. Aldanbańyz, men bárin de sezip turmyn...

Súzanna. Iman aıtar shaqtyń jetkenin men de sezip turmyn. Biraq men ajaldyń ózin mazaq etkim keledi.

Qaısar. Qalaı?

Súzanna. Bylaı... (Qaısardy qushaqtaı alady da, súıe bastaıdy.) Bylaı... Bylaı... Qanym ba olarǵa keregi? İshe bersin. Janym ba tamuqtaryna salary? Sala bersin. Báribir men sizdi osylaı súıe beremin... Súıe beremin... súıe beremin... (Nemisterdiń kóleńkeleri jan joqtan qoıýlanyp, bulardy jaýyp ketedi.)

Qaısar. Olaı emes, bylaı... bylaı... (Nemisterdi atqylaı turyp, Súzannany súıe beredi.) Olaı emes, bylaı... bylaı... bylaı...

Ekeýine de oq tıedi. Biraq birin-biri demep, qulamastan teńselip baryp turyp qalady. Pıstoletten berilgen qan tústes sáýle olardy qyzyl nurǵa malyp tur. Soǵys saryny báseń tartady. Qushaqtary aıqasqan kúıde turyp qalǵan jaraly jandardyń ústine quıylǵan qyzyl nur qoıýlana túsedi.

Mýzyka qaısar qasiretti baıandaıdy.

Shymyldyq

---