InfoHub Logo

BİRİNSHİ TARAÝ

— O, tamasha. Moskvanyń aspany búgin tym asqaqtap ketipti, bul nelikten? Tipti kúni de burynǵysyndaı emes, aspany asqaqtaǵan saıyn ol nurlana túsipti. Nurym, qarashy óziń! Qara da aıtshy, máńgi asqaqtaıtyn osyndaı aspandy búrkeı alatyn qandaı tuman? — dep Sáýle ózin qoltyqtap kele jatqan Nurlanǵa tabyna qarap, jabysa tústi.

Onyń bul sózi — sol aspannan da bıik, sol kúnnen de jalyndy mahabbat sózi edi. Óıtkeni ol jan shattyǵy — jar qyzyǵyn tuńǵysh ret ótken jyly, dál búgingi kúni kórgen-di. Ómirinde sol kúni jar tutyp «janym» dep tuńǵysh súıgen adamy da osy Nurlan bolatyn. Sondyqtan da ol kún Sáýle úshin barlyq lázzati júrekte máńgi saqtalatyn eń baqytty kún. Sondyqtan da onyń kózine búgingi aspan barlyq aspannan bıik, búgingi kún barlyq kúnnen shuǵylaly kóringen edi.

Nurlan da sonan bergi ótken túnderdiń árbir juldyzyn óziniń baqyt juldyzyndaı kóretin edi, nege ekeni belgisiz, sońǵy kezde onyń ózi túnergen tuńǵıyq túnge uqsap ketti. Ásirese dál qazir, Sáýlege tastalǵan ury kózder kóbeıgen saıyn onyń keńili kók tumandanyp, dúleılenip keledi. Sol kók tuman Sáýleniń júregindegi máńgi mazdaıtyn ǵajaıyp jalyndy da búrkep onyń kózine kórsetken joq. Sol dúleı oı Sáýleniń jańaǵy bir eljireı aıtqan sezine de jóndi mán bergizgen joq. Sondyqtan da onyń qany qaraıyp, júregi muzdaı tústi.

— Jurttyń kózi sende, seniń kóziń aspanda, al meniń kózim jerde, — dedi ol kúrsine sóılep.

Sáýle túsinbegendeı túr kórsetip, kóz qıyǵyn syǵalaı tastap edi, ol keýdesin kótere tústi. Biraq burynǵydaı emes, keýdesin qansha kóterse de eńsesi kóterilgen joq. Burynǵy oıly júzin qazir aýyr muń basyp, buryn únemi shattyq oınap turatyn kózinen qazir qorlanǵan yza oty jaltyldaıdy. Keń mańdaıyn kere túskisi kelgendeı shalqasynan tolqyndana jatatyn qoıý qara shashy da búgin kózine qaraı salbyrap ketipti. Biraq sózi áli de kesek. Sáýleniń:

— Men aspannan ózimniń baqytymnyń qanshalyqty bıik ekenin kóremin, seniń jerden kóreriń ne? — degen suraýyna:

— Sońǵy kezde kirpik bitkenniń barlyǵy tikenekke aınalyp ketti, sol tikenekti kózderge kózim túsken saıyn men ózime ózim úńilemin de bir ǵana sonyń qushaǵyn aqsaǵandaı jerge qaraımyn, — dep ile jaýap qatty.

Bul sóz Sáýleniń júregine qatty tıdi. Qattylyǵy sonsha: jańa ǵana asqaqtap, aspandap turǵan jalyny muzǵa aınalyp, tastaı túıildi de, kóz janaryna baryp úıirile qaldy. Sol tańdana qadalǵan otty kózin Nurlannyń aýyr muńly júzine qadaı túsip, onyń qoltyǵynda kele jatqan qolyn ózine qaraı aqyryn tarta bastady.

— Apyr aı, Nurlan aı, men osyndaı soqyr ma edim? Ne kórgenmin? — degen daýsy diril qaqsa da sańq etti.

Biraq ol shyn soqyr bolyp qalsa da, Nurlannyń ony bosatatyn túri joq, janyn janyp qınaı túskisi kelgendeı, Sáýleniń bosanyp ketpek bolǵan qolyn ózine tarta túsip, óksigendeı kókiregine qoltyǵymen bir qysty da:

— Óz kózińe min taǵý úshin aınańa jaqsylap qara, — dedi túsin ózgertpesten.

— Sonda meniń ol aınadan kórerim ne bolmaq, seniń mynaý maǵan jumbaq dertiń be? — dep Sáýle de shıryǵa tústi.

— Joq, óz dertińdi kóresiń.

— Eger ózimniń eshqandaı dertim joq bolsa, meniń bar dertim seniń, sońǵy kezde paıda bolǵan osynaý bir jumbaq syryń ǵana bolsa qaıtemin?

— Oılan, meniń seni súıýden basqa eshqandaı dertim joq.

— Onda menen nege bezbeısiń?

— Bezgim keledi, biraq ol qolymnan keler emes.

— Dertiń bolsam da ma?

— Tipti ajalym bolsań da.

Nurlannyń osy sózi Sáýleniń jańa ǵana jer soǵyp qaýsaǵan kóńilin aspanǵa bir aq shyǵardy. Sol shattyqtyń úmitimen qaıta jabysa túsip:

— Onda menen jasyrǵan syryńdy kimge aıtpaqsyn? — Dep edi, Nurlan ishteı qaıtadan qatýlanyp aldy da!

— Eshkimge, esh ýaqytta! — dedi.

— Nege?

— Aldymyzda jigitterdiń erkesi men ermegi ketip barady. Soǵan taba bolǵyń kelmese tergeýińdi toqtat! — dedi Nurlan, qıys alda ketip bara jatqan Perızat deıtin qyzdy kóz tastasymen nusqap.

Bular Gorkıı atyndaǵy mádenıet parkine qaraı lek-legimen saǵymdaı tolqyndana aǵylǵan sándi toptyń orta tusynda kele jatyr. Sonsha kóp qaýymnyń, ásirese, qarsy kelgenderdiń bularǵa kóz tastamaı ótkenderi az. Nege olaı? Sáýleniń aı júzdi kórki me kóz tartatyn? Joq álde onyń aqsha júzine ózgeshe bir ǵajaıyp sulýlyq berip turatyn móldir qara kózi me? Joq álde jazyq mańdaıyna jarasa bitken qıaqtaı qara qasy ma? Álde qos burymy ókshesine deıin sozylyp jer syzyp kele jatqan qolań shashy ma? Áıteýir osy qyzda ilingen kózdi súrindirmeı jibermeıtin bir sıqyr bar. Sirá, onyń kózinde bolar sıqyry. Óıtkeni onyń kóz janary ózge qyzdardyń kózinen sál úlkenirek edi de, sol janary úlken qara kóz tym nurly edi. Sondyqtan da ony bir kórgen jannyń ózi de atyn bilýdi bir kóksep kete beretin. Al, bulardyń ózderi oqıtyn taý-ken ınstıtýty stýdentteriniń ózderi qoıyp alǵan attary «Qarakóz», «Móldirkóz», «Aınakóz».

Biraq tabıǵattyń bul syıyna masattanyp, ózin arzandatyp júrgen Sáýle joq! Ony Nurlan jaqsy biledi, endeshe onyń jańaǵysy ne sóz? Mundaı sózge Sáýleniń jany aýyratynyn bile tura ol qalaı aıtty? Qalaı qıdy? Álde endigi laıyq kórgeni osy ma? Onda sol sózdi, jat kóńildiń jaralaǵysh sózin, aıta sala janyndaı kort, júregim seniń qolyńda degisi kelgendeı qaıtadan jabysa ketkeni qalaı?

Sáýleni torlaǵan oı shyrmaýy osylar edi, sol shyrmaýdan shyǵa almaǵan kúıi kete berdi, kete berdi.

Bulardan qıys alda bir qyz ben bir jigit ıyqtaryn tıistire, nıetterin súıistire súıkesip barady. Onyń biri jańaǵy sóz bolǵan Perızat deıtin kúlim kózi áldeneni únemi ańsap turǵandaı kórinetin qara tory qyz. Ekinshisi — Pavel Gromov deıtin suńǵaq boıly aq sur jigit.

Perızat — Sáýleniń eń syrlas dosy. Sol dosy dosynyń bar syryn óz syrymen syrlaı túsip Paveldiń qulaǵyna quıyp keledi. Áldeneni raqattana sybyrlap, kúlkisi syńqyldap, býyndary sylqyldap keledi, býyndary sylqyldaǵan saıyn jigittiń qoltyǵyna tyǵyla túsedi.

Onyń osy sáttegi suǵanaq oıyn dál sezgendeı Nurlan surlana túsip:

— Boıaý! Boıaý! Kózdi aldaıtyn sen de bir sıqyrsyń aý! — dedi aqyryn kúrsine kúbirlep. Biraq ol óz keýdesindegi kúıiktiń órtin salyp, janyn órteýshi sol Perızat ekenin sezer emes. Tipti ony qansha súımese de ondaı jamandyqqa qıatyn túri joq, ,tek Sáýleni sonan bólgisi kelgen oımen áldeneni aıtqaly oqtalyp edi, qyz kóz qıyǵyn tuńǵysh ret osy sapar sýyq tastap keledi eken. Sondyqtan, onyń «Nurlan... Nurlan...» dep soqqan júreginiń lúpiline óz júreginiń lúpilin qosqysy kelgendeı jabysa tústi de, úndegen joq. Sáýleniń:

— Sonsha kúńgirleıtin keýdeń qýys emes edi ǵoı, oılanshy, — degen sózine de jaýap qatqan joq.

Iá, ol jaýap qatqan joq, qatatyn da emes. Óıtkeni ol qazir alaı-dúleı kúıde keledi. İshinen birese sylq sylq kúledi, birese eńkildep turyp jylaıdy. Kúldiretin Perızat, jylatatyn Sáýle. Ol bir kezde bar sulýlyqty Perızattyń betinen ǵana kórip, sonyń kórkine ǵana tabynýshy edi, biraq ol syryn ishke búgetin, tipti Perızattyń ózine de sezdirmeıtin. Sol sulýlyqqa tabyna júrip kele-kele, júre-júre sulýlyqtyń adamdy bılep alatyn basqa bir keremet sıqyry baryn seze bastady. Onyń bul sezimin oıatqan sulýlyq Sáýleniń únemi jarqyrap turatyndaı kórinetin jany, únemi jarqyldap turǵandaı kórinetin qylyǵy edi. Sol sulýdy tańdaı bilgen Nurlan «jan sulýlyǵy teńiz túbindegi merýert sekildi kózge ońaı túspeıdi eken aý. Taptym teńimdi, berdim júregimdi seniń qolyńa» degendeı óz júregin Sáýleniń alaqanymen sıpaýshy edi, sol sıpaý osyndaı serýen seıilde júrgende de ádetine aınalǵan edi. Sol ádeti búgin kórine qoıǵan joq.

— Búgin ǵana emes, sońǵy ótken jetiniń ishinde ol ne bir jarqyldap kúlgen emes, ne bir sheshilip syrlasqan emes. Buryn oqyp otyrǵan kitabynyń árbir árpi de Sáýleniń kirpigi bolyp elesteýshi edi, sol jalyn sońǵy kúnder múldem joǵalyp ketti, arazdasýmen birneshe kúndi de zaıa jiberdi, buryn bir saǵat kórmese taǵat taba almaıtyn Nurlanymyz Sáýleni eki kún boıy joqtaǵan joq.

— Bul qalaı, munda qandaı syr bar?

Osyny oılaı-oılaı Sáýleniń basy da qatty, ańsaı ańsaı júregi de taldy. Óz kinásin izdep, ózine-ózi qansha úńilse de, toıdy keıinge qaldyrǵanynan basqa kináni óz boıynan taba alǵan joq..

Ol bir túnniń qarańǵy túneginde sáýle shashyp turǵandaı seziletin lázzaty mol kesh edi. Nurlannyń sol keshtegideı lapyldaǵanyn Sáýle esh ýaqytta kórgen emes-ti. Onyń tabynar táńirisi ózi ǵana ekenin sezip, sol keshte ózi de shalqyǵan edi. Sol keshte Nurlannyń ne degeni túgelimen esinde. «Sáýlesh, jumaqtan úmiti joq biz sıaqtylar úshin ómirdiń bir mınýtyn zaıa jiberý aqylsyzdyq. Sony esker de, sanaýmen eter kúnderimniń biter merzimin aıtshy, ańsaýdyń arqaýyn qıar shaǵyń jetti ǵoı», — dep Nurlan jalyn ata jabysa túsken saıyn Sáýle: «Ata-ananyń rızalyǵyn alaıyn dedim ǵoı», — dep shalqaıa túsken-di.

— Sen meni ata-anasynyń rızalyǵyn alýdy qalyńmalǵa satyp alǵandaı kóretin daraqy qyzdardyń biri dep oılama. Meniń áke-sheshem qansha kóp jasasa da osy ýaqytqa deıin ne kelin túsirýdiń, ne qyz uzatýdyń qyzyǵyn kórmegen jandar. Meniń qýanyshymdy olar da kórsin, meniń qýanyshymmen olar da qýansyn. Men solardyń rızashylyǵyn alaıyn, sol kúni toıymyz bolsyn, — degen edi. Muny Nurlannyń ózi de maqul kórgen bolatyn. Jan janasyp, kóńil jarasqaly osydan basqa bir aýyz qarsy sóz aıtqan da emes, oılaǵan da emes. Sáýleniń bar izgi qasıetteri túgelinen Nurlannyń ózine de aıan, endeshe ol jazyqsyz nege jazalaıdy?

Ótken kúnderdiń bir keshinde osy sheshe almaı júrgen jumbaǵyn Perızatqa aıtyp edi, ol aýzyn kerip sýmańdaı jóneldi: «Nurlannyń bar derti bireý aq, ol — toıdyń keshigýi, osydan basqa túk aýrýy joqtyǵyna men kepil. Endi bylaı bolsyn: men aıtaıyn, sen tyńdaı ber! Eń úlken toıdy elge barǵan soń jasarsyńdar. Pavel ekeýimiz Donbasqa ketip, senderdiń toılaryńdy kóre almaýymyz múmkin. Sen aldaǵy jıyrma ekisi kúngi demalysta qol ustatar toıyndy ótkiz, sol kúni Nurlannyń jarasy jazylmasa, men erkek kórmeıin. Astapyralla, qaıdaǵy sumdyqty qaıdan aıttym? Iá, onan arǵy demalysta, biz toılaımyz. Raqattyń ashyq maıdany sol kúnnen bastalady. O, dúnıe, sol bir emin-erkin eseńgireıtin kúnge bir jetsek eken».

— Toqta, toqta... sen qaıda laǵyp kettiń? — dedi Sáýle oǵan tiksine qarap. — Senińshe qalaı, jazyqsyz basymmen men onyń aıaǵyna jyǵylmaqpyn ba?

— Aıaǵyna jyǵylyp, tizeńdi aýyrtpaı aq qoı, tek «hup» deshi óziń, ar jaǵyn ózim juptaımyn, — dep Perızat ashqaraqtanyp óz múddesine jabysa tústi,

— Al «hup» dedim,

— «Hup» deseń boldy. Men onyń jynyn qazir aq qaǵamyn. Sonan keıin ózi de sáýmeń sáýmeń etip súmeńdep sońyńnan qalmas, buıdalaǵan taılaǵyń bolar da, qaıda barsań sonda súmeńder de júrer, — dedi de, Perızat shyǵa jóneldi. Onyń bul sózi Sáýleni qatty úmittendirgen edi, albyrt kóńil aldanǵysh ta, úmit shirkin aldamshy ǵoı, keshirim surap, qushaǵyn jaıyp turǵan Nurlandy da elestetip edi. Amal ne, onyń bári de, tipti osy sátte shapaq atyp kele jatqan jańa úmit, jas qıaldardyń bári de áp-sátte talqan boldy. Óıtkeni Nurlannyń júregin óziniń alaqanynda turǵandaı kórip, lepirip ketken Perızat jarty saǵatqa jetpesten jer bolyp qaıta keldi de, túk aıtpastan tósegine qulaı ketti. Onymen birge Sáýleniń úmiti de qulap tústi, biraq ol boıyn tez tejep aldy da:

— Nemene, seniń maǵan jasatpaq bolǵan toıyń bastalmastan tarqap ketip pe? — dedi sýyq jymıyspen kúle sóılep.

— Endi kelse qaq júrektiń basynan, joq júrekten emes, kindiginiń tómengi tusynan bir tep, oǵan laıyq toı sol ǵana, — dedi de Perızat yzalanyp eki aıaǵyn kezek sermep sermep jiberdi, — bylaı tep, bylaı... bylaı..

Sáýle taǵy da bir sýyq jymıyp myrs etti de:

— Tepkileýge maldyń da aqyly jetedi. Ol aqylyńdy ózińe qaldyr da, maǵan Nurlannyń ne degenin jasyrmaı da, asyrmaı dál aıtshy, sen ne dediń? Ol ne dedi?

— Pavel ekeýi Dankonyń qala syrtyndaǵy dachasyna ketkeli jatyr eken, men senderdi sondaı bir este máńgi saqtalatyn toıǵa ázirlegeli keldim dep edim, seniń Nurlanyń qarsy aldyma kelip tura qaldy da: «Sen bizdi ólmeıtin mahabbattyń janazasyna shaqyryp kelipsiń ǵoı, Sáýlege sálem aıt, ondaı janazadan buryn óz janazamdy shyǵarsyn!..» — dedi.

— «Ólmeıtin mahabbattyń janazasy?» Bul ne sóz?

— Ne sóz ekenin men de túsine almaı, ózinen surap edim: «Túsinbeseń qala irgesindegi kolhozdyń birine baryńdar da, sol kolhozdyń aıǵyrynan surańdar», — dedi.

Sáýle mundaı sózdi Nurlannan kútken emes edi, qatty tiksingeni sonsha, qaltyrap ketti.

— Anyq pa? Osyny aıtqan anyq meniń Nurlanym ba?

— Iá, anyq seniń eshkimniń ortaǵy joq Nurlanyń, — dep Perızat óz qýanyshyn jalǵan yzamen búrkeı qalyp edi.

Beker, beker, beker! — dep Sáýle bar daýsymen yzalana aıǵaı saldy. — Sen meni aldap otyrsyń!

— Men seni qashan aldaýshy edim?

— Buryn olaı emes sekildi ediń, nelikten ekenin ózim de bilmeımin, dál sen meniń kózime ózimniń birge esken qurbym Perızat emes, qaıdaǵy bir surqıa sıaqty kórinip otyrsyń. Nege olaı? Múmkin, men syrqat shyǵarmyn, kózime qarashy, — dep Sáýle onyń ıyǵynan ustaı alyp kózine kózin qadady.

Ekeýiniń de kózi móldir qara edi, sol móldir kózder birine biri ot shasha qadalysyp qaldy. Ásirese Perızattyń kózi ótkir. Biraq áldebir kináraty bar ma qalaı, onyń kózi tez taıqyp ketti. Sáýle kirpik qaqpastan oǵan áli qadalyp otyr, Perızat kúle sóılep áldeneni ázildep edi, ony estigen de joq. «Sen qyz kimsiń osy? Dosymbysyń qasymbysyń» degen oıda otyryp qalǵan-dy. Bir kezde ol uıqyly oıdan shoshyp oıanǵandaı selt etip atyp turdy da:

— Men qazir baramyn da ne onyń, ne ózimniń, ne seniń janazańdy shyǵaramyn, — dep asyǵys kıine bastady.

«Janaza» degen sóz Perızattyń mıyna kirgen joq, meńireý kisishe máńgirip Sáýleniń kúıinishin de elegen joq.

— Áýre bolma, olar ketip qaldy, — dedi de tósegine qaıtadan qýlaı ketti...

Sáýle sony oılap, qıys alda ketip bara jatqan Perızattan kóz almaı keledi.

Nurlan sol barǵan jerinde eki kún bolyp, keshe keshke jaqyn keldi. Onyń bir jaqtan kelgende óz bólmesine kirmesten Sáýlege keletin ádeti bar edi, bul sapar ol ádetin de umytyp ketti. Sáýleniń ony keler degen úmiti túni boıy aldap, tań qylań bergende baryn úzildi.

— Men ózimniń týǵan kúnimdi bilmeımin, sondyqtan Nurlandy alǵash súıgen kúnim — týǵan kúnim. Ol kúndi erteń toılap ótkizetin bolyppyn. Ol kún erteń. Men ony erteń sol súıgen ózimniń týǵan kúnime shaqyramyn. Eger oǵan da kelmese, kerispespin, — dedi de tańǵa jaqyn jatyp qaldy. Biraq uıqy shirkin de kúı tańdaıdy eken, qıly-qıly qıaldar bılep kórer tańdy kózimen atqyzdy. Kún de shyǵyp, dúnıe jandana bastady, tek Sáýleniń ǵana úmiti jansyz, óıtkeni Nurlan áli joq. Tek osydan bir saǵat buryn dál osy serýenge shyǵar aldynda ǵana kelip:

— Sáýlesh, — dedi Sáýleniń únsiz muńdana qadalǵan oıly kózine tike qaraı almaı ımene sóılep, — búgingi kún seniń, týǵan kúniń ekeni ras pa?

— Qudaı úshin, qytyǵyma tımeshi.

— Men ondaı oıdan aýlaqpyn, sen meni jazyqsyz jazalap otyrsyń.

— Jazyqsyz jazalaýdy biletin sen ǵana, al meniń aıtyp otyrǵanym — shyndyq, óıtkeni sen meniń ózimdi umytsań da, ózińdi súıgen kúnimdi umytýyń múmkin emes. Ol kún úshin ókiner bolsań jolyń áne, esik ashyq.

Nurlan Sáýleniń asyl júregin endi ǵana uqqandaı, asqaq oıyna kózi endi ǵana jetkendeı suqtana qarap únsiz turyp qaldy. Onyń týǵan kúni ne kún ekenin de endi ǵana túsingen sekildi. Ol úshin Sáýlege aıtar alǵysyn ishinen aıtty da, syr bergisi kelmeı:

— Men ókinsem osy aıdyń on besi kúni ózimniń mezgilsiz júrgenime ǵana ókinermin, — dedi.

— Osy aıdyń on besi? — dedi Sáýle qadalyp. — Ol kúni qaıda barǵan ediń?

— Ózimdi-ózim tunshyqtyrǵan saıyn sherlene túsetin jaıym bar, toıyndy tezirek jasashy, bar sherimdi bir-aq aqtaryp aldyńa jaıyp salaıyn.

Sáýleniń qaıaýly kóńiline qanat bolǵan Nurlannyń osy sózi bolatyn. Sondyqtan ol shalqyp keledi, sondyqtan da ol toıdyń qyzyǵynan buryn Nurlannyń sheri tarqalatyn sátin asyǵa kútip keledi. Jasyratyny joq, qushyrlana súıisýdi de ańsap keledi.

Amal ne, bulardyń eshqaısysy da tosyn kelgen tátti úmittiń erteń tas-talqan bolǵaly turǵanyn sezgen joq. Endi birneshe kúnnen keıin jany súıgen. Nurlany men baqytyn qushaqtap qaıtamyn dep júrgen Sáýle Nurlannan aırylyp, eline qasiret arqalap qaıtatynyn sezgen joq.

Bizdiń zamannyń baqyty mol. Ony ala almaıtyn qol burynǵydaı buǵaýly emes, endeshe ómirde bardy ala almasam óz sorym degen oımen keleshegine kóz jiberip,qulashty alysqa sermeıtin Nurlan da kúni erteńnen bastap alýan túrli aýyr qasiretke kezdesetinin sezgen joq, tipti qoltyǵynda kele jatqan Sáýleniń bir tal shashyna zar bolatynyn, búgingi kúnniń erteń armanǵa aınalatynyn ol oılaǵan da emes.

Bular Qyrym kópirine jete bere, kóringen qyzǵa bir jymyn etip bara jatqan buıra shashty, shegir kóz Bólekbasty kórdi. Onyń syrt denesi sulýlaý kelgen bir Qyzyl kóılekti qyzǵa jetip baryp ýaqyt suraǵanyn, ol qyzdyń munyń daýysynan shoshyp selk etkenin de kórip keledi.

— Bólekbas aý, anaý qyzyń yrshyp ketti ǵoı. Sen súıemin dep tistep alǵannan saýsyń ba? — degen Perızattyń kúlkili daýsy shyqqan kezde Bólekbasta jańaǵy elbelek qımyldyń biri qalǵan joq, keńirdegi oqtaý bolyp ketkendeı basy kekjıip, uzyn moıyny sirese qaldy.

— Oı, ózi murty bar sumpaıy qyz eken. Perim, óziń netip jibershi, saǵat qansha boldy eken?

— On birge bes mınýt bar.

— Ol durys emes, bes mınýtsyz on bir, — dep Sáýle sóz ilmegin tastap edi, Bólekbas eki qyzdyń aıtyp kele jatqany bir mezgil ekenin oılamastan qaısysyna senepin bilmesten ańyryp qaldy. Azdan soń qolyn sermedi.

— Áı, qyzdar aı qandy qyzdyrǵannan basqa qyzyqtaryn az qyrsyq jansyńdar aý, — dedi kúrsine sóılep. Ol sony aıta sala jónelmek edi, qyzdardyń qaljyń qarmaǵy jibergen joq.

— Eger basqa qyzyq kórgiń kelse jańaǵydaı qyrma saqaldy qyzdardy izdegeısiń, — dedi Sáýle.

— Ol úshin kózińe jalańash qyzdyń sýreti bar kózildirik kıip al, — dep Perızat qaǵytyp edi, Bólekbastyń ashýy betine oınap shyǵa keldi. Ashýy kelse kózi eshki kózdenip shatynaı qalýshy edi, qyzdardyń aldynda jaıdary bolǵysy keletin ádeti ol erkine jibergen joq. «Óziń jalańash jigitterdiń talaıyn kórgen qyzsyń aý» degisi kelip edi, ony aıta alǵan joq. Tek ishteı býlyǵyp ashýy qoqsyqty kótergen quıyndaı tez kóterildi de, kóp kúlkimen qaıta kómilip qaldy.

Oǵan basqalar kúlse de Nurlan kúlgen joq. Qynjylǵandaı qabaq shytyp, syzdy júz kórsetti.

Sáýle júrisin baıaýlatyp qasyndaǵylardan keıindeı bere aqyryn kúńk etti.

— Sen osy búgelikshe bezildegish dosyńa adamsha júr deseńshi. Keshe mas bolyp kelip Paveldiń kózinshe Perızattyń jer jebirine jetipti.

— Ne dep?

— «Sen shoqyndy qyz, meni nege aldaısyń? Súıemin de kúıemin. Kúıemin de tıemin deısiń. Jeme jeme kelgende ár syltaýdyń quıryǵyn bir ustatyp kete barasyń da, basqalardyń baýryna baryp kiresiń? Bul ne? Osy, sen qyz, eki jigitti qabatynan emýdi qashan qoıasyń?» — dep aýzyna kelgen jynyn qusypty. Perızat dırektorǵa baryp shaǵym etpekshi bolǵan eken, sen renjir dep Pavel jibermepti.

— Men qýanatyn edim, Paveldyń týǵaly jasaǵan qatesi osy bolar. Biraq, ekeýi araz sekildi emes, kóńildesterdeı kúńkildesip barady ǵoı.

— Uıaty azdyń namysy da az emes pe. Ol uıalmastan búgin ózi kelip: «Men keshe mas ekenmin. Perim, keshire gór Perim, nete kór, Perim; dep Perızattyń aldyna tizesin búgip, aımalap súıe berdi.

— Tfý, netken jıirkenishti jan, — dedi Nurlan tistene túkirinip.

— Kimdi aıtasyń?

— Aqyly araqpen birge kelip, birge ketetin osyndaı dúmbilezder dúnıege nesine keledi eken.

— Senińshe onyń mas kezdegi sózi aqyldylyq pa?

— Saý kezdegisinen sál táýirleý.

Sáýle oǵan qaraı qalyp edi, ol ózinen túńildire túskisi kelgendeı túnere qalyp tuńǵıyqtanyp ketti.

— Túsinbeımin, — dedi Sáýle aqyryn kúbirlep.

— Túsinesiń, áli bárine de túsinesiń, túsindiremin, — dedi ol áldekimdi izdegendeı kózin alysqa, ersili qarsyly aǵylyp jatqan toptyń arasyna jiberip, — sulýlyǵy ózimdi de qyzyqtyrsyn meıli, men jany kirsheń qyzdarǵa dushpanymdy da qımaımyn, sen oǵan da túsinesiń áli. — Sáýle mundaı sózdi Nurlannan kútken emes edi, titirkenip ketti:

— Apyr aı, Nurym aı sen ne dediń? Men ne estidim? Kimge attyń mynaý ýly oǵyńdy? — degen daýsy da qaltyrap shyqty.

Dál osy arada ózin nendeı sezim bılegenin ózi de sezbegen boldy, Nurlan Sáýleni bir qolymen qushaqtaı aldy.

— Ol saǵan emes, baqytsyz jigitterge kezdesetin qyzdarǵa arnalǵan oq edi, ańdaýsyzda orynsyz atylyp ketti. Sen Perızatqa aıt, Bólekbastan aırylmasyn.

— Nege?

— Bizdiń ishimizde baqytsyz bolsa, bolatyn sol Bólekbas qana.

— Sonda ol Pavelden Bólekbasty artyq kórmek pe?

— Pavel sekildi jigit ondaı qyzdyń qushaǵyna syımaıdy.

Sáýle ne derin bilmeı ańyryp qaldy, ol syryn ózi de jasyrǵan joq:

— Ne derimdi bilmeı qaldym aý. Osynshama jerlegendeı Perızat saǵan ne jazdy? Álde meselińdi qaıtaryp pa edi?

— Esińde bolsyn, meniń meselim de onsha arzan emes.

— Eger, ózińe sondaı qymbat kórinetin meselińdi men qaıtarsam ne deısiń? Maǵan da aıtaryń osy ma?

— Men óz júregimdi ádil dep bilemin, ol aıtar úkim bolsa ondaı úkimnen sen de qur qalmaısyń, oǵan ımanyń kámil bolsyn.

Sáýle basyn ızep oıyn saılap aldy da:

— Aıtarsyń, aıtarsyń. Ondaı aıtqysh ekenińdi jaqsy tanyttyń. Biraq maǵan aıtar úkimińdi ózińe aıtarsyń, soǵan deıin saý bol, — dep kete berip edi, Nurlan onyń qoltyǵynan ustaı aldy.

— Men ózime úkim aıtý úshin aldymen seniń kim ekenińdi bilip alǵanym jón bolar. Óziń aq aıtshy, durysy sol emes pe?

— A, sen meniń kim ekenimdi áli bilmeı júr me ediń?

— Men bilgen Sáýleni jurttyń bári biledi, men ózimnen basqa jan bilmeıtin Sáýleni bilgim keledi.

— Onda aldymen ózińniń kim ekenińdi bilip al.

— Men ózimniń kim ekenimdi jaqsy biletin sekildimin, jańaǵydaı qatal suraýdy da sońdyqtan berip kelemin.

— Adamnyń ary kim kóringen laılap jaldap ótetin keshenin aryǵy emes ekenin de bilgeısiń.

— Qandaı ádemi sóz. Biraq júrekten kelmeı, tildiń úshine jabysqan jattandy jalǵan sóz bolsa, onan súıkimsiz sóz joq aý.

— Iá, kózsizderge ómirde kúnniń bary da jalǵan.

— Ony qashannan beri bile qaldyń?

— Jeti kún boıy oılanyp, jańa ǵana osydan jarty sekýnd buryn ǵana bildim.

Nurlan bárin uqty. Sáýleniń osy sózinen janyn uqty, biraq burynǵysyndaı lapyldaı qoıǵan joq.

— Sáýlesh! — dedi, sońǵy bir jetiniń ishinde tuńǵysh ret osy sapar jyly sóılep, — tapqanym az bolsa da jeti kún boıy kúndiz-túni oılaǵanym bir ǵana sen. Aıtpaı azap shekkenshe, ózimdi-ózim jep kúnde ólgenshe, bir aq óleıin, sen bir suraýǵa ashyq jaýap bershi. Ótken jeksenbi kúni, men Galısınada turatyn joldastarǵa ketken kúni, sen Perızattyń aldaýyna túsken joqsyń ba?

— Perızattyń aldaýyna? Bul ne sóz? — dedi Sáýle ańyryp.

— Ol sol túni jigitterdiń qyzyǵyn ózi kórip, kinásin saǵan aýdaratyn zymıandyq jasaǵan joq pa?.. Oılanshy!

— Senińshe, aldaıtyn Perızat, aldanatyn menmin á? Onda men Perızattan aqylsyz bolǵanym ǵoı? Senińshe solaı ǵoı.

— Menińshe, olaı emes, oılan!

— Onan aqylsyz bolmasam nege aldanamyn?

— Ótinemin, oılan!

— Jalynsań da aıtarym — sol, — dedi Sáýle qabaq shytty da, qaıta jadyrap Nurlanǵa jabysa ketti, — sen olaı adaspa, janym. Perızat ondaı jalǵan dos emes, ol sen oılaǵandaı jigit qumar da emes, tek jaıdary bolamyn dep ózin-ózi jaralap júrgen jan. Sen ony jazyqsyz jazalama.

— Men adasqanym joq, sen oılan áli de.

— Neshe jyl oılansam da aıtarym sol ǵana, meniń senen keıingi senerim de, serigim de sol Perızat.

Nurlannyń jańa ǵana jadyraı bastaǵan óńi qaıtadan salqyndap sala berdi.

— Onda óziń qaralysyń.

— «Qaralysyń» degen ne sóz? — dep Sáýle onyń betine qadala qaldy. «Sen tirisiń, men nege qaralymyn?» degisi kelip edi, ony aıta alǵan joq.

— Keshilmesteı kináli bolý qaraly bolýdan jenil emes, ol árqashanda esinde bolsyn.

— Ózim bilmeıtin ol nendeı kiná? Sońǵy tilegim osy bolsyn, kúdigińdi jasyrmashy, men nendeı kúná isteppin?

— Men sezgenimdi emes, kórgenimdi aıtyp kelemin.

— Kórgenimdi! Onda ony menen nege jasyrasyń?

— Men bir jeti boıy óz kózime ózim sene almaı dalmyn.

— Eger meni ózińe kúdikti etip kúńgirt kórseter bolsa, aqty qara deıtin ondaı kózdi oıyp tasta, ekeýmizge meniń kózim jaraıdy. Al eger seni súıgen júregim áldekimniń qolyna tıip kirlengen bolsa, ondaı ólekseni julyp al da, ıtke laqtyr!

«Bul ne jumbaq? Qansha úńilsem de ózimdi súıgen júrekti ǵana kóremin, bul qalaı? Álde men sonshalyqty soqyrmyn ba? Onda sonaý bir túngi kórgenderim nemene? Álde men sol túni aljastym ba? Esimnen adasyp aljasqandaı maǵan ne boldy? Joq, munda bir zymıandyq bar. Men sol zulymdyqtyń inine sý quıýym kerek.., Qalaı?»

Nurlan ózimen-ózi osylaı syrlasyp únsiz kele jatyr.

Jańaǵy bir suraýlar Sáýleniń búgingi kúnnen kútken úmitin taǵy da alystatyp jiberdi. Ol Nurlannyń jumbaq syry ońaılyqpen ashylmaıtynyn endi sózdi de, ne isterin bilmeı oıyn ár qıaǵa bir sharyqtatty. «Bul qalaı? Ózi meni shyn súıetin sekildi, súıe tura nahaqtan kúıdirýi qalaı? Álde mahabbattyń men bilmeıtin osyndaı súıip turyp kúıdiretin syry bar ma eken? Onda onyń nesi baqyt? Joq, dál Nurlannyń meni nahaqtan kúıdirýi múmkin emes. Sonda men onyń kóńiline qaıaý salǵandaı ne istedim. Álde ol joqtan syltaý izdep júr me? Fý, men ne dep kettim? Sondaı oıǵa Nurlandy qalaı qıdym? Toqta... toqta... Keshe Bólekbas birdeńeni byqsytqan edi aý, ol Perızat pen qosa muny da shegir kózimen atyp: «Nurlanǵa opa bermegen sender, kimge opa bermeksińder, maǵan ba? Pshtý... Túkirdim ondaı mahabbattaryńa», — dep kete barǵan-dy. Oǵan mundaı sóz aıtqyzǵan Nurlannyń osy jumbaq qylyǵy bolar, men sony bir baıqaıynshy».

Nurlan sekildi Sáýle de ózimen-ózi osylaı syrlasyp alyp osyndaı oıǵa bekindi de, qıys alda ketip bara jatqan Bólekbasty shaqyryp aldy.

— Men búgin týǵan kúnimniń qurmeti úshin alty kisilik toı jasamaqpyn, qyzyń bolsa ertip kel, — dedi.

Sáýleniń bul qurmeti Bólekbastyń kózge kórinip turǵan bar qunyn biraq sypyryp tústi. Onyń manadan beri qorǵasyndaı kóringen jasandy salmaǵy kóbikshe kópire jóneldi. Ol emendeı ıilmes qalpyn qańbaq qyp jiberdi de, elbelektep kelip Sáýleniń qolyn ustaı aldy.

— Prıvetstvýıý ı pozdravláú, Sáýlesh, deı salyp basyn eki ızegennen keıin qaıtadan kekıe qaldy. — Iá, ol toıdy qaıda?

— Osy parktiń ishindegi restorannyń eń arǵy shetkisinde.

— Óte prekrasno, óte horosho! Meni izdep áýre bolmańdar, der kezinde senderdi ózim izdep tabamyn.

Ol sony aıtty da, aıaǵyn sándene basyp alǵa qaraı júrip ketti.

Sáýleniń Bólekbas týraly ne oılaǵanyn ózinen basqa eshkim sezgen joq. Onyń jańa ǵana jıirkengen adamyna endi bulaı jyly shyraı berýi Nurlanǵa unaǵan joq, biraq unatpasa da ún qatpaı Bólekbastyń ózine zil tastady.

— Eı, Búldirgenov joldas, sen sóıleıtin bolsań qazaq, sózin búldirmeı qoıyrtpaqtamaı sóıleshi osy.

— Qoıyrtpaq? — dedi Bólekbas kózin ejireıtip, — senińshe, qazaq sózi men orys sózin dostastyrý qoıyrtpaq, á? Ondaı jańalyq seniń kózińe búldirý bolyp kórinedi, á?

— Oı, bilgirim aı!

***

Kún qyzǵan saıyn qoıýlana túsken sándi top myń buralyp, júz qubylyp, qulpyra tolqyp parktiń ishin dýmandatyp jiberdi. Kók jasyl keń aleıalardyń bári de qazir saǵymnyń arnasy sekildi. Sonyń bári ózine qurmet kórsetý úshin jınalǵan qoshemetshilerdeı shalqyp Bólekbas otyr. Mundaı kez onyń eń batyr, eń sheshen kezi. Biraq ol qansha sheshen bolsa da «netip» deýden qutyla alǵan joq.

— Perim, ydysyńdy beri netip jibershi, Nurlanym úshin ózim bárine bir netkizip jibereıin. «Netkizip» degenim kóterteıin degenim ekenin bile tura nemenege jyrqyldaı qaldyńdar, davaı jyrqyldy qoıyńdar da, bir tamshysyn qaldyrmastan netip netip jiberińder.

Perızat onyń qaltyraı bastaǵan qolyna kúle qarap:

— Qoldaryń sózińe uqsaıdy eken aý. Nurlan, Pavel, qarańdarshy, qandaı ádemi bıleıdi, qarańdarshy, men dál mundaı bıshi qoldy kórgen emespin, — dep kúlim kózin jaǵalaı tóńkere tastap edi, Bólekbas stoldy sart etkizdi.

«Nemene, meniń qolym seniń kóringenge telmirgen kózińnen jaman bolyp pa?» demekshi edi, ony aıta alǵan joq, aıtatyn da edi, Pavel men Nurlan úlgirtken joq. Ekeýi shapshań qımyldap ustaı almaǵanda, stol ústindegi ydystar ushyp túsetin edi, ekeýiniń qoly stolǵa birdeı tıdi de, ekeýiniń otty kózi Bólekbasqa qatar qadaldy. Ún shyǵatyn dármen ekeýinde de joq, óıtkeni aınala syńsyǵan jurt.

— Sen netip bolsań, ketip te bol, — dedi Nurlan tistene sybyrlap.

Bólekbastyń buıralanǵan shashtary múldem úrpıip, kózi múldem ejireıip ketti, biraq astyńǵy erni bir jybyr etti de kezere qaldy, sol kezergen ernimen birge ózi de sazaryp únsiz otyryp qaldy.

«Meni, meniń ózimdi ǵana emes aý, pák janymdy osyndaı oıy lastar kirlemek bolady á? Netken qorlyq», — dedi Sáýle ishteı qynjylyp.

— Dostarym, keshirińder. Kináli meniń ózim emes, — júregim. Nege ekenin bilmeımin, júregimdi bir qyzǵanysh netip ketti.

— Ol neniń qyzǵanyshy? — dep Perızat keýdesine syıǵyza almaı otyrǵan kúlkisin ázilmen tarqatqysy kelip, kúle qarap edi, onyń kúlki oralǵan uzyn kirpigi osy sátte bar sulýlyqty jınap alǵandaı eken, sol sulýlyq júregine naıza bolyp qadalǵandaı Bólekbas bir yńq etti de:

— Seniń qyzǵanyshyń, — dedi.

— Sonda qalaı, meni myna stoldan qyzǵanamysyń?

Bólekbas bir yńq etti, oǵan jaýap qatqan joq.

— Qane, osyny Pavel men Perızattyń baqytty, ómirli, shúbirli bolýlary úshin netip jibereıinshi.

Ol tilegin qabyldaǵan dostaryna razy bolyp, jadyraı bastap edi. Perızattyń myna sózi qaıtadan qamshydaı tıdi.

Ol Sáýleni aqyryn túrtip qalyp:

— Bólekbastyń saǵan arnap shyǵarǵan byltyrǵy óleńi qalaı edi? Týǵan kúnińniń qurmetine sony aqyryn syzyltyp jibershi, — dedi.

— Qyzdar, bizdi qyzǵanysh otyna salǵylaryń kelmese, Bólekbasqa kóp qyzyǵa bermeńder, — dep Nurlan qıas áńgimeniń betin tátti ázilmen buryp jiberdi.

Dál osy mezgilde bulardyń ózderimen birge oqıtyn bir jigit jetip keldi de:

— Nurlan, Pavel, tezinen ózimizdiń partorgke jetińder! — dedi.

— Jaıshylyq pa?

— Senderdi narkom shaqyrtqan kórinedi, meniń bar bilerim sol ǵana.

Habarshy jigit sony aıtty da, áldekimdi izdegendeı kózin jan-jaǵyna syǵalaı tastap kete berdi.

— Narkom?

Nurlan men Pavel sol bir sózden ózderi kútpegen bir jaısyz jaǵdaıdy sezse de, syr bermeı birin-biri ishteı uǵyp tez jadyraı qaldy da:

— Sender alańsyz otyra berińder.

— Bizder keshikpespiz, — degennen basqa sóz aıtpastan ekeýi tura tura bastap edi.

— Apyr aı, — dedi Sáýle bir qolymen óziniń júregin, ekinshi qolymen Nurlannyń qolynan ustaı alyp.

— Ne boldy?

Nurlan oǵan jalt qarap edi, onyń kóz janarynda jańa ǵana jaınap turǵan baqyt sáýlesi álsirep barady eken. Jalǵyz tamshy qany qalmaı óńi de qashyp ketipti. Nurlannyń ne boldy degen suraýyna da jaýap qatqan joq, uzyn kirpigin qaqpastan, oıly kózin bir nysanadan almastan otyryp qaldy, Nurlan Sáýleniń mundaı tiri ólikke uqsaǵan shaǵyn buryn kórmegen edi, sondyqtan ba qalaı júregi eljirese de, birden artyq qaraı almaı, Sáýleniń arqasynan bir qaqty da tura jóneldi.

— Keshikseńder bizdi jataqhanadan tabasyńdar, — dedi Perızat daýystańqyrap.

«Qosh», — dedi Sáýle ishinen. Ony kimge ne úshin aıtqanyn ózi de sezgen joq. Kóńil qushaǵymen Nurlandy qushyrlana bir qushty da únsiz qala berdi. Tipti olar ketken jaqqa qaraǵysy da kelgen joq.

Bólekbas qaz qalpynda. Ol eki qyzdyń ortasynda jalǵyz qalǵanyna máz sekildi. Bir táýiri ol ne aıtýdy oılap sharshamaı aýzyna ne tússe talǵamastan aıta salatyn ádetine basty ma, joq álde sezgen birdeńesi bar ma, áıteýir onyń sózi qyzdardy bir selk etkizdi.

— Ia dýmaıý, qyzdar, jańaǵy ekeýin shaqyrǵan ózimizdiń narkom emes, soǵystyń narkomy, — dedi, — qane solar úshin alyp jibereıik. Olardyń júgin men aq kótereıin, kelińder.

— Toqtashy, sen ne dep otyrsyń?

— Qalaısha? — degen suraý eki qyzdyń aýzynan jarysa shyqty.

— Qalaısha ekenin otkýda znaıý, oıyma qaıdan sap etip, aýzyma qaıdan netkenin de ne znaıý, ıa dýmaıý tak, prosto tak.

Perızat ony kózimen atyp, tisin bir shyqyr etkizdi de:

— Seni de baıym bar deıtin áıel, ákem deıtin bala bolar ma eken? Áı bola qoımas, — dep tisin taǵy bir shyqyr etkizdi.

Sáýle jan-jaǵyna bir qarap alyp, aqyryn kúrsindi de:

— Mundaǵy bar qyzyqty jańaǵylar alyp ketken sekildi, biz de keteıikshi... Joldas ofısıantka, esebińizdi ákelip, aqshańyzdy alyńyzshy, — dep aqshasyn ázirleı bastap edi, Bólekbas bir qolymen Sáýleniń qolyn ustaı aldy da, ekinshi qolyn qaltasyna sala bastady.

— Net, Sáýletaı, net! Men otyrǵanda seniń aqsha netýiń ne godıtsá, meniń jigittik basymdy olaı qorlama, men onda qatty netemin.

Perızat myrs etti:

— Qatty netkeni qalaı?

— Aı, sen qyz aq netýden basqany bir oılamaıdy ekensiń, — dep Bólekbastyń kózi taǵy da ejireıe qaldy.

— Ony aıtqan men emes, óziń ǵoı. Óz sózińnen óziń jerıtin bolsań nege aıtasyń?

— Men netemin degenim joq, ókpeleımin dedim. Sen ony bile tura meniń ókpemdi netýge qaraı súırep barasyń.

Sáýle ekeýiniń de sózin tyńdaǵysy kelmeı, Bólekbasqa zildene ún qatty.

— Mańaıymyzdaǵylardan uıat, bosat qolymdy.

— Joq, ólsem de bosatpaımyn.

— Túsin, sen meniń qonaǵymsyń. Qonaǵyna qonaq bolý — aqyly kedeılerdiń qylyǵy, men ondaı kedeı emespin.

Sáýleniń bul sózi keýdesine tepki bolyp tıgendeı Bólekbas bir yńq etti de, onyń qolyn bosatyp jiberdi.

— Aqshańdy olja et te, jańaǵy sózińniń jaıyn aıtshy, sen nelikten olaı dediń? Soǵys narkomy degen sózdi nelikten aıttyń? — dep Perızat ejiktegisi kelip edi, Bólekbas «prosto tak» deýden janylǵan joq.

— Ol úshin saǵyńdy syndyrmaı-aq, qoı, qazir aq bilemiz, suramaı-aq aıtqyzamyz. Bólesh, bizben birge qoltyqtasyp qaıtýǵa qalaısyń? — dep Sáýle ekeýin birdeı qarmap aldy. Óıtkeni ol Nurlannyń qupıa syryn Bólekbastan tartqysy kelgen manaǵy oıyna qaıta oıysqan edi.

— Onyń qolqalaıtyn nesi bar? — dedi Bólekbas mańǵazdanyp, — mendeı paqyrlar senderdeı sulýlardyń buıdalaǵan taılaǵy emes pe? Sender qaıda júrseńder jabysyp qalmaıtyn kóleńkelerin bolýǵa ázirmin.

— «Sizdeı asyl tap bolsa, basty qalaı shaıqaımyz» degen óleńdi bilýshi me ediń? Sol óleń biz sıaqty qyzdardyń sen sıaqty jigitterge aıtqan óleńi ǵoı. Sol elen ǵana meniń jigittermen shaıqasqym kelgende aıtar uranym, — dep Perızat qarmaq tastap edi.

— Tek esińde bolsyn, bizdiń syrymyz da, synymyz da kóp, synymyzdan óte almaı saǵyń synyp júrmesin, — dep Sáýle Bólekbastyń umsynǵan úmitin qaǵyp jiberdi. Biraq úmiti úzilse de tiline ıe bolǵan joq.

— Synashy, janym, synańdarshy. Ot darıasynan ót deseńder de óteıin, óte almasam óz sorymnan kóreıin de, joldaryńa qurban bolyp eleıin. Jalǵyz ǵana tilegim, meniń keıde ańqaýdyń rolin oınaıtyn ádetim bar, sony sezbeı qalyp ózderiń mazaq bolyp júrmeńdershi, — dep maımylsha maımıa qalyp edi, qyzdardyń ekeýi birdeı ańyryp qaldy.

— Óziń tipti sheshen ekensiń ǵoı, — dedi Perızat oqys kelgen oıyn jasyra almaı, — álgi bir «netip»...«netip» deıtin kekesh sózińdi de umytyp kettiń.

«Mynaý, shynynda, artıs eken, — dedi Sáýle ishinen, — Men muny qolynan keler jaqsylyǵy da, jamanshylyǵy da joq bıshara kóretin edim de, artyq-kemdi aıtqan sózderin baqsynyń sandyraǵyna sanap elemeýshi edim, aldanǵan sekildimin aý. Joq, ol múmkin emes. Dál munyń kim ekenin bilmeýim múmkin emes. Men ondaılyq ańqaý emespin, ańqaý bolmasam, kimniń kim ekenin bilmeýim múmkin emes. Ózimdi-ózim tym kóterip jiberdim aý. Eger ondaı sáýegeı bolsam, Nurlannyń syryn bile almaı nege alas uryp júrmin?»

Onyń nege únsiz qadalyp otyrǵanyn Bólekbas sezgen joq. Sáýleni de tańdandyryp tastadym degen oı men aryq sezimine semirip, soqyr úmiti qaıtadan sharyqtaı bastady. Sol kóbiktengen kóńili tasyp shalqaıa bere jan jaǵyna kóz tastap edi, árkim óz Sáýlesimen otyr eken. bul qansha kúmpıse de eshkim kózine ile qoıǵan joq. Sonan keıin ol áni ekeni, túsi ekeni belgisiz qaıdaǵy bir tátti qıaldyń qushaǵyna kirip ketti. Áldeneni ańsap alysqa sharyqtaǵysy keledi, biraq qanatyn qansha qatty qaqsa da, qıaly qyzdardyń aıaǵynyń arasynan shyǵa alatyn emes.

«Bul qalaı? Bul qyzdardyń sıqyry bar ma? Men nege osylardyń shyrmaýyna orala beremin? Nege... Nege?»...

Ol óz suraýynyń jaýabyn taba almaı mandaıyn shart etkizdi.

Bul kezde Sáýle aqshasyn tólep bolyp, ketýge yńǵaılanǵan edi, Perızat Bólekbastyń kózin ala bere ıek qaqty. Sáýle onyń Bólekbasty tastap ketkisi kelgen oıyn sezip, basyn shaıqady.

— Al, Bólekbasymyz, biz kettik.

Bólekbas uıqydan shoshyp oıanǵandaı selk etip, júregin ezgen oıdy silkip tastap, atyp turdy.

— A, poshlı, poshlı. Tek parkti bir aınalyp óteıikshi, — dep edi, jigitterine jetýdi ǵana oılaǵan qyzdar onyń bul tilegin qabyldaǵan joq, ekeýi eki jaǵynan qoltyqtaı jónelip, esik aldynda kezdesken bir mashınaǵa bir-aq ákeldi.

— Erteń taǵy kelemiz, parkti de sonda aınalarsyń, tilińmen bolsa da bizdi sonda bir aımalarsyń, ázirshe shoferdyń qasyna otyr.

— Perızat, shoferdyń qasyna men úshin sen otyrsań qaıtedi? — dep Bólekbas Perızatqa jalyna qarap edi. ol tysyraıǵan kúıi Sáýleniń qasyna baryp otyra ketti. Sonsoń:

— Meniń aldyma otyrǵyń kelse, júre ǵoı, — dep esikti qaıta ashty.

— Ondaı azapqa jetpisimde de kóne almaspyn, ol úshin ǵafý etińizder, — dedi de, Bólekbas shoferdyń qasyna baryp sylq etti.

Olardyń qysyr kenesi osymen bitken sekildi, árqaısysy óz júregimen alysyp únsiz keledi. Ásirese, Bólekbastyń júregi astan-kesten. Mine, Qyrym kópiri. Ol jańa ǵana Sáýle men Perızatty qoltyqtap, osy kópirdiń ústinde kele jatpaqshy edi, myna jatqan Moskva ózeni de onyń tátti úmitin ózimen birge tolqyndatqan edi. Ol Sáýleni qoltyqtap alyp osy ózendi jaǵalap, sonaý kók jasyl múıisti jaǵalap Kremldiń irgesimen baryp, Qyzyl alannan ótpekshi edi... Sonyń báriniń tústeı joǵalýyn qarashy. Úmit shirkin netken názik, netken aldamshy. Sondaı názik bola tura ajaldan basqany jeńe alatyn adamdy aldaı alady. Netken saıtan bul?

Óz qıalynan ózi osylaı jaralanyp onyń jabyrqaý tartqan kóńiline endigi demeýi Sáýleniń jańaǵy bir sózi.

— «Tilińmen bolsa da bizdi sonda bir aımalarsyń» dedi aý á? Netken asyl sóz. Dál osy sózge teń keletin sózdi myna Perızattar myń jyl oılasa da taba, almas edi. Jan jarasyna em tabatyn sózdi tabatyn sen ǵanasyń aý, Sáýlesh, óıtkeni seniń, óziń asyl jansyń. Sózdiń ondaı asyly asyl jannan shyǵady. Men seni erteńgilimmen emes janymmen aımalasam, eh shirkin sonda men saǵan: «ǵashyqtyq degen bir dertke dýshar boldym, Sáýletaı. Óltirseń de ózin bil, emdeseń de óziń bil, meniń ómirim seniń qolynda. Mine, júregim, julyp al da úkimińdi aıt dep bylaı bir qushaqtasam, o jalǵan», — ańdamaı shoferdy qushaqtaı alyp edi, mashına kilt toqtaı qaldy.

— Siz munan bylaı araqty óz kúshińizge ólshep ishkeısiz, áıtpese erkek pen áıeldi aıyra. almaıtyn aýrýǵa shaldyǵarsyz, — dep shofer Bólekbasty sózben úıeletip tastady.

Shoferdyń sózi Perızattyń kúlkisin, Sáýleniń yzasyn keltirdi.

— E, qudaı aı, ózimiz de kelgen ekenbiz ǵoı, — dedi Bólekbas qynjylsa da úni shyqqanyna qýana sóılep.

Sáýle tıisti aqshasyn tólep jatyp:

— Ákeı, balańyz kóp pe? — dep edi, shofer mıyǵynan kúle qarap basyn shaıqady.

— Muny ne úshin suraǵanyńa túsindim, qyzym, — dedi ol azdan soń. — Myna jigit sıaqty bir ulym bar edi. Aqyly azdaý bolǵan soń qýyp jiberdim, endigi bary ózińdeı bir qyz ǵana.

— Sonda myna jigitke aıtqan jańaǵydaı sózdi sol mendeı qyzyńyzdyń kózinshe de aıta beresiz be?

Shofer kózin syǵyraıta qarap, sol kúlimsiregen qalpyn ózgertpesten:

— Esińde bolsyn, qyzym, men kisi tanı bilemin. Meni «áke» degeniń ras bolsa, me.n seni qyzymdaı kórip aıtaıyn, myna sıaqty jigitten aýlaq bolǵaısyń.

Bólekbas sóz tegeýrinine tótep bere almaıtynyn sezip, mashınadan mana yrǵyǵan edi, jeńilgenin endi ǵana sezgen Sáýleniń jany da onan kem yrshyǵan joq. Ol «keshirińiz» degennen basqa sóz aıta almaı, ózi soqqyǵa túskendeı mashınadan teńselip zorǵa tústi de, mashınasyn syrǵytyp bara jatqan shoferǵa qarap tura qaldy.

— «Jaqsydan — sharapat, jamannan — kesepat». Qandaı danyshpandyq sóz. Oılap qarasaq, halqymyzdyń erte kezdiń ózindegi danalyǵy búgingi sanaly zamannyń danalyǵymen de urandasyp, bolashaq urpaqqa ún qatady. Al bizdiń kúıimiz kóneniń bárin kón etikteı kórip taptap janshyp júre beremiz. Netken dúleılik bul.

Ol ózimen ózi syrlasqandaı osyny aıtty da, júrip ketti. Bólekbas bul sózdiń oraıyna birdeńe degisi kelip: «Ol bylaı ǵoı, Sáýlesh, netkendeı», — deı berip edi.

— Sen neni netseń de bizden aýlaq ketip netshi, — dep Perızat bólip jiberdi.

Ol sony aıta salyp, Bólekbastyń úrpıe qalǵan shashyna da, ejireıe qalǵan kózine de qaramastan tura jóneldi, tek:

— Eı sen qyz osy meni nete berýdi qashan qoıasyń? — dep Bólekbastyń alystan shyqqan yzaly sózin estigende ǵana artyna qarap kúlip jiberdi.

Onyń kúlkisi kúsheıgen saıyn yzalanyp Bólekbas tur.

— Tura tur, sen qyz, osy syqaǵyń úshin janyńdy bir syǵymdarmyn!

Perızatqa degen kegi osymen bitti de, bar oıy Sáýlege aýysyp ketti. «Apyr aý, Sáýleni aqyldy qyz, asyl qyz dep. júrgen men netken ańqaý edim? Biraq men biletin qyzdardyń ishinde onan aqyldysy bar ma, sony bir oılashy. Joq sekildi. Soǵan qaraǵanda áıel halqynyń aqyly baqsynyń jyny sekildi kiresili-shyǵasyly birdeńe bolý kerek. Ǵajap... ǵajap! Bul — men jańa ǵana ańǵarǵan ǵajap. Átteń, qolymnan kelmeıdi, eger kele qalsa «áıelderdiń aqyly nelikten baqsynyń jyny sekildi kiresili-shyǵasyly», bolmasa «áıelderdiń aqyly nelikten baqsynyń jynyna uqsas»? degen taqyrypta dısertasıa qorǵar edim».

Ol osy oıymen qyzdardan aýlaqtaı berdi.

* * *

Sáýle Nurlandardy surastyra kele ańyryp qaldy.

— Narkomǵa shaqyrylǵan sol ekeýi ǵana, bul qalaı? Álde istegen bir qylmystary bar ma eken?

— Bolsa bolar, sońǵy kezde sýyq júristeri kóbeıip ketip edi, — dedi Perızat ázildegen bolyp. Ol ázildese de óz kúdigin aıtyp tur.

Sáýle sýyq túspen jalt qarady:

— Sýyq júristeri qalaı?

— Men dırektordyń kómekshisinen bildim, olardy" «Narkomnyń kómekshisimin» dep telefon soǵyp shaqyrǵan bir qyz kórinedi. Menińshe ol qyz narkomnyń kómekshisi emes, sol ekeýiniń biriniń kóńildesi.

— Seniń basyń qaıdaǵy qoqsyqtardy qaıdan jınaı beredi osy, — dep Sáýle qabaq shytyp edi, Perızat:

— Men pochtaǵa kettim, — dep syrǵı jóneldi.

«Bul ne? Álde bul qyzdyń sezgen birdeńesi bar ma? Basqa aspıranttardyń bári osynda. Ári dıplomyn áli qorǵamaǵan aspıranttardy narkomnyń shaqyrýy múmkin emes. Sonda manaǵy jigit mundaı ótirikti ne úshin aıtty? Álde sol úsheýiniń «urlyǵy» bir me? Nurlannyń sońǵy kezde salqyn tartýy maǵan degen otyn basqa bireýlerdiń jalmap qoıǵandyǵynan ba? Solaı bolýy múmkin aý. Fý, men esimnen adasqan shyǵarmyn, ne dep kettim? Sondaı pasyqtyqqa Nurlandy qalaı qıdym?»

Ol osyndaı oıda turyp esik aldyndaǵy kezekshi áıelden alǵan eki hattyń betine áli qaraǵan da joq. Kózi uzap bara jatqan Perızatta, ol kózinen tasa bolǵan soń ǵana qolyndaǵy hattarǵa qarady.

Hattyń birin kórip qýanyp edi, ekinshisin kórgende ol qýanyshy sýala qaldy.

— Temir!.. Bul kim?.. Sol jastaıynan qaraqshy atalǵan Temir bolsa, ol meni qaıdan biledi? dep hatty ashyp jiberip edi, ishinen ushqysh kıimin kıgen bir sulý jigittiń sýreti shyǵa keldi. — Bul kim? Anyq Temir me osy? Ol aıdaýda emes pe edi? Aıdaýda júrip ol qalaı ushqysh? Bul ne jumbaq taǵy?

Ózine ózi osyndaı suraýlar bere, sýretke úńile qarap turǵan Sáýle, qasyna kelgen Bólekbasty ańǵarǵan joq.

— Sáýlesh, kto eto? Serkeshe sekıgen bireý ǵoı ózi.

— Bul maǵan ǵashyq jigitterdiń ishindegi eń sulý serkesi. Seni jekpe-jekke shaqyrypty, ázirlene ber, — dedi de, Sáýle óziniń sylan júrisine salyp kete bardy.

Bólekbas Sáýle ketken jaqqa qarap biraz turdy da, basyna jóni túzý oı kelmegen soń, qolyn bir-aq, siltedi.

— Podýmaesh, «jigittiń serkesi!» Posmotrım kimniń serke, kimniń teke ekenin, — dep suq qolyn shoshaıtyp alyp taǵy bir siltedi de, esik aldyndaǵy oryndyqqa baryp otyra ketti.

Kenetten esine áldene túskendeı qaltalaryn alasura aqtaryp óziniń sýretin taýyp aldy da, ózine-ózi qyzyǵa qarap:

— Men de hat jazyp sýretimdi qosa netip kórsem qaıtedi, á? Múmkin, meniń sýretimdi de keýdesine neter! Biraq sol qyzdyń jańa jekpe-jegi ne sumdyq osy? Álde ózinen baryp mán-jaıyn surasam ba eken?.. Joq, qazir barýǵa nelzá! Ol qazir menimen sóılespeıdi, sýretpen netedi.

Onyń oılaǵany ras, dál bul mezgilde Sáýle ortadaǵy stol basynda Temirdiń sulý keskinine túıile qarap otyr edi.

— Iá, syrtyń sulý, biraq, ishiń qandaı? Júrgen jeriń lań, qolyń qan, sen bir jyrtqysh ań sekildi emessiń be? — dedi de únsiz túnerip qaldy. Aldynda búktesini áli jazylmaǵan hat jatyr. Aq saýsaqtaryn aýyr qımyldatyp sony ashty.

«Janym Sáýle! Bilem, «jan» degen bul sózim júregińe jaıly tımes! Biraq oılan! Men ótken az kúngi súrgin ómirimde sendeı talaı qyzdardy kórdim, olar meni «janym» degende, men olardy ishimnen «jaýym» deıtinmin. Óıtkeni ol kezde meniń júregim erimeıtin muz, jibimeıtin tas sekildi edi. Sol tas júrekti jibitken bir ǵana sensiń. Sondyqtan «jan» degen sóz birinshi pet saǵan ǵana aıtylǵan-dy. Oǵan meıliń sen, meıliń senbe. Ony senen dál qazir kútip otyrǵan men joqpyn. Meniń ómirden kútken armanym ne? Ony aıtýǵa tilim kedeı, jetkize alatyn emespin. Óziń ashyp, óziń aqtar dep júregimdi aldyńa jaıyp salar em, amalym joq, alystasyń. Bul — ańsaǵan kóńildiń arnaýly nazy. Oǵan taǵy da meıliń sen, meıliń senbe. Tek esińe mynany myqty usta; meniń janym saǵan berilgen, meniń tas júregim sol sebepti erigen. Qanaty synǵan suńqardaı, kók júzinde jazym bolyp ajal zyndanyna qaraı qulaı qalsam sen bolarsyń «Saqta» dep jalbarynar táńirim. Qashan bolsa da bir kezdesermiz, sonda seni ıa júregim, ıa bilegim jeńer. Sen sony esińe myqty, saqta!

Qudalyqtyń quryǵy emes saǵan tastap otyrǵanym, júregimniń buıryǵy aryz etip aıtqanym.

Qyz aldynda uıalshaq bolmasam da, sózge shorqaqpyn, ol úshin ǵapý et, janym!

Temir».

10 – 6 61941 j.

Oılana qalsa baılanyp qalatyndaı Sáýle hatty oqı sala laqtyryp jiberdi.

— Bilegiń bolmasa, júregiń jeńe almas, — dep tez laqtyrǵan edi, qaıta alyp stol ústine qoıdy da, ekinshi hatty oqı bastady.

Durysynda ol hat emes, Qaraǵandydaǵy bir nemere jeńgesi jasaǵan jigitterdiń tizimi eken. Ol Sáýlege ǵashyq jigitterdiń tizimin tizipti de, árqaısysyna ártúrli minezdeme jazypty. Bireýlerdi súmireıte jamandap, endi bireýlerdi shelıte maqtaǵan sózderi Sáýleniń kúlkisin keltirdi. Biraq ol hatty mysqyl kúlkimen jymıa otyryp oqyǵanymen, kenet salqyndaı qaldy.

«Mendegi mahabbattyń ár jaǵany bir uratyn tolqyndaı tolqymaly e.mes, temir qazyqtaı miz baqpaıtynyn, ózimdi myń adam súıse de, meniń súıerim sol myńnyń biri ǵana ekenin ol jigitter qaıdan bilsin. Olar túgili, bir ózin myńǵa balap súıgenim Nurlan da áli bilmepti ǵoı», — dedi ol ishinen, qynjyla sóılep.

Nelikten ekeni belgisiz, oǵan ómirde bardyń bári kúńgirt tartyp ketti. Oılap qarasa, ómirdiń ózi de jumbaq eken, tipti óziniń Nurlandy ne úshin súıgeni de jumbaq.

Ómirdiń jumbaq syrlaryn kezgen osyndaı oılar birte-birte tereńdep, ony hattardan alystatyp áketti. Jeńgesiniń haty stol ústinde qalyp qoıdy da, Temirdiń sýretin ustaǵan kúıi tósegine bettedi. Kózi týmbochkeniń ústinde turǵan Nurlannyń sýretine túsip edi, shoshyp aıanǵandaı selk etti. Úlbiregen názik saýsaqtary álsiz qımyldap sýretti qolyna aldy da, tósegine jantaıa ketti. Nurlannyń sýretiniń ornyna Temirdiń sýretin qoıa salǵanyn ázi de baıqaǵan joq.

— Sen jaqsy jigitsin, biraq keıde tym tuńǵıyqtanyp ketesiń, sonyń ǵana unamaıdy, — dedi Nurlannyń sýretine kúlimdeı qarap.

Eki sýretke kezek qarap jatyp Sáýle ekeýine de qatty ókpelegendeı teris aınalyp ketti. Kinásiz zábirleýdi kótermeske bul da bel baılaǵan sekildi.

Bul kezde esik aldyndaǵy Bólekbas óz sýretine ózi ǵashyq bolyp áli qarap otyr edi. Kózi ilinip ketti de, bir mezgilde:

— Ke-lshi, Sá-ý-le-sh! Kel-shi! — dep qushaǵyn jaıa umtyla berip oryndyqqa jalpıa baryp qulap tústi, Onysy tús bolǵanyna qapalanyp, ornynan tura berip edi, qasyna kelip bir mashına toqtaı qaldy.

— Perızattar keldi me? — degen Paveldiń daýsyn estigende ǵana onyń uıqysy shaıdaı ashyldy.

— E, meni qyz kúzetip otyr ǵoı dep pe ediń... Ózderiń narkom bolǵannan saýsyńdar ma? Mashınalatyp ketipsińder ǵoı, — dedi ekeýine kezek tańdana qarap.

— Narkom emespiz, narkomnan kem de emespiz, — dep Pavel úıge kirip ketti de, Nurlan Bólekbasqa buryldy:

— Biz Donbasqa ketetin boldyq, qazir ushamyz, sen myna mashınamen baryp Sáýleni taýyp ákelseń qaıtedi? — dep edi, Bólekbas murnyn shúıirip.

— Sáýleń eshqaıda ketken joq, osynda! Aspandaǵy juldyzǵa qoly jetse, jerdegi seni qaıtsin ol. Bar kór óziń?

— Neni?

— Jigittiń esrkesin...

Nurlan eshbir oıǵa kelgen joq, tebe shashynan bir silkip qalyp lezde Bólekbasty oryndyqqa sylq etkizdi. Onymen de qoıǵan joq.

— Sáýleniń atyna kir keltiretin mundaı sózdi budan bylaı aıtar bolsań, murnyńdy bet, betińdi jentektelgen et qylamyn, — dep basyn oryndyqtyń arqalyǵyna qaıta-qaıta soqqylap, ashýyn azar basty da ishke ketti.

Nurlan kirgende Sáýleniń kózi uıqyly-oıaý edi. Esikti qaqqan tyrsylynan kelýshi kim ekenin sózdi de, múldem «uıyqtap» ketti. Nurlan ishten dybys bilinbese de, esikti aqyryn ashyp kirip keldi. Nendeı oıǵa bekingenin kim bilsin, áıteýir qatýlanyp alyp qaltasynan bir hatty ala sala jumarlaǵan kúıi kózin Sáýleden almastan ortadaǵy stolǵa jaqyndady. Kózi óz sýretiniń ornynda turǵan Temirdiń sýretine túse ketip edi, júregi muzdap sala berdi. Sáýleniń ózge kinásin keshse de, dál myna qylyǵyn keshý Nurlannyń qolynan keler emes. Túsi múldem sazdanyp, boıyndaǵy barlyq oty oınap kózine shyǵa keldi. Sol ot shashqan kózin Sáýleden bir taıdyrmastan esikke deıin sheginip bardy da, qaıta qaıtty. Sáýleniń nazdanyp jatqanyn ol áli sezgen joq, ózine bildirmeı aqyrǵy ret qushaqtap, aqyrǵy ret súıgisi keldi. Biraq qansha qımasa da namysy jibermedi, mańdaıynan súıgeli tónip kelip qaıta shalqaıdy da, shyǵa jóneldi.

Sáýle óziniń nazdanar shaǵy ótip ketkenin esik sart etkende ǵana sezip, basyn kóterip aldy. Júregi alas uryp áketip barady, biraq jigit sońynan qýa shyǵýdy namys kórip umtyla qoıǵan joq.

Nurlan dalaǵa shyqqan kezde Pavel Perızattyń qushaǵynda mashınanyń qasynda tur eken.

— Sáýle qaıda? — dedi ol túnere shyqqan Nurlanǵa seziktene qarap.

Nurlan onyń suraýyna jaýap qatpastan, mashınaǵa otyra bere:

— Keshigemiz, buzaýsha jalasa bermeı, tezdet! — dedi zilmenen.

Paveldyń kózine onyń qabaǵy tas qıaǵa shókken qoıý qara bulttaı, kózi sol qara bultty tilgilep jarqyldaǵan naızaǵaıǵa uqsap ketti. Nurlannyń qasyna tez jetkisi kelip edi, Perızattyń arbaýynan shyǵa almaı tur.

Perızat uzyn kirpikterin Paveldiń júregine qadap, jibergisi kelmeı kózinen kózin almastan telmire qarap az turdy da, moınyna asyla ketip súıip aldy.

— Kóp zaman kórispeýimiz múmkin, saǵynbastaı bolyp súıip qal, — dep Pavel ázil-shyny aralas qosh aıtysty da, mashınaǵa qaraı júrip ketti. — Sáýleniń betinen bir súıshi men úshin.

Perızat onyń «kóp zaman kórispeýimiz múmkin» deýinde aıtylmaı bara jatqan qupıa bir syr baryn tez aq sózdi, biraq ony qalaı suraýdy saılap úlgirgenshe mashına syrǵı jóneldi.

Dál sol kezde Sáýle de úıden júgirip shyqqan edi, mashına bir buryshtan buryldy da joq boldy. Áldebir aýyr ańsaý esin ýlap bara jatsa da, Sáýle sabyr taýyp, olardyń qaıda ketkenine onsha mán bermegendeı túr kórsetip.

— Ana sylqymdar qaıda ketti? — dedi jaıymen ǵana...

— Donbasqa.

— Donbasqa?

Sáýle qansha bekinse de ózin endi ustaı almaıdy. Jańaǵy sózdi aıtqan Perızatqa jalt qarady, úreıli. daýsy da sańq etti. Kózi de jasaýrap sala berdi, ne isterin bilmeı birese úıge, birese kóshege qaraı júgirip:

— Perızat! Mashına, mashına, — dedi bar daýsymen aıǵaılap. Ol qazirgi sátte ózin-ózi sezgen joq. Kóshege shyǵa sala kez kelgen mashınaǵa qol kóterip, kez kelgen shoferǵa bir jalyndy.

— Aǵataı, jalynaıyn, meni aeroportqa tez jetkize gór!

* * *

Sáýleniń osyndaı aýyr kúıge túskenin sezgendeı Nurlan da jol ústinde qınalyp keledi. Mashınanyń qarqyny ekpindegen saıyn onyń júregi eńirep keledi. Ol qasynda otyrǵan Paveldyń: «Nurlan, saǵan ne boldy?» — degen suraýyna da sazaryp alyp ún qatqan joq.

Bulardy qýa shyqqan Sáýleniń mashınasy alysta, bar pármenimen juldyzsha aǵyzyp kele jatyr edi, myltyq bolyp bir atyldy da, shıqyldap baryp tura qaldy.

Shofer baıǵus túse sala bezektep mashınasynyń jarylǵan dóńgelegin sylqıta sybap bir tepti de:

— Qyzdar, kishkene demalyńdar, — dedi.

Sáýle kózin jasqa bir toltyryp alyp, sóıleýge de, júrýge de shamasyn keltire almaı táltirektep baryp jol jıegindegi kógalǵa baýyryn tósep qulaı ketti. Oǵan ilese shyqqan Perızatta tynym joq. Ol birese zýyl qaǵyp etip jatqan mashınalarǵa qol kóteredi, birese shoferdy asyqtyryp bezek qaǵady.

Býlardy qýyp keledi degen oı Nurlan men Pavelda joq bolatyn da, ekeýi de ókinishte edi. «Men nege ony oıatyp qaralyǵyna kóz jetkizip aqtyq úkimimdi aıtyp ketpedim» degen oı Nurlannyń; «men osynyń tilin nege aldym? Sáýlemen nege qoshtaspadyń. Nege onyń úlbiregen ádemi erninen bir súımedim» degen oı Paveldyń basynan ketken joq. Paveldy jep kele jatqan ekinshi bir oı — ózderiniń osy sapary. «Bul ne? Narkomnyń kózine bizder jańa dáýirdi bastaýshylar bolyp kórinippiz, bul qalaı? Eger, onyń búgingi sózine úńilsek, osy tótenshe komısıa atalyp bara jatqan bizder bolashaqtyń barlaýshylarymyz. Sonda ol qandaı. barlaý? Sonda bizdiń. bir aıdan keıin qorǵaıtyn dıplomymyz qaıda?»

Bul kezde bular qanattaryn jalǵastyra tiresip, tizbektele samsap turǵan alýan túrli samoletterge qarap aerodromnyń alańynda tur edi, Pavel jańaǵy bir ózi sheshe almaǵan jumbaǵyna Nurlandy ortaqtastyrǵysy kelip:

— Osy sen Sáýlemen arazdasyp shyqqannan saýsyń ba? — dep edi, Nurlan ony otty kózimen bir atty da, jaýap qatpastan júrip ketti.

Posadka! — degen daýys kenet sańq etti.

Bular samoletke baryp kirgen kezde, Sáýleler de jetken edi, mashınadan túse júgiristi, biraq úlgire almady. Gúrildep turǵan motor samoletti ala jóneldi de, tunyp turǵan jumsaq aýany syr etkize tilgilep aspandaı berdi.

Sáýle samolettiń aerodrom ústinen bir aınalyp ótkenin tilep, tym bolmasa Nurlanǵa qolyn bir bulǵap, oramalyn bir jelpip qalýdy kóksegen edi, ol tilegi de qabyl bolmaı, samolet sol alǵan betimen aǵyp ońtústikke qaraı samǵap kete bardy.

Samolet birte-birte kishireıip barady. Ol alystaǵan saıyn Sáýleniń armany da alystaǵandaı. Samolet kózden ǵaıyp boldy. Júregindegi bar úmiti sol samoletpen birge joǵalǵandaı Sáýleniń jany múldem qulazyp sala berdi. Kóziniń jasyn qansha tókse de, tónip kele jatqan belgisiz qasiret otyn sóndire alǵan joq, biraq mahabbat oty sol qasiret otymen egeskendeı mazdaı tústi.

Kózi Nurlandar súńgigen aspanda, al oıy onan da asqaq,. óıtkeni ol óziniń sol mahabbatyn aspannan da bıik kóretin edi, neshe kúnnen beri janyn jegen belgisiz qasiretti júreginiń basynan sypyryp tastap, sol bıikke shyǵyp aldy.

Biraq aldaǵy túndi jylaýmen ótkizdi.

Iá, ol túndi Sáýle jylaýmen etkizdi.

Mana aerodromnan qaıtqannan áli jylaýda. Basyn oramalmen tańyp alyp terezege súıenip tur. Jasqa bulaýlanyp isip ketken kózi manaǵy Nurlandar ketken jaqtyń qarańǵy aspanynda.

— Kim? Kim? — deıdi óz ózinen kúbirlep. Ony bir qolymen qushaqtap Perızat tur. Ol Sáýleniń «kim? kim?» dep sharq ura izdegeni kim ekenin sezse de sezbegensip, aýzyn kere, tisin bir shyqyr etkize sóılep:

— E, bul erkekter me, bular raqaty mınýttik azaby bir jyldyq janýarlar ǵoı. Ásirese Nurlan sıaqty opasyzdar. Biz bilmeı kelippiz, onyń ótirik sopylyǵyna aldanyp talaı qyz sorlapty, — dep ol tisin bir shyqyr etkizip edi, Sáýle óksip baryp tósegine etpetteı qulaı ketti. Ne oıy baryn kim bilsin, áıteýir Perızat onan qalar emes, onymen birge qulap, bir qolyn Sáýleniń beline salyp áli kúńirenýde.

— Esil kóz, esil kóz! Bosqa bulaýlanyp qor bolǵan. Oıbaı aý, bul erkek degender jyndy kóbelek emes pe, sol úshin kózdiń jasyn qorlamasańshy. Ol kóbelegin erteń –aq elbektep keledi, sol kezde sen: «Mine, saǵan arnaǵan meniń mahabbatym», — dep keýdesinen sylqıta bir tep.

Sáýle onyń, manadan bergi sóziniń birde-birin tyńdamastan Nurlanmen saıysyp jatyr.

— Eh, Nurlan, Nurlan, asyqpa, pasyqtardyń oıyna aldanǵanyń úshin tartasyń jazańdy. Túsersiń meniń tabanyma, túsersiń. Sen meni jazyqsyz jazalasań, men seni sol qylyǵyn úshin jazalarmyn, jaralarmyn janyńdy. Perızat, men tunshyǵyp baramyn, sen óz tósegine baryp jatshy.

— Qudaı ámiri, kólikten ekenin ózim de bilmeımin, áıteýir jigitter úshin jylaǵan qyzdardan jek kórerim joq, sondyqtan bolar, senen dál qazir ózimniń de bezgim kelip jatyr.

— Bezseń tezirek bezshi, tezirek... tezirek, — dep Sáýle ony keri serpip jiberdi, daýsy da qattyraq shyǵyp ketti.

— Janym aý, sonshama men pe jazdym? — dep Perızat Sáýle keri serpigen saıyn jabysa tústi.

— Janym jalǵyzdyqty tilep jatyr, erteń ertemen sol parkke taǵy da baramyz, jat ta uıyqtashy.

— Jeti saǵat boıy jyladyń, bir túnge sol jeter, sen uıyqta... Uıyqtaısyń ǵoı?

— Uıyqtamaǵanda sol únin óler deımisiń.

— Mine, aqyldy sóz. Jigitter úshin uıqyny bólýdiń ózi obal, solaı emes pe?.

— Solaı... solaı.., endi rızasyń ba? — dedi Sáýle tary da daýystańqyrap.

— Rızamyn, janym, rızamyn. Paveldiń búgin ketetinin bilgendeı túnimen uıqy kórgen joq edim, qulaǵaly otyrmyn, qaıyrly tún tileımin, saý bol, — dep Sáýleniń betinen bir súıdi de, óziniń tósegine baryp qulaı ketti.

Ony uıqy jeńgeni ras eken, basy jastyqqa tıer-tımesten tynysy sıreı qaldy.

Sáýle oǵan bergen ýádesin oryndaı alǵan joq, esine áldene túskendeı kenet atyp turady da, stolǵa, onan terezeniń aldyna kóz jiberdi. Aýzynan manaǵy: «Kim? Kim?» degen suraý áli túser emes. Sol sózdi kúbirleı júrip stoldyń tartpasyn, kitaptardyń arasyn aqtaryp taba almaı dal bolyp az turdy da:

— Tym bolmasa sýretin de qaldyrmapty... Sen osyndaı tas júrek pe ediń, Nurlan aý... Nurlanym aý... — deýge ǵana shamasy keldi, kóziniń jasyn býlyǵa tógip, tósegine qaıtadan qulap tústi.

Kim bar jazyqsyz arýdy aımalap, jaraly janyn jelpıtin? Kim bar onyń qara shashynan. sıpaıtyn? Eshkim joq.

Ol bar baqyty kóziniń jasymen birge tógilgendeı egilip az jatty da, bar denesi lapyldap bara jatqandaı ah uryp kórpesin serpil jiberip qaıtadan óksip qoıa berdi.

— Men be ekenmin adamdyqtan aırylǵan saıqal? Men be ekenmin jalǵan mahabbatqa bylǵanǵan saldaqy?

Onyń jalyndaı lapyldaǵan alasurǵan júregin terezeden syǵalaǵan aı sáýlesi ǵana aımalap, «Nurlan...» dep soqqan júregin aı ǵana tyńdady.

EKİNSHİ TARAÝ

Kórer tańdy kózimen atqyzǵan Sáýle Perızatty ertip aldy da, ertemen keshegi parkke tartty. Ondaǵy oıy keshegi kúnniń elesimen es jınap, kóńil jubatpaqshy. Mine, keshe ǵana Nurlanmen qoltyqtasyp ótken Qyrym kópiri. Mine, gúli jupar shashqan saıasynan bastap, irgesin tynym tappastan aımalap jatqan darıasynyń tolqynyna deıin saýyqtyń. sándi sahnasyna aınalǵan parktiń ishi. Bári de keshegi qalpynda, bári de sán-saltanatymen gúl-gúl jaınap qulpyryp tur. Biraq úmit shirkin Sáýleni taǵy da aldapty. Kóńilge qaıaý tússe qıal da baıaýlap, tipti múldem jaıaýlap qalady eken. Qam kóńildi Sáýlege mynaý keshegisinen de sándi, halqy keshegisinen de qalyń, sán-saltanaty keshegisinen de molaıa túsken park kók jasyl aleıasyna deıin qulazyǵan dala sekildenip ketti. Ózi úshin Nurlansyz ómir nursyz ekenin Sáýle endi ǵana bilgen sekildi. Nurlannan basqanyń bári jat bolyp, tipti jaqyn dostarynyń ózi de endi alystap ketkendeı sezindi.

Bul parktyń Gorkıı atalǵandyǵynan ba Sáýle onyń kók qanat kóbelekterine de qyzyǵa qarap, daýylpazdy kóz aldyna jıi keltiretin. Keıde ózi teńiz jaǵasyndaǵy bıik jartastyń basynda turyp, tómende, kók buıra tolqyny týlap jatqan jaıqyn teńizdiń betinde, bultty aspanyn jarqyldatyp naızaǵaımen asyr sala oınap, daýylǵa qarsy samǵap kele jatqan daýylpazǵa qushaǵyn jaıyp, tósin tósep turǵandaı, keıde sol daýylpazben birge aspanda samǵap bara jatqandaı sezinetin. Búgin sol elestiń biri de joq, bári de saǵymdanyp baryp qaıdaǵy bir qara tumanǵa súńgip, joǵalyp jatyr. Sol tumannyń ishinen Nurlannyń izin ǵana kórgendeı Sáýleniń jany qapalana tústi. Qapalanǵan saıyn álsirep, kez kelgen orynǵa otyra ketip, kóp otyryp qalsa órtenip ketetindeı qaıtadan ushyp túregelip beti aýǵan jaǵyna qaraı sendele berdi. Bar demeýshisi de, demeýi de qoltyǵynda kele jatqan Perızat. Qandaı tuńǵıyqqa batsa da endigi bar qarmaıtyn taly álsiz, túbinen julynǵaly turǵanyn ol áli sezgen joq. Tek Perızattyń:

— Sol qarasy óshkirdiń qarasy onan ári óshsin, ondaı opasyz úshin kózdiń jasyn qorlamaı qaıtaıyqshy, kún jaýǵaly keledi, — degen sózin estigende ǵana ol Perızatqa eń alǵash osy arada tistenip tura qaldy. «Apyr-aı, Perızat aı, sen osyndaı betpaq pa ediń? Betpaq bolmasań mundaı sózdi aıtýǵa aýzyn qalaı bardy? Álde Nurlanda ketken bir óshiń bar ma edi?» degisi kelip qadalyp tur. Biraq ashýdyń tartysyna túsip az turdy da:

— Nurlandy ne deseń de ózińe aıtshy., óz ishińe syıǵyza almasań tek maǵan estire kórmeshi, — dedi.

Ol sony aıtty da, Perızattyń endigi sózin tyńdamaıtyn tur kórsetip alysqa qarap edi, manaǵy bir kezde kók jıekten qyltıǵan kók ala bulttar kók torǵyndanyp alyp, aýyr salmaqpen aqyryn kóterilip keledi eken. Aspan zańǵarynyń ár jerinde bir shókimnen qańǵyp, qalqyp júrgen aqsha bulttar da birine-biri janasa bastapty.

Sáýleniń kózi aspanda bolǵanymen, oı qanaty jer baýyrlap jatyr edi, Perızat sony kóre qalǵandaı:

— Men kópten beri seniń kózińnen bir aýyr azapty kórgendeı bolamyn. Aıaýly Nurlannyń atyna aýyr qarǵys aıtqyzǵan da seniń sol qasiretiń. Ózińmen birge qınalaıyn, sol azabyńdy maǵan da bólip berseń qaıtedi?

Sáýle kenet jalt qarady. Kózin Perızattyń kózinen almastan aýyr qımyldap qaltasynan bir hatty aqyryn aldy da, Perızattyń kózine tosa qoıdy.

— Men ony aıtý úshin sen aldymen mynany jazǵan kisiniń kim ekenin aıt!

— Bul ne? — dedi Perızat úreılene qarap.

«Bul meniń qasiretim, seniń qanjaryń» degisi kelip edi, jetpeı aıtý aqylsyzdyq bolatynyn sózdi de:

— Seniń kózińe túsken meniń azabym osy, — dedi de shetkerirek turǵan bir oryndyqqa otyra ketti.

Perızat hatty ishinen oqı turyn aıtar jaýabyn da saılap aldy:

— Mynany jazǵan adam emes ıt qoı, ıttiń úrgenine qınalǵandaı saǵan ne boldy?

— Meni keıin esirkersiń, kinály bolsam úkimimdi de sen aıtarsyń, ázirshe sen osy hattyń ıesin aıtshy.

— Onyń kim ekenin men qaıdan bileıin.

— Oılan!

Perızat onyń «oılan» degen sóziniń ózin oılap sileıip qaldy. Biraq qansha oılansa da:

— Neni oılaımyn? — degennen basqa sóz aıta alǵan joq.

— Neni ekenin de oılan!

Perızat seziktendi de, endi sony sezdirmeýge tyrysyp ishinen typyrlaı bastady.

Osydan on shaqty kún buryn stýdentterdiń bir úlken jıylysynda Nurlan sovet jastarynyń adamgershilik qasıetteri jaıynda baıandama jasaǵan edi. Myna hattyń ıesi sol baıandamanyń jastardyń mahabbaty jónindegi bólimine qatty tıisipti.

Nurlan óziniń baıandamasynda alǵashqy mahabbatty ardaqtaý kerektigin, «kóringenge kóz súzgen kóńil arsyzdyqqa» uryný sovet jastaryna jat qylyq ekenin aıta kelip: «Talǵamastan myńdy súıgenshe, tandap júrip birdi súı, seniń mahabbatyn máńgilik mahabbat bolsa ǵana naǵyz adamsyń, kóshpeli mahabbat maldan da tabylady», — degen edi. Myna hattyń ıesi, ásirese, osyǵan tıisipti. «Mahabbaty máńgilik bolý úshin ne kóz uıalatyn teń qosylǵan aqyldylar, ne kóz uıaltatyn kóriksiz bolý kerek. Biraq ómirde ondaı teń qosylǵandar bolǵan emes. Óıtkeni adam balasy óziniń qandaı ekenin eshýaqytta dál bilgen emes. Nurlan Taımanov osyny nege oılamady eken? Eger tym kórikti bolsa eń aqyldy qyzdardyń da aqymaq bolyp ketýi ońaı ekenin, ondaı qyzdardyń táni taza bolǵanymen, jany kirsheń keletinin baıandamashy joldas qalaı bilmeıdi eken? Oǵan kerekti aıǵaqtar óziniń aınalasynan da tabylatyn edi ǵoı. Óziniń sondaı ańqaýlyǵy — zamandastaryna usynar úlgisi, — depti. Oǵan ózinshe keltirgen jasandy, jalǵan dálelderi kóp. Sol kóp dáleldiń biri etip atyn atamaı sulý symbatyn sýretteı kelip Sáýleni de kirgizipti. — Aqylyna kórki saı kórinetin osy qyzdy adastyryp... kórseqyzarlardyń jolyna salǵan azdyrýshy ázázilder kimder? Basqany bilmeıtin, sol ázázilderdiń eń basty atamany — baıandamashy Nurlan Taımanovıchtiń ózi. Endeshe, bizdiń ol qyz úshin aıyptaıtyn basty aıypkerimiz de sol. Óıtkeni, biz, mysaly men ózim, jaqsy bilemin, ol qyzdyń keýdesinde úlkendigi jalǵyz túıir burshaqtaı ǵana altyn tústi meńi bar. Sony basqalardyń bárinen buryn kórgen basty aıypker sol», — depti.

Nurlannyń júregine qara túınek bolyp qadalǵan dert osy meń edi.

Bul qalaı? Qos almasynyń dál ortasynda sondaı meńi bary ras, ony Nurlannan basqa jan kórmegeni Sáýleniń ózine aıan, al Nurlannyń ony pash etýi múmkin emes. Sonda myna hattyń ıesi muny qaıdan biledi?

Sáýleni qınaıtyn jumbaq osy.

Sáýle qıalyn qansha sharyqtatqanymen bul jumbaqtyń sheshýin taba alǵan joq. Ol ǵana emes, Nurlandy ózinen alystatyp bara jatqan munan da bir zulymdyq bolǵanyn ol áli sezgen de emes.

Ótken demalys kúni Nurlan men Pavel qala syrtynda turatyn bir joldastarynyń úıinen saǵat túngi birdiń kezinde qaıtqan edi. Jataqhanaǵa mezgilsiz kelgenderine qysylǵandaı jurttyń uıqysyn buzbas úshin dálizde ekeýi de aıaqtarynyń ushynan basyp kele jatty. Olar uzyn dálizdiń orta tusyna jetken kezde, Sáýle men Perızattyń bólmesinen ózderine belgili bir saıqal jigit urlana basyp shyǵa berdi. Ol Nurlandardy baıqaǵan joq. Qaıta burylyp arjaqtaǵy bireýdiń betinen shóp etkizip súıe sala ári qaraı syrǵı jóneldi. Nurlan men Pavel ań-tań. Ekeýi óz kózderine ózderi sene almaı:

— Sen eshteńe kórdiń be?

— Sen she? — dedi ekeýi birine-biri ańyra qarap. «Eki qyzdyń qaısysy opasyz?» degen suraý ekeýiniń de kózinde tur.

— Qaısymyzdyki ekenin bilmeımin, áıteýir birimizdiń namysymyz taptalypty. Men sony kórip turamyn, — dedi Nurlan.

— Meniń de kórgenim sol. Sonda qaısymyzdyń? — dedi Pavel sezgish júregi áldeneni sezgendeı dir ete qalyp, — qyzdardyń syryn bilýge sen mamansyń ǵoı, jasyrmaı aıtshy.

— Jasyrma deseń aıtaıyn, menimshe, taptalǵan setı namysyń.

Qaltasynda belgisiz bireýdiń Sáýleni «opasyz» etip kórsetken haty júrse de, myna saıqal jigittiń sýyq júrisi ol kúdikti qoıýlandyra tússe de, Nurlan Sáýleni jamandyqqa áli de qıǵysy kelmeı, kináliniń kim ekenin aıtyp úlgergenshe bolǵan joq, syrttan Perızat jetip keldi.

— Pasha! — dedi ol Paveldy kele qushaqtaı alyp.

— Perızat! — degen sóz eki jigittiń aýzynan úreı ala shyqty. — Sen mezgilsiz neǵyp júrsiń? Sáýle aman ba?

— Sáýle uıyqtap jatyr. Men júregimniń ustamaly syrqaty ustap, keń bólmeden bir juǵym dem taba almaı, túnimen dalada júrdim. Sonda da basylar emes. Tipti jarylǵaly tur. Pasha, tyńdashy! — dedi ol demige sóılep, júregin Paveldyń qulaǵyna tosty.

Shynynda, onyń júregi týlap tur. Biraq .aýrýdan emes, júgirýden. Óıtkeni, jańaǵy saıqal jigitpen tabaldyryq ústinde súıisken osy qyz bolatyn. Ol kele jatqan býlardy alystan kórip qalǵan edi de, jigitti tez jóneltip jibere sala, ózi terezeden ytqyp syrtqa shyqqan edi. Endi kelip pák jan bola qaldy da, eki jigitti birdeı aldap ketti. Óziniń kózine de, qulaǵyna da sene almaı oı tolqynymen teńselip baryp Nurlan esikti asha sala shamdy jaǵyp jiberip edi, Sáýle eshqandaı aıarlyǵy joq, taza jannyń sábı uıqysynda balqyp jatyr eken. Nurlan óz oıynan ózi uıalǵandaı kúıge tússe de, kórgenderiniń qaısysyna senerin bilmeı shyǵa jóneldi.

Sonan beri Sáýlemen tildeskeni keshe ǵana edi. Onda da «sol túni sen Perızattyń aldaýyna túsken joqsyń ba?» degen suraýdan ári bara almaı jumbaq kúıinde tastap ketti. Munyń aqyry úlken ókinishke soqtyratynyn ol sezgen joq,Al, Sáýle bolsa, Perızattyń bul zulymdyǵynan múldem habarsyz. Onyń túnimen «kim, kim» dep oı kezdirip izdegeni de tek osy hattyń. ıesi ǵana. Endi bir surqıalyqtyń bir izin osy Perızattan tapqandaı qadalýda. Onyń, «oılan» degen jaı sóziniń ózi Perızattyń janyn sýyryp barady, sondyqtan da ol ne derin bilmeı, aýzyna ne tússe sony aıta salyp typyrlaýda.

— Túndegisi esine tússe kúndiz de shyqylyqtaı beretin qandaı saýysqan edi tap bolǵanyń? dep múláıimsı qalyp edi, Sáýle barlyq yzasymen jalt qarady.

— Ne dediń? Men be seniń kez kelgen saýysqan bir shoqıtyn tiri óleksedeı kórgeniń? Joq álde... — deı berip edi, Perızattyń beti dý etti. Biraq qan bolyp qaınap betine oınap shyǵa kelgen uıat otyn jalǵan ańqaýlyqpen tez búrkep jiberdi.

— Meniń aýzym sondaı shyqyldaǵysh saýysqandardan talaı kúıgen-di. Jazyǵym ózimniń ondaı baqytsyzdyǵymdy jasyrmaı, seni saqtandyrǵanym ba?

— Saqshym bolǵanyń úshin aıtar alǵysymdy keıin estirsiń, ázirshe sen maǵan osy jazý kimdiki ekenin aıtshy.

Perızat hatty qolyna qaıta alyp, qansha úńilse de jazýdy tanyǵan joq.

— Men ómirimde kórmegen jazý. Ózi birneshe adamnyń jazýy sekildi.

— Birnesheý emes, izin búrkeý útpin jazýdy bultalaqtatqan bireý. Kim bolsa da meniń keýdemde sondaı meń baryn Nurlan ekeýińnen de jaqsy biletin bireý. Nurlannyń aıtýy múmkin emes, basqalar seken ǵana estıdi. Nege aıttyń demeıin, demeske ant bereıin, tek kimge aıtqanyńdy jasyrmashy.

Perızat sal oılanyl baryp, basyn shaıqady.

— Joq, eshkimge aıtpaǵan sekildimin.

— Oılan?

— Oılanyp aq otyrmyn aý, biraq, kimge aıtqanymdy tab.a almaı sorlap otyrmyn.

— Bireýge aıtqanyń anyq, qon.

— Joq — dep Perızat sasyp qaldy. — Aıtýdyń qısyny joq sekildi.

— Bulańdama!

— Toqta... toqta, men bulańdasam jigitterdiń aldynda bulańdaımyn, sen meniń qytyǵyma tıe bermeı, oılanýyma mursatana ber, — dep Perızat ótirik ójettenip aldy.

— Boldyń ba oılanyp?

— Toqta... Byltyr elge barǵan kezimizde bireý birdeńe dep edi aý, ne dep edi, janym aý?.. E, e esime jańa tústi. «Sáýleniń keýdesine bitken altyn túıme bary ras pa?» — dep edi aý. Sol kim edi janym aý?

— Oǵan sen ne dep ediń?

— Iá, bary ras, biraq ol altyn emes, kúndiz-túni birdeı jarqyrap turatyn gaýhar. Men kitapty túnde ylǵı ol uıyqtap jatqan kezinde sol gaýhardyń sáýlesimen oqımyn dep, seni bir jer júzinde joq keremeti bar adam etip shelıtkenmin. Sol kim edi janym aý? Ózi erkek pe edi, áıel me edi?

Sáýleniń shydamy munan árige jetken joq.

— Erteń ózińe sor bolyp jabysyp, or bolyp qazylatyn ótirikti ne úshin aıtyp otyrsyń? — dep birden sart etti.

— Senińshe men ótirik aıtyp otyrmyn ba, — dep Perızat sazbettene qaldy.

— Menińshe ǵana emes, ózińshe de solaı.

— Qalaı?

— Suraýyńa suraý, áıel adam meniń meńimdi surap qaıtedi?

— Eger ol Nurlanda ketken esesi bar qyz bolsa, seni onan bezdirýden aýyr jaza taba almasa...

— Sen ózińdi aıtyp otyrǵan joqsyń ba? — dep Sáýle sózin bólip edi:

— Nurlanda meniń esem qashan ketken edi? — dep Perızat yrshyp tústi. Biraq ol qansha yrshysa da, Sáýle qatýly qalpyn ózgertken joq.

— Nege ekenin bilmeımin, maǵan seniń eseń talaıda ketkendeı kórine beredi. Bólekbas kele jatyr, oǵan syr bildirmegeısiń.

Perızat Bólekbastyń kózin aldaý úshin ótirik jaıdarylana bastap edi, kenet ózgere qalyp aqyryn kúńk etti.

— Aıtpaqshy, sen osynyń tamyryn basyp bir baıqashy, senimen ishteı óshtiń biri osy sekildi.

— Sen munymen de syrlasyp pa ediń? — dep Sáýle ańdaýsyzda bir ilip qalyp edi, Perızat bar kegimen qadala qaldy.

— Sáýle, shydamnyń da shegi baryn umytpaǵaısyń. Sende bar kórik mende de bar, sende bar namys mende de bar, eki namys birdeı taptalsyn demeseń mynandaı shylaýyńdy toqtat.

Sáýle ony bir qolymen qushaqtap aldy, ishinen aıap ta ketti.

— Nege ekenin bilmeımin, ómirimde tuńǵysh ret búgin ashýlanýdamyn. Sol ashynýdan aǵat sózder aıtylyp ketse keshir, baýyrym.

Jan-jaǵyna mańǵazdana qarap, mań mań basyp Bólekbas keledi. Júrisi qandaı mań bolsa, sózi de sondaı pań.

— Amansyńdar ma, meniń altyn qaryndastarym, — dep ol ár sózin salmaqtap, keýdesin kere túskisi kelgendeı kergip qol usynyp edi, Sáýle ony qaǵyp jiberdi.

— Qan sasytpaı tart ári.

— Qan sasytpaı?

— Iá?

— Meniń qolym ba qan sasıtyn?

Bólekbas Sáýleden mundaı sózdi esh ýaqytta kútken emes edi, sondyqtan ol óziniń jańaǵy siresip qalǵan kerdeń qalpynan lezde aırylyp qaldy. Biraq jasıtyn emes, Sáýleniń oń jaq tizesin basa otyra ketip, bir yńq etti de:

— Sáýletaı aý, esiń durys pa? Burnaǵy kúni «qandy aýyz» dep ediń, keshe «keselsiń» deńkek ediń, búgin bulaı dep netesiń. Ańdaýsyzda aıtylǵan júgi bir sózdiń jazasy ma sonyń bári, joq álde jańadan taǵar aıybyń bar ma maǵan?

— Bar, ol — mynaý! — dep Perızat jańaǵy hatty jazyp jiberip Bólekbastyń kóz aldyna tosyp edi, onan buryn Sáýle julyp aldy.

— Jamanshylyqtyń jarshysy bolǵan mundaı dostyǵyńa raqmet.

Bólekbas ań-tań. Ol mańǵazdanyp eki qyzǵa kezek qaraıdy, qaraıdy da jymıady, jymıa bere ózinen-ózi jym bolady.

— Qyzdar, men birdeńe bilsem, sender túnimen uıqy kórmegensińder, — degen sózi ǵana myǵym.

— Onyń ras, — dep Sáýle ony jyly shyraımen shyrmaı bastap edi.

— Ómirińde qyzben birge uıyqtap kórgen joqsyń, bizdiń túni boıy uıqy kórmegenimizdi qaıdan bilesiń? — dep Perızat ázil tilimen shymshyp aldy.

— P-á-le, myna qyzdyń maqaýyn qara. Sen óziń meni sofy kóredi ekensiń ǵoı. Álde ózińnen basqa qyz joq dep oılaısyń ba?

— Sofy bolmasań, bizdi basqalardan qyzǵanyp ańdyǵan jigit shyǵarsyń, jigit bolsań aıtshy, biz qaı jigittermen túnedik, — dep Perızat onyń búıirinen túrtkileı bastap edi.

— Kimmen birge túnegenińdi óziń bilmeseń myna Sáýleden sura, — dep Bólekbas Sáýlege taǵy da tıisip edi, Sáýle onyń dýdyraǵan shashynan ustaı alyp, shalqasynan oryndyqtyń arqalyǵyna bir aq urdy.

— Joq, sen bárin de bilesiń, búgin bilgenińniń bárin de aıtasyń.

Osy kezde bulardyń tý syrtynan bireýdiń myrs-myrs kúlip:

— O, keremet, keremet! Qaıda kórsem de Bólekbasty kileń jaqsy qyzdardyń qushaǵynan kóremin, bul netken baqytty jigit! — degen daýsy shyqty.

Býlardyń ınstıtýtynda Shaltaı degen eki jigit bar-dy. Joldastary olardyń birin «bala Shaltaı», ekinshisin «shala Shaltaı» deıtin. Al, Nurlan «shala Shaltaıdy» «shal Shaltaı» deıtin. Óıtkeni, ol ekeýi qurdas. Bul kelip turǵan sol Nurlannyń qurdasy shal Shaltaı eken. Nurlannyń muny «shal» deıtin jóni de bar, óıtkeni jastyqtyń eshbir nyshany onyń boıynan kórinbeıtin. Óńiniń jastyǵy bolmasa, kádimgi ańqaý shalǵa uqsaıtyn. Ol oıyn-saýyqty da az súıetin. Kıimdi de óte jupyny kıinetin, kózinde kózildirik, bir qolynda taıaq, ekinshi qolynda kitap bolatyn. Qaıda júrse de bul úsheýin tastaǵan emes. Búgin de sol saltyn buzbapty.

Sáýle Perızatpen eki arasynan oryn usynyp:

— Jaqsy keldińiz aý, munda otyryńyzshy, dedi.

Shaltaı kelip otyrǵansha bolǵan joq, Sáýleniń ýysynan qutylǵan Bólekbas ornynan atyp turdy da:

— Munda otyr, Shalteke, munda otyr. Bul qyzdar seni ortaǵa alyp netkeli otyr, — dedi.

— Qultaıdyń, qysymyn kórgen Shaltaıǵa qyzdardyń qysqany qyzyq qoı. Aıtpaqshy, seni dırektor izdetip jatyr, — dep Shaltaı Sáýle usynǵan orynǵa otyra bere Bólekbasqa ıek qaǵyp edi, onyń kózi ejireıip, shashy múldem úrpıip ketti.

— Dırektor! — degen daýsy da yshqynyp shyqty, — Ol meni netpek?

— Ony – ózinen sura.

— Kún bolsa demalys, sonda ol meni netpek? Sen meni myna sulýlardyń qasynan bezdirý úshin aldap otyrǵan joqsyń ba?

Shaltaı mıyǵynan kúle sóılep:

— Bar qaýqaryń dámeńdeı bolsa danyshpan bolar ediń, á?

— Ondaı sáýegeıligińe raqmet, meni aldaımyn dep áýrelenbe, shynyńdy aıtshy, meni shaqyrǵany ras pa?

— Sen qashannan beri meniń qurdasym ediń? Qurdasym bolmasań ne úshin aldaımyn? -SHaltaı sony aıtyp, taıaǵymen jer tireı shirenip edi, Bólekbastyń yzasy keldi. — Maǵan ony aıtqan ózimizdiń jataqhananyń dejýrnyıy, men aıttym, sen óziń bil. Múmkin, sen álde meni ózińniń dushpanyn kóretin shyǵarsyń?

«Nemene, myna qyzdardyń aldynda ózińdi-óziń bir netý úshin kerilgeli kelip pe ediń?» degisi de keldi. Biraq ony aıta almady. Oılanǵan sózin Sáýle bólip jiberdi.

— Búgingi kún meniń Bólekbaspen syrlasatyn kúnim edi, siz shynyńyzdy aıtyńyzshy, muny dırektordyń shaqyrǵany ras pa?

— Kóre qalsań tezinen dırektorǵa jiber degen ózimizdiń dejýrnyı, basqasyn bilmeımin. Men aıtarymdy aıttym, Bólekbas estidi. Meniń aıtyp, Bólekbastyń estigenine ekeýiń kýásińder. Endigi erik ózinde, men boryshymnan qutyldym.

Bólekbastyń júregi qobaljyǵan bolý kerek, óńi bozaryp ketti. Ol jasaýraǵan kózin jaǵalaı bir júgirtip ótti de:

— Bul tegin emes, baýyrlar. Adamnyń basy — taǵdyrdyń doby ǵoı; kim biledi, men de bir jaqqa domalap ketermin, kete alsaq qosh, Shaltaıym, qosh, meniń aıaýly asyl qaryndastarym, — dedi de ol tura jóneldi.

— Qyzyq jigit, eń jaqsysy — oılanbaı sóıleıtin minezi, — dedi Sáýle uzap bara jatqan onan kóz almastan.

Perızat jaqtyrmaǵan kezdegi ádetimen tisin shyqyr etkizdi.

— Qoıshy, dál osynyń qyzyq kórinetin túgi de joq.

— Onyń eshkimge jamanshylyǵy joq, sonyń ózi qoldan kele bermeıtin jaqsy qasıet qoı, — dep Shaltaı Sáýleni qostap edi.

— Jamanshylyq istemeıin dep júrgen ol joq, qolynan kelmeıdi ǵoı, — dep Perızat egese ketti.

— Olaı deme, qaryndasym, jamanshylyq isteýge ıttiń de qudireti jetedi. Munyń tóbettik bolmasa da, kúshiktik qurly qaýqary bar shyǵar. Bizdiń oblystyq gazetke onyń óleńi basylypty.

— Óleń, kádimgideı aqyndardyń óleńi sekildi óleń be? — dedi Sáýle tańdana qarap.

— Mine, oqyp qara.

— Onda óleń shirkin óleksege aınalǵan eken, shep sekildi mal ashyqqan kezde ǵana jeıtin! — Perızat tisin shyqyrlatty.

— Qane, ne bolsa da tyńdańdar, — dep Sáýle oqı jóneldi. Óleńniń aty «Qara kóz qaryndasqa», avtory — Bólekbas Búldirgenov.

Qaryndasym,

Qara shashym,

Egin salyp,

Astyq alyp

Aman-esen

Egin jaıda

Júr me ekensiń

Meni eske alyp.

— Átteń sál keshigip qalypty, eger munan otyz jyl erterek týsa jap-jaqsy jarapazanshy bolatyn daryny bar eken, — dep Perızat taǵy qıqarlanyp edi, Sáýle men Shaltaı bul sapar oǵan ún qosqan joq. Sáýleniń kózi gazettegi óleńde, Shaltaıdyń kózi Sáýleniń kózinde.

Shaltaı Sáýleniń qabaǵynan áldeneni kórýge qushtar, kúrsine shyqqan sońǵy sózinen sol izdegenin tapqandaı bir jymyń etti de, táýekelge bel býdy.

— Myna bir aqsha bulttyń qundyz bolyp qulpyrýyn aı. Ózi keıde tuıǵynǵa uqsap ketedi eken aý, — dedi qaq mańdaıda qalyqtap júrgen bir shókim aqsha bultqa kúlimsireı qarap. Bireýmen qaǵysqysy kelse jerdeginiń ózine de aspandap baryp bıiktep kúsheıtiletin tuıǵyn sekildenip osylaı sharyqtaý onyń ádeti edi. Sáýle onyń bul ádetin jaqsy biletin, sondyqtan aıtar sózin saılap aldy da, saıysa ketti.

— Qundyz bolyp qulpyrsa — kózińiz, tuıǵyn bolyp samǵasa — janyńyz súısiner, onyń nesine shoshyndyńyz? Álde janyńyzdyń súısinýden shoshynyp, kózińizdiń qyzyǵýdan uıalatyn syrqaty bar ma?

— Ondaılyq sorly emespin, — dep Shaltaı da óz shamasyn kórsetýge tyrbanyp otyr, biraq myna qyzdyń tegeýrinine tótep beretin hal joq sekildi. — Samǵaýdyń da shegi bar, qulpyrýdyń da jóni bar degenim ǵoı.

— Quzǵyn da ózinshe samǵaıdy, biraq onyń samǵar shegi júz metrden bıik emes qoı.

— Jeńildim, jarqynym, tek qulpyramyn dep qubyla kórmeńder. Bul saǵan aıtar daýym emes, barlyq qyzdarǵa aıtar aryzym.

— Aryzqor bolmańyz, ásirese qyzdarǵa aryz aıta kórmeńiz.

— Nege?

— Bul zamannyń qyzdary jany jastardyń ǵana aryzyn qabyldaıtyn bolǵany da.

— Sonaý aspandaǵy aqsha bulttar da birdeı emes aý. Onyń ishinde de saǵan uqsaıtyny qansha bolsa, myna Perızatqa uqsaıtyny da sonsha bolar.

Perızat tisin shyqyr etkizip edi, Shaltaı qıyr shettegi bir kesek qara bultqa jalt qarady.

— Qaljyń óz aldyna, ana bir qara bult shynynda da bizdiń Perızat sekildi úndemeı kúrkireıdi eken.

Bul sózdiń jebesi ózine tikeleı tıip jatqanyn Perızat ta sózdi biraq ol mán bermegen bolyp, qabaǵyn bir qaqty:

— Myna bir baıǵus kóbelek baryna máz, á?

Onyń bul sózi oılamaǵan jerden Shaltaıǵa dóp tıdi. Perızattyń nysanaǵa alǵany ol emes, tóbelerinde qalbańdap júrgen bir dáý kóbelekti kórgen soń aıta salǵan edi, Shaltaı ony ózine qabyldap aldy da jańaǵy qıyr shettegi qara bultqa qaıta qarap:

— Kel, kel, aspan álemine syımaı jarylyp ketersiń, jaqyndap kelip qattyraq kúrkire.

— Qoryqpaısyz ba? — dedi Sáýle áńgimeniń betin bos qaǵystan burǵysy kelip:

— Kúnniń kúrkireýinen be? Qoryqqanda qandaı.

— Onda shaıtanyńyz mol boldy ǵoı.

— Apyr aı á, sen ony qaıdan bile qaldyń?

— Solaı dep talaı estigen edim, endi sony kórgim kelip otyr.

— Shaıtanymnyń mol ekeni ras, biraq jasyna jetpeı qartaıǵan ańqaý neme basqalardyń shaıtanynan jeńile beredi.

— Mysaly kimderdiń?

— Mysaly álgi bir Nurlan deıtin sıqyrshynyń.

— Onyń sıqyrshy ekenin qaıdan bilesiz?

— Senen bilem. Eger ol sıqyrshy bolmasa sendeı qyzdyń júregi onyń qolyna túspes edi.

— Shaltaı aǵa, siz menimen buryn bulaı sóılespeýshi edińiz ǵoı, bul qalaı? Álde menimen de qurdas bolǵyńyz keldi me?

— Nekeleriń qıylsyn, qurdastyqtyń Shaltaıyn sonda kórsetemin. Aıtpaqshy, meniń ol perim qaıda? Ol neǵyp kelmegen?

— Nemene, siz búgin meni syqaqtaý úshin kelgen be edińiz?

Shaltaı qaraı qaldy.

— Ol ne sóz?

— Ótirik ańqaýlanbańyz, — dep Sáýle manadan bergi jalǵan jaıdarylyqty qabaǵynan sypyryp tastap edi, Shaltaı ańyryp qaldy.

— Ózim eki jyl boıy Nurlannyń mazaǵy bolyp júrip, men kimdi syqaqtamaqpyn?

— Nurlannyń qymbat dosy, qadirles qurdasy bola tura onyń meni talaq etip tastap ketkenin qalaı bilmeısiz? Bile tura surasańyz syqaq emeı nemene?

— Sen qaı tilde sóılep otyrsyń osy, aldymen sony aıtshy, talaǵyń ne?!

Sáýle óziniń «talaq» degen sózdi aǵat aıtqanyn tez sózdi de, oǵan qaıta oralǵysy kelmeı:

— Nurlan qurdasyńyzdyń onan ári qaıda baryp, qandaı qyzdyń qushaǵyna kireri maǵan ázir belgisiz, ázirgi ketken jeri Donbass.

— Donbass?

— Iá.

— Oǵan qashan ketti?

— Keshe.

Nege ekeni belgisiz, Shaltaıdyń keskini lezde buzylyp sala berdi, Sáýleniń muń bassa da nur shashyp turǵandaı kórinetin óńinen kóz almaı qadalǵan kúıi taıaǵyna súıenip tura bere bireý tóbeden uryp jibergendeı sylq etip otyra ketti.

— Sizge ne boldy? — dedi Sáýle onyń betine shoshyna qaraı qalyp. — Álde olar jaıynda bir jaısyz habar estidińiz be? Tez aıtyńyzshy, samoletteri aman ba eken?

Sáýleniń sol úreıli úni Shaltaıdy qaıtadan jadyrata bastady, óıtkeni ol onyń daýsynan Nurlanǵa degen mahabbaty qaıaýsyz ekenin sezip qaldy.

— Sáýletaı aý, sen de búgin meniń syńarym bolypsyń ǵoı, ne dep otyrsyn? Ketkenin ózińnen jańa ǵana estisem, samoletin qaıdan bilemin.

— Sizde bir qınalý baryn men kózińizden kórip otyrmyn, jasyrmańyz.

— Qınalýda ekenim ras, biraq ol sen oılaǵandaı emes.

— Endi qandaı?

— Seniń Nurlanyń meni bir aýyr ókinishke tastap ketti. Ol úshin endi ómir boıy ókinýim kerek.

— Aýyr ókinishke?

— Iá.

Eki qyz oǵan qaraı qaldy, biraq ekeýiniń qarasy bir bolǵanmen, oıy basqa; Sáýle Shaltaıdyń ókinishin bilýge yntyqsa, Perızat ony jasyrýǵa yntyq.

— Eger ol Nurlannyń salǵan azaby bolsa men qalaı bilmedim?

— Sen ony eki jyl boıy bilgen joqsyń.

— Eki jyl boıy? Bul ne jumbaq? Siz meni múldem shatastyrdyńyz. Menimshe, sizdiń bir azapty eki jyl boıy arqalap júrýińiz múmkin emes, siz meni aldaý úshin eki jyldyń ar jaǵyna jasyrynyp otyrǵan joqsyz ba?

— Eki jyldyń ar jaǵyna jasyrynǵany qalaı?

— İz tastap otyrǵan sekildisiz.

— Men mundaı sózge túsinbeýshi edim, ashyǵyraq aıtsań.

— Men izge túsýshi ǵanamyn, aıta berińiz.

Shaltaı oıymen birge ózin de bir tolǵap alyp baryp, áldenege bekingen túr kórsetti.

— Ol saıtan neme burnaǵy jyly meni bir tarynyń qaýyzyna tyqqan edi, sonyń esesin qalaı qaıtarǵanymdy aıtyp búgin seniń aldyńa oǵan bir maqtanbaqshy edim, kórdiń be oılamaǵan jerden kete qalyp eki jylǵy eńbegimdi zaıa jibergenin..

— Nege?

Nege ekeni belgisiz manadan melshıip, kóziniń qıyǵymen Shaltaıdy anda-sanda bir shalyp qalyp únsiz otyrǵan Perızat osy tusta tisin qattyraq shyqyr etkizdi. Shaltaıdyń jańaǵy sózine oı jiberip, alaı-dúleı kúıde otyrǵan Sáýle ony ańǵarǵan joq. «Bul ne? Búgingi barlyq sózi ar azabyn shekken adamnyń sózi, bul qalaı, álde myna hatty jazǵan osy ma? Fý, men qaıda laǵyp baramyn? Sondaı pasyqtyqqa basqany qısam da, Shaltaıdy qalaı qıdym?»

Oıda otyrǵan Shaltaı Sáýleniń jańaǵy suraýyna áli jaýap qatqan joq. Ol óz oıymen alysyp az otyrdy da:

— Nurlan qashan keletinin aıtty ma? — dedi.

— Qosh aıtyspastan ketken adam qashan keletinin aıtar ma?

— Qoshtaspastan ketkeni qalaı? — dedi Shaltaı taǵy da jaısyzdanyp, — shala baýyzdamaı jóndep aıtsańshy, bul ne? — dep Sáýleniń kózine telmire qalyp edi ol suraýdyń jaýaby da jeńil tıgen joq.

— Kóne dúnıeniń kók esegine mingen qaıyrshy bireý tonap alyp ony da qaıyrshy etip jiberipti, — depti ár sózin balǵamen urǵandaı shegelep.

Sáýleniń bul sózi Shaltaıdyń shymbaıyna qatty batqany sonsha ol ot basyp alǵandaı yrshyp:

— Apyr aı! — dedi daýsy yshqynyp shyqty. — Apyraı, Sáýletaı aı, endi qaıttim? Ańǵal basym aý, men ne istegenmin?

— Siz, ne istegen edińiz? — dep Sáýle jabysa ketip edi, óz oıymen alysyp-julysyp otyrǵan Shaltaı ony estigen joq. Al manadan únsiz sazaryp, qımylsyz otyrǵan Perızat tisin osy tusta tym qattyraq shyqyrlatyp edi, Shaltaı ony da elegen joq, eleıtin túri joq.

— Men búgin sizdi tanı almaı otyrmyn, bul qalaı? Álde Nurlandy tonap alyp, qańǵyrtyp jibergen siz be edińiz?

— Sen men túgili, basqa qyzdardyń qushaǵynan seniń basqan izińdi qymbat kóretin Nurlandy da tanymaı otyrsyń ǵoı.

— Men bárińizdi de tanyp boldym.

— Joq, sen bárimizden buryn ózińdi tanyp al, Nurlannyń sendeı súıetin, seni Nurlandaı súıetin adam dúnıege áli kelgen joq, sen aldymen sony bilip al.

— Siz osyny shyn aıtyp otyrsyz ba?

— Ant etemin!

— Antyńyzdy olaı arzandatpańyz, tek Nurlanda ketken eseńizdi qalaı qaıtarǵanyńyzdy aıtsańyz meń, sizge senemin.

Shaltaıdyń, jany qysyldy. Shaltaı qysylǵan saıyn onan beter qysylý Perızattyń ustamaly syrqatyna aınaldy. Ol Sáýleniń kózin ala bere Shaltaıǵa ernin tistelep, basyn shaıqady, qaıta-qaıta qabaǵyn shytty. Ózi salǵan órtke. endi ózi kúıip bara jatqandaı jantalasyp, endi ony sóndirýdiń jolyn taba almaı sandalysta oıy qaljyrap otyrǵan Shaltaı onyń birde-birin ańǵarǵan joq. Bir kezde ol eńsesin kóterip aldy da, ózinen kóz almaı qadala qatyp otyrǵan Sáýlege qarady.

— Sáýletaı! dedi jalynyshty únmen, — Nurlannyń maǵan ne istegenin sen ázir estimeı aq qoısań qaıtedi?

— Nege?

Shaltaı bul suraýdyń jaýabyn oılamastan basqany oılap ketti.

— Toqta, toqta... Múmkin, Nurlannyń ózi saǵan endigi aıtqan bolar aý.

— Neni?

— Óziniń meni qalaı sorlatqanyn.

— Sorlatqany qalaı?

— Ol saǵan Kúltaıdyń meni qalaı tutqyndap, jynymdy qalaı qaqqanyn aıtqan joq pa?

— Qultaıyńyz kim? Sizdi tutqyndap júrgen ózińizdiń áıelińiz Kúltaı ma? — dedi Sáýle tandana kúlimsirep.

— Iá, sol, sonyń ózi. Ony qutyrtyp, meni sorlatqan seniń Nurlanyń. Sondyqtan oǵan ne istesem de raýa emes pe?

— Árıne, — dep Perızat jany túsip edi, oılanbastan Sáýle de sony aıta saldy.

— Árıne, biraq ol mundaı qyzyqty qalaı jasyrdy eken?

— Aıtpasqa ant etken edi, sabazyń sol antynda turǵan eken ǵoı. Qaıda júrseń de aman bol, baýyrym, qyzdardyń baqyty úshin kóp jasa.

— Ol aýzyn antpen buzǵandaı siz ne istep edińiz?

— Onyń ne ekenin aıtý da, aıtpaý da endi aýyr bolyp otyr aý, Sáýleshim. Aıtpasam seniń qınalatyn túriń bar, aıtsam elge kúlki bolyp ózim qınalamyn. Ásirese, myna Perızat sıaqty qyzdardyń syqaǵynan qorqamyn.

— Sáýle, osy aǵaıymyz qyzdardyń kúlkisine talaı ushyrap masqara bolǵan sekildi. Biz qınamaı aq mazaǵyn ashqyzbaı-aq qoısaq qaıtedi? — dedi Perızat.

Sáýleniń kózin ala bere ernin tistelep, tisin taǵy da shyqyrlatty. Biraq Shaltaı bul sapar onyń birde-birin elegen joq, erligine bekingendeı shıryǵyp:

— Iá, qyzdardyń apatyna talaı ushyraǵanym ras. Aýzy kúıgen úrip ishetin kórinedi ǵoı, men solardan aýa jaıylmaı aq qoıaıyn, — dep edi.

— Qyzdardyń apatyna endi ushyraı qalsańyz aýzyńyz ǵana emes, júregińiz de kúıetin bolar, — dep Perızat taǵy bir shańdy tastap jiberdi. Ol kúle sóılep otyryp azý tisin de bir basyp qaldy. Soǵan eregiskendeı Shaltaı da aýzyn bir basty.

— Joq, mundaı oıynnan ot shyǵyp ketýi múmkin, ot shyǵa qalsa ony sóndire alatyn danyshpandyq mende joq. Sondyqtan tyńdaı berińizder meniń ózdigimdi.

— Ózdigimdi?

— Iá.

— Al tyńdadyq, ózińizge erlik kórinetin ózdigińizdi, — dep Perızat jaqyndaı bere onyń sanynan bir shymshyp qaldy.

Shaltaıdyń ne aıtqaly otyrǵanyn bilmeı Perızat bosqa qysylyp otyr, Shaltaı sony onyń ózine sezdirgisi kelip:

— Myna bir sursha bulttyń bostan-bosqa jelpildeýin aı, dedi de, basqa únmen sóıleı jóneldi. — Shaıtan azǵyrdy ma bilmeımin, burnaǵy jyly Nurlandarmen kórshi turatyn bir qyzǵa ólerdeı ǵashyq bola qalǵanym. Kúltaıdy alǵaly beıtanys qyzben sóılesýdi umytyp ketken basym, qyzben ózim tildesýge batylym jetpeı Nurlanǵa jalynyp edim, ol alǵashqy kezde «seniń munyń kórseqyzar dıýanalyq» dep júrdi de, bir kúni op-ońaı kóne ketti. «Eger osydan bir qyrsyqqa ushyraı qalsań, maǵan ókpeleme», — dedi de, kelesi kúni kelip menen shúıinshi surady. «Erteń saǵat keshki segizden qalmaı parktyń aldyna bar, sol jerde qyzben kezdesesiń», — dedi. Men onyń shúıinshisine betinen bir súıe salyp, ekeýmiz otyra qalyp qyzben kezdesýdiń josparyn josparladyq. Nurlan Kúltaıdy teatrǵa, men ǵashyǵymdy alyp bir joldasymnyń úıine ketetin boldym.

Oqýdan jańa barǵan kezim, aqshaǵa da onsha baı emes edim, árkimnen qaryz aqsha aldym da, aıdap otyryp bazarǵa bardym. Qansha zat alatynymdy aqsha bildi. Aqshanyń jetkeninshe keshtiń jabdyǵyn alyp, joldasymnyń úıine bardym. Ondaǵy jospar — Kúltaıdyń kózine túspeıtin alysqa baryp bekiný.

Joldasym komandırovkege ketken edi. Qylymsyǵan kerbez kelinshegi bolatyn. Ol meniń qyzben keletinimdi quttyqtap, qýanyshpen qarsy aldy. Jolshybaı bireýden qaryzǵa shaı jabdyǵyn toltyrý úshin alǵan aqshany taǵy berdim, ony da qýanyshpen qarsy aldy. Onyń yqlasy tym aq unap tur edi, dál keterimde ol qylymsyp turyp: «Sháke, kóńildi otyrýlaryńa jaqsy bolady, sompaıyp ekeýden ekeý kelmeı bir ezdi erte kelińder. Onyń shyǵynyn ózim aq kóteremin», degeni. Árıne, onysy unaǵan joq. Ólmeı qasymyzǵa bóten kisi ertemin be «jaraıdy» deı saldym da, úıge jóneldim. Jolshybaı «sońyra qyzdyń kózinshe qyryn qabaqtanyp otyrsa taǵy qıyn aý» degen oıǵa da keldim. Aqyry, bóten adam ertpeske baıladym. Biraq oıym keshke jaqyn taǵy buzyldy. Júgirip Nurlanǵa keldim, odan dúnıede joq bir sulý kelinshekti kórdim, ol saǵan syrttan ǵashyq eken, bizben erip barasyń ba dep edim, ol «men barsam sen ol qyzdan qaǵylasyń ǵoı» dep qaljyńdady da, óziniń Kúltaıdy teatrǵa aparmaq bolǵan ýádesin aıtyp, qalyp qoıdy.

Sonymen ne kerek, kún de batýǵa aınaldy. Keshki saǵat segiz de jaqyndap qaldy. Nurlandy ertip Kúltaı teatrǵa ketti. Kolhozǵa baramyn, qazir mashına keledi degen syltaýmen úıde qaldym da, olar ketisimen men de jóneldim. «Men urlyq qylǵanda aı jaryq boldy» degendeı, meniń soryma qara jańbyr quıyp tur. Jolda qansha júrgenimdi bilmeımin, áıteýir parktiń aldyna baryp turǵanyma bir saǵat ótti. Qybyr etken jan kórinbeıdi, dál bireý kúzetke qoıǵandaı qaqıyp áli turmyn, áli turmyn. Áni keledi qyz joq, mine keledi qyz joq, Jazdaı jaýmaǵan esesin búgin toltyraıyn degendeı jaýyn tópegen ústine tópep tur. Jurt anaý aýyr, mynaý aýyr deıdi, dúnıedegi eń aýyr — jaýynnyń astynda turyp qyz kútý ekenin sonda bildim...

Sáýle men Perızat kúlip jibere jazdap baryp toqtady da, ekeýi eki jaqtan Shaltaıdyń kúlimdegen kózine qadalyp qaldy.

— Sonymen ne kerek, aıdyn, qarańǵylyǵy ma, joq álde kún jaýyn bolǵan soń úıden shyǵarda kishkene qaǵyp alyp em, sonyń kesiri me, aýyq aýyq áıteýir kózim de buldyraı bastady. Áli turmyn, qyz joq. Ýaqyt ótken saıyn «bul saıtan qyz aldap ketti me» degen kúdik de kúsheıe tústi. Joq, aldaǵan joq eken, saǵat toǵyzdan on mınýt asqanda qyz da kelip jetti aý. Buryn talaı kórgenmin, qyzdyń ústinde sýdyraǵan sur plashy bolatyn. Aı qansha qarańǵy bolsa da, sol aqsur plashty tanı kettim.

— Qosh keldińiz, qaryndas, — dedim men qýanǵannan alqynyp. Ózderin de mundaı haldy talaı kórgen bolarsyńdar, sondyqtan dál sol sátte júrektiń qalaı týlaǵanyn aıtpaı aq qoıaıyn.

Qyz qolyndaǵy shatyryn sál kóterdi de, artyna qaraı bere sybyrlańqyrap: — Úndeýshi bolmańyz. Artymyzda ańdýshy bar. Bastaı berińiz, — dedi. Men qoltyqtap alaıyn dep edim, qyz oǵan da kónbedi.

— Jolymyzdy tosýshylar bolýy múmkin. Siz aldyńǵy jaqty baıqap otyryńyz, — dedi taǵy da sybyrlap.

«Ańdýshy bar» degen sóz meniń úreıimdi ushyrdy da, taıǵanaqtaı jóneldim. Qyz artta, men alda. Joldyn ortasy batpaq bolǵan soń, jıegimen jaǵalap bir izben kele jatyrmyz. Qoltyqtasyp júremiz desek júre alatyn emespiz.

Qoryqqandiki me, joq álde qýanǵandiki me, álde býynymdy araq alyp qalǵan ba, táltirektep qolymdaǵy shatyrdy birese taıaq etip jerge tireımin, birese qalqan etip tóbeme kóterem, biraq bógelý joq, aýyq aýyq qyzdy bir tosyp alyp, manaǵy úıge qaraı tartyp kelemin. Bir táýiri baratyn úıdiń qyr jaǵyndaǵy shahtynyń stakatynda turǵan elektrdiń sáýlesi alystan atoı berip tur. Sony nysana etip aldym da, tarta berdim. Keıde ishimnen ózime ózim keıip: «Qudaı aý, osy azapta nem bar edi. Áı, munan keıin qyzben júrsem qyltam qıylsyn», — deımin. Qoıshy, sonymen ne kerek, ólip-talyp jettik aý.

Úı nesi áıel barynsha ázirlenip, bizdi asyǵa kútip otyr eken. Jaýyndy elemeı kelgenimizge qýanyp, jaqsy qarsy alǵandaı edi, sompıyp ekeýden-ekeý barǵanymyzdy kórgennen keıin qabaǵy túsip ketti. Aýyzǵy bólmesi qarańǵy eken, qyzym galoshyn sheshe almaı sonda bógelip qaldy. Ómirimde qyzdyń galoshyn sheship kórmegen basym onda jumysym bolǵan joq, tórgi bólmege kirdim de kettim.

— Basqa kisileriń bar ma keletin? — dedi úı ıesi áıel daýsy ántek dirildep.

— Aıyp etpeńiz, bir jigit kelem dep edi, jaýynnan qorǵalap kele almady, — dedim. Nege ekenin bilmeımin, júregim qobaljyp, meniń de daýsym dirildep shyqty.

— Jaýynnan qorǵalaǵan jigitińiz jigit emes eshki bolar, — dedi áıel kúle sóılep, biraq daýsynda yzǵar baryn sezip turmyn.

Osy kezde meniń qyzym da aýyz úıden kirip kele jatty. Ózinen buryn shatyryn kirgizdi de, betin kóleńkeleı esik aldynda turyp qaldy. Úı ıesi áıel qyzdy qarsy alýǵa betteı bere:

— Sý etken joq pa, eshteńe etpeıdi.. «Asharshylyqta jegen quıqanyń dámi ketpeıdi» degen, mıhanatpen kórgen raqat bárinen tátti bolady, — dedi.

Ol sony aıtyp aýzyn jıǵansha bolǵan joq, qyzymnyń qolyndaǵy shatyr úı ıesi áıeldiń mańdaıyna baryp sart etti. Kózdi ashyp-jumǵansha bolǵan joq meniń mańdaıym da tyz ete tústi.

— Sizdi de uryp júr me? — dedi Sáýle kúlkiden jóndi sóıleı almaı.

— Urǵanda meni ursyn, betin jeńimen kóleńkeleı bere qaq mańdaıdan qaıqaıtyp turyp perip jiberip edi basym qaq bóline jazdady. Ne bolǵanymdy bilmeı esim shyǵyp ketti. Ondaıda qaıdaǵy bir sum oılardyń sýmańdap kelgishi qandaı, ustamaly jyny bar qyzǵa kezdesip, qutylmas páleniń qolyna túsken ekenmin degen qorqynysh oı sap etip, záre qalǵan joq. Bala kezimde jyny ustaǵan bir adamnyń túrinen shoshyp, bir aı boıy uıyqtaı almaǵanym bar edi. Taǵy sondaı bolady ekenmin dep, qyzymnyń súımekshi bolyp kelgen betine qaıtyp qaraı alaıynshy. Qoryqqanym sondaı, aýyz úıge qalaı ytqyp shyqqanymdy da bilgenim joq. Qyzym úı ıesi áıeldi sartyldatyp stoldy aınaldyra qýyp júr. Qalsh-qalsh etip aýyz úıde men turmyn. Endi qaıttim? Qoı, kórshilerge habar bereıin, jyny kúsheıip ketse anaý áıeldi óltirip tastar da, pálesine qalarmyn dep bir turdym da, oǵan batylym taǵy barmady. Súıtip turǵanymda úı ıesi áıeldiń:

— Janym Kúltaı aý, bir aýyz tilge kelseńshi. Meniń jazyǵym joq, qoı, — dep zarlaǵany estildi. Ne bolǵanymdy bilgem joq, tórgi úıge qaıta kirip barsam, stoldyń bergi jaǵynda úı ıesi áıel tur da, arǵy basynda ózimniń Kúltaıym tur. Má, saǵan qyz!..

Shaltaıdyń: «Toqtańdar, tyńdańdar! Bolsa da aıtqyzdyńdar, endi túgel tyńdańdar», — degenine Sáýle men Perızattyń kúlkisi erik bere qoımady. Shekteri qatyp, kózderinen domalaǵan jaspen birge ózderi de domalap jer qushty.

— Já, bolyńdar, qoıyndar endi.

Eki qyz eki jaqta áli kúlip jatyr.

— Men endi aıtpaı ketip qalamyn. Qoıasyńdar ma, joq pa?

— Aıta ber, aǵataı, aıta berińiz! Kópten beri kúle almaı kóńil kirlenip júr edi, sherimdi bir tarqattyńyz. Kóp jasańyz, — dep Sáýle basyn kótere bere kúlkisin tyıa almaı qaıta qulap ketti.

— Al men kettim, qosh bolyńdar!

Sáýle tizesinen tura qalyp ustaı aldy.

— Qoıdym, aǵataı, qoıdym.

Eki qyz kúlkisin basyp qaıtadan oryndaryna otyrdy da, kúlkiden aqqan kóz jasyn súrte bastady. Shaltaı kóziniń aldynan ótip bara jatqan kóbelekti qaǵyp alyp, soǵan oılana qarap otyr.

— Sol kezde meniń shybyndaı janym da dál osy kóbelektiń janyndaı aq bolyp ketti aý deımin. Nurlannyń aldap urǵanyn endi bildim, bilgenmen qurdastyqqa ne isteısiń. Azaptanyp kelgen qyzym ózimniń kúnde kórip júrgen Kúltaıym ekenin elge qaıtyp aıtarmyn. Aıtpaqshy, qyzyǵy bar, men kirip bararyn barsam da, á, degende óz kózime ózim senbeı, qaıta-qaıta qaraımyn kelip, qaraımyn kelip. Qaraǵan saıyn boıym qaltyraı túsedi. Apyr aý, anyq osy ózimniń Kúltaıym ba deımin ishimnen. Qoıshy, aqyrynda Kúltaı ekenine kózim jetti, jetkeni bar bolsyn, endi manaǵy jyndy dep qoryqqanym túk emes eken, janymnyń qysylǵany sondaı Kúltaı degen sózdi aıta almaı: Kú-kú-kú-kúl-taı dep keminde bir mınýt turǵan shyǵarmyn. Qudaıdyń bir des bergeni, meniń qoryqqandaǵy túrim bir túrli aıanyshty bolyp ketse kerek, ol betime qarap turyp kúlip jiberdi de:

— Nurlanǵa bergen ýádem bar edi, saǵan endi bir aýyz sóz de aıtpaımyn. Jańa ashý ústinde qol tıip ketti, ony keshir. Al myna qatyndy ma, úıin buzyqtardyń oınaǵy etken bul buzyq qatyndy... — dep terezeniń aldynda turǵan jýan oqtaýdy ala salyp stoldyń ústindegi ydys aıaqtardy satyrlatyp ala jónelip edi, úı-ishi jaı túskendeı bolyp ketti. Sonymen ne kerek, stol ústinde turǵan grafına talqan bolyp biri kókke ushyp, biri jerge tústi. Tarelkalar jatyr kúl bolyp, rúmkalar ketti ushyp. Eń sońynda qalǵan jalǵyz staqan edi, ony dopsha qaǵyp jiberip terezeden kóshege bir-aq shyǵardy. Etten bastap stol ústinde neshe túrli dám tur edi, bári de jerde shashylyp jatyr. Úıdiń ishi araq sasyp ketti. Solarǵa qarap tyrp ete almaı men turmyn. Úı ıesi beısharanyń esi shyǵyp ketse kerek, bezektep birese ózi esinen adasyp turǵan maǵan júgiredi, birese qıraǵan ydystaryna umtylady. Ne isterimdi, ne derimdi bilmeı, qalsh-qalsh etip ıek ıegime tımeı men júrmin. Kúltaı barlyq, nárseni qıratyp, barlyq tamaqty shashyp bolyp áıelge qadala qarap:

— Baıyń kelsin, senimen sonsoń sóılesemin. Qıraǵan nárselerińniń qunyna mynany berdim. Baıyń kelgenshe baı et! — dedi de shyǵa jóneldi.

Endi men bul úıge mınýt tura alarmyn ba, úı ıesine «qosh» degen bir aýyz jyly sóz aıta almastan men de jóneldim.

Aýyz úıge shyǵa bergenimde: «Qudaı aý, erkek emes, ezdi qaıdan ákelip ediń?» — dep jylaǵan úı ıesiniń daýsyn qulaǵym shalyp qaldy. Ne ózine, ne dúnıesine arashashy bola almaı, óz áıelime ózim qarsy tura almaı istegen qylyǵym jańaǵy bolǵan soń, ezdikti moıyndamasqa amalym ne? Ne isterimdi de, ne syltaý aıtarymdy da bilmeı az turdym da, súıekten ótken sózdi zorǵa kótepip sólmireıip úıden shyqtym.

Kúnniń manaǵy jaýǵany jaýǵan ba, nóserletip tur. Oı-shuqyrdyń bári kól-kósir bolyp ketipti. Kúltaı jalǵyz ketýge qorqyp esik aldynda turǵan bolar dep edim, qyrsyq shalǵanda ol úmitim de aldandy.

Manadan bergi qoryqqan qoryqqan ba, buryn mundaı qorlyqty kórmeı ósken erke neme yzaǵa shydamaı shahtynyń bir shuńqyryna qulap óledi eken dep shybyn janymdy qoıarǵa jer tappadym. Uıatty bylaı qoıyp aıqaı da saldym. Jaýynnyń tasyrlaǵan dybysynan basqa tyrs etken túk dybys joq. Buryn naızaǵaıdyń jarqyldaǵanynan ólerdeı qorqatyn edim, endi onyń jıi jarqyldaýyn tiledim.

Qoıshy, sonymen ne kerek, jaýyndy dalany túnimen kezip, tań ata úıge kelsem, Kúltaı áli joq. Kúni boıy qoryqqanym qoryqqan ba, ony óldige baǵyshtap, ne isterimdi, elge ne dep jarıalarymdy bilmeı sandalyp otyr edim, tileýińdi bergirdiń aman-esen jetip kelgeni ǵoı. Sóıtsem, túndegi úıdiń qasyndaǵy bir tanystyń úıine túnep qalǵan eken. Keshe keshke qyzben kezdeskenimde, týǵaly mundaı qýanǵan joq shyǵarmyn dep edim joq, ol qate eken, Kúltaı esikten kirip kelgende, qýanǵanym sondaı, kózimnen jas yrshyp ketti. Kúltaı meniń yrsıǵan túrime yzaly mysqylmen kúle qarap az turdy da:

— Átteń, átteń Nurlanǵa bergen sertim bar, áıtpese seni me, seni me, seni kóbelek qyp jiberer em, — dedi.

Qoıshy, sonymen ne kerek, toqsan aýyz sózdi tobyqtaı etip túıgende, sonan beri bir qyzǵa kóńilim aýsa bolǵany kenetten tóbe quıqam shymyrlap, júregim muzdap sala beredi.

Endi ózderiń aq aıtyńdarshy, osyndaı kúıge ushyratqan Nurlanǵa ne istese de raýa emes pe? Óz áıelinen ózi qoryqqan Shaltaı shyn aq ez emes pe, á? Meniń manaǵy Kúltaıdyń da qysymyn kórgenmin degenim osy, áńgimeniń bitken jeri de osy.

— Sizdiń osyny aıtýyńyzdyń ózi erlik. Men muny solaı túsinemin. Al, onyń qysasyn Nurlannan qalaı qaıtardyńyz, endi sony aıtyńyzshy? — dedi Sáýle keýdesin kere dem alyp.

— Eki jyl boıy aldaýdyń alýan túrin jasadym, onyń, ózi óz aldyna jatqan bir hıkaıa. Mundaı mundaı kúlkili jaılar qurdastardyń arasynda bola beredi ǵoı. Bul úshin men seniń aldynda úlken kinálymyn, Sáýletaı. Keshire gór sol kinámdi, — dep bir tizesin búge qaldy.

Sáýle onan muny kútken joq edi, senerin bilmeı ańyra qarap sál kidirdi de:

— Siz maǵan sonshama ne istep edińiz? Álde myna hatty jazǵan siz be edińiz? — dedi kózine kózin qadap.

— Iá, men edim, Sáýletaı.

Sáýle bul jaýapty tipti kútken emes-ti. Sondyqtan ol shoshynǵandaı selt etti de, tiksine qarap shegine bere:

— Perızat, osy otyrǵan kim? Anyq ózimizdiń Shaltaı Elemesovıch pe? — dedi. Daýsy da jóndi shyqqan joq.

— Nurlannyń júregi sensiń ǵoı, Sáýletaı. Ony qınaý úshin osylaı júregin jaralaý kerek boldy. Ár tasqynnyń bir tosqyny bar, keshe solaı tasyp edim, búgin aldyńa kelip bas urdym. Ne úshin? Sen úshin! Seni qapalandyrmaý úshin ólsem ishte ketetin syrymdy, syrymdy ǵana emes aý estigen eldiń mazaǵy, kúlkisi bolatyn ózdigime deıin aıtyp otyrmyn. Endi ne isteseń de ózin bil.

Sáýle onyń kózine qadalǵan kózin almastan, ózin-ózi kúshpen tejep aldy da:

— Qurdastyǵyńyz qastyq bolyp shyqty. Adaldyǵyńyz úshin sonda da kesheıin. Biraq sizben Nurlan ǵana emes, endi men de qurdas boldym ǵoı, eger munyń qysasyn qaıtara qalsam ókpelemeńiz, — dedi.

— Sáýletaı aý, baýyrym aý, qysasty qaıtarsa Nurlannyń ózi qaıtarsyn da, sen kirispeseńshi.

— Nemene! Sonda men be eken sizdiń qoljaýlyq eterińiz! — dep Sáýle túıile túsken sańyn Shaltaı búrise tústi. Ol búrisken saıyn Perızattyń jany qysylýda. Mundaı qystalań shaqta onyń qarmaıtyn taly óziniń jalǵan syrqaty bar júregi. Sony syltaý etkeli aldyn ala keýdesin aqyryn sıpalaı bastady.

— Áı, ańǵal basym aı, oınaımyn dep ot bastym aý, — dep Shaltaı nazalana bastap edi.

— Siz meniń bir suraýyma jaýap berseńiz, áli de keshikken joqsyz, — dep Sáýle. Jyly shyraı kórsetip edi.

— Iá, otty basqanyńyzben áli kúıgen joqsyz, — dep Perızat Shaltaıdy bir ilip qaǵytyp ótti. Onyń muny ıe oımen aıtqanyn Sáýle ańǵarǵan joq.

— Bilemin ne suraıtynyńdy, — dedi Shaltaı Sáýlege kúrsine qarap. — Biraq men ony ázir aıta almaımyn. Nurlan kelgen kúni bári de aıtylady, bári de ashylady. Jalynamyn oǵan deıin meni qınama.

— Joq, — dedi Sáýle kenet qatýlanyp. — Sizdiń qyljaq kesirin.izden men az qınalǵanym joq, endi qınalsańyz da aıtasyz, men aıtqyzamyn, siz aıtasyz!

Osy kezde alystaǵy radıodan shyqqan sýret sýyq bir aıdyndy ún býlardyń oıyn bólip jiberdi. Mańaıdaǵy serýenshilerdiń bári de alysqa qulaq tigip tyna qalyp az turdy da, radıoǵa qaraı jóńkile jóneldi.

— Bul ne?

— Jurttyń bári radıo mańyna jınala bastapty.

— Ne boldy eken?

— Ne bolsa da baraıyq, júrińder.

Bul úsheýi birin-biri osylaı qoldap, birin-biri qoltyqtap, jóńkilgen jurttyń sońynan júgirip alańǵa shyǵyp edi, teńizdeı tutasqan qalyń toptyń qabaǵy sol teńiz basyna shókken qara bultqa uqsap ketken eken. Qabaqtarynan qahar jaýyp, qatyp qalǵandaı bári de únsiz, bári de qımylsyz.

Toptyń shetine jete bere bular da tyńdaı qalyp edi, aıdyndy ún júrekti birden dir etkizdi.

«Soǵys» degen bir sóz búkil jer sharyn silkindirgendeı, sol silkingen jer sharymen birge terbelip turǵandaı Sáýleniń júregi de dirildep ketti.

— Ah, — dedi ol keýdesinen jalyn atyp. — Bólekbastyń keshegi sandyraǵy ras, Nurlandar soǵysqa shaqyrylǵan boldy aý.

Sáýleniń oıyna birden sart etken qorqynysh osy.

Bul soǵys shekaranyń jaı qaqtyǵysy emes, tipti memleketterdiń arasynda ár kezde bola beretin kóp soǵystyń da biri emes, keskilespeı bitispeıtin ómir men ólimniń soǵysy ekeni, sol turǵandardyń sanasyna túgel jetken sekildi. Sonaý alys shette, qıyr shekarada júrip jatqan soǵystyń jalyny kelip óz janyn sharpyp turǵandaı qınala yzbarlanyp, kúrsinbegen bireýi joq.

Sáýle radıony tyńdaı turyp mańyndaǵylarǵa jaǵalaı kóz qıyǵyn tastap edi, o ǵajap, barlyq kóz bir kózge aınalyp ketipti. Buryn birine-biri uqsamaıtyn alýan túrli edi, endi qara ekeni, kók ekeni belgisiz, bári birdeı otqa aınalyp jarqyrap, bári de oq bolyp atylǵaly tur. Bar qahary daýyldy kúngi teńizdiń tolqynyndaı burqanyp, júzderine shyǵa kelgen sol jurttyń kózinen kózin taıdyra bere ózine oı jiberip edi, jany jaralanyp sala berdi. Óıtkeni, jańaǵy bir kezde jylt etken úmittiń jalǵyz sáýlesi bar edi, ol álgi áńgimeden keıin Nurlanǵa qaıta tutanǵan, tutana sala mazdaǵan mahabbattyń oty edi. Úmittiń sol jalǵyz Sáýlesi mynaý qandy tasqynnyń astynda qalyp, ózi sol qandy tasqynnyń betinde, ár jartasqa bir soǵylyp bara jatqandaı kúıge tústi. Jańa ǵana tunyp turǵan qalyń jurt qaıta josyp biri qalmastan qalaǵa qaraı bettep barady. Olar osy daýyldatqan qaharly ekpinderimen baryp bir-birinen ozyp entelesedi. Sáýle onyń birde-birin sezgen joq. Ol sona ketip bara jatqan jurttyń keýdesin jaryp shyqqan aýyr kúrsinisti de estigen joq. Sol bar úmiti melshıgen qalpynda áli tur. Kele jatqan jańbyrdyń ekpindi samaly mańdaıynyń bir shoq shashyn úıirip ákelip kózine tastap edi, sol taramdalyp kelip aqsha betin búrkep tura qalǵan qara shashtyń arasynan kózi ǵana jarqyraıdy, tirliginiń bar kýási sol ǵana. Onyń meńireýlenip qalǵan qulaǵyna Perızattyń «ketpeımiz be» degen muńly úni de estilgen joq. Kózin bir nysanadan almaı qadalǵan kúıi ún qatty.

— Perızat, sen baıqadyń ba, adamnyń kúni men aıy — Otany men súıgen jary eken ǵoı. Men sony jańa ǵana sezip turmyn, tipti aspannyń kúni men aıy qabat tutylsa da dál mundaı kúıge túspespin, — dedi de, Perızatqa jalt qarady. — Men Nurlandy endi kórmeıdi ekenmin... Iá, ıá... júregim solaı deıdi, kórmeısiń deıdi.

Ol sony aıtty da óksip qoıa berdi.

— .Já, joq sumdyqty aıtpaı, — dedi Perızat tiksine qarap.

— Sol sumdyǵyń júregime álden ornap alsa amalym ne, ony julyp tastaı alatyn kimim bar meniń?

Sáýle sony aıtqan kezde Perızattyń júregi de eljirep sala berdi. Biraq ol Sáýleniń betinde turǵan móldir tamshyny kózdiń jasy ekenin, bolmasa sirkireı bastaǵan jańbyrdyń tamshysy ekenin aıyra alǵan joq.

Qara bult qoıýlanyp, naızaǵaı jarqyldaı tústi. Biraq óz jany sol naızaǵaıdaı jarqyldap turǵan Sáýle ony elegen joq.

ÚSHİNSHİ TARAÝ

1

Keshe bary búgin joq, búgin bary erteń joqtaı qaýip kútip, qaıǵy jutyp, qasiret shekken azaly eldiń osy tusta namysynan órt qaýlap, kek qamalyna bekingen de shaǵy edi.

«N» qalasynyń ústinde aspan soǵysy qyzý júrip jatyr. Kóshe toly tútin, keýde toly jalyn. Sol jalyndy laýlata túskisi kelgendeı ajdahasha ysyldap kelip aýyq aýyq bombalar gúrsildeıdi. «Tyńdańyzdar! Tyńdańyzdar! Áýe qaterinen saqtanyńyzdar! Áýe qaterinen saqtanyńyzdar!» — dep radıo qaqsaıdy. Soǵan qaramastan Kók shahtasynyń jumysshylary shahtanyń asyl buıymdaryn shyǵysqa qaraı jóneltýde. Soǵystyń surapyl apatyna álden qatty ushyraǵan osy shahta. Apattyń eń úlkeni — sol ótken jeksenbi kúni keshke jaqyn bul shahta barlyq basshylarynan bir mınýtte aıryldy. Májilistesip otyrǵan olardy jaý bombasy tegis jaıpap ketti, sonan beri bul shahta eseńgireýde. Qazirgi ýaqytsha bastyq Pavel, onyń orynbasary Nurlan. Osy shahtanyń taǵdyry úshin jaýap beretin osy ekeýi men tresiń orynbasary Rýsak. Pİahtanyń qajetti jabdyqtaryn, múlkin Qaraǵandyǵa jóneltip, ózin jaý qolyna bútin túsirmeý úshin bular qazir jantalasýda.

Poezǵa tıelgen shahta jabdyqtary men ár túrli jıhazdardyń ústi tolǵan adam. Báriniń de bulaýlanǵan kózderi aspan soǵysynda.

Túıdek-túıdek shoqtaı túıilgen snarádtyń judyryqtaı qara tútini men janyp qulaǵan samoletterinen sekirgen jaý ushqyshtarynyń aq parashúti kók aspannyń ashyq betin bala shubarlandyryp jiberdi.

Aldaǵy eshelon shyǵysqa qaraı jol tartty. Neshe jyldar boıy qıqý salyp saırandap ótken jerin qımaǵandaı parovozdary qınala kúrsildep aýyr qozǵalyp barady. Týǵan jerin qımaı zarlana kúńirengen el de ketip barady. Aýyr óksý, ashshy zardyń ishinen tek «qosh qosh» — degen álsiz ún ǵana tunshyqqandaı, talyp estiledi.

Qara altynnyń ordasy bolǵan Donnyń dalasy osyndaı qan sasyǵan qara munardyń qushaǵynda.

Shahtadan shyqqannan qaı tarapqa qarasa da kóziniń kórgeni sol munar bolyp, óziniń jan dúnıesi de sol munardaı munarlanyp Nurlan keledi. Ol aýyr oıda kele jatyr edi, aldyńǵy jaǵynan bireýdiń kúı sandyqqa qosylyp zarlata shyrqaǵan áni estildi. Ony estı sala yrshyp tústi. «El qaıǵysyna shattanǵan bul qandaı betpaq? Álde el qasireti esinen adastyrǵan beıbaq bireý me? Ózi bizdiń úıden shyǵatyn sekildi... Apyr aý, mynaý Veneranyń daýsy ǵoı... Oǵan ne boldy eken?»

Iá, ol Veneranyń daýsy. Nege ekeni belgisiz, ol búgin tań atqaly osynaý bir muńly ándi zarlatýda. Ne úshin zarlaıtynyn ózi de bilmeıtin bolýy kerek, jańaǵy bir kezde sheshesi: «Búgin saǵan ne boldy?» dep edi «bilmeımin» degendeı moınyn bir bulǵań etkizdi de, kúrsinýmen tyndy.

Kóshedegi shubyrǵan elge terezeden egile qarap onyń sheshesi Marına Gavrılovna tur. Ol kózine irkilgen jasty bir syǵyp tastady da, mýzykanyń yrǵaǵymen birge yrǵalyp, zarlana shyrqap otyrǵan qyzyna jaqyndady:

— Aspan álegi alystady bilem, sen...

Onyń sózin radıo bólip jiberdi. Endi «Tyńdańyzdar! Tyńdańyzdar! Áýe dabyly toqtaldy... Áýe dabyly toqtaldy», — dep suńqyldaı bastady.

Marına shesheı sózin qaıta jalǵady:

— Áne, aspan álegi alystapty, sen shahta jaqqa tary da bir baryp qaıtshy. Baıǵus bala ashtan eletin boldy ǵoı.

Venera sheshesiniń «aspan álegi alystady» degennen basqa sózin tyńdaǵan joq, óıtkeni ol qazir óz júreginen basqany tyńdaıtyn halde emes.

— Alystamaı, jaqyndasa eken sol álegi,dep kúı sandyqtyń qulaǵyń qattyraq, basyp-basyp qaldy da, janary úlken tunyq kózine tola qalǵan jasty móltildetip qoıa berdi. Sheshesi onyń kózindegi jasty kóre sala qabaq shytty:

— Nemister tóbeńe ajal tókse, sen kózińnen jas tógesiń osy ma seniń qarsy soǵar qaıratyń? Osyndaı ezilý me ómirden alǵan tálimin?..

— Mama... Mama... Mama.

Osy sózden sheshesi bárin uqty. Qyzynyn minezin jaqsy biletin sheshe tez jadyrap ózgere qaldy.

— Saqtyqta qorlyq joq, men aptekadan biraz dári dármek ákelip alaıyn, sen shahtaǵa baratynyńdy umytpa.

— Jarty saǵat kútemin, oǵan deıin kelmese kórermin.

— Kórerimińdi qoı, aparatyn bol. Pavel kelse aıt, aqyldasatyn úlken áńgime bar, eshqaıda ketpesin. Búginnen qalsaq keshigemiz, keshiger bolsaq ómir boıy ókinemiz dep aıtty de. Estip otyrsyń ba?

— Neni?

— Fý, sen esińdi jınaǵansha ózim de qaıtyp oralamyn, — dedi sheshesi shyǵyp bara jatyp.

Sheshesi qyzynda bir syr baryn sezse de, saǵan ne boldy deýden ári barǵan joq.

Donbass sıaqty búkil álemdegi eń baı ólkeni tezirek basyp alý úshin jaý órshelene umtylyp keledi. Ásirese, Dneprden ótip alǵannan keıin tym qutyrynyp ketti. Veneranyń júregine órt salǵan qorqynysh osy. Ol sońǵy kúnge deıin «múmkin, jaý bizdiń qalaǵa jetpesten jeńiler, biz eshqaıda ketpespiz» degen úmitte edi. Maıdan shebi jaqyndaǵan saıyn ol úmiti álsireı tústi, óıtkeni týǵan jerdi jaý qolyna tastap ketetin kúnniń qaıǵyly saǵaty da belgili bola bastady.

Qaraǵandyǵa baratyn eń sońǵy poezd erteń keshki onnan qalmaı ketedi, bul úıdiń ishi sol sońǵy poezben ketetin bolǵan-dy. Maıdan shebi jaqyndaǵan saıyn Venerany bir aýyr sezim bılep aldy. Ne isteý kerek? Sol suraýdyń jaýabyn suraǵysy kelip sheshesiniń sońynan tura júgirip edi, esikke jete bere kilt tura qalyp, keıin shegindi.

— O, ǵajap! — dedi óz-ózinen úreılene kúbirlep. — Men keshikpeı jyndanarmyn. Mamama ne demek boldym? «Meniń maıdanda júrgen jigitim bar, men onan alystap eshqaıda ketpeımin» demekpin be? Dese nesi bar? Ol júrgen maıdannan alystap ketpeıtinim ras bolsa ony aıtýdyń nesi uıat?

Onyń bul oıyn kóshede shubap bara jatqan jurttyń tunshyǵa kúńirengen úni bólip jiberdi, ásirese bir aq shashty áıeldiń jer qushaqtap jylaǵan zary saı-súıegin syrqyratyp jiberdi. Bári de qalanyń shyǵysyndaǵy stansıaǵa qaraı jaıaý-jalpyly aǵylyp, bári de kóz jasyna ne bolmaı egilip barady. Sol shubyrǵan toptyń ishinen bireý osy úıge qaraı qol bulǵap qoshtasý belgisin kórsetip edi, Veneranyń da kózinen jas Yrshyp ketti.

— Qosh! Qosh! — dedi ol jasqa býlyǵyp, — eger de ózimdi-ózim jeńe almasam, súlderimdi jaraly úmitime súıretip sońdaryńnan men de jetermin. Qosh, baýyrlar, qosh!

Ol álsiregendeı teńselip baryp, terezeniń jaqtaýynan ustaı aldy. Jalmaýyz dúnıeni kórgisi kelmegendeı kózin jumyp, ázin ózi silkiledi. Biraq qasiret úni qulaǵynan ketpedi, súıretilip bara jatqan jańaǵy eldiń jadaý túri kóz aldynan óshpedi.

— Shyǵys... shyǵys... Bári de shyǵysqa, meniń Dýlatymnyń eline qaraı, ózin-ózi súırelep, shubyryp barady.

Ol sony aıta júrip aınanyń aldynda turǵan kishkene sandyqshanyń ishinen bir sýret aldy da, soǵan telmire qarap turyp qaldy.

— Dýlatym aý, sıqyrshym aý, meniń aqyl-esimdi urlap alyp, habar-osharsyz sen qaıda júrsiń? Meni munsha sıqyrlap alǵan sen kimsiń osy? Qyzdardyń júregin syǵalaı-syǵalaı syǵyraıyp ketken mynaý kózińde ne keremet bar? Sol keremetiń meniń túsimnen de ketpeıdi, nege olaı?.. Nege?.. Joq, sen ony emes, maǵan mynany aıt? Nege men sen úshin basymdy ólimge baılap nemisterdiń qolynda qalmaqpyn? Joq, ony da aıtpa, sen maǵan tek mynany aıtshy? Mynaý móldir kózin meniń aldyma kelip qashan kúlimdeıdi? Qashan?.. Sirá, men keshikpeı jyndanarmyn. Jyndanbasam bul ne? Nege men esime sol túsken saıyn eseńgireımin?

Ǵajap... Ne ǵajap...

Ol ózin mundaı azapqa salǵan ǵajaptyń ne ekenin izdegisi kelgendeı úıdiń ishin kezýildep biraz júrdi de, kúı sandyqtyń aldyna otyra qalyp, halyqtyń bir eski ánin taǵy da ańyrata jóneldi.

Nurlannyń kóshede kele jatyp estigeni osy án bolatyn. Ol ánnen qulaǵyn almastan úıge keldi, tyńdaı júrip sheshindi de, jýyndy. Tórt bólmeli úıdiń ortadaǵy úlken bólmesinde ózimen ózi alysyp, qıal kezip otyrǵan Venera munyń birde-birin sezgen joq,. Nurlan esigin tyqyldatyp edi, ony da estigen joq, estise de ańǵarǵan joq. Tek Nurlan esikti ashyp:

— Ruqsat pa eken? — degende ǵana jalt etip bir jandy da, qaıta sóndi, sóndi de ánin toqtatpastan aıta berdi.

Nurlan kúnirene sóılep jaqyndap keledi:

— Estigenim — qasiret zary, kórgenim — qan sasyǵan dúnıe. Búkil Donnyń dalasynan búgingi bar kórgenim de, estigenim de osy boldy aý, baýyrym. Tym bolmasa sol zardy senen estimesem qaıtedi?

Venera ún qatpastan kóziniń jasyn kúı sandyqtyń pernesine súrtkisi kelgendeı betin basty da, aýyr qozǵalyp qaıta kóterildi. Áli ún joq, janary úlken kekshil kózin tunjyrata túsip, ózgeshe bir jalyn atqan ystyq sezimmen Nurlanǵa qaraı qaldy.

— Siz áli osynda ma edińiz?

— Endi qaıda ǵoı dep ediń?

— Men sizdi qashyp ketken bolar, endigi eline de jetken bolar dep edim.

— Nemene? — dedi Nurlan jany yshqynyp. — Venera, sen ne aıtyp otyrsyń? Nazyń ba bul, shynyń ba?

— Saǵatyńyzǵa qarańyz da, shahtaǵa ketken shaǵyńyzdy esińizge túsirińizshi, — dedi Venera nazdana qadalǵan qalpyn ózgertpesten. — Siz shahtaǵa ketkeli jıyrma jeti saǵattan on mınýt asty. Óńińizden kórip otyrmyn, sol uzaqqa sozylǵan ashtyq qanyńyzdyń bir tamshysyn qaldyrmastan jalmapty, júrińizshi, tezirek tamaq ishińizshi, — dep tura bastap edi, Nurlan ony bir qolymen qushaqtaı aldy.

— Toqta, sen meniń keýdeme judyryqtaı tas tyǵyp jiberdiń, keýdede tas turǵanda óńeshten as ótpeıdi, aldymen sol tasty alyp tasta. Ol úshin mynany aıt: Meni «qashyp ketti» dep oılaǵan kim? Jalǵyz sen ǵanasyń ba, joq álde osy úıdiń adamdary túgel me? Meni «aǵa» deıtiniń ras bolsa, aldama aǵańdy, ne bolsa jasyrma.

Venera sál jymıyp ezý tartty da, Nurlannyń qolyn keri syrǵytyp arqasynan aqyryn túsirip jiberdi.

— Keshirińiz, olaı dep oılaǵan adamdy men bilmeımin.

— Endi ne aıtyp turǵanyń?

— Ol sizge eki ret tamaq aparyp taba almaı qaıtqan yzanyń sózi, — dedi de, as stol ústin alýan túrli dámge toltyra bastady. — Qaljyradyńyz ǵoı, aqtyń ózinen tartyp jiberseńiz qaıtedi?

— Qaljyraǵan eshteńe emes aý, keýdem gazǵa tolyp ketti. Sony jýyp tastaıyn, bir staqan quısań quıshy.

Nurlannyń ashyqqan asqazany da, shaldyqqan denesi de azyqtanyp jadyraı bastady, biraq jany júdeý qalpynan kóp ózgergen joq. Onyń janyn júdetýshiniń biri osy qyz. Nege ekeni belgisiz, osy qyz Nurlandy kórse shattyǵy shalqyp sala beretindi shyǵardy. Nurlan onyń osy syryna túsine almaı del-sal. «Meniń perishte» dep júrgenim saıtan ba?» dep ózine ózi suraý beretin de, sol suraýdyń jaýabyn taba almaıtyn. Venera da tapqyza qoımaıtyn. Óıtkeni ol óz boıynan eshqandaı jat minez kórsetpeıtin. Búgin de solaı, Nurlan onyń jan dúnıesine qansha úńilse de izgilikten basqany kóre alǵan joq.

«Qaıtse eken? Álde ózinen surasa ma eken?.. Onyń qajeti qansha? Qajeti joqty surap qaıtemin?.. Joq, bul qyzda bir úlken syr bar, ony bilmeý qylmys».

Onyń bul oıyn syrtqy esiktiń qońyraýy bólip jiberdi. Kelgen pochta tasýshy eken. Oımen birge aıtylǵaly turǵan sóz de bólindi.. Venera pochtashydan bir hat ákelip usynyp edi, Nurlannyń júregindegi shattyqtyń bári kózine oınap shyǵa keldi. Ol qýanǵannan hatty qalaı ashýdy bilmeı saýsaqtary ot aınala ushqan kóbelektiń qanatyna uqsap bezek qaqty.

— Sáýle! Sáýleshim!.. Sen ne dedi ekensiń, janym? — dedi alqyna kúbirlep. Sony aıtyp júregi dúbir saldy, sony aıtyp jasaýraǵan kózderi de telmeń qaqty. Dirildep shyqqan daýsynda aýyr ańsaýdyń muńly sazy bar.

«Nurlan! Barlyq armany kóz jasyna, barlyq saǵynyshy qasiretke aınalǵan Sáýleniń súıretilgen súlderi Moskvadan Qaraǵandyǵa ketip barady. Ózi Qaraǵandyǵa ketkenmen, júregi Donbastaǵy sende qaldy, ıe bol. Ol úshin: qasirettiń surapyly qansha qatty soqsa da, ózińniń kim ekenińdi, qandaı halyqtyń perzenti ekenińdi umytpa! Ol úshin: jar súıe bilmegen adamnyń ólekse ekenin, ólekselikten óli artyq ekenin umytpa! Sonda ǵana sen meni jadyńda saqtaısyń. Sonda ǵana sen burynǵy Nurlanymsyń. Al meniń tabynar táńirim — ózimniń adal mahabbatym. Ony sen jaqsy bilesiń. Basqa baqyt men úshin qasiret, ony da bilip al!

Pavelǵa sálem aıt. Nurlanyma meni joqtatpasyn.

Sáýleń 10. 8. 41 j.

Veneranyń kózi manadan Nurlanda. Kózi Nurlanda bolǵanymen, oıy alysta eken. Sol alystaǵy oıy áldeneni, ámir etti me qalaı, ózgere qalyp myrs etti.

— Sizdi osynsha azaptap, meni ózine syrttaı ǵashyq qyp qoıǵany úshin betinen bir súıer edim. Dýlattyń sol apasyn men qashan kórer ekenmin? — Ol sony aıta sala «nege aıttym» degendeı ernin tistelep teris aınalyp, buryshtaǵy aınaǵa qaraı júrip ketti.

Nurlan kimnen neni estigenin bilmegendeı, tipti osy estip otyrǵany óńi ekenin, tús ekenin bile almaǵandaı ańyryp, az otyrdy da:

— Baýyrym aý, janym aý, — dedi alqyna sóılep, — sen ne dediń? Kimniń apasy dediń?

— Dýlattyń dedim.

— Dýlat! Sen ony qaıdan bilesiń?.

Venera bul suraýdyń jaýabyn bermesten zyta jónelip edi, qarsy aldynan Paveldyń:

— Nurlan keldi me? — degen daýsy shyqty.

Veneranyń aýzynan estilgen «Dýlat» aty Nurlandy belgisiz bir shattyqqa keneldirgen edi. Kútpegen jerden kezdesken bul shattyq ony múldem masattandyryp tastaǵan sekildi. Sondyqtan ol Venerany dál qazir dúnıedegi eń jaqyn adamyndaı kórip, bar shattyq daýsymen aıǵaı saldy:

— Quda! Men mundamyn.

Pavel onyń daýsyn estise de, «quda» degen sóziniń baıybyna barǵan joq.

— Sen munda bolsań bir jumys bitken eken, — dep Pavel Nurlan otyrǵan bólmege kire bere, sońynan ere kirgen Veneraǵa buryldy. — Sen tezinen qalanyn batys shetindegi aq kópirge jetshi.

— Onda ne bar?

— Sol jerde bir jaraly ushqysh jatqan kórinedi. Onyń habaryn jetkizgen jaraly soldattyń sóz álpetine qaraǵanda, ol seniń bir tanysyń sekildi.

Pavel sony aıtyp Nurlan otyrǵan as úıge kirip kele jatty.

— Al, baýyrym, tiri ekenińdi kórdim, haliń qalaı?

İlese kirgen Veneranyń daýsy onyń oıyn bólip jiberdi.

— Aty-jónin aıtqan joq pa?

— Joq, tek qazaq, ekenin ǵana aıtty.

— Qazaq! — dedi Venera bar shattyq daýsymen. Ol áldene aıtqysy kelip Nurlanǵa tura umtyldy da, oǵan jete bere kilt toqtap keıin shegindi. Shegine bere Pavelǵa umtyldy, aıtaryn oǵan da aıta alǵan joq. — Onda sol! Sol! — dedi de shyǵa jóneldi! «Sol» degeni kim ekenin aıtyp ketýdi de oılaǵan joq, tek «sol, sol!» degen daýsy birte-birte alystap bara jatty.

— Venera, meni de erte ket! — dep Nurlan umtyla bere aıaǵyn basa almaı turyp qaldy. — Pasha, meniń aıaǵym uıyp qalypty, júgirshi. Venerany toqtata turshy.

Pavel tez atylyp baryp terezeni ashyp jiberdi.

— Venera! — degen daýsy da sańq etti. Biraq Venera onyń daýsyn estigen joq, tanys bireýdiń kóldenen kelip tura qalǵan mashınasyna baryp, bir aq súńgidi.

— Meniń qaryndasym seniń dalańnyń qarshyǵasyna uqsap ketti, — dedi de Pavel kenet oılanyp Nurlanǵa qarady. — Ol jaraly saǵan ne úshin kerek boldy?

— Ol jaraly qazaqtyń kim. ekenin men sezip otyrmyn, — dedi Nurlan aıaǵynyń qurysyn judyryǵymen túrtkilep.

— Ol kim?

— Ol — Sáýleniń inisi Dýlat.

— Sáýleniń inisi? Venera ony qaıdan biledi?

— Eki jyldan beri ol da Venera oqıtyn Kıevte oqıtyn edi, sonda tanys bolǵan sekildi.

— Ol da shetel tili ınstıtýtynda oqı ma?

— Joq, ol ushqyshtar daıyndaıtyn áskerı mektepte oqıtyn.

— Ym, solaı de.

— Solaı, ekeýmizdiń endi quda bolýymyz da ǵajap emes.

Muny kútpegen Pavel ań-tań, bar aıtqany:

— Múmkin... múmkin...

— Onyń kópir aýzynda jatqany qalaı?

— "Maıdannan kele jatqan bir mashına jaralyny jaýdyń jańaǵy bir kelgen quzǵyndary sol kópirge jete bergende bombylap ketipti. Tiri qalǵany sol ekeýi ǵana sekildi.

— Men de baraıyn, ol kópirge qalaı, nemen barýdy aıtyp bershi, — dep Nurlan tura bastap edi, Pavel onyń ıyǵynan basyp qaldy.

— Venera kelsin, kim ekenin bileıik. Eger anyq Sáýleniń inisi bolsa men de baramyn, ol ornalastyryp qaıtqan aýrýhanaǵa baramyz. Oǵan deıin jumys jaıyn keńeseıik, ıe bitti, ne qaldy?

— Shahtanyń Qaraǵandyǵa jiberiletin jabdyqtary jer betine tegis shyǵaryldy, qazir stansıaǵa tasylyp jatyr. Stvol tórt jerinen tesilip, qoparǵysh zattar ornatyldy. Ieleriniń talasy bitse, ot berilýin kútip tur.

— Raqmet, — dedi de Pavel óz oıymen alysyp, úıdiń ishin kezip ketti.

— Óziń ne bitirip qaıttyń? Obkomdaǵylarǵa jolyǵa aldyn ba?

— Joq, bári de osy evakýasıa jumysymen jan jaqqa shabýyldap ketipti. Endi bul shahtanyń taǵdyryn ózimiz sheshpesek utylamyz. Eń aldymen sheshetinimiz — Rýsaktyń buıryǵy: menińshe, ol buıryqty oryndaý — jaýǵa soǵyspastan berilý, óıtkeni mundaı alyp shahtanyń tek stvolyn ǵana qulatyp, ózin aman tastap ketý — tize búgýdiń masqara túri.

— Sen ne deseń de men oılanbastan bas shulǵı berýshi edim, osy sapar oılanýdamyn...

— Oılan, jaqsylap oılan! — dedi Pavel sózin nyǵarlaı sóılep.

— Men oılanǵan saıyn uıalyp, uıalǵan saıyn qınalýdamyn aý, baýyrym?

— Kimnen uıalasyń?

— Erteńgi urpaqtardan.

— Urpaqtardan?

— Iá... Keshe ǵana óz qolymyzben ornatqan dúnıemizdi búgin óz qolymyzben talqandaımyz, ol úshin qalaı qınalmaımyz?

— Eger Rýsaktiń búgingi danyshpandyǵy Erteń nemisterdin mazaǵy bolyp shyqsa, ol úshin qınalmaımyz ba?

— Danyshpandyqtyń mazaq bolǵany qalaı?

— Nemister biz jartylaı qulatqan stvoldy op-ońaı arshyp alady da, ar jaǵynda daıar turǵan shtrekterge túsip alyp, eń baılyqqa keneledi. Ózin-ózi aldaǵan aqymaq bolyp biz qalamyz. Sonda munyń aty mazaq emeı nemene? Joq, dosym, jaýdyń mazaǵy bolǵannan, ajaldyń azyǵy bolǵan jaqsy, sondyqtan biz mynany isteımiz. Men ózimizdiń bastapqy jobamyzǵa mynandaı ózgerister kirgizdim, — dedi de, Pavel bir paraq qaǵazǵa shahtanyń ishki qurylysyn syza bastady. — Mynaý stvol, mynaý — shtrekterdiń myna jerlerinen aval jasap nemisterdiń jolyn jeti jerden kesemiz. Olar munyń bárin arshyp kemirge jetkenshe, biz jeńis kúnine de jetemiz.

— Onyń bári durys, biraq stvoldan basqasy ázir emes, endi úlgirmeımiz ǵoı.

— Men úlgiretin bolǵan soń aıtyp otyrmyn.

— Erteń ketetin bolsaq qalaı úlgiremiz?

— Men úlgiremin.

— «Men», — dep Nurlan onyń bóline qalǵanyna túsine almaı tiksinip qaldy. — Túsinbedim.

— Sheshemdi óz shesheńdeı, qaryndasymdy óz qaryndasyndaı kórýińdi tilep, ol ekeýin seniń qolyńa berip, Qaraǵandyǵa jóneltemin de, ózim osynda qalamyn.

— Ne-me-ne? — dedi Nurlan shoshyna qarap.

— Men saǵan onan da qorqynyshty, bul kúnge deıin jan balasyna aıtylmaǵan, bir qupıa syrymdy aıtqaly otyrmyn, júregiń jarylyp ketpesin, saq bol.

— Ol sumdyǵyńdy qoıa tur da, munda qalatyn sebebińdi aıtshy. Sonda sen shahtany qulatý úshin basyńdy ólimge baılap, jaý qolynda qalmaqsyń ba?

— Bir ǵana shahta úshin meniń ómirim ondaılyq arzan emes.

— Endi ne úshin? Bizdiń qaıda kerek ekenimizdi partıanyń ózi belgilep berdi. Jaýdy jeńý úshin qural kerek, qural jasaý úshin kómir kerek ekenin, sondyqtan Qaraǵandyǵa tezirek jetip, Otanymyzǵa Donbasty joqtatpaý kerek ekenin aıtyp berdi. Oǵan teńdese alatyn qandaı maqsat bar? Álde partızan bolǵyń kele me?

— Partızan bolýdy taǵdyr maǵan jazbapty.

Nurlan ańyryp qaldy:

— Taǵdyrdyń jazbaǵany qalaı? — dedi ol tandana túsip. — Men jaqsy bilemin. Otanǵa degen sendegi mahabbattyń jalyny — talaı jaýdyń ajaly. Onan artyq taǵdyrdan ne suramaqsyń? Partızan bolý úshin onan artyq qandaı qural kerek?

— Meni ajalǵa qarsy jalǵyz aıdap turǵan sol mahabbattyń jalyny.

— Túsinbedim...

— Iá, men qazir ózim de túsine almaı otyrmyn, — dedi Pavel ózine ishteı suraý bere oılana sóılep.

Pavel óziniń qupıa syryn qaıta búrkegisi keldi me, joq álde Nurlanǵa artar taǵy qandaı amanaty baryn oılap otyr ma, áıteýir ol kózin bir nysanaǵa qadap ún qatpastan qatyp qaldy.

Nurlan da óz oıymen alysyp qınalýda. «Sheshesin óz sheshemdeı, qaryndasyn óz qaryndasymdaı kóretin bolsam, nege ózin ózimdeı kórmeımin? Eger ózin ózimdeı kóretin bolsam, ne kórsem de birge kórip, ol ólgen jerde men nege ólmeımin?»

Nurlannyń oılap otyrǵan oıy osy. Sol oıyna bekinip aldy da:

— Joq, dosym, onyń bolmaıdy. Sen úshin men ar azabyn tarta almaımyn. Sen qalsań — men de qalamyn, sen ketseń men de ketemin. Qysqasy ne kórsek te birge kóremiz, ólsek birge ólemiz, — dep jolbaryssha atqı túregeledi...

Pavel onyń betine tesile qarap az otyrdy da:

— Átteń, — dedi Nurlandy bir qolymen qushaqtap, — seniń qalýyńa bolmaıdy. Eger qasymda sen bolsań, men nemisterdiń talaıyn ajaldaı soǵar edim.

— Meniń qalýyma nege bolmaıdy?

— Seniń eshqandaı syltaýyn joq.

— Nege joq, sen ne úshin qalsań, men de sol úshin qaldym.

— Donbass seniń týǵan jeriń emes, sondyqtan meniń syltaýym saǵan syltaý bola almaıdy. Eger ondaı ótirikti aıta qalsań atylasyń da qalasyń.

Nurlannyń syltaý izdep ár qıany bir kezgen oıy bir tuńǵıyqqa súńgip baryp qaıta shyqty da, myrs etti.

— Aǵat bolsa ǵapý et, men nemisterdi sendiretin bir syltaýdy tapqan sekildimin.

— Qandaı?

Nurlan tapqan syltaýyn aıtýǵa ońtaılanyp edi, jańa ǵana jadyraǵan qabaǵy qaıtadan túıile qaldy.

— Joq, ony aıtýdyń qajeti joq eken.

— Nege?

— Ol syltaýymnyń Venerany qynjyltýy múmkin eken. Ony qynjyltqannan nemisterdiń qolynan qınalǵanym jaqsy.

— A, sen nemisterdiń kózine Veneranyń kúıeýi bolyp kórinbekshi me ediń?

— Kúıeýi emes, súgen jigiti bolyp kórinbekshi edim. Seni qımaı qańyraǵan basym solaı qańǵyrypty, — dedi de Nurlan kenet oılana qaldy. — Toqta, toqta... meniń basym qańǵyrmaǵan sekildi... Ózin súımegen qyzǵa da ǵashyq bolatyn áýmeserlerdiń talaıyn kórgenmin Men sol áýmeserlerdiń birimin. Venera qynjylsa qynjyla bersin, men onyń jalǵan ǵashyǵymyn. Qalaı, mundaı syltaý saǵan unaı ma?

— Syltaýyn unaıdy, biraq mynaý esinde bolsyn, — dedi Pavel salmaqpen. — Eger nemisterdi aldaý úshin jasaǵan jalǵan ǵashyqtyǵyń shyn ǵashyqtyqqa aınalyp, Sáýleniń júregine qaıaý salatyn bolsańdar, alla atymen ant eteıin, ekeýińdi de ózim jaıratamyn. Sem aldymen sony, sonan keıin meniń kim ekenimdi bilip al.

— Nemene, men seniń kim ekenińdi buryn bilmeýshi me edim?

— Árıne, sen ózińniń jeti jyl birge oqyǵan dosyń Pavel Danılúkti jaqsy bilesin, biraq, nemistermen jalǵyz júrip soǵysatyn Danılúktiń kim ekenin ázir bilmeısiń.

— Eger jaýmen jalǵyz soǵysar bolsań, elinen bezgen Dannlúkti bilmegenime qýanarmyn.

— Maǵan munan bylaı óz elimnen góri nemisterdiń kóbirek senýi múmkin, sondyqtan ondaı sóz qulaǵyna kirmeıdi.

Nurlan shoshyp ketti.

— Ne-ne-ge? — degen daýsy da yshqynyp qatty shyqty. — «Nemisterdiń kóbirek senýi múmkin?»

— Iá, solaı, dosym. Men sender oılaǵandaı halqynyń maqtany bolǵan Danılúktiń balasy emes, halyq jaýy Gromovtyń balasymyn. Endi túsinikti me?

Nurlan senerin de, senbesin de bilmeı ashýly kezdegi ádetimen kózin syǵyraıta qarap aqyryn tura bastap edi, Pavel:

— Otyr, — dedi kúrsine sóılep, — men muny saǵan maqtan úshin bolmasa seni NKVD ǵa baryp habarlasyn, olar kelip meni tutqyndap áketsin degen oımen aıtyp otyrǵanym joq. Seni ne istese de kim ekenimdi bilip istesin, qastassa da kim ekenimdi bilip qastassyn dep otyrmyn.

Jańa ǵana otyra qalǵan Nurlan:

— Jalǵan... Jalǵan! — dep qaıta yrshyp turdy. — Joq, jalǵan emes sekildi... Bul qalaı? Sonda Danılúk kim? Ol seniń jalǵan famılıań ba?

— Ol meniń týǵan naǵashym, jastaıymnan asyrap alǵan ákem, óziniń Roman deıtin ofıser balasy bolypty. Ol Azamat soǵysy kezinde Sovet ókimetine qarsy soǵysyp, jeńilgennen keıin shet elge qashyp ketipti. Jalǵyz balasynan solaı qaıǵyly kúıde aırylǵannan keıin, naǵashym meni bala etip alypty. Ol kezde men úsh jasta ekenmin. Ex, Roman... Roman...

— Sonda týǵan ákeń kim?

— Ol búkil Donbasqa belgili shahter bolatyn. Onyń sońǵy ómiri qaıda baryp, qalaı qulaǵanyn men byltyr marhum naǵashymnyń aýzynan estidim. Senýi qıyn sol bir shyndyqty ózim estigen qalpynda aıtyp bereıin, tyńdap al.

— Oıym astan-kesten bolsa da qulaǵym sende, aıta ber! — dedi Nurlan onyń kózinen kóz almaı qadalyp.

— Ol — naǵashymnyń aqtyq demi biter shaǵynda meni ońasha shaqyryp alyp artqan amanaty bolatyn.

Pavel sony aıtaryn aıtsa da, áke amanatyn aıtýǵa kúshi letpeıtindeı aýyr kúrsinip az ýaqyt únsiz otyryp edi, Nurlannyń shydamy jetpedi.

— Ol qandaı. amanat? Nemistermen soǵysa qalsań Qyzyl Armıaǵa da, partızandarǵa da qosylma, jeke júrip jalǵyz soǵys dep pe edi?

Pavel salbyrap ketken eńsesin kenet kóterip aldy da, sóıleı jóneldi.

— Ol maǵan ózim ómir boıy «Marına apaı» atap kelgen mynaý 'Marına Gavrılovnany munan bylaı «mama» deýdi amanat etti. Ol maǵan ózim ómir boıy jezde kórip, tórt jyldan beri halyq jaýy atap kelgen Igor Gromovty munan bylaı «papa» deýdi amanat etti. Ol osyny aıtqan kezde men yrshyp turdym. Ol óziniń álsiregen sońǵy únimen aqyryn sóılep jatyr. «Jaý emes, jaý emes, — dedi ol eki ret yshqynyp. — Seniń ákeń jaý emes. Ol halyq jaýlarynyń jaýy, ol jalanyń qurbany. Ol óziniń halyq jaýy emes ekenin sendire almaı, kúshpen moıyndatpaq bolǵan tergeýshini oryndyqpen uryp jyqqany úshin soqqyǵa jyǵylypty. Sol soqqydan aıyǵa almaı túrmede ólipti. Men muny jýyrda ǵana sol tergeýshiniń óz aýzynan estidim. Ol ar azabyna shydamaı, dál óleriniń aldynda meni úıine shaqyrtyp alyp, osynyń bárin jylap jatyp aıtty da, menen keshirim surady».

Naǵashym sony aıtqan kezde men ne bolǵanymdy bilgenim joq. «Siz ne dedińiz? Ondaı surqıanyń kóz jasy úshin meniń ákemniń qanyn keshtińiz be?» — dep aıǵaılaı túregelip edim, naǵashym máńgi jumylǵaly jatqan kózin jasqa toltyryp, ún qatqan joq. Men eshteńe aıta almaı, onyń aldyna tizemdi qaıta búktim. Óıtkeni, men esimdi jıyp, kózimniń jasyn tyıǵansha, ol taǵy bir sumdyqty kúbirleı bastady. Meniń sol kúbirden estigen sumdyǵym — ákemniń ómirine ajal bolyp tıgen jala naǵashymnyń balasy Romannyń shet elden jazǵan bir haty ekenin bildim. Naǵashym sony aıtty.da, óziniń sondaı balany dúnıege ákelgeni úshin uıalǵandaı kózin shart jumyp aldy. Sonan qaıtyp bir ashpastan máńgi jumdy. «Ar azaby» degen sózdi meniń tuńǵysh estigenim osy edi, sondyqtan áıteýir naǵashymnyń sol sózi esime túsken saıyn janym túrshigip fashısermen soǵysa bilmesem de erteń ar azabyn shegetindeı qınalamyn. Mine, sen bilmeıtin Danılúktiń syry. Eger jaý qolynan qaza tapsam qanym seniń moınynda. Óıtkeni, meniń bul syrymdy senen basqa jan, tipti eń janashyrym sheshem men jalǵyz qaryndasym da bilmeıdi. Eger jaý bilse seniń beıqamdyǵyńnan, ne beısharalyǵyńnan ǵana biledi.

— Ǵajap ǵajap! — dedi Nurlan basqa sóz taba almaı basyn qaıta-qaıta shaıqap.

— Nemene ǵajap?!

— Bári de ǵajap, ásirese seniń osynyn bárin maǵan aıtýyń ǵajap.

— Sen meniń qaryndasyma jalǵan ǵashyq bolsań, men seniń ózińe shyn ǵashyqpyn. Kim ekenimdi, óle ketsem ne úshin ólgenimdi otandasymnyń tym bolmasa bireýi bilýi kerek qoı.

— Maǵan sony bilýdiń ózi qorqynyshty, biraq sol qorqynyshtyń ózi ǵajap sıaqty.

— Qoryqpa, dosym, — dedi Pavel ony bir qolymen qushaqtap. — Eger nemister meniń halyq jaýynyń balasy ekenimdi bilse, men olardyń senimine ıe bolamyn. Senimderine bir ıe bolsam, qandaı jaýdyń balasy ekenimdi kórsetemin.

— Sonda sen ne istemeksiń?

Syrtta júgirip kele jatqan Venera bulardyń oıyn bólip jiberdi. Ol júgirgen ekpinimen kelip esikti ashyp jiberdi de, táltirektep kelip bosaǵany qushaqtaı aldy.

— Ýh, júregim keýdeme syımaı ketti aý.

Ol demin basa almaı ózin-ózi kúshpen demep zorǵa tur.

— Saǵan ne boldy?

— Óziń qýanyshtysyń ǵoı, — degen Pavel men Nurlannyń suraýyna jaýap qatpastan, stol basyndaǵy oryndyqqa kelip sylq etti.

— Jaralyny taptyń ba?

Ol entigim basa almaǵan kúıi sóıleı bastady.

— Ony menen buryn Dýnaı qart taýypty. Ol óz úıine aparypty... ol shettegi aýrýhananyń adamdary tylǵa qashyp úlgeripti... Ýh, dárigerlerdiń biri qalmapty, — dedi ol entigin basa almaı ár sózin yqylyq atqandaı úzip sóılep.

— Ol jaraly kim eken?

Bul suraýdy bergen Nurlan edi. Venera ony jańa kórgendeı jalt qarady da, ún qatpastan jaqyndap kelip qolyn usyndy.

— Ol jaralymen keıin tanysarsyz, ázirshe menimen tanysyńyz. Men sizdiń bolashaq qaıyn kelinińiz Venera Igorovna Gromovamyn.

Nurlan bar shattyq daýsymen aıǵaılaı túregeldi.

— Baýyrym aý!

Basqa sóz aıta alǵan joq, qushaqtaı alyp Veneranyń mańdaıynan qaıta-qaıta súıdi de:

— Jańa ǵana japan túzde jalǵyz qalǵandaı kúıde edim, sen meni Sáýleshimniń qushaǵynda turǵandaı shalqytyp jiberdiń aý, baýyrym, — dep Venerany qushyrlana qushaqtaı tústi.

Bularǵa kúle qarap turǵan Paveldiń úni yzǵarly shyqty.

— Esinen adasqan, aqyldylar aý, — dedi ol yzbarlanyp, — aldymen sol jaralyny tezirek tylǵa jóneltýdi oılastyrsańdarshy.

— Ol qazir júre alatyn halde emes, sondyqtan tylǵa jóneltilmeıdi.

— Hali ondaı aýyr bolsa, sen nege keldiń?

— Qashan ol jazylǵansha ózimniń eshqaıda ketpeıtinimdi aıtqaly keldim. Qazir mamamdy ertip alamyn da sol úıge qaıta baramyn.

— Men sendeı halyq jaýynyń qyzyn mundaı qylyǵy úshin atamyn da tastaımyn, — dep Pavel sýyq túspen tónip keldi de, Nurlannyń qushaǵynda turǵan Venerany qushaqtaı aldy. — Rızamyn, baýyrym, rızamyn. Seniń sol jaraly bireý úshin janyńdy da qıatynyńdy mana sezgenmin, ásirese sol adamshylyǵyna rızamyn. Tek nemisterge aıtar syltaýyń bolmaı, ıakı olardyń azabyna shydamaı mazaǵy bolsań ǵana rıza emespin...

— Men úshin dúnıedegi eń azap — Dýlatty tastap ketý.

— Múmkin, nemisterge aıtar syltaýyn da sol bolar. «Sender jaralaǵan jigitimdi tastap kete almadym» dersiń.

— Joq, olaı demeımin.

— Endi ne demeksiń?

— Senen nesine jasyraıyn, mamamdy úgittep alyp qalamyn da, ne úshin qalǵanymdy suraǵan nemisterge «aýrý sheshemdi tastap kete almadym» deımin.

— Múmkin, meni de úgittersiń.

— Úgittemeımin, tezirek ketkenderińdi tileımin.

— Qalǵanymdy tilemeısiń be?

— Joq.

— Nege?

— Donbass sen sıaqtylar syıatyn burynǵy Donbass emes.

— Sen jaý qolynda bir belgisiz qazaq úshin qalsań, myna belgili qazaq men úshin qalǵaly tur, ne deısiń?

— Nurlan aǵa, ras pa?

— Paveldyń suraýyna jaýap ber, unaı ma, joq pa?

— Joq, unamaıdy.

— Nege?

— Aldymen siz meniń, suraýyma jaýap berińiz.

— Ol suraýdyń jaýabyn Pavel berdi ǵoı.

— Bar syltaýyńyz sol ǵana bolsa, onda jolǵa tezirek qamdanyńyz.

— Nege? — dedi Nurlan kúlimsirep.

— Ondaı syltaýǵa senetin nemister de aqymaq emes.

— Eger de men olarǵa sen úshin qaldym desem olar sener me edi?

— Ázildi qoıyńyz, men shyn surap turmyn.

— Men bar shynymdy aıtyp turmyn.

— Osynyń bári shyndyq, — dedi Pavel sózge kıligip, — biraq munyń bári boljaýdyń dolbary ǵana. Sebebi, bizdiń eshqaısymyz da danyshpan emespiz, tarıh betterin aqtaryp óz jolymyzdy ózimiz belgilep alar edik, adam balasy buryn mundaı surapyl soǵysty kórmegendikten ondaı tarıh jasalǵan joq. Sondyqtan seniń nemisterge aıtar syltaýyń — shesheńdi aýyrtý bolsa munyń syltaýy — seni súıý.

Venera aǵasyna qarap az turdy da, ún qatpastan jaqyndap kelip onyń mańdaıyna túsip ketken shashyn keri serpip jiberdi.

— Men búgin seni tanı almaı dalmyn. Aldymen nemisterge aıtar óz syltaýyńdy aıtshy.

— Men ózim aıtar syltaýdy gestaponyń jendetterine aıtqyzamyn.

— Gestaponyń?

— Ol úmitime ózim de senip turǵanym joq, sondyqtan sen ol úshin basyńdy qatyrma.

Úsheýi birdeı túnerip, úsheýi de bir belgisiz tuńǵıyqqa batyp bara jatqandaı del-sal kúıde únsiz otyr edi, kenet syldyr etip bezildeı jónelgen telefon daýsy úsheýin birdeı dir etkizdi.

Pavel baryp telefondy tyńdady. Sóılep turǵan Rýsak eken. Ol óktem daýsymen zirkildeı jóneldi.

— Joldas Danılúk, sóılep turǵan tresiń sizdiń shahtanyń evakýasıalaý jumysyn basqaratyn ókili Rýsak ekenin ózińiz de tanyp turǵan bolarsyz. Eger soǵys sotyna tartylǵyńyz kelmese, tezinen shahtaǵa jetińiz.

— Urpaqtar deıtin taǵy bir sot bar ǵoı. Ol — sot ataýlynyń barlyǵynan ádil de qatal ǵoı. Siz ony da eskergeısiz.

Ol sony aıta salyp telefondy iler ilmesten esikke bettep edi.

— Balapandarym aý, aıtsańdarshy? Myna dúnıe ne bolyp barady? — dep kúdirene sóılep kele jatqan sheshesin kórip toqtaı qaldy.

— Siz erteńgi poezben ketetin boldyńyz, ázirlene berińiz. Men biletin dúnıeniń jaıy sol ǵana, — degen Paveldyń sózi ony shoshytyp jiberdi.

Sheshesi onyń betine jalt qarady. «Ketetin boldyńyz» — degeni ázil bolar degen úmitpen qarady, biraq olaı emes sekildi. Paveldyń óńi tym salqyn.

— Ózderiń she? — dedi daýsy dirildeńkirep, — ózderiń qashan?

— Biz osynda qalatyn boldyq!

— Ol kimniń buıryǵy?

— Ol — Otanymyzdyń buıryǵy.

— A, ondaı buıryq maǵan munan elý jeti jyl buryn berilgen-di. Joldaryńnan qalmaı jumystaryńa bara berińder, — dedi de, Marına shesheı kenet jadyrap baryp oryndyqqa otyra ketti.

— Mama, oılanyńyz! — dedi Pavel jalynyshty únmen. — Nemister bizdiń shynymyzdy aıtqyzý úshin sizdi azaptaıdy. Sol azaptyń tańbasy ar-ojdanymyzdy tańbalaýy múmkin.

Ol sony aıtyp sheshesiniń aldyna bir tizerlep otyra qalyp edi, sheshesi onyń basynan sıpap:

— Men jasarymdy jasap, alarymdy alyp bolǵan janmyn. Munan elý jeti jyl buryn osy úıde týǵanmyn, ákemnen qalǵan jalǵyz osy muranyń ishinde ólsem ómirime rızamyn. Ony bilmeı aldanyp,men úshin qapa bolmańdar, bar tilegim sol ǵana. Senderdi bireý shaqyrǵan sekildi ǵoı, joldaryń bolsyn, baryńdar!

Nurlan áldene aıtýǵa ońtaılanyp edi, Venera ony sóıletkisi kelmeı, sheshesiniń aldynan tura bastaǵan aǵasyn esikke qaraı ıtermeledi.

— Endi keshikseńder qudaılaryń soǵys sotyna tartady ǵoı, tezirek barsańdarshy, — dep ekeýin eki qolymen ıtermelep shyǵaryp jiberdi de, qaıta júgirip kelip sheshesin qushaqtaı aldy.

— Mama!.. Mamataıym meniń... danyshpanym meniń...

— E, sen ne úshin maǵan bulaı jaǵympazdana qaldyń? — dep Marına shesheı qyzyna qaraı qaldy. — Toqtashy, men jańa baıqadym, ózin qaıda baryp boıalǵansyń?

— Boıalǵany qalaı?

— Eki betiń mana tańerteń kúzgi japyraq sekildi edi, qazir gúl-gúl jaınap ketipti. Kezergen erinderiń de jańa ǵana sheshek atqan gúlge uqsaı qalypty. Nanbasań aınaǵa qarashy, múldem ajarlanyp ketipsiń.

— Ajarlaný az, sulýlanyp ketken bolarmyn, anyqtap qara.

Sheshesi qyzynyń óńinen ózi buryn kórmegen jańa bir sulýlyqty kórgendeı:

— Shynynda, sen ózime tartqan ekensiń aý, — dedi jadyraı túsip. — Men de jas kezimde qazirgi sen sekildi qýana qalsam ajarlanyp ketýshi edim.

— Meniń qýanyshty ekenimdi qaıdan bildiń?

— Mynaý kirpigi qysqa, qıyǵy qıǵashtaý bolsa da janaryńda bir súıkimdilik bar, móldir kózińnen kórip otyrmyn.

— Ol dáleliń az.

— Anda-sanda bir lúp etip jelpinip turǵan tar tanaýyńnan da qýanyshtyń lebi esedi. Tipti ajarlanyp ketkeniń sondaı, betińniń sekpili de joǵalyp ketipti. Toqtashy, shynynda da men jańa baıqadym, seniń sol jaq kózińniń kirpigi qasyń tústes qara eken de, oń jaq kózińniń kirpigi sary eken aý.

— Onda sol jaq kózim seniń kózińe tartqan boldy ǵoı. Papamnyń kózine tartqan oń jaq kózim jaqsylyqtyń jarshysy.

— Jaqsylyqtyń jarshysy.

— Iá, qýanar bolsam ol birneshe kún buryn ózinen ózi kúlimdep bıleı bastaıdy.

— Já, kózińdi maqtap bolsań aınaǵa qara da, shashyńdy tara.

— Men shashymdy taraıyn, sen mendeı sekpil bet qyzyndy maqtap bolsań, menimen bir jerge barasyń, ázirlen.

— Qaıda?

— Dýnaı qarttyń úıine.

— Onda ne bar?

— Bir jaraly ofıser bar... Jaıaý barmaısyń, qazir mashına keledi.

Telefon taǵy da bezildeı jóneldi.

— Búgin osy telefon sharyldaýdy údetti, bul nelikten?

— Rýsak sıaqty óktem bireý shyǵar, qulaǵyn qattyraq burap turǵan.

Marına shesheıdiń aıtqany ras, telefonda Rýsak eken. Ol Veneranyń daýsy shyǵar-shyqpastan:

— Maǵan Danılúk kerek, Danılúk, — dep aıǵaı saldy.

Rýsaktyń bul qylyǵy Veneranyń qytyǵyna tıip ketti. Qytyǵyna tıgen adamdy kelemejdeıtin onyń ádeti, sol ádetimen ol Rýsakty tanymaǵan bola qaldy.

— Kesh qaldyńyz, Danılúkti manaǵy bir kezde Rýsak deıtin gýsak shaqyryp ketken-di.

Rýsak telefondy sart etkizdi, Venera onyń arzan ashýyna myrs etti...

2

Rýsak dembelshe boıy tolǵan dúmshelik, ózinen tómengilerdiń bárine ózin qudaı etip kórsetkisi keletin, sotqarlyqqa baı, tyǵyrshyqtaı denesin maı basyp, soǵys bastalǵaly ter sasyp ketken, kózge birden túse ketetin keskini bar adam edi. Pavel men Nurlan kelgen kezde ol shahtadan júz qadamdaı aýlaqta, bir top jumysshylardyń ortasynda jup-jumyr taqyr basyn tistene tyrnalap, shydamyn qaıda tyǵaryn bilmeı typyrlap tur eken. Tistene tistene jaǵy qarysyp qalǵandaı, Paveldiń sálemine jaýap qatqan joq. Usynǵan qolyn ustaı alyp bosatpastan jetelep aýlaqqa qaraı ala jóneldi.

— Baýyrym aý, — dedi bylaı shyǵa bere yńq etip. Yńq etti de tura qalyp sóıleı jóneldi, — Baýyrym aý, sen keshegi bir kezde búkil Donnyń maqtany bolǵan Danılúktiń balasy emes pe ediń? Osy ma seniń ákeńniń dańqty jolyn qýǵanyń? Osy ma ózińdi on jeti jyl oqytqan Sovet ókimetiniń úmitin aqtaǵanyn? Toqta, bireý sózimdi bólse júıkem úzilgendeı kóremin. Júıkemdi úzgiń kelmese sózimdi bólmeı tyńdaı ber. Mynaý shahta sol ákelerdiń toǵyz jyl boıy ter tógip salǵan alyby edi. Sen ony jaýdyń kózin aldaý úshin jenil jaralap ketýdiń. ornyna túgel qıratamyn deıtin kórinesiń. Bul ne?

— Boldyńyz ba?

— Joq, bolǵanym joq, tyńdarym da joq. Mundaı shahtany qulatý jaýdyń otyna maı quıǵandyq, jeńetinimizge senbegendik ekenin men saǵan bir emes, eki ret, eń alǵash mynaý taýdaı topyraqtyń astynda birneshe bombanyń kúli bolyp jatqan arýaqtardyń aldynda aıtqanmyn. Olar kimder edi? Osy shahtanyń basshylary ǵana emes, ary, namysy, aqyl sanasy edi ǵoı. Sol arýaqtardyń únine qulaq salshy. «Eger jaýdy jeńetinimizge senetin bolsańdar, Erteńgi kúndi de oılańdar» dep turǵan joq pa saǵan. Toqta, «oılanǵanda ne isteımiz» deıtinińdi bilemiz. Ne isteıtinderiń munan eki kún buryn Otan atynan aıtylǵan. Já, jymıma, jymısań da aıtaıyn, ony aıtqan myna men bolatynmyn, taǵy da aıtamyz Otan atynan taǵy da buıyramyn: Qaraǵandyǵa jóneltiletin jabdyqtar jarty túıiri qalmastan búgin saǵat ekige deıin jóneltilsin. Shahtanyń stvoly mynaý bylaı rasymen qosa saǵat besten qalmaı qulatylatyn bolsyn! Eger, onan bir mınýt keshikseńder, sebebin tyńdaıtyn men emes soǵys soty ekenin umytpańdar.

— Soǵys sotynan da úlken qandaı sot baryn men sizge mana aıtqanmyn, sol aıtqanym jeter, ázirshe, qosh bolyńyz.

Pavel sony aıtty da, shahtaǵa betteı bere anadaı jerde turǵan Nurlandarǵa ıek qaqty.

— Kettik, joldastar, tek qoparǵyshtaryń mol bolsyn.

Bireýge zirkildeı qalsa Rýsaktyń jany raqattanatyn edi. Sol raqatqa molyraq kenelýdiń sáti endi kelgen sekildi. Sondyqtan Paveldyń myna yzasyna ol shattana, qutyryna aıǵaı saldy.

— Jan kerek bolsa toqtańdar!Eı, men senderge aıtyp turmyn. — Biraq onyń aıǵaıyn eshkim elegen joq, bári de Paveldyń sońynan shubaı jóneldi. Rýsaktyń janary shattyǵy shańdatqan ashýǵa aınalyp betine shyǵa keldi. Kózi uzap bara jatqan Paveldyń kók jelkesinde, tisin qarsh-qarsh qaırap, taqyr basyn tyrnalap tur. Qansha tyrnalasa da ashý keýlep ketken basyna eshqandaı aqyl keler emes, bar taýyp aıtqan sózi «seni me... seni me...» deý boldy. Sol kezde alystan jaý samoletiniń gúrili estilip edi, jan-jaǵyna urlana bir qarap aldy da, mashınasyna qaraı bir aq domalady.

— Tura tur, joldas Danılúk. Jaýdyń bombasynan aman bolsam saǵat besten qalmaı kelermin de, seni ózim bombalarmyn, ózim... Meniń seni sotqa bergen buıryǵym bir bombadan kem tımes.

Onyń kózi aspanda, dir-dir etken qoly mashınanyń tutqasynda, qadam basýǵa jaý samoletinen qorqyp buǵyp otyr, ózi buǵyp otyrsa da, ózgeni qorqytý úshin osylaı kúmpildep kete bardy.

...Kókjıekke jetken kúnniń bar nuryn soǵystyń jalyn tústes munary jalmap, bas keskinin qanǵa boıap qoıǵan sekildi. Sonyń saldarynan jerdiń túgi qan tútigip turǵandaı qyzyl kúńgirt.

Alysta aspanymyzdy sharlap, namysymyzdy taptap júrgen jaý samoletterin atqylaǵan zeńbirekter aýyq aýyq zirkildeıdi. Ol zirkildep, bombalar gúrsildegen saıyn jerimiz kúńirene kúrsinedi. Qulaǵyn sol gúrsilderge tiksine tigip, kózin aýyq aýyq aspanǵa jiberip Venera keldi. Onyń qan munarly aspannan izdegeni kún, qaıǵy basyp, qan sasyp jatqan jerden izdegeni Nurlan. Oǵan Nurlandy izdetýshi Dýlat. Sanyna batqan bombanyń jańqasyn Marına shesheı alyp tastaǵan edi, sol sátten bastap Dýlattyń kóksegeni Nurlandy bir kórý boldy. Venera ony sol tilegine jetkizý úshin jan ushyryp Nurlandy izdep keledi.

Ol jol-jónekeı osy shahtany janap ótetin bir mashınadan túse sala júgire basyp kele jatyr edi, qasynan bir mashına aǵyzyp óte shyqty. Ol manaǵy Rýsak eken. Shofery maıdanǵa ketkennen beri mashınany ózi aıdaıtyn-dy. Ózine-ózi bergen manaǵy anty boıynsha Paveldy «bombylaý» úshin asyǵyp kele me, joq álde myna qyzdyq aldynda ózin bir kórsetkisi keldi me, áıteýir ol Veneranyń «áı kim bolsań da ala ket» degenine qaramastan mashınasyn júıtkitip kete bardy. Biraq qyz «kıesi» ony alysqa jibergen joq. Murnyna qan ketetin syrqaty bar edi, shahtaǵa jete bergen kezde sol syrqaty ustap qan eki tanaýynan birdeı sorǵalaı jóneldi. Tanaýyn qansha tartqylasa da kımelegen qan sheginer emes. Amal joq, mashınany kilt toqtatty da basyn salbyratyp jiberip jerge tústi. Mashınanyń motory sónbeı zirkildegen qalpynda qaldy. Rýsaktyń ony eleýge de hali joq, tuqyrǵan kúıinde júresinen otyra ketti.

Venera joldy tastap shahtaǵa qaraı tóteleı tartyp bara jatyr edi, Rýsak saǵatyna qaraı salyp oǵan aıǵaılady.

— Eı, qyz, keıin, keıin! — dep tumsyǵyn kótermesten qolyn erbeńdetip edi, Venera ańyryp tura qaldy. — Endi bir bes mınýttan keıin myna munaranyń kúli kókke ushady, sol qulaǵan munaranyń astynda qalǵyń kelmese beri kel. Óı, kereń neme, jigitterdiń. astynda qalasyń desem qandaı tez estir edi, qarashy sekıýin. Á, solaı ma eken, estimeseń de sezdiń be. Kel, kel...

— Venera jaqyndap kele bere:

— Sálemetsiz be? — dep edi Rýsak muńaıa qaldy.

— Amandyqtyń túri mynaý. Mashınanyń ishinde sýmka bar, ol sýmkanyń ishinde termos bar, onyń ishinde shaı bar, sonan bir staqan quıyp ákel de, qolyma quı.

Venera onyń aıtqandaryn buljytqan joq, termostary shaı ystyq eken, sonyń bir staqanyn býyn burqyraǵan kúıinde ákelip:

— Qolyńyz kúıse menen kórmeńiz, — dep edi, Rýsak kúmpıe tústi:

— Sendeı qyzdyń qolynan kúıgen qoldyń armany joq, quıa ber... tek azdan... azdan... staqandy úrgileshi... qany qurǵyr tanaýyma uıyp qaldy aý... Kóziń ot, óziń jalyn ekensiń, qaryndasym, kóp jasa.

— Ony qaıdan bile qaldyńyz?

— Myna sý jańa ǵana shymshym edi, endi saqyldap ketti, endi qaıttim?

— Qansyrap qalarsyz, sol uıyǵan qandy aǵyzbaı aq qoısańyz qaıtedi?

— Bul — meniń úırenshikti syrqatym. Murnymnyń qany ketse basymnyń derti ketedi. Aıtpaqshy, biz tanyspappyz aý, sen kimsiń osy? Toqta... toqta, ózim de shyramyta bastadym, qatelespesem sen Pavel Danılúktiń jıeni bolarsyń.

— Qatelesken joqsyz.

— Qatelespesem, Qaraǵandyǵa kete bermeı sen munda ne bitirip júrsiń?

— Ketemiz ǵoı.

— Qashan?

— Qashan poezǵa otyramyz, sonda....

— Ym, solaı de... Al mynandaı alasapyranda shahta mańynan ne izdep júrsiń?

— Nurlan deıtin jigitti izdep kelemin.

— Ymm, solaı de... Óziń súp-súıkimdi qyz ekensiń... sonda da jigit izdeısiń, á. Iá,-zaman solaıǵa aınalyp barady, sondyqtan sendeı qyzdar jigitterdi zorlasa da oqasy joq. Tek maǵan onyń qaıdaǵy jigit ekenin aıt.

— Pavelmen birge shahtaǵa ketken edi.

— A, ol álgi Taımanov deıtin ınjener qazaq bolar. Ol seniń nemeneń edi, sypaıylap

aıtqanda kimin edi?

Rýsaktyń bul emeýirini Veneranyń qytyǵyna tıe bastady, biraq ıba saqtap ózin-ózi tejep:

— Ol bizdiń úıde turatyn edi, — deı saldy.

— Ymm, solaı de, bir úıde turatyn de... Bir kórpeniń astynda jatatyn saıtan emes pe

áıteýir?

— Iá, bir kórpeniń astynda jatatyn perishte.

— Myna bireý kele jatyr, sýyńdy quıyńqyrap jiber, — dedi Rýsak shahta jaqtan kele jatqan bireýdi kóziniń qıyǵymen nusqap.

Aqsıǵan tisi men jyltyraǵan kózinen basqasy kúıeden kórinbeıtin dembelshe boıly, keń jaýyryndy bireý qolyndaǵy shahter lampasyn sóndirmesten óziniń ekpinimen jarystyra sermep keledi.

Ol Rýsaktyń: «Qolyndaǵy shamyn sóndirýdi de bilmeı, ózinen-ózi kúbirlep keledi, sirá, esi aýysqan bireý bolar», — degen kúbirin estip qalyp:

— Munan da estiń aýysqany jaqsy, — dep kúj etti.

Onyń sol sózinen ımendi me qalaı, Rýsak sózdiń betin qaıtadan Veneraǵa qaraı aýdaryp jiberdi:

— Ymm, solaı de, perishte de. Ol perishte jaryqtyqtar bir kórpeniń astynda jatyp ne isteıdi eken?

Venera qolyndaǵy staqandy jerge tastaı saldy da, shahtaǵa qaraı tura júgirdi:

— Tfý, — dedi bar daýsymen.

Alysta jaý samoletteriniń gúrili, qalanyń batys jaq shetin túgel dirildete júıtkigen ózimizdiń aýyr tankilerdiń, saryly estilip edi, sonan titirkendi me, joq álde Rýsaktyń daýsyn estigisi kelmedi me, áıteýir ol eki qulaǵyn birdeı alaqanymen basyp aldy, tek «tfý» degen bir sózdi aýzynan tastaı almaı barady. Onyń sol bir sózin qulaǵynan, jıirkene qaraǵan keskinin kóziniń aldynan ketire almaı, ózinen ózi myjǵylanyp Rýsak otyr.

— Ymm, solaı deńiz, — dedi de, ol ózine jaqyndap kelgen jańaǵy jumysshyǵa syr sezdirmeýge jan salyp. — «Munan da estiń aýysqany jaqsy» dedińiz aý siz. Sózińizge qaraǵanda, ol tilegińizge keshikpeı jetetin sekildisiz. Esinen qutyla almaı júrgen siz kimsiz?

— Men osy shahtanyń júregin basqaratyn Shýmıko deıtin mehanıkpin. Aıaǵym qırap úsh aıdan beri kórmegen shahtama búgin kelip edim, nemisterden buryn sizben soǵysyp jatqan óz adamdarymdy kórdim.

— Esińiz durys pa? — dedi Rýsak oǵan súzile qarap, — men kimmen soǵysyppyn?

— Ózińiz kórinbeı, nusqaýyńyzdy soǵystyryp jatqan joqsyz ba?

— Ym, solaı deńiz. Meniń nusqaýymdy solaı deńiz de, ózińizdi shahtanyń júregimin deńiz, joldas mehanık. Múmkin, siz ózińizdi ómirdiń de júregimin dersiz.

— Ózimdi olaı deıtin eser emespin, al jumysshy halqyn ómirdiń júregi kóretinim ras, — dedi Shýmıko kúrsine sóılep. Onyń ne úshin kúrsingenin Rýsaktyń ózi de sezdi, biraq, ol sezgenin baıqatqan joq, bireý keýdesinen teýip jibergendeı ynq etip, qany tıylǵan murnyn súrte bastady.

— Ym... solaı deńiz, sonymen, kimdi kim jeńetin boldy?

— Kimniń jeńetini belgili ǵoı. Dýnaı qart bastaǵan bir top jumysshylar sizdi jaqtaǵaly sybanyp kelip edik, Danılúktiń dálelderin tyńdaǵannan keıin sizdiń nusqaýyńyz dalada qaldy.

— Ym, solaı deńiz. Bizdiń jaýdy jeńip, Donbasty qaıta kóretinimizge senbeı, meniń nusqaýymdy teris deńiz, sondyqtan shahtany túgel qaýsatamyz deńiz, — dep Rýsak aýyr salmaqpen zirkildep keldi de, bar daýsymen býlyǵa aıǵaı saldy. — Solaı ma?

— Siz aıǵaılamańyz, men «solaı» demesten buryn sizge bir suraý bereıin. Aldymen soǵan jaýap berińiz. Men mertigip jatsam da estip jattym, basqa shahtalarda mundaı daý-damaıdyń biri joq. Olarda aldyn ala jasalǵan jospar, aldyn ala belgilengen tártip bar. Joıylatyn;i dúnıeler sol jospar boıynsha joıylyp, kóshiriletin dúnıeler sol tártip boıynsha kóshirilip jatyr. Olarda tek tynym joq, biraq abyrjý joq. Bizde onyń birde-biri joq, tek abyrjý ǵana bar, bul qalaı?

— Ym, solaı deńiz. Kókip boldyńyz ba? Bolsańyz meni tyńdańyz, — dedi Rýsak yzbarlanyp. — Evakýasıa jumysy bizde de jaman emes, tek shahtanyń baıyrǵy basshylary qapyda qaza bolǵannan beri tártip azaıyp ketti. Sonyń saldarynan shahtany qaı túrde zaqymdatýdyń daýyn sozyp aldyq. Ol úshin jaýap beretin biz. Daý bitti, endi eki saǵattap keıin bul shahtanyń qarasyn qashan jeńiske jetkenshe kórmeıtin bolasyz. Sondyqtan jolyńyzdan qalmaı jónelińiz.

— Sizdiń nemisterdiń kózin aldamaq bolǵan ol oıyńyz ózimizdi aldaǵan bolyp shyǵýy múmkin ǵoı.

— Bári de múmkin; sizder oılaǵandaı erteń ózimiz qaıtyp kelgen kezimizde arshı almaı, sol qaýsaǵan kúıinde máńgi qalýy da múmkin.

— Basqalar jasaǵan jospardy biz de jasappyz, basqalar belgilegen tártipti biz de belgileppiz, biraq onyń bári qaǵaz betinde qalypty. Basshylary bombadan qyrǵyn taýyp, shahtamyz ıesiz qalypty da, taǵdyry Danılúk ekeýlerińizdiń qoldaryńyzǵa berilipti, sizder ol taǵdyrdy birińiz kókke tartsańyzdar, endi birińiz kórge qaraı súıreleıtin kórinesizder. Jaý bolsa qalanyn irgesine jaqyndap qaldy, ony oılaǵan sizder joqsyzdar, bul qalaı?

Shýmıkonyń bul sózi janyn syǵyp, keýdesin qysyp jiberdi me qalaı, Rýsaktyń jańa ǵana tyıylǵan qany qaıtadan ytqyp ketti. Biraq Rýsak ony endi eleıtin emes, tos qaltasynan qalamyn, jan qaltasynan dápterin alyp, áldeneni súıkektete bastady.

— «Joldas Danılúk! Joldas Taımanov! Sizderdiń shahtany qulatý jumysyn ne úshin kesheýildetip kelgenderińiz endi málim boldy. Qazir saǵat bes jarym, saǵat jetige deıin ne isteseńizder de erikterińiz. Eger onan jarty mınýt keshikseńizder shahtany óz qolymmen qulatýǵa, Otanymyzdyń atynan berilgen. buıryqty oryndamaǵandaryńyz úshin sizderdi óz qolymmen tirideı kómip ketýge májbúrmin. Osy aıtqanymnan qaıtpasqa Otan atynan ant etemin! Rýsak» — dep jazdy da, sol jazǵan qaǵazyn eki búktep Shýmıkoǵa usyndy. — Danılúk pen Taımanovqa da, olardyń shashpaýyn kóterip júrgen sizderge de aıtarym osy. Mynany aparyńyz da Danılúktiń qolyna tapsyryńyz, baryńyz?

Shýmıko onyń kózinen áldeneni kórgisi kelgendeı qadala qarap qaǵazdy aldy da, ún qatpastan júrip ketti.

Óziniń mundaı óktemdigine jany kúlim qaqsa da qabaǵyn túıip Rýsak sol ornynda, sol qany sorǵalaǵan qalpynda qala berdi.

3

Gromovtardyń úıi qalanyń shyǵys jaq shetin ala ornalasqan parktiń qarsy betinde bolatyn. Ol parktiń ishki irgesinde qara túndi jamylyp, qara kıim kıingen bireý jatyr. Qoı ańdyǵan . qasqyr sekildi shókesinen jatqan kúıi áldeneni esine túsirgisi kelgendeı jan-jaǵyna oılana, urlana qaraıdy.

— Sol, men biletin shirkeý meniń jańaǵy kórgenim. Bólshevıkter ony qalaı molaǵa aınaldyrmady eken? Fý, men qaıda laǵyp kettim! Anyq sol ma, aldymen sony bileıin de. Joq, sol, ıá sol. Meniń kindik qanym jýylǵan, neke sýyn ishken shirkeýim sol. Osy úı salynǵan kezde talaı ólshegenmin, áli esimde, ekeýiniń arasy úsh júz arshyn bolatyn. Endeshe, bizdiń úı osy. Mynaý qos báıterek — on tórtinshi jyly ózim maıdanǵa attanatyn kúni ákem ekken eki shybyq. Onyń biri maǵan, biri Marınaǵa arnalyp egilgen-di. Onan beri jıyrma jeti jyl ótse de meniń kóz aldymda. Ol kezde shirkeýdiń bul jaq betindegi az ǵana úılerdiń ishindegi eńselisi bizdiń úı de, bul dalaǵa eń alǵash egilgen aǵash sol eki shybyq bolatyn. Áke...qaıran áke...

Ol ishinen sony aıtyp dybysyn shyǵarmastan eńirep qoıa berdi. Keýdeni qysqan qusa býlyqtyryp, jat bolyp ketken týǵan jerdiń qorqynyshy tunshyqtyryp barady, İrgeniń sarǵaıa bastaǵan bir ýys shóbin tistelep jatyr, qattyraq tistelemese daýsy shyǵyp ketetin túri bar.

Ol kóziniń jasymen birge keýdesinen óksigin tógip biraz jatty da:

— O týǵan jer, Otanym! Aıaq bassam tap bolatyn ajaldy da eletpediń, sen netken qudiretti ediń? Saǵynyshyń netken aýyr edi! Seni bir kórýdi ańsaǵan armanyma, mine, jettim, biraq armanǵa arman jalǵasty. Jarty ómirimdi jalmaǵan qasiret túni osy túnmen birge joǵalyp kelmeske ketkeli tur. Sol jaryq dúnıeden kóretin meniń kúnim ne bolar eken? Eger jaqyn tartyp kelgen adamdarym jaýym bolyp, nemister kelip jetkenshe olar mesh ustap berse qaıttym! Joq olaı bolmas, Germanıanyń jeńimpaz armıasy ákele jatqan keleshekterin kórmeıtin kózsiz, sezbeıtin essiz emes shyǵar. Ony óz týysym Marına sezbese de, jıenderim Pavel men Venera sezer, buryn sezbese endi sezer, sezdirermin de sendirermin. Eger maǵan senbese onda bul úıdi osy túnnen qaldyrmaı sol úsheýiniń de molasy etermin.

On toǵyzynshy jyly shet elge qashyp ketken aq ofıseri Roman Danılúk osy bolatyn. Ol osydan eki saǵat buryn qalanyń shyǵys jaǵyna kelip túsken nemis desanttarymen birge túsip, basqalary soǵysqa kirisip ketken kezde, ol ózine tapsyrylǵan buıryqty oryndaý úshin tún jamyla osylaı júgirgen-di. Sonan jetip toqtaǵan jeri osy parktyń ishi...

Shyǵys jaqtan jetken soǵystyń saryny alystan talyp estilse de janyn sharpyp ketti me, joq álde keshikken balalaryn oılap jatyr ma, áıteýir Marına shesheıde uıqy joq, ózinen ózi úreılenip jatyr. Ol óz qulaǵyna ózi sene almaı oıda jatyr edi, bireý terezeni aqyryn tyrs etkizip, onan saıyn shoshytyp jiberdi. Bul bólmede jatqan Venera ekeýi ǵana. Venera Dýlat jatqan Dýnaı qarttyń úıinen jańaǵy bir kezde ǵana kelip, kele qulaǵan-dy. Kúni boıy zyr qaǵyp silesi qatqan bolý kerek, jer qozǵalyp, taý silkinse de, sezer emes.

Marına shesheı qulaǵyn syrtqa tige terezege jaqyndaı bere tyńdap edi, álgi adam terezeni taǵy bir tyq etkizdi de, qaqpa jaqqa qaraı syrǵı jóneldi.

— Tyshqan ańdyǵan mysyq sekildi bul kim, janym aý.

Marına shesheı sony oılap tur.

Qaqpa berik edi, onan qalaı kirgeni belgisiz, álgi adam basqyshtan aqyryn órlep kelip úıdiń esigin eki ret tyq etkizdi. Álde bir belgisiz apat osy úıdi qaýsatqaly kele jatqandaı sezinip Marına shesheı qaltyrap ketti.

«Aqyryn bergen dybysynyń ózi mundaı korqynyshty, bul kim?»

Ol ishinen sony aıta júrip esikke betteı berip kenet toqtaı qaldy da, keıin sheginip baryp Venerany oıatty.

— Qorqynyshty bireý esik qaǵyp tur, — dep onyń qulaǵyna sybyrlap edi, ol uıqysyn qımaı kórpesin qymtana tústi.

— Qaqsa qaǵa bersinshi.

— Saǵat ekiden asyp barady, Pavel men Nurlan áli joq.

— E, boıdaq nemeler júrgen shyǵar qańǵyp.

— Sózdi qoı da túregel.

— Uıqy bermeseń men óz bólmeme ketemin.

— Menimshe, osy adam seniń Dýlatyńdy izdep kelgen bireý.

Veneranyń uıqysy ashylyp ketti.

— A! — degen daýsy da qattyraq shyqty. — Dýlatty izdep kelgen? Ony izdeıtin kim?

— Oıym aıtady.

Venera ańyryp qaldy.

Esikti aýyq aýyq tyqyldatyp tur. Ózi tyǵylyp, jany syǵylyp turǵan bireý sekildi, esikti tyqyldatqan dybysynyń ózi úzdigip tunshyǵa shyǵady.

— Kim bolsa da jasyrynyp kelgen bireý, — dep Venera júre kıinip esikke umtylyp edi, sheshesi ustaı aldy.

— Toqtashy, esikti men ashaıyn, sen sham jaq.

Marına shesheı esik kózine buryn jetken qyzyn keri jiberip:

— Bul kim? — dep edi jaýap qatýshy bolǵan joq. Kenetten Veneranyń jan daýsy shyqty.

— Mama! Bireý kýhnányń terezesin ashyp jatyr.

— Oı, qudaıym aý, telefonǵa júgir, telefonǵa...

Marına shesheı esi shyǵyp sony aıtqansha, qyzy esin jıyp telefonǵa jetkenshe, qolynda pıstoleti bar bireý kýhnádan shyǵa keldi.

— Toqtańyzdar! Jan kerek bolsa, ún shyǵarmańyzdar.

Daýsy báseń, biraq sózi myǵym. Basyndaǵy kepkesinen bastap aıaǵyndaǵy etigine deıin bar kıimi bylǵary, shalbarynyń tizesi de bylǵarylanǵan, tipti óziniń túri de kene bylǵary tústes, suńǵaq boıly, jasy qyryqtan asqan, qyrma saqaldy bireý pıstolet kezep kózin syǵyraıta qadap tur.

Marına shesheı qyzyn qalqalap keıin shegine bere ún qatty:

— Siz kimsiz?

— Qoryqpańyz! Men sizdiń bótenińiz emespin. Esik ashylmaǵan soń terezeden túsýge májbúr boldym, ol úshin ǵafý ótinemin.

— Ajal oǵyn keýdege kezep turǵan qaı jaqynym edińiz?

— Meni keıin tekserersiz, aldymen úıdegi barlyq adamdaryńyzdy oıatyp saqtandyryńyz. Aqymaqtyq jasap, maǵan soqtyǵyp júrmesin. Eger soqtyǵar bolsa, menimen birge ol dúnıege ketetinin eskergeısiz. Óıtkeni meniń keýdem toly kek, qaltam toly bomba. Eger soqtyǵar bolsa ózimmen birge bárińizdi de ol dúnıege ala ketetinimdi eskertińiz.

Marına shesheı oǵan úreılene qaraǵan kúıi tańdana sóılep tur.

— O ǵajap, aldymda turǵan ajalym alystaǵy bireýdiń arýaǵy bolyp elesteıdi, jónińizdi jóndep aıtyńyzshy, siz kimsiz osy?

— Qasiret jaılaǵan ómirdiń Roman deıtin bir ógeı uly bar edi ǵoı, esińizde me?

— Roman? Ol kim?

— Qatelespesem, ol sizdiń týǵan inińiz bolar.

— O, jasaǵan, siz onyń kimi edińiz?

— Men sonyń ózimin.

Marına shesheı senerin de, senbesin de bilmeı, qadala túsip jaqyndap keldi de, bar shattyq daýsymen aıǵaılap jiberdi.

— Roman!

Basqa sóz aıta alǵan joq. İnisiniń qolyndaǵy kezelip turǵan pıstoletten seskenbesten qushaqtaı alyp qaıta qaıta súıdi de, kózine kózin qadan qaraı qaldy.

— Osy turǵan anyq meniń jalǵyz baýyrym...

Bir anadan týǵan apasy bolsa da dál muny kútpegen bolý kerek, Roman múldem egilip ketti, biraq qansha egilse de sózi nyǵyz.

— Sol sorly baýyryńyz menmin.

Marına shesheı ony qaıta qushaqtap:

— Baýyrym, baýyrym, — dep betinen qaıta-qaıta súıdi de, kenet, oılanyp qaraı qaldy. — Toqta, sen Amerıkada emes pe ediń, munda qalaı kele qaldyń?

— Jer betinde barymdy bilgenińizge raqmet. Iá, men Amerıkada uly mártebeli Kerenskııdiń qanatynyń astyndamyn. Otanymdy nemisterdiń qalaı azat etkenin óz kózimmen kórý úshin Germanıaǵa kelip edim, endi ózim de azat etiskeli osynda jettim.

Onyń olaı demeske lajy joq, óıtkeni onyń moınynda turǵan qara galstýktiń aýyzdan shyqqan sózdi qaǵyp alyp jaza beretin sıqyry bar. Onyń gestapodaǵylardan basqanyń qolynan sheshilmeıtin taǵy bir sıqyry bar. Ony sezgen eshkim joq.

— O, siz azatshymyz ekensiz ǵoı, — dep Venera kekesinmen kúle sóılep edi, onyń. «azatshysy» syr sezdirmeı jymıa túsip oǵan jyly ún qatty.

— Myna boıjetken kim? Meniń ózime tartqan Venera deı

tin tentek jıenim baryn estigen edim, sol osy bolǵaı.

— Qatelesken joqsyn, — dedi de, Marına shesheı qyzyna qarady, — meniń endigi bar týysym, seniń endigi naǵashyń osy. Kel, tanys, naǵashyńmen.

— Ómir boıy jylamastaı etip barlyq kóz jasyndy soryp alyp jutaıyn, ákelshi anaý meni atqylap turǵan otty kózińdi, — dep Roman qushaǵyn jaıyp umtyla bere, syrtta kele jatqan bireýlerdin tyqyryn estip, kenet toqtaı qaldy. Óńi de buzylyp sala berdi. Jaqa ǵana qyzdyń shashyp sıpaǵaly turǵan qoly baryp pıstoletke jarmasty. — Osy úıge týra keldi ǵoı, mezgilsiz júrgen bul kim?

— Shahtaǵa ketken bizdiń balalar sekildi.

Marına shesheı sony aıtyp esikke bettep edi, Roman sart etip kelip onyń aldyna tura qaldy.

— Toqtańyz, siz aldymen meni jasyryńyz.

— Seni basqanyń bárinen jasyrsam da, óz balalarymnan jasyra almaspyn.

— Onda ózim jasyrynamyn, siz tek meni ázir balańyzǵa aıtpańyz.

Romannyń basqa aıtary bolǵan joq, aýyr bir kúrsindi de, syp etip as úıge kirip ketti.

— Mynaý esik jabylmasyn, — dedi ol kete bere Veneraǵa kóz tastap. Ondaǵy oıy: ózi qarańǵy jerde turyp úıge kirgen adamdardy kórip alý.

Ol as úıge baryp jasyrynǵansha esikke jetken Marına shesheı syrttaǵylarǵa ún qatty.

— Bul kim?

— Mama! degen Paveldiń, oǵan ilese Nurlannyń:

— Shesheı, bizdiń túrimiz kárden shyqqandaı, shoshyp ketpeńiz, degen daýsy shyqty.

Nurlan Paveldi súıemeldep keledi. Ekeýiniń de kúıeden tek kózderi ǵana jyltyrap, tisteri ǵana aqsıady.

— Balapandarym aý, jýynýǵa da murshalaryń kelmepti ǵoı. Venera, dýshty daıynda, men kıimderin ázirleıin.

— Sý berińder, sý...

Paveldiń sony aıtýǵa ǵana shamasy keldi, táltirektep baryp bir oryndyqqa otyra ketti.

— Oı, qudaıym aı, saqtaı gór, — dep Marına shesheı úreılenip kelip balasyn qushaqtaı alyp edi.

— Qoryqpańyz, shesheı, — dedi Nurlan ony tez jubatý úshin kúle sóılep. — Sharshamastan táltirektep, shóldemesten sý ishetin munyń ádeti.

— Túrlerińizden mamam tursyn, qarańǵy tún de shoshıtyn ǵoı, ózderińiz shynynda kórden shyqqansyzdar ma dep — dep Venera onyń oıyn demeı tústi. Biraq Paveldiń:

— Kórden! Kórden! — degen ashshy aıǵaıy bulardyń bárin de dir etkizdi. Ol Venera ákelgen bir kese sýdy juta salyp, — laǵynet! — dedi tistene sóılep, — Ólermin, ólmesem sonaý taqyr basyńnyń mıyn bir shaǵarmyn.

— Balam aý, sonsha óshikkenin kimniń basy?

— Rýsaktyń.

— Rýsaktyń! Oǵan ne úshin?

— Nurlan ekeýmizdi tirideı kómgeni úshin.

Marına shesheıdiń jany yrshyp ketti.

— Tirideı? — degen daýsy da yshqynyp zorǵa shyqty! — Sen ne sumdyqty aıtyp otyrsyń?

— Mama, adam balasynyń bul kúnge deıingi «sumdyǵy» jaı sóz, naǵyz sumdyqtyń ózi dúnıege endi ǵana kele jatyr. Myna bir jarty japyraq qaǵazǵa úńile qarasańyz jan balasy buryn kórmegen sumdyqtyń izin kóresiz, — dedi de, Pavel Rýsaktyń Shýmıko arqyly jibergen manaǵy qaǵazyn usyndy, — onan arǵysyn Nurlannan estı berińiz, men jýynýǵa kettim.

Ol sony aıtyp tura bastap edi, Nurlan ony ıyǵynan basyp qaıta otyrǵyzdy.

— Sen aldymen demińdi al, — dedi de dýsh turǵan jaqqa qaraı júrip ketti.

Marına shesheı óz kózine ózi sene almaı, qolyndaǵy jarty japyraq qaǵazǵa qaıta-qaıta qaraıdy, qaraıdy da qaıran qalady.

— Bul ne? Osyny jazǵan anyq ózimizdiń sovet adamy ma? — dedi daýsy qaltyrap.

— Muny jazǵan da ózi, bizdi ólimge buıyrǵan da ózi, shahtanyń túbine tirideı kómgen de ózi.

— Qudaıym aý, oǵan sen ne istep ediń?

— Men halyq jaýynyń balasy ekenimdi jasyryp kelippin. Ákemniń kegin qaıtarý úshin Sovet ókimetine qarsy qastandyqtar jasappyn. Bes kúnnen beri ózim ýaqytsha basqaryp kelgen shahtany nemisterge bútin kúıinde berý úshin shahtany qulatý jumysyn qasaqana kesheýildetip kelippin. Munyń bárin men Sovet ókimetiniń ejelgi jaýy Roman Danılúk deıtin naǵashymnyń nusqaýymen isteppin. Aıtpaqshy, mana, Rýsaktyń aıtysyna qaraǵanda, sizdiń ol inińiz tiri sekildi.

— Ámın! — dedi Marına shesheı kúlimsirep, Pavel sheshesiniń betine qaraı qaldy.

— Mama, siz mundaı sózdi bilmeýshi edińiz ǵoı? Ózińizde bir qýanysh bar sekildi, ol ne?

Sheshesi únsiz kelip onyń basyn qushaqtap edi, kórshi bólmeden Romannyń tyqyryn estip

Pavel jalt qarady:

— Úıde bireý bar ma?

— Bar dep aıtýdyń ózi qorqynyshty?! Sonsha ol kim edi?

Roman shyǵa keldi.

— Ol men edim.

Jan jadyrasa júrektiń shattyǵy qan bolyp oınap betke shyǵa keletin ádeti ǵoı, Paveldiń sheshesi men qaryndasyna aıtqan jańaǵy áńgimesi Romannyń janyn jadyratyp jiberipti, júzi jaınap «ol men edim» degen shattyq úni shalqyp shyqty.

— Keshirińiz, siz kim edińiz? — dedi Pavel tesile qarap.

— Asqaqtamaı baıqap sóıles, bul myrza bizdi azat etýshilerdiń biri kórinedi, — dep Venera naǵashysyna ázildegen bolyp turyp aǵasyna oı salyp jiberdi.

— Azat etýshi? — dedi Pavel tiksine qalyp, óńi de buzylyp sala berdi. — Bizdi me?

— Iá, bizdi.

— Neden?

Jaýapty Romannyń ózi ilip áketti.

— Neden ekenin keıin bilersiń, ázirshe meniń kim ekenimdi bilip al. Men ózińniń naǵashyń Roman Dannlúkpin.

— Roman sony aıtaryn aıtsa da, Pavelge umtyla qoıǵan joq, tipti qolyn da usynǵan joq, saqtyq etkisi kelgendeı oqshaý turyp qaldy.

Paveldiń kózi sonda, oıy alysta.

— Keshirińiz, men sizdeı naǵashyny bilmeımin.

— Beker bolar...

— Meniń eki naǵashym bar edi, onyń úlkeni ótken jyly qaza bolyp, óz qolymnan jerlengen-di. Kishisi shet elde qańǵyp júrip, burnaǵy jyly Atlant muhıtyna batyp ólgen-di. Sonda siz qaıdan kelgen, qandaı naǵashym bolasyz?

— Men sol shet elde, qańǵyp júrip ólgen Roman deıtin naǵashyńnyń tiri arýaǵymyn.

Paveldiń oıy naızaǵaıdaı júıtkip ár qıaǵa bir soqty. Ol birese nemisterdi aldaýdyń eń sıqyrly joly tabylǵandaı qýandy, birese nemisterdiń aldaýyna ózi túskendeı bar úmiti sýaldy.

— Bizder arýaqtyń baryna senbeıtin, senbegendikten onan seskenbeıtin jandarmyz. Eger siz anyq Roman Gavrılovıchtiń arýaǵy bolsańyz qolyńyzdy ákelińiz. Men sizdiń ári týǵan jıenińiz, ári ákeńizdiń murager balasy Pavel Gavrılovıch Danılúkpin, — dep Pavel qolyn usynyp edi, Roman onyń «murager» degen sózdi ne úshin aıtqanyn sezse de syr sezdirgen joq.

— Meniń jıyrma bir jyl boıy kóksegenim — Otanymdy bir kórý bolsa, búgingi tańnan kútken armanym sensiń, baýyrym.

Ol solaı eljireı týra eńkeıgen joq, basyn ıdi de, qolyn qaltasynan shyǵarǵan joq, tek Pavel qolyn usynyp tura bergen kezde ǵana qımyly sart etti. Qolyn qaltasynan sonda ǵana shyǵaryp Paveldiń ıyǵynan basyp qaldy.

— Raqmet, osy kórsetken qurmetiń de jetedi. Ózim kómilip kórmesem de, tirideı kómilý — adam balasy kórmegen azap ekenin sezemin. Bar kegińdi alatyn kún jetti, demińdi jaqsylap al.

— Ol qandaı kún?

— Eger osy túnnen qalmaı qattyraq qımyldasań Sovet ókimetinen ákeńniń de kegin qaıtarǵaly tursyń.

Pavel onyń ne maqsatpen kelgenin osy bir aýyz sózinen sózdi de:

— Qalaı? — dep arbasa ketti.

— Ol úshin taǵdyry óz qolyńda turǵan shahtanyń birde-bir tireýi qıratylmasyn, birde bir zaboı qulatylmasyn.

— Ákemniń kegi kimde ekenin bilgende shahtanyń taǵdyry meniń qolymda emes ekenin qalaı bilmeısiz?

— Egerde bul shahtanyń basshylary tegisinen bombanyń astynda qalyp, taǵdyry seniń qolyńda ekenin bilmesem, men mundaı ajaldyń ortasyna kelmes edim ǵoı... Qalaı, men jalǵan aıtyp turmyn ba?!

— Sizdi bilmeımin, men ózim shyndyqty ǵana aıtyp otyrmyn.

— Shyndyqtyń qandaı ekenin aıtyp bereıin, ol úshin sen maǵan myna bir azıattyń kim ekenin aıtyp ber.

— Ol meniń Moskvada jeti jyl birge oqyp, qalǵan ómirin Donbasta menimen birge ótkizýge kelgen eń qymbat dosym, ári bolashaq týysym. Ashyǵyraq aıtqanda bizdiń semányń bolashaq bir múshesi Nurlan Taımanov deıtin ınjener.

Pavel sony aıtty da saǵatyna qaraı salyp, úreıli daýyspen aıǵaı saldy.

— Nurlan! Seniń ketetin mezgiliń jaqyndap qaldy, tezdet!

Nurlan basynyń sýyn súrtine sóılep kele jatyr.

— Men Venera qaıda bolsa sonda ekenimdi aıtqan edim ǵoı.

— Al men mamam qaıda bolsa sondamyn, — dep Venera aǵasynyn, tilegin aıtqyzbastan sheshesin qushaqtaı aldy.

Ol ekeýiniń bul sózi Romannyń bularǵa degen senimin kúsheıte tústi.

Nurlan Romandy endi ǵana ańǵaryp:

— Keshirińiz, men sizdi baıqamappyn.

Bul kezde Roman ortadaǵy uzyn stoldyń tór jaq basyna baryp oqshaý tur edi, Nurlannyń, jańaǵy sózin iltıpatyna da ilgen joq. Ústindegi sholaq kýrtkasynyń túımesin aǵytyp, basyndaǵy kónetoz bylǵary kepkasyn stol ústine tastaı salyp aqyryn otyra bastady.

— Myrzalar, sizderdiń qaıda ketetin oılaryńyz bar, sony meniń bilýime bolar ma eken? — dedi daýsyn qubylta sóılep.

— Qaraǵandyǵa.

— Onda áýre bolmańyzdar.

— Nege?

— Ketetin joldaryńyz kesilip qaldy.

— Kesilgeni qalaı?

Osy sózdi ishten bári de qaıtalap, bári de ańyryp qaldy.

— Shamasy osydan úsh saǵat buryn qalanyń shyǵys jaqtaǵy joly talqandaldy.

— Talqandaldy! Kim ony talqandaǵan?

Roman túregelip baryp úıdiń shyǵys jaq terezesine jaqyndaı bere, qulaǵyn alysqa tigip tura qaldy.

— Áne, analar! — dedi masattana sóılep.

— Olar kim?

— Olar — menimen birge túsken nemis armıasynyń desanty. Áne, tyńdańyzdar! Ol soǵystyń saryny ǵana emes, sizderge kele jatqan baqyttyń dabyly. Sonaý kókjıekten kóringen soǵys salǵan órttiń shapaǵy ǵana emes, sizderge kele jatqan bostandyqtyń tańy. Qarańyzdar, jaqsylap qarańyzdar!

«Iá, sender úshin soǵystyń órti! — baqyt tańy. Keıin kóremiz, kimniń tańy atyp, kimniń kúni máńgi batatynyn», — dedi Pavel ishinen.

TÓRTİNSHİ TARAÝ

1

Nurlandar turǵan Donnyń bir shaǵyn qalasy edi. Bul qalanyń kúnin qyzyl munar basyp, kóshesiniń qan sasyp ketkenine búgin úshinshi kún. Sonan beri bul qala qara tútinnen bir aıyqqan emes, áli sol jalyn jutyp tunshyqqan qalpynda, muń men zardyń qushaǵynda. Eshqandaı qushaqqa syımaı turǵan shahtanyń alyp trýbasy ǵana. Ol qaharman ishinen búkkendeı dymsyz, tútinsiz melshıip tur. Óziniń qara qoshqyl tútini erteń-aq, aspandaıtynyn sezgendeı miz baqpastan asqaqtaıdy.

Osy qandy tútin sasyǵan shaǵyn qalanyń tas kósheleriniń birinde nemisterdiń aıdaýyna túsip kele jatqan Nurlannyń kózi de sol qyzyl trýbada. Sol trýbanyń bir keremet kúshke aınalyp búkil maıdan shebine qulaǵanyn armandaı ma qalaı, soǵan telmire, tesile qaraıdy. Ol óz úıindeı bolyp ketken Danılúktiń úıinen uzaı bere artyna qarap edi, terezeden telmire qarap turǵan Venerany kózi shalyp qaldy, biraq onyń kózindegi móltildegen móldir jasty kóre alǵan joq. Jańa ol Nurlandy aıdaı jónelgen nemis soldattaryn seskendire: «Qosh, Nurlan aǵa!» dep aıǵaılap edi, óksı shyqqan sol aıǵaı Nurlannyń qulaǵyna uıalap qalypty.

— Qosh, aıaýly baýyrym...

Ol sony aıtyp artyna taǵy qarap edi, bul sapar Venerany kóre alǵan joq, óıtkeni dál osy kezde esikti shaıqaı ashyp, ózi teńsele basyp Marına shesheı kele jatty. Venera uzap bara jatqan Nurlannan kózin almaǵan kúıi shyryldap baryp sheshesin qushaqtaı aldy.

— Mama, nemister Nurlan aǵany alyp ketti.

— Bilemin. Ol meni qorǵamaq bolǵany úshin ketti. Basqasyn myna kele jatqan naǵashyńnan sura, — dedi Marına shesheı bar yzasymen aıǵaılap.

Venera sheshesiniń mundaı kúıingenin buryn-sondy" kórgen joq edi, óziniń ne bolǵanyn bilgen joq, nemis ofıseri túrinde kıinip kirip kelgen Romannyń jańa mýndıriniń jaǵasynan ustaı alyp, bar daýsymen aıǵaı saldy.

— Osy ma sizdiń bizge ákelgen baqytyńyz? Osylaı buǵaýlaý ma? Nurlan qaıda?

Roman qansha ashýlansa da, túrinen túk sezdirgen joq.

— Jıenim, munan bylaı menimen ete sypaıy sóılesetin bol, — dep kúle sóılep turyp Veneranyń, qolyn qatty qysyp jiberip jaǵasyn bosatyp aldy da, jyltyr qara etiginiń qonyshyn rezınka qamshymen shart etkizip Marına shesheıge buryldy. — Sizdiń aldyńyzda turǵan jeńimpaz nemis armıasynyń kapıtany, qalanyn áskerı komendanty polkovnık Shtols myrzanyń eń senimdi serigi, resmı túrde aıtqanda, onyń, orynbasary Roman Gavrılovıch Danılúk myrza.

— Myrza naǵashymyzǵa myń sálem, — dedi Venera oınaqylanyp.

Onyń ár sózi sermelgen semserdeı sezilse de, Roman syr sezdirgen joq, jalǵan jaıdarylyqpen qushaǵyn keń jaıyp jiberdi.

— Myńnan birdi ǵana qabyldaıtyn ádetim. Sol ádetimniń ámiri boıynsha bir ózińdi dúnıeniń bar qyzyna baladym, kelshi meniń aıaýly asyl jıenim, — dedi shalqı sóılep.

Ol qansha shalqysa da Venera shaldyrǵan joq.

— Opasyzdyqpen qazaqtardyń qany qas, meniń áli de adal ómir súrgim keledi, — dep Venera qushaǵyna ilinbeı ketip edi, Roman onyń bul sózine jóndi túsine almaı ańyryp az turdy da, apasyna qaraı burylyp ketti.

— Siz nege úndemeı qaldyńyz? — dedi ótirik jaıdarylanyp.

— Qandaı Danılúk ekenińdi kórip otyrmyn. Jendet bolyp ketseń de «qutty bolsyn» deýden basqa aıtarym bolmas.

— Netken qatal edińiz.

— Qatal deseń de qate deı almassyń.

— Ádil sózde qate joq, tek muny maǵan sizdiń aıtqanyńyz ǵana aýyr.

— «Dos jylata, dushpan kúldire aıtady» deıdi eken qazaqtar. Men sol sózdi ımanymdaı jattap aldym.

Romannyń «qazaqtar ottaı beredi» degisi kelip edi, Veneradan ımenip ony aıta alǵan joq, kók býyryldana bastaǵan shashyp silkip tastaǵysy kelgendeı basyn bir ızep tastady da, sózdiń betin buryp jiberdi:

— Men jańaǵy shýyldaqtardyń sháýilinen eshteńe uǵa almadym. Sol janjaldyń neden shyqqanyn sizden bilgim keledi.

«Janjal» degen sóz Venerany taǵy jalt etkizdi.

— Ol ne janjal?

Onyń bul suraýy jaýapsyz qaldy.

— «Óte qýanyshtymyn» degen sózdi bilmeı otyrǵanym joq, aldymen jańaǵy qatal sezim úshin ǵafý et, dedi Marına shesheı inisiniń kózinen áldeneni kórgisi kelgendeı qadala qarap.

— Meniń sizge keshpeıtinim bolmaıdy, aıta berińiz.

— Neni aıtaıyn?

— Men sizden jańaǵy janjaldyń sebebin surap turmyn.

— Bizdiń bir kórshi áıel ózin zorlamaq bolǵan bir nemis soldatyn teýip óltirgen eken...

— Teýip óltirgen?..

— Júreginiń syrqaty bar sorly bolý kerek, álgi áıel keýdesinen tepken kezde shalqasynan túsken eken, sol jerde sespeı qatypty. Eki soldat keldi de, sol úshin jazalanatyn bolǵan elý áıeldiń biri etip meni de ala jóneldi, eger sen tap bolmasań Pavel men Nurlanym men úshin nemisterińmen ólisetin edi.

— Ondaı ólim bul úıdiń terezesi men esigin kezek qaǵýda, balalaryńyzǵa sony eskertip qoıǵaısyz, qoly men tiline ıe bolsyn, — dedi de Roman shyǵa jóneldi.

Venera ol ketken jaqtan kóz almaı tistene sóılep tur:

— Meniń naǵashym álden jylansha jıyrylatyn bolypty, keshikpeı ajdahaǵa da aınalar, sol kezde onyń eń aldymen jalmaıtyny men bolarmyn.

— Sende nesi bar?

— Nesi baryp bilmeımin, áıteýir kózinde maǵan degen bir óshpendilik bar.

— Ol qaıta keshirimdi eken, seniń jańaǵy qylyǵyń kimdi bolsa da óshiktiretin qylyq. Mundaı minezdi buryn bilmeýshi ediń, muny qaıdan shyǵardyń?

— Ózim de bilmeımin, Nurlannyń kúıigi shydatpaı jiberdi aý deımin.

— «Nurlan, Nurlan» dep zarlaı beresin, sen eki qazaqqa birdeı ǵashyq bolǵannan saýsyń ba?

— Joq, mama... ne ekenin ózim de anyq bilmeımin. Áıteýir bul ǵashyqtyqtan da jalyndy, keremeti kúshti birdeńe.

Ol sóıleı júrip terezeniń aldyna qalaı barǵanyn da bilgen joq, kóziniń aldyna bir ofıser eki soldattyń aıdaýynda ketip bara jatqan Nurlannyń elesi kelip edi tynysy tyna qaldy.

Nurlan áli aıdalyp keledi. Onyń kózi áli sol alystan asqaqtap turǵan qyzyl trýbada. Biraq onyń kózine ilingen Veneranyń jasqa toly kózi, qulaǵynan ketpeı sańqyldap turǵan sonyń manaǵy daýsy.

— Qosh, Nurlan aǵa! Qosh!.

Qulaǵyndaǵy únge ózi de ún qosty.

Nemister Nurlandy qalalyq partıa komıtetiniń úıine alyp keldi. Az kúnniń ishinde ózin talaı qanattandyryp jibergen bul úı qazir barlyq adam balasynyń qanatyn qyrqatyn jendetterdiń ordasyna aınalypty. Burynǵy izgi jandardyń biri joq, búkil Evropany taıtı, sasyp ketken aıaqtaryn kerbezdene basyp sapyrylysyp júrgen nemis basqynshylary. Solardyń basqysh ústinde turǵan bir toby Nurlandy kóre sala máz bolyp jemtikke úımelegen qarǵalarsha qarqyldasa jóneldi.

— O, Azıa, Azıa.

— Azıa halqy ejelden meımandos qoı, qonaqqa shaqyra kelgen bolarsyz?

— Shaqyrmasańyz da baramyz, onan da bizdi shaqyryp óz qadirlerińizdi kóterińizder...

— Malyńyz baǵýsyz qaldy ǵoı.

— Qatynyńyz baısyz qaldy ǵoı.

Nurlan onyń birine de miz baqqan joq, olardyń uıattan jurdaı betterine ishteı túkirip ún qatpastan aqyryn óte berdi. Onyń mundaı qaısarlyǵyna yzalanǵan soldattar ózderinin mazaǵyn kúsheıte túsip edi, ekpindep kelip toqtaı qalǵan mashınadaǵy kapıtandy kórip jym boldy.

Bul kelgen Roman bolatyn, ol jolynda turǵan soldattardyń sálemin jóndi almastan, kelip Nurlannyń arqasynan qaǵyp qaldy:

— Qoryqpa, men barmyn, beri júr...

Onyń sol arqadan qaqqan alaqany óz betterine shapalaq bolyp tıgendeı jańaǵy qarqyldaǵysh nemister teris aınalyp syrǵı jóneldi.

Roman erlegen basqyshpen Nurlan da órlep keledi, biraq túpsiz tereńge qulap bara jatqandaı jany túrshigip keledi. Romannyń «qoryqpa, men barmyn» degen jańaǵy bir sózi ǵana demeý.

Burynǵy birinshi sekretardyń kabınetinde, bet terisi bas súıegine jabysyp keýip qalǵandaı kórinetin eki urty sýalǵan, kózi úńireıip shúńireıgen bir uzyn nemis otyr. Ol osy qalanyń áskerı komendanty polkovnık Shtols. Munan segiz jyl buryn Germanıanyń bir úlken qalasynda jurttyń kúndiz shashyn alyp, keshke qaltasyn tonap júrýshi edi, endi memleket tonaýshysy bolyp Receıge kelipti. Ol Romannyń eń alǵashqy jeńisin baıandatyp plenkany tyńdap otyr. Bul plenkany Shtols osynda kelgeli talaı tyńdaǵan-dy. Rýsaktyń sonaý kúngi Pavel men Nurlanǵa úkim aıtqan japyraq qaǵazyna datalaı úńilgen-di. Sol jarty japyraq qaǵaz qazirde de onyń aldynda jatyr. Danılúkterdiń kim ekenin oı sarabyna taǵy bir salyp alǵysy kelgen bolý kerek, tary da tyńdap otyr. Ol plenkanyń sózi aıaqtalmastan apparatty toqtatty da:

— Naǵyz shyndyq osy, osy shyndyq bárine de jetedi — dedi. Ol sálem bere kirgen Romanǵa jaýap qatqan joq, onyń esesine mańdaıshasy qońqıǵan fýrajkasynyń kún qaǵarynan ustap qylyshtyń qyryndaı jelkesine qaraı bir syrǵytyp qoıdy da, plenkanyń sońǵy sózin qaıta aıtyp shyqty: «Munyń bárin men Sovet ókimetiniń ejelgi jaýy, Roman Danılúk deıtin naǵashymnyń nusqaýymen isteppin. Aıtpaqshy, mama, Rýsaktyń aıtysyna qaraǵanda sizdiń ol inińiz tiri sekildi...»

— Jıenińizdiń osy sózi úshin sizge myń qabat alǵys, tyńshylyq mindetin jaqsy atqarǵany úshin galstýgińizge de raqmet.

— Men onyń astarynda sıqyrly túıme baryp ol túımege oralǵan plenka baryn sezgen emespin, — dedi Roman kúlimsirep. Onyń bilmeıtini ras edi.

— Sol ańqaýlyǵyńyz úshin de raqmet sizge. Endi ashyq aıtaıyn, bul jıenińiz aqyldy adam, biraq jıensheńiz sonaý qazaqty shyn súıetinine kózim qashan jetkenshe men býlardyń eshqaısysyna sener emespin.

— Men senimdimin, — dep Roman kúmpıe qalyp edi, Shtols:

— Sizdiń senimińiz maǵan senim bola almaıdy. Sondyqtan bir úlken eksperıment jasalý qajet, — degen yzǵarynan keıin ol kúmpıýi kóbikke aınalyp ketti.

— Qandaı? — dedi, ishinde qaltyraý bar ma, qalaı, Romannyń daýsy sál dirildeńkirep shyqty.

Shtols onyń bul suraýyna jaýap bermesten:

— Bizdiń bolashaq maqtanymyz, sizdiń batyr jıenińiz qaıda? — dedi.

— Ol batyryńyz óziniń qanyna boıalyp dál qazir sizdiń qabyldaý bólmeńizde otyr.

Shtolstiń shúńirek kózi beli úzilgen jylannyń kózine uqsap ýyttanyp ketti.

— Qanǵa?! Kim ony qanǵa boıaǵan? — dedi býlyǵa aıǵaılap.

— Oberleıtenant Beıkerdiń adamdary sekildi.

Shtols knopkany basyp qalyp, esik ashylar ashylmastan aıǵaı saldy:

— Injener Danılúk úshin meniń esigim árqashan da ashyq bolsyn degenim qaıda?!

Qarsy jaqtan jaýap qaıtqan joq, esik jabylmastan Pavel kirip keldi. Ol basynyń jarasyn óziniń qol oramalymen baılaı salǵan eken, sol oramaldyń astynan shapshyp shyqqan shekeniń qany taramdalyp kelip on qabaqtyń qıyǵyna jete bere toqtap qatypty. Bir kezde qalalyq partıa komıtetiniń birinshi sekretary otyratyn jerden osy kabınetten burnaǵy kúni fashıser armıasynyń polkovnıgi osy Shtolstiń otyrǵanyn kórgen kezde bireý tóbesinen soǵyp jibergendeı kózin jumyp qalǵan edi, bul sapar syr sezdirgen joq, tek júregi syzdap sala berdi.

Shtols ony kóre sala atyp turyp edi, Roman da jarysa túregeldi.

— Qymbattym aý, basyńyzǵa ne bolǵan? — dedi Shtols Pavelǵa qarsy kele jatyp.

— Sizderge ıilgeni úshin alǵan syıy ǵoı.

— Ótinemin, otyryńyz! — dep Shtols ony qoltyqtap ákelip óziniń qarsysyndaǵy kresloǵa otyrǵyzdy da, óz ornyna jete bere knopkany basyp qaldy, — Oberleıtenant Beıkerdi shaqyr, — dedi kirip kelgen shıkil sary efreıtorǵa zirk etip.

Beıker degeni jańaǵy efreıtordan da shıkil bireý eken, jylan júrisimen sýmańdap, kirip kelip edi, Shtols ony da sóıletpesten:

— Mynaý ne? — dedi, Paveldy ıegimen nusqap, — Tezinen jaýap ber, kim senderge orystardyń mundaı qylyǵyn úıretken?

Sovet adamdaryn azaptaǵany úshin alǵystan basqany estip kórmegen Beıkerdiń kirtıgen kishkentaı kózi jypylyqtap ketti. Kózimen birge júregi de typyrlap tur. Biraq janyn týlatsa da Shtolstiń bul surqıalyǵyna oıy jeter emes.

— Ǵafý etińiz, — dedi yshqynyp, — Ǵafý etińiz, polkovnık myrza. Bizdiń Folkers myrzanyń osy kúngi áıeliniń burynǵy baıynan qalǵan balasyn orystyń bir áıeli teýip óltiripti. Sonyń saldarynan, — deı berip edi Shtols aıǵaılaı túregeldi.

— Teýip óltirdi? Tepken orys áıeli, ólgen nemis soldaty ma?

— Naq solaı, zor mártebeli polkovnık myrza. Sol áıeldiń kesirinen bizdiń bir avtomat baıqamaı bul myrzanyń shekesine tıip ketipti.

— Baıqamaǵany qalaı? Sonda sizder erkek pen áıeldi aıyra almaısyzdar ma?

— Keshirińiz, shyndyqty sizden jasyrý meniń. qolymnan kelmeıdi.

— Mundaı shyndyqtan ótiriktiń ózi jaqsy ekenin bilip al, aqymaq! — dep Shtols ózine qaraı júrip edi, Beıker jany qysylǵanynan ne derin bilmeı:

— Munan bylaı ol buıryǵyńyzdy da buljytpaspyn, — dep aýzyna ne tússe sony ottaı saldy.

— Danılúk myrza! Qalaı, mundaı shyndyq sizge unaı ma?-dep Shtols Romanǵa qarap edi ol:

— Meniń kúlkim kelip tur, — dep jylmıa qaldy.

— Al meniń yzam kelip tur. Men kúlkisi kelgen sizge de, erkek pen áıeldi aıyra bilmegen myna batyrǵa da yzalymyn.

— Men durystap jetkize almadym aý deımin, basynan bastap aıtýǵa ruqsat etińizshi, — dedi Beıker shyjbalaqtap. Ol Shtolstiń ruqsatyn qabaǵynan kórdi de sóıleı jóneldi: — Ol bylaı: bizdiń soldattar sol áıel turǵan kvartaldy qorshap alyp, elý áıeldi tutqyndaǵan eken. Sol elýdiń qataryna myna ınjener myrzanyń sheshesi de qosylyp ketipti. Men keldim de sheshesin qutqaryp jiberdim, shekesi menen buryn jaralanypty.

— Boldyńyz ba?

— Bolǵan sekildimin.

— Danılúk myrzanyń shekesine tıgen avtomattyń ıesi aldyńǵy shepke jiberilsin, baryńyz!

Aldyńǵy shepke óziniń jiberilmegenine qýanǵan bolý kerek, Beıker esikten bir aq ytqydy. Shtolstiń qandy kózi Romanda, Romannyń kózi Pavelda, Paveldiń kózi jerde. Kózi jerde bolǵanymen, qıaly keleshektiń kógine qaraı samǵap barady.

Shtols aldynda jatqan bir qaǵazǵa oılana qarap otyr edi, uıqysynan shoshyp oıanǵandaı selt etip, túsip bara jatqan eńsesin kenet kóterip aldy da, Pavelǵa qarady.

— Ashýyńyzdy basyp bolsańyz jumys jaıyn keńeseıik, — dedi.

— Men eshqandaı jumys jaıyn bilmeımin, bilgim de kelmeıdi.

— Endi ne bilesiz?

— Meniń endigi bilerim elim ǵana... ólim... Sizderden de, qudaıdan da tileıtinim ólim.

— Bólshevıkterden she? Olardan da tileıtinińiz elim be?

— Olardyń maǵan arnaǵan ólimi tilemesem de ázir.

— Ashýmen aıtylǵan sózdi keshirý maǵan qıyn emes, — dedi Shtols yzbarlanyp. — Sizge berer keńesim: basyńyzdyń eki tamshy qany úshin qadir-qasıetińizdi ketirmeńiz. Toqtańyz, qudaıdan basqaǵa jalyný nemisterdiń saltynda joq ekenin eskerińiz de, aqylǵa kelińiz. Qaramaǵyńyzǵa qansha ınjener, tehnıkter, qansha jumysshy kerek ekeni kórsetilgen jospar jasańyz da, bir jetiden qaldyrmaı tabys etińiz.

— Ol jospardy men kim bolyp jasamaqpyn?

— Siz Germanıa ókimeti tarapynan zor qurmetke ıe bolypsyz, — dep Shtols Pavelǵa jymıa qarap edi, Roman onyń kózin ala bere surlana tústi. Biraq sózi Shtolstiń sózinen de maımaq:

— Atap aıtqanda, Donbass shahtalaryn qalpyna keltirýdiń eń alǵashqy dańqyna sen ıe bolypsyń, jıenim.

— Quttyqtaımyn, bizdiń bolashaq maqtanymyz, — dep Shtols Pavelǵa qolyn usynyp edi, Roman arqasynan qaqty, tipti ol:

— Bizder erteń ol shahtanyń tuńǵysh kómirin búkil álemniń kórmesine qoıamyz, — dep lepire jóneldi.

— Eger ondaı kúnge jete qalsaq Gebbels myrza bizdiń danqymyzdy, ásirese, Pavel myrza, sizdiń dańqyńyzdy sol kúni aq álem aspanyna kóteredi.

Dál bir sonymen sóz jarysyna túskisi kelgendeı:

— Ol kóterilgen bizdiń dańqymyz ǵana emes, fashızmniń týy, — dep Roman da qalysar emes.

Shtols salmaqtana qaldy:

— Fashızmniń týyn kóterý — komýnızm týyn qulatý ekenin bilersiz.

— Ony bilemin, — dedi Pavel irkilmesten, — biraq shahtanyń týyn qalaı kóterýdi bilmeımin.

— Bilesiz, men bildiremin. Siz basqa shahtalar sekildi qalanyń býrgomıstrine de, gebıt komısaryna da qaramaı, tikeleı maǵan baǵynasyz.

— Mundaı zor senim kórsetkenińiz úshin myń qabat alǵys, biraq dırektor bolý meniń qolymnan kelmeıdi.

— Qolyńyzdan keletinin bilmesem mundaı bılikti men sizdiń qolyńyzǵa bermes edim ǵoı.

— Qatelesýińiz múmkin ǵoı.

— Qatelessem de ókinbeımin.

— Naǵashy, siz ne deısiz?

— Men ózim ekken eginimdi oryp shattanyp otyrmyn.

— Shahtany basqara almaı, qurmetti polkovnıktiń bul senimin aqtaı almasam, men ózimdi ózim joq etemin, sonda sizdiń oratyn eginińiz meniń qyrshyn ómirim bolǵany ma?.

Paveldyń bul sózi naǵashysynan buryn Shtolsti súısindirip jiberdi.

— Raqmet, Gromov myrza, — dedi ol shattana sóılep. — Bizdiń baǵymyzǵa sizdeı dos qaldyryp ketken ákeńizdiń arýaǵyna raqmet. Sol árýaqtyń qurmeti úshin bizder sizdi búginnen bastap óz ákeńizdiń atymen atap Gromov deıtin bolaıyq, siz osyǵan ruqsat etińiz.

— Siz meni ákemniń árýaǵymen ádemi jeńdińiz, qarsylasar qaýqarym qalmaǵan sekildi, — dedi de qolym kóterdi. — Sol ákeniń qaryzyn óz buıryǵyńyz etip aıta berińiz, ıe buıyrsańyz da oryndaýǵa ázirmin.

— Men endigi buıryqty sizdiń josparyńyzǵa qaraı otyryp bergim keledi, qolyńyzdaǵy sol jospar bolǵaı.

— Soǵan jaqyn.

— Nege ózi emes?

— Sonyń ózi, biraq áli de aıqyndaı túsetin jerleri bar.

— Keıin bárin de aıqyndarsyz, myna stolǵa jaıyńyz, — dedi Shtols oqshaý turǵan stoldy ıegimen nusqap. — Danılúk myrza, siz de jaqyndańyz.

Pavel qolyndaǵy shıyrshyqtalyp búktelgen chertejdi Shtols nusqaǵan stoldyń ústine aparyp jaıa bastady.

— Oıymyz sheginbese, ózimiz jaqyndarmyz aý, — dep Roman kúle sóılep kele jatyr edi, Shtols jalt qaraǵan kezde onyń kúlkisi jalp etti.

— Nege? — dedi Shtols oǵan tesile qarap. — Álde bizdiń bul áreketimiz sizge unamaı ma?

— Men jer astynan bıhabar adammyn, bar unamaıtyny — ózimniń sol bısharalyǵym.

Shtols Pavelǵa ıek qaqty.

— Baıandaı berińiz.

— Basqasy keıin, qazirgi keńeserimiz bir ǵana másele. Ol — shahtanyń qanshalyqty búlingenin bilý.

— Ony bilýdiń jolyn aıtyńyz.

— Ony bilýdiń bir ǵana joly bar, — dedi Pavel ózi syzyp jasaǵan kartanyń betindegi shym-shytyryq syzyqtarǵa kózin júgirtip, — myna bir qyldyryqtaı Qyzyl syzyqshaǵa qarańyzdar. Bizder qashyp qutylǵan shýrftyń joly osy. Osy arqyly qatynap, topyraǵyn osy arqyly arqamyzben tasyp, bergi shettegi avaldy arshyp alsaq, arjaǵyndaǵy stvol torabynyń qanshalyq búlingenin bilý kıyn emes.

— Bul jolyńyz qıamettiń qyl kópirindeı eken, uzyndyǵy qansha?

— Eki myń jeti júz metr.

— Kórmesem de bul joldyń qandaı ekenin bilip turmyn, bul úshin jıyrmasynshy ǵasyrdyń tehnıkasynan góri orta ǵasyrdyń teri qapshyǵy artyq sekildi. Sondyqtan eki myń jeti júz metr tereńdiktegi avaldy jer betine tasyp shyǵarý úshin kemi eki myń adam kerek bolar.

— Shahtany qashan qalpyna keltirip, mehanızmderin ornyna qoıyp bolǵansha adam kúshiniń orasan kóp kerek ekeni anyq. Meniń ázirshe bar aıtarym osy ǵana.

— Sizdiń ázirshe munan artyq aıtaryńyz bolýy múmkin emes, — dep Shtols óz kreslosyna qaraı kete bere toqtaı qaldy — Sizdiń bizge qoıar basqa talap-tilekterińiz joq pa, Gromov myrza?

— Bar, zor mártebeli polkovnık myrza. Sizden tiler jalǵyz tilegim: shahtanyń bas ınjeneri etip Taımanov myrzany berińiz.

— Ol tilegińizdi oryndaý kıyn emes. Basqa sóz kelesi jyly, kelesi osy kúni sizdiń úıde aıtylatyn bolsyn. Sol kúngi toıdyń barlyq dámi sizder qalpyna keltirgen shahtanyń jańa kemirine qaınaıtyn bolsyn. Mundaı shahtany qalpyna keltirý eki jyldyń jumysy ekenin bilemin, eki jyldyń jumysyn bir jylda bitirý úshin ne kerektiń bárin de bere alamyn. Jasap ákeletin josparyńyz osy mindetke saı bolsyn. Meniń endigi aıtarym sol jospardan keıin. Sizdi de sol josparǵa qarap turyp tyńdaımyn, ázirshe qosh aıtysaıyq.

Shtols sony aıta turyp knopkany basyp jańaǵy shıkil saryny shaqyryp aldy da, ámir etti:

— Beıkerge aıt, ınjener Gromov myrzany mashınamen úıine aparyp salsyn da, sheshesinen keshirim surasyn. Sol úıde turatyn bir ınjener qazaq bar, sony maǵan ákeletin bolsyn.

Pavel qosh aıtysty da, chertejin júre shıyrshyqtap, ózi de sol shıyrshyqtalǵan chertejdeı shıyrshyq atyl shyǵa jóneldi.

Shtols Romanǵa ıek qaqty.

— Siz jańaǵy aıtylǵan eksperımenttiń daıyndyq jumysyna qazirden bastap kiriskeısiz.

— Onyń qandaı eksperıment ekenin áli aıtqan joqsyz ǵoı.

— Jıensheńizdiń ol qazaqty shyn súıetinine kózim qashan jetkenshe, bulardyń eshqaısysyna senbeıtinimdi aıttym ǵoı. Sol qazaqty jeti táýlik boıy óz «bólshevıkterińizdiń» tergeý tepkisine berińiz. Ol tergeýdiń maqsaty onyń munda ne maqsatpen qalǵanyn aıqyndaý bolsyn. Ol úshin tergeý jumysy sym shybyqpen dúre soǵý, tandyryn keptirýden bastalsyn da, óz qanyn ózine qorek etýimen aıaqtalsyn, biraq ólip ketpesin, ol úshin saǵat saıyn dárigerler baqylaıtyn bolsyn. Óıtkeni, onyń men úshin asa qymbat adam bolyp shyǵýy múmkin.

Manaǵy jıren efreıtor kelip Nurlannyń osynda ekenin baıandap edi, Shtols oǵan:

— Keltir! — dedi de Romanǵa ıek qaqty. — Siz bossyz.

— Ol qazaqtyń osynda qalýy sóz bola qalsa, meniń keńesim kerek bolmas pa eken? — dep Roman syzyla qalyp edi, Shtols myrs etti.

— Múmkin, siz meniń tósektegi jumysyma da keńesshi bolǵyńyz keler.

— Keshirińiz!

— Baryńyz!

Nege ekeni belgisiz, Shtolstiń Nurlanmen ońasha sóıleskisi keletin oıy bar, onyń sol oıyna túsine almaı Roman del-sal.

«Bul qalaı? Álde bul qazaqtyń menen jasyryp nemisterge aıtqan bir qupıa syry bar ma? Muny qalaı bilsem eken?» Ol sondaı oıdyń jeteginde kete bardy.

Onyń túıtkildenip ketkenin sezse de, Shtols elegen joq, ózinen kóz almastan esik kózinde turǵan Nurlanǵa kúle qarap jaıdarylana qaldy.

— A, alyp Azıanyń adasqan perzenti... kelińiz, kelińiz... Otyryńyz. Ol — jazalylar men orystar otyratyn oryn. Munda, meniń qarsyma kelip otyryńyz... Túrińizde keıistik bar, árıne oǵan kináli biz emes, óıtkeni sizdiń elmen soǵysqan biz joq. Solaı emes pe?

Nurlan ańyra qarap esik kózinen óziniń qarsysyna kelip otyrǵansha, ol osynyń bárin aıtyp úlgirdi. Nurlan ań-tań. Óıtkeni, burnaǵy kúni bul polkovnık onyń kózine adamsha sóılese bilmeıtindeı kóringen-di. Sóılegende tisi shyqyrlap, kózi qandanyp ketetin. Sonan beri «fashıs» degen jazýdyń ózi Nurlannyń kózine kisi jegishterdiń arsıǵan azý tisteri bolyp elesteıtin. Sol arsıǵan tajal azýlardy kórgisi kelgendeı Shtolstiń aýzyna qaraı qalyp edi, ol múldem ózgerip ketipti. Jylannyń kózindeı jyltyldaǵan shúńirek kózi de adamnyń kózindeı, seleýdeı seldir shashy bar basy da adamnyń basy sekildi. Qasańdaý terisi súıegine jabysyp qalǵandaı kórinetin yzǵarly sur beti de adamnyń betine uqsas, Tek qońyzdyń úlkendigindeı murty Gıtlerdiń murtyma uqsastaý.

— Qalyńyz qalaı? — degen daýsy da kádimgi adamnyń daýsy.

— Jaman emes, — dedi Nurlan sál ımenińkirep.

— Meniń sizben uzaq sózim bar, qaı tilde sóılegenimdi qalaısyz?

— Qalaǵan tilińizde sóıleı berińiz. Sizge jeńili nemis tili bolar.

Shtols basyp bir shaıqady da, oılanyp baryp ún qatty.

— Siz ózińizdi meniń ne úshin shaqyrǵanymdy bilmeıtin bolarsyz?

— Árıne.

— Hege árıne?

Nurlan onyń betine kóz tastap edi, onyń kózinde kúlkiniń qyshany tur eken. Sony kórip jany jaılandy da, aıtar sózin saılap aldy.

— Burnaǵy kúni ózińizden shyqqannan keıin bir táýlik boıy nár tatpastan, uıqy kórmesten tergeldim. Sol tergeýden qalǵan nem baryn bilmeımin.

— Olardyń tórteýi jabylyp aıtqyza almaǵan shynyńyzdy sizge men aıtqyzǵaly otyrmyn.

— Áýre bolmańyz.

— Nege?

— Men bar shyndyqty sol kúni túgel aıtyp taýystym, sondyqtan sizge aıtarym qalǵan joq.

— Sonda siz «Gromovtyń qaryndasy úshin qaldym» deýdi de shyndyq demeksiz be?

— Gromovtyń qaryndasy úshin emes, ózimniń qalyńdyǵym úshin qaldym.

— Eger shyndyǵyńyz sol bolsa nekelerińiz nege qıylmaǵan, ZAGS-ke nege tirkelmegensizder?

— Qazaqtardyń óz zańy bar.

— Qazaqtardyń zańy áldeqashan orystardyń zańyna aınalǵan joq pa edi! Endi qaıdaǵy zań aıtyp otyrǵanyńyz.

— Sizdiń bul aıtyp otyrǵanyńyz munan jıyrma bes jyldan arǵy ertegi.

— Ertegi?

— Iá.

— Sonda sizdiń nekeńizge kedergi bolǵan qazaqtyń qandaı zańy?

— Naǵyz qazaqtardyń júregine jazylǵan bir zań bar. Ol — áke-shesheniń rızalyǵynsyz úılenbeý.

— Sonda qalaı, áke-shesheńizdiń rızalyǵyn alǵanǵa deıin siz bul qyzǵa úılenbeısiz be?

— Sizderge ersi kóringenmen, bizdiń saltymyz sondaı ıbaly.

— Eger, siz elińizge jetip, áke-sheshenizdiń rızalyǵyn alǵanǵa deıin ol qyz basqa bireýge tıip ketse qaıtesiz?

— Ol qyz basqaǵa tımeıdi, óıtkeni menen basqany súımeıdi.

— Eger sizdiń úmitińiz aldanǵan bolsa, ıaǵnı ol qyz basqa bireýdi súıe qalsa, súımese de tıe qalsa?

— Onda úsheýmiz birdeı jer betinen joq bolamyz.

— Úsheýińizdi birdeı joq etetin kim?

— Men.

— Eger ol qyzdyń tıgeni nemis ofıseri bolsa she?

— Bári bir, kim bolsa da.

Óziniń osy sózinen shoshynyp Shtolske kóz qıyǵyn tastap edi, nege ekeni belgisiz, ol kúlimsirep otyr eken.

— Rızamyn, — dedi ol jymıa túsip, — shynyńyzdy ımenbeı aıtqanyńyzǵa rızamyn.

Nurlan muny kútken joq edi, ne derin bilmeı:

— Raqmet, — dedi basyn ıip.

— Siz aıtar alǵysyńyzdyń barlyǵyn Shoqaev myrzaǵa aıtyńyz.

Nurlan kenet seskenip qaldy.

— Shoqaev?! — dedi Shtolstiń betine tandana qarap. — Ol kim?

— Jer betinde sondaı bir aqyldy qazaq bar, ony sizdeı sanaly qazaqtardyń bilmeýi múmkin emes.

— Aqyldy qazaqtardyń ishinde men bilmeıtin bireýi joq, — dedi Nurlan oılana sóılep, — soǵan qaraǵanda sizdiń Shoqaevyńyzdyń ne qazaq ekeni, ne aqyldy ekeni beker.

— Oılanyńyz, — dedi Shtols súzile qarap, ol jylmıǵan túsin ózgerter emes, — Rossıa alǵash qaýsaı bastaǵan kezde bólshevıkterden bezip, týǵan Túrkistanyń tastap shet elge ketken Shoqaev Mustafa aǵańyz meniń aıtyp otyrǵanym.

Nege ekeni ózine de belgisiz:

— Mustafa! — dedi Nurlan qýanyshty únmen. Kenet ózgerip salqyn qandana qaldy. — Nendeı adam ekeni belgisiz, sondaı bireýdiń baryn emis-emis estigenmin. Siz ony qaıdan bilesiz?

— Ol meniń jas kezdegi ustazym bolatyn, Bir kezde aǵylshyndarǵa satylyp Otanyna qarsy úgit júrgizgeni úshin ótken jyly Parıjde gestaponyń túrmesine túsken edi, sol túrmeden Túrkistannyń kógine biraq kóterilgeli tur. Qazir ol bolashaq Túrkistan memlekettiń kósemi.

— Gestaponyń túrmesi... Túrkistannyń kógi... Eki arasy tym alshaq eken.. — dedi Nurlan basyn shaıqap.

— Onyń qıaly jetpeske qolyn jetkizgen fúrerdiń qamqor qanaty. Sol qamqor qanat ony mınıstr Rozenberg arqyly túrmeden alyp shyqty, sol qamqor qanat endi múldem sharyqtatyp Túrkistannyń aspanyna shyǵarǵaly tur.

Nurlan onyń bul sózine myrs etti de, oıyna kelgen bir sózdi aıtyp saldy:

— Fúrerińizdiń bul qamqorlyǵy munan otyz jyl burynǵy bir sýretti elestetedi eken...

Shtols ony endi ǵana elegendeı yntyǵa bastady!

— Ol ne sýret?

— Sizderdiń bir kezdegi patshalaryńyz Vılgelmniń sýreti.

Muny kútpegen bolý kerek, Nurlan sony aıtqan kezde Shtolstiń aýzy ashylyp, kózi jumylyp ketti. Ol kózin syǵyraıtyp baryp qaıta ashty da:.

— Vılgelm? Siz onan ne bilýshi edińiz?

— Mardymdy eshteńe bilmeımin, tek munan otyz jyl buryn musylman elderin aralap Mysyrǵa deıin barǵanyn, sol saparynda montany sopy shapanyn kıip, Muhammet paıǵambar salǵan ǵazaýat sáldesin basyna salyp túsken sýretin dúnıege taratyp, ózin búkil musylmandardyń qorǵanymyn dep jar salǵanyn ǵana bilemin.

— Toqtańyz, maǵan sizdiń osy bilgenińiz de jetedi. Keıbir sózderińizge qansha shamdansam da sizdi qýantýǵa májbúr bolyp otyrmyn.

— Ol úshin aldyn ala raqmet.

Shtols oǵan aıtar qýanyshyn qımaı qınalǵandaı, aıaǵyn aýyr basyp kabınettiń ishin kezýildep biraz júrdi de:

— Shoqaev myrzanyń menen tilegeni qolǵa túsken qazaqtardyń nemis tilin biletinderine qorǵan bolý edi. Meni sizben býlaı sypaıy sóılestirip otyrǵan sol dosyma bergen ózimniń ýádem, sondyqtan Shoqaev týraly qıqar sóıleýden endi aýlaq bolyńyz.

— Ol qıyn emes, tek men sıaqtylar oǵan ne úshim qajet?

— Qustyń qanatsyz usha almaıtynyn bilseńiz, sizdeılerdiń oǵan ne úshin qajet ekenin de bilgeısiz, — dedi de, Shtols óz ornyna qaraı júrip ketti.

— Ol qazir qaıda? — dep Nurlan da endi arbasýǵa bekinip aldy. — Munda kele me, men kóremin be?

— Ótken túni sóılestim, ol tutqyn qazaqtardan armıa qurý úshin keshe Berlınnen Ýkraınanyń astanasy Rovna qalasyna kelipti.

— Rovna? Kıev qaıda?

— Ýkraındyq dostar Kıevti fúrerge syılap, ózderi Rovna qalasyn astana etip alǵan-dy. Sizdiń kósemińiz búgin sonda, erteń osynda. Siz ákeńizdiń ornyna sony áke etesiz de ruqsatty sonan alasyz, úılený toıyn ol ketpesten jasaısyz, oǵan deıin siz ózińizdiń, sol qyz úshin qalǵanyńyzǵa bizdiń kózimizdi jetkizesiz.

Shtolstiń bul sózi Nurlannyń keýdesin qysyp jiberdi:

— Qalaı? — degen daýsy da qınalyp shyqty. Onyń neden qınalatynyn sezgendeı:

— Qalaı ekenin ózińiz bilesiz,dep Shtols te syzdaı qaldy.

Biraq onyń osy sózi Nurlandy da shıryqtyryp jiberdi.

— Óz biletinimizdi sizderden úsh kúnnen beri aıaǵanym joq, oǵan senbeseńizder kózderińizdi qalaı jetkizemin?

— Bar sózińiz osyndaı ótirik bolsa, sizge qalaı senemiz?

— Sizshe men ótirik aıtyp otyrmyn ba? — dep Nurlan qadala ketip edi, Shtols myrs etti:

— Ózińizshe qalaı, shyn aıtyp otyrsyz ba?

— Árıne, — dedi Nurlan taısalmastan. Ol mundaılarmen qalaı sóılesýdiń mánerin endi tapqan sekildi, sondyqtan bolar, Shtols oılanyp qaldy.

— Eger, men sizdiń ornyńyzda bolsam: «Sovet ókimetiniń ejelgi jaýy Gromovtyń qyzy arqyly nemistermen dostasyp ketetinimdi bildim, sol sebepti qaldym» der edim.

— Joq, — dedi Nurlan oılanbastan. Onyń oılanbastan tez aıtqan osy bir sózi Shtolstiń bar úmitin tutatyp jiberdi. Ol Nurlannyń kózinen kóz almaı sál kúlimsirep otyr. Onyń áli senimine jan kire bastaǵanyn sezip Nurlan da sózin tez jalǵap jiberdi. — Men esh ýaqytta olaı deı almaspyn.

— Hege?

— Dostyqty qansha qurmettesem de, mahabbatymdy saýdaǵa sala almaımyn.

— Mahabbatty saýdaǵa salyp, malǵa matastyrý elińizdiń ejelgi salty emes pe? Elińizdiń zańyn qurmetteseńiz ondaı saltynan nege bezesiz?

— Ol qazaqtardyń áldeqashan jerlengen salty ǵoı, ony siz qaıdan bilesiz?

— Bilemin, Shoqaev myrzanyń zaıyby Marıa Iakovlevna haným maǵan bárin de aıtqan-dy. Sondyqtan siz meni elińizdiń tarıhynan bıhabar bireý kórip aldanyp qalmańyz.

— A, ol haným, ózi Mustafanyń qandaı malyna matastyryldy eken, ony da aıtqan bolar?

«Otqa qaqtasaq jylannyń da aıaǵy kórinedi. Meniń otqa qaqtaıtyn jylanym sol qyzdyń mahabbaty bolar, onyń qaqtalatyn oty seniń azabyn bolar».

Shtols ishinen sony aıtty da, Nurlanǵa jymıa qarap:

— Mahabbat, ol hanýmnyń matastyrylǵan maly, mahabbat, — dedi.

— Ondaı mahabbat kez kelgen jerde shaǵylysa beretin taýyqtarda da bar ǵoı.

Shtols ańyryp qaraı qaldy:

— Sizdiń búgingi áńgimeńizdiń barlyǵy meniń Shoqaev myrza úshin izdegen qazaǵymdy taýyp berdi. Kóp raqmet sizge.

Osy kezde ekpindeı basyp Roman kirip keldi. Ol esikten kire sóılep, moıynyna asyp alǵan alaqandaı sómkesine qol sala bastady. — Basa kóktep kirgenime ǵafý etińiz, mynandaı bir jaısyz jaǵdaı bolyp qaldy, — dep ol Shtolstiń aldyna bir paraq qaǵazdy tastaı saldy.

— Bul ne?

— Bul osyndaǵy bólshevıkterdiń lıstovkasy. Jıen kúıeý, olar nysanasyna seni de ala bastapty, saqtan.

Shtolstiń shúńirek kózi shatynap ketti:

— Oqyńyz, — degen daýsy da yshqynyp zorǵa shyqty.

Buryn áldeneshe oqyǵan bolý kerek, Roman oqı jóneldi:

«Otandastar! Aǵa, ini, apa, qaryndastar! Tyńdańyzdar! Kekke toly júrekpen tyńdańyzdar! Qalamyzdyń qaq ortasynan jańa bir indet paıda boldy. Ol — Sovet ókimetiniń ejelgi jaýy Roman Danılúk bastaǵan azǵyndar toby. Olar: Roman Danılúk, Pavel Gromov, Nurlan Taımanov, Venera Gromova, taǵy basqalar.

Roman Danılúk kim? Ol — Azamat soǵysy kezinde osy Donnyń dalasyn jumysshylardyń shańyna boıaǵan general Krasnovtyń bandylarynyń biri. Bul kúnde nemis basqynshylarynyń osy qaladaǵy eń qandy qol jendeti.

Pavel Gromov kim? Ol — Danılúk degen jalǵan atpen jasyrynyp kelgen halyq jaýy Gromovtyń balasy, jańaǵy atalǵan Roman Danılúktiń jıeni.

Nurlan Taımanov kim? Ol — Pavel Gromovtyń ejelgi sybaılasy, Qazaqstannan qashyp kelip, jalǵan atpen jasyrynyp júrgen jaýdyń balasy. Shahtany nemisterge bútin qaldyrý úshin jaýlyq áreketter orasan kelgen opasyzdyń biri.

Venera Gromova kim? Ol — halyq jaýynyń qyzy. Ol — Otanyn satqan azǵyn Nurlan Taımanovtyń qalyńdyǵy.

Otandastar! Eger de Otanymyz qarǵys oǵyn atsyn demeseńder, urpaqtar laǵnat tańbasyn betterińe bassyn demeseńder, óltirińder sol azǵyndardy!

Jasasyn Otanshyldar! Joǵalsyn Otanyn satqan opasyzdar! Otansyzdar!»

— Otansyzdar! — dedi Nurlan úreılene ún qatyp. — Men be Otansyz?

— Kimniń Otansyz ekenin Erteń aq kórsetemiz, tek ózderiń saq bolyńdar, — dep Roman onyń arqasynan qaryp edi.

— Ol úshin siz myna ınstovkany basyp shyǵarǵan baspahanany taýyp alyp tezinen talqandańyz, — dedi de, Shtols Nurlanǵa tumsyǵyn kóterdi. — Siz ázirshe bara berińiz.

Nurlan esikten shyǵyp, Shtols Romanǵa aıtar sózin saılap úlgirgenshe bolǵan joq, óziniń jylan júrisimen sypyldap Beıker kirip keldi:

— Keshirińizder, — dep ol kelip radıony burap jiberip edi, bireýdiń óktem úni sańqyldaı jóneldi.

— Otandastar! Tyńdańyzdar! Tyńdańyzdar! Sóılep turǵan «jaraly Ýkraına», sóılep turǵan «jaraly Ýkraına». Bizder bul sózimizdi sizderge arnaımyz, Otandastar!..

— Óshir únin. Óshirińder! Qurtyńdar! Tabyńdar, qurtyńdar! — dep Shtols qalsh-qalsh etip bar daýsymen aıǵaı saldy. Roman onyń kózinen sol sátte joq boldy. Biraq ol kózge Shtolstiń malaıyndaı kórinip bezildegenimen, bir ózin bar basqynshylardyń ajalyndaı kórip ishteı shattanyp ketti. Onyń ne shattyq ekenin ózi de bilgen joq.

Eńsesin ezgen aýyr oı Nurlannyń ózimen birge úmitin de ezgilep, ilgeri basqan aıaǵyn keri tartyp keledi. Ol Shtols keńsesinen shyqqanda:

«Otandastar!» — degen sózdi ózine ózi aıta shyqqan edi, sol sózdi áli kúbirlep keledi.

— Men be Otansyz?

Nemister basyp alǵannan beri bul qalanyń barlyq motory toqtap, bar halqy jaıaý júrýge ádettengen edi, búgin de solaı. Biraq burynǵy ersili-qarsyly aǵylǵan, yǵy-jyǵy toptyń biri joq, bári de kósheniń ár jerinde shashyrap ketipti. Sol shashyraǵan shashaý jurttyń arasynan jol tabylmaǵandaı ózinen ózi oqshaýlanyp Nurlan keledi. Bar aıtatyny jańaǵy bir sóz. Sol sóz jadynda jattalyp qalǵandaı aýzynan túser emes.

— Men be Otansyz?

Bir kezde onyń daýsy qattyraq shyǵyp ketip edi, qarsy kele jatqan bir jastaý áıel:

— Árıne, — dep óte shyqty.

Jańaǵy áıel sony aıta sala jurttyń arasynan boı tasalap zyta jóneldi, onyń sol sózi sońynan qýyp kele jatqandaı Nurlan da dedektep keledi.

«Bul ne?.. Men syrqatpyn ba? Eger de men mynaý andyzdaǵan ajaldyń birine tap bolyp osy sátte ólip ketsem kim bolǵanym? Otanyn satqan azǵyn atalǵan kúıi ketkenim emes pe? Netken qorqynyshty?.. Joq, ol múmkin emes. Kimniń otanshyl ekenin, otanshyldarǵa ólim joq ekenin men keshikpeı kórsetemin. Eger Shoqaev sıaqty azǵyndardyń senimine bir ne bolsam, Shtols sıaqtylardyń talaıyn maqsatyma jeter joldyń basqyshy etemin áli. Tek jańaǵy lıstovka maıdan shebinen ári ótpesin. Sáýleme jetpesin, eger onyń qolyna jetse, men úshin jaryq, dúnıeniń qarańǵy kórden aıyrmasy az».

Ol ishinen osylaı zarlap, úıine qaraı zaýlap kele jatyr edi, bir bıik úıdiń aldyna kelgende oń jaq qoltyǵynan bireý ustaı aldy.

— Sálem, Taımanov myrza, — dedi álgi adam kúlimsireı kúbirlep. Nurlan jalt qarap edi, basyna órt sóndirýshilerdiń dýlyǵasyn kıgen dúleıligi túrinen de kórinetin dúrdıgen bireý eken. Ómirinde kórmegen adam. Nurlan oı toqtatyp qaraǵansha bolǵan joq, ekinshi bireý kelip sol jaq qoltyǵynan ustaı aldy.

— Únińizdi shyǵarsańyz eldim deı berińiz, — dep ol búıirden qysa túsip edi.

— Ol úshin taqyr qoltyǵyńyzǵa tirelip turǵan ajalyńyz ekenin bilip alyńyz, — dep dúleı sary taqyr qoltyqtan taldyra túrtip qaldy, — Kúlkińiz kelmese de bizben birge yrjıa berińiz.

— Beri, bylaı júrińiz.

Ekeýi shyr aınaldyryp alyp osylaı kúle kúbirlep keledi. Dúleı sarynyn aıtqany ras, pıstolettiń aýzy oń jaqtaǵy qoltyqqa tirelip keledi. Sony sezgen sátten bastap Nurlannyń esi shyǵyp ketti. Ol ne isterin bilmeı, ekeýine kezek jaltaqtaıdy, qylp etse, ne janynan ótip bara jatqandardyń birine qalaı bir belgi berse mynalardyń sol jerde sespeı qatyratynyn sezip, ún shyǵarmaı ózin-ózi tunshyqtyryp keledi. Ne isteý kerek? Ne isteý kerek?

Onyń bar oılaǵany da, aıtqany da sol. Ne isteý kerek ekenin oılap tapqansha bolǵan joq, bomba túsip jartylaı qıraǵan bir bıik úıdiń orta tusyndaǵy shań basqan bir esikke súngip ketti. Shań basqan esiktiń ar jaǵy túp basqam qarańǵy eken. Tómende jalǵyz sáýle jyltyraıdy, soǵan qaraı quldılap keledi. Dúleı sary tómenge túse bere qalta fonaryn jaǵyp sáýlesin tún jamylyp buǵyp turǵan qara kıimdi bireýdiń betine túsirdi de:

— Qaılańdy myqtap usta, — dep óte shyqty.

— Qaılany tastadym, keshegi bir erligim úshin komandır joldas nemisterdiń bir qanjaryn syılady.

Dúleı sary oǵan jaýap qatqan joq, nemisterdiń qanjarymen syılanǵan batyrdy quttyqtaǵan da joq, Huplandy súırelegen kúıi qarańǵyǵa súńgip kete berdi.

Ne isterin bilmeı Nurlan keledi.

«Nemisterdi aldaımyn dep óz adamdarymnyń qolynan ólgenim be? Endi qalaı? Men ólimnen qorqyp ne úshin qalǵanymdy aıtsam, men aıtqandy mynalardyń biri nemisterge aıtyp qoısa, Pavel men Venera óledi. Olardyń ólgeni ózimniń ólgenim emes pe?»

Ol ujdannyń osyndaı qamalyna bekinip alǵansha bolǵan joq, aýyrlyǵy zildeı ekeni kózge de kórinetin qara qoshqyl tot basqan bir temir esik aqyryn jyljyp ashyldy da, ar jaǵynan kómeski jaryq kórindi.

Terezesi joq tórt buryshty shaǵyn bólmeniń ishi tap taza. Qaq ortada bir kishkene stol men bir oryndyq tur, bar jıhazy sol ǵana. Tergi buryshta joǵary shyǵatyn temir basqysh tur. Dúleı sary baryp sol basqyshtyń bir jerine saýsaǵyn tıgizip edi, ar jaǵynan kele jatqan bireýdiń dybysy bilindi.

Kóp keshikken joq, bireýdiń kóleńkesi de kórine bastady. Kózine kókshil kózildirik kıgen jarqanattaı bireý temir basqyshty óziniń. salmaǵymen syndyryp jibergisi kelgendeı shirene basyp kelip, basqyshtyń tómengi satysyna jete bere tura qaldy.

Osydan jarty saǵat buryn bul jendet tap osy jerde Gomanmen de osylaı turyp «shaıqasqan-dy». Ol qalta dápterine áldeneni oılana jazyp, bireýlerdiń aty-jónin oılana óshirip otyr edi.

— Qaıyrly kesh, — dep Roman kirip keldi.

— Haıl Gıtler! — deý boldy jendettiń sálemdesken túri.

Roman onyń sózin estimegendeı tur kórsete jan-jaǵyna kóz júgirtip:

— «Bolshevıgim aý», myna tamuqty qaıdan tapqansyz?

— Meniń de ómir súrgim keledi. Uzaq ómir surý úshin tamuq jaqsy.

— Túsinbedim.

— Adam balasynyń birinen biriniń qyzǵanbaıtyny tek tamuq qana. Ómirdi qysqartatyn qyrsyqtyń biri qyzǵanysh. Endi túsingen bolarsyz.

— Munyńyz men túsinbeıtin fılosofıa eken. Sondyqtan bul tamuqty sizge múldem syıladyq tek ol dúnıege óz qolyńyzdan jóneltilgenderdiń bul jerde izi de qalmasyn.

Romannyń muny ne oımen aıtyp turǵanyn ol sezgen joq, óz oıyn irikpesten aıtyp saldy:

— Ony maǵan aıtpasańyz da bolady.

— Basqalaryńyz qaıda?

— Ań aýlaýdan áli qaıtqan joq. ,

— Qaıdaǵy ań?

— Sizderge kelgennen beri aýlaıtynymyz bólshevıkter ǵana ǵoı. Búgingi aýlaıtynymyz álgi bir qańǵyrǵan qazaq.

— Esińizde bolsyn, ol qazaq bolsa da biz úshin qadirli, óıtkeni ol bolashaq, Túrkistan memleketiniń basshylarynyń biri, sondyqtan qanyn túgel syǵyp alsańyzdar da, janyn ózine qaldyryńyzdar!

— Eger ol qazaq qasarysatyn bolsa, sizdiń bul buıryǵyńyz oryndalmaıdy.

— Eger ózińizge jan kerek bolsa oryndaısyz.

Jarqanat sary ashýmen atylyn Romannyń aldyna jetip keldi:

— Men sizderdiń osy buıryqtaryńyzǵa túsinbeımin, shynyn aıtqyz deısizder de, janyn shyǵarma deısizder. Bólshevıkterdiń shynyn aıtqyzýdan janyn shyǵarý ońaı ekenin qalaı bilmeısizder?

— Shynyn da aıtqyzasyz, óziń de tiri qaldyrasyz. Eger ony óltirip alsańyz, ózińiz birge jerlenesiz, meniń bilerim osy ǵana.

Kózildirikti jendet Romannyń betine uzaq qarap, aýyr kúrsindi de:

— Siz maǵan osyny aıtý úshin keldińiz be? — dedi.

— Joq, mynandaı tilekpen keldim, — dedi de Roman qaltasyndaǵy manaǵy lıstovkanyń birin stol ústine tastady.

— Bul ne?

— Bul — meniń qanymdy ishýge qumartqan bólshevıkterdiń lıstovkasy. Sizden tilegim — osy qaladan seziktilerdiń eń bedeldilerin tizip berińizshi.

— Ondaılardy tappaı qoımaıtyn gestapo turǵanda, siz nesine áýre bolasyz?

— Óz kegimdi ózim alsam ǵana súıinetin adammyn.

Kózildirikti jendet onyń bul oıyna. túsinbesten, qalta dápterin qaıta alyp qaraı bastady.

— Ol úshin jemtikterimniń tizimine qarap alaıyn..., Galkın ketti... Denısenko keshe ketti... Dýnaı qart pen onyń, úıinde jasyrynyp jatqan jaraly qazaq, búgin ketedi.

— Jaraly qazaǵyńyz kim?

— Kim ekeni belgisiz, bir jaraly ofıser.

— Onyń bárin qaıda jiberdińiz?

— Bólshevıkterdiń endigi barar jeri belgili emes pe?

Romannyń qany qaınap basyna shyǵa keldi, biraq syr sezdirgen joq, ishinen «osyndaılar da Rossıanyń nanyn jep, sýyn iship, ómir súrdi aý, á» dedi de:

— Beker, beker, — dedi basyn shaıqap.

— Neni beker deısiz?

— «Bar bólshevıkterdiń endigi barar jeri gestaponyń túrmesi» ǵana deýińiz beker.

— Nege olaı deısiz?

— Biz kelmesten buryn ózińiz kim edińiz? Siz de bólshevıkterdiń biri edińiz ǵoı.

— Munymen ne aıtpaqsyz? — dep kózildirikti jendet qadala ketti. — Gestaponyń túrmesine óziń túsýdiń ornyna ózgelerdi topyrlatyp toǵytyp júrsiń demeksiz be?

— Bul sapar qatelesken joqsyz, tilegimdi oryndadyńyz. Jemtigińizdiń mol ekenin tizimińizden kórip turmyn, solardyń ishinen el jaıyn jaqsy biletin bireýin maǵan kıyńyz da, aty-jónimen adresin jazyp berińiz.

— Qalǵandardyń sapy kóp bolǵanymen, sapasy joq, óńkeı kári-qurtań jumysshylar men qaqsa qatymdar. Joq, myna bireý bar eken, — dedi de kózildirikti jendet dápteriniń bir paraǵyn jyrtyp alyp soǵan jaza bastady. — Kırov kóshesi, 17 úıde turatyn Rýdenko deıtin dáriger bar. Aıaǵynan mertigip eki aıdan beri úıinde jatyr. Ol bul aımaqtaǵy jylannyń kúısesine deıin estıtin saqqulaq adam. Onyń maqtaǵan adamdaryn ózderińizge jaý kórseńiz qatelespeısiz.

Roman onyń. usynǵan bir japyraq qaǵazyn aldy da, túk aıtpastan shyǵyp ketti. Kózildirikti jendet onda bir jumbaq syr baryn sezse de, óziniń anyq, kim ekenin bilgen joq, jaǵymdaný úshin seziktilerdiń taǵy bireýin aıtqaly Romannyń sońynan júgirip ketken edi, sonan qaıta oralǵan beti osy.

— Bul qaı satqyn? Ýkraıny ma, qazaǵy ma? — dedi ol Nurlandy tumsyǵymen nusqap.

— Qazaǵy.

— A, Taımanov deıtin myrza osy ma? Iá, ıá, Veneramen birge.aspanda júrgenin talaı kórgenmin. Otyryńyz, myrza. Myna bir temir qazyqta otyryńyz, — dedi buryshta turǵan bir qazyqty nusqap. Qolyndaǵy sym taıaǵyn janyp alǵysy kelgendeı alaqanyn aqyryp sabalap Nurlanǵa jaqyndap kelip tura qaldy. — Qoryqpańyz. ol sizdeılerge arnalyp ádeıi qaǵylǵan qazyq otyra berińiz.

— Raqmet, men osylaı tura alamyn.

— Tergeýińiz birneshe kúnge, tipti birneshe aıǵa sozylyp ketýi múmkin. Qansha ýaqytqa sozylsa da sizge usynar basqa ornymyz joq. Otyratyn ornyńyz da, jatatyn tósegińiz de sol qazyqtyń basy. Sony eskerińiz de, aıaǵyńyzdy bosqa taldyrmańyz.

«Qazyq» degen sózdiń ózi temir qazyq bolyp keýdesine qaǵylyp bara jatqandaı Nurlannyń jany túrshigip sala berdi, sonda da ol qaıysqysy kelmeı:

— Aıaǵym talǵanǵa deıin tura berýime rýqsat etińiz, — dedi.

— Jaqsy, ol tilegińiz oryndalsyn. Al siz ózińizdiń bul jerge nendeı qylmysyńyz úshin kelgenińizdi biletin bolarsyz.

— Joq, bilmeımin, — dedi Nurlan birden.

— Nege bilmeısiz?

— Eshqandaı qylmysym joq, sondyqtan bilmeımin.

— Sizshe Otanyn satý qylmys emes pe?

— Olaı derlikteı dálelińiz bola qoımas.

— Otanyńyzdy satpasańyz, nemister basyp alǵan jerde nege júrsiz?

— Men júrgen jerde ózińiz de júrsiz ǵoı.

— Men sen sıaqty opasyzdardyń ajaly bolý úshin júrmin.

— Mısha, osy sózi úshin Otan ámirin bir oryndap jibershi, tek jelkesinen ǵana, kóp emes, bir aq ret qana.

Onyń Mısha degeni jańaǵy dúleı sary eken. Adamnyń janyn qınaý onyń raqaty bolý kerek, sál keshikse sol raqatynan aırylyp qalatyndaı asyǵa qımyldap jýan judyryǵyn Nurlannyń kók jelkesinen sart etkizdi. Nurlan óziniń qalaı ushyp túskenin bilgen joq. Ol eseńgirep etpetinen jatyr edi, kózildirikti jendet keń peıildenip:

— Túregelińiz, myrza, jaýap berińiz, — dedi Nurlandy aıaǵymen túrtkilep. — Sasha, sen hatshylyq mindetin atqar. Men osylaı turyp ta tergeı beremin, oryndyqqa otyr da jaz. Eń aldymen osy turǵan úsheýmizdiń kim ekenimizdi Ýkaz. Iaǵnı Ýkraınanyń Sovettik Sosıalısik Respýblıkasynyń qandaı patrıottary ekenimizdi jaz. Sonan keıip satqyn Taımanovtyń qylmysyn qaraý úshin ózimizdiń ózimiz belgilegen sovet soty ekenimizdi jaz. Sot aǵasy — men, hatshysy — sen, múshesi — Mısha ekenin jaz. Sot májilisiniń 1941 jyly 29 avgýst kúni bastalǵanyn jaz. Sonan keıin aıypker Taımanov óziniń Otan aldynda istegen aýyr qylmystaryn túgel moıyndaǵanǵa. deıin tergeý jumysy toqtalmastan kúndiz-túni júrgizile beretinin jaz.

Nelikten ekeni belgisiz onyń osy sózinen keıin Nurlandy qaıdaǵy bir qaısar sezim bılep aldy, sondyqtan ol kózildirikti jóndettiń:

— Qane, aıypker Taımanov myrza, jaý basyp alǵan qalada ne úshin, ıaǵnı ne maqsatpen qalǵanyńyzdy, ol maqsatqa jetý úshin ne istemek bolǵanyńyzdy, serikterińizdiń kimder ekenin, nemisterge qandaı kómek kórsetpek bolǵandaryńyzdy jasyrmastan túgel aıtyp berińiz. Eger jarty aýyz jalǵan aıtar bolsańyz janyńyzdy syǵyp alamyz! — degen zárli sózinen de ımengen joq.

— Ondaı qorqynyshty sózderdi nemisterden de talaı estigenmin, Venera deıtin qyz úshin qalǵanymdy olarǵa da talaı aıtqanmyn, sizderge de aıtarym sol. Eger oǵan senbeseńizder bosqa aram ter bolmaı óltire berińizder.

— Siz óltirilmeısiz, óıtkeni óltire salý sizdeıler úshin jeńil jaza. Sondyqtan biz qashan shynyńyzdy aıtqanǵa deıin azaptaı beremiz. Qane, sóıleńiz.

Kózildirikti jendet sony aıta sala sym shybyqpen bir tartyp jiberip:

— Janyń barynda aıtyp qal, ne úshin qaldyń munda?

— Venera úshin.

— Jalǵan aıtasyń jalǵan! — dep jendet eki tartyp jiberip tura qaldy, da qulaǵyn tosty. — Ne úshin?

— Venera úshin.

Jendet tistenip alyp sol suraýdy qaıtalaı berdi, suraq qaıtalanǵan saıyn sym shybyǵyn basa tústi, biraq, Nurlan óz jaýabynan tanar emes, ol urǵan saıyn, azap batqan saıyn «Venera, Venera!» degen daýsy údeı tústi.

Yzaly suraýmen qaısar jaýaptyń egesi mezgil ótken saıyn osylaı qyza tústi.

3

— Mama, mama!.. Qaıdasyń?.. Myna sumdyqty qara!

Venera qansha alqynsa da osylaı aıǵaı salyp aptyǵa kirdi de, kórshi bólmeden shyǵyp kele jatqan sheshesinen kóz almastan qaltalaryn tinte bastady.

Ol manaty lıstovkanyń kóshede turǵan bireýin julyp ákelgen edi, endi sony qaıda tyqqanyn bilmeı ábigerlenip tur. Onyń qoryqqany sonsha — taldyrmash denesi ınelikteı qatyp, óninde jalǵyz tamshy qan qalmapty.

— Paveldy oıatasyń, jaıyraq sóıle, — dedi sheshesi aqyryn kúbirlep.

— Keshikpeı máńgi uıyqtaıtyn bolypty, oıansa oıansyn, — dep Venera qaltasyn áli tintkilep tur.

— Ne deısiń? — dep sheshesi qasyna jetip keldi.

— Bizder shetimizden qyrylatyn bolyppyz.

— Nemene, oba kelip pe?

— Obadan da apat birdeńe. Má, mynany oqysań nendeı oba ekenin óziń de bilesiń, — dep Venera lıstovkany qaltasynan taýyp alyp sheshesine ustata saldy!

Bul bir japyraq.qaǵazdy oqyǵannan Marına shesheıdiń júregi muzdap qalǵan edi, Nurlan men Veneranyń tusyna kelgende múldem qaltyrap ketti. Ol lıstovkanyń sol bir tusyn qolymen nusqap:

— Mynaý ne sumdyq? — dedi qyzyna otty kózimen qadalyp.

Venera jańaǵysyndaı emes, sabyr taýyp salqyn qandanyp alypty.

— Oqy, aqyryna deıin oqy, — dedi sheshesine ıek qaǵyp.

Marına shesheı lıstovkany túgel oqymastan, qyzyna bar yzasymen qarap tur.

— Sen meniń shashymnyń aǵy men betimniń ájimine anyqtap qarashy. Nemister kelmesten buryn qandaı edi, qazir qandaı?

Venera jańa ǵana ańǵardy, sheshesiniń buryn samaı tusynan ǵana kózge shalynatyn qylańy endi tóbege qaraı órlep, basy túgeldeı kók býyrlana bastapty.

— Muny ne úshin suradyń? — dedi oılana qalyp.

— Nemister kelgennen beri men ajaldyń mundaı habarshysy ǵana emes, ózin de saǵat saıyn kútýdemin, sondyqtan maǵan ajaldan góri myna bir sóz qorqynyshty.

— Sonda qalaı, qyzyńdy bireýdiń qalyńdyǵy degen sózdiń ajaldan da qorqynyshty bolǵany ma? — dedi Venera kúle sóılep.

— Eki qazaqqa birdeı ǵashyq bolsań árıne qorqynyshty.

— Qoryqpaı aq qoı, bul qalyńdyq ta, ǵashyqtyq ta emes.

— Endi ne?

— Ne ekenin ózim anyq bilmeımin, áıteýir qalyńdyqtan da, ǵashyqtyqtan da qadirli bir keremet, — dedi de Venera terezege qaraı júrip ketti. Syrtta Roman kele jatyr edi, sony kóre sala sheshesine jalt qarady. — Mama, iniń kele jatyr, osy bastan aıtyp qoıaıyn, osy naǵashymnyń ajaly menen.

— Ol saǵan ne jazdy?

— Óz halqymyzdy ózimizge óshiktirip qoıǵan osynyń qyrsyǵy.

Kele jatqan Romannyń tyqyry jaqyndap qaldy da, sheshesi:

— Jyndanba! — degennen basqa sóz aıta alǵan joq.

Bul kezde Roman basqa úıde turatyn edi, kórispegenderine eki aq kún ótse de, saǵynyp qalǵandaı apasy men jıenine kele qushaqtap amandasty da:

— Siz Kırov kóshesi 17-úıde turatyn Rýdenko deıtin dárigerdi bilesiz be? dedi apasyna qarap.

— Bilemin, ony qaıtesiń?

— Men bir jazylmaıtyn syrqatqa ushyrap qaldym, maǵan sol dárigerdiń kómegi qatty kerek bolyp tur.

— Ol nendeı syrqat?

— Ol siz sıaqty jaı dárigerler bile bermeıtin jańa syrqat. Eger tezirek emdelmesem úrim-butaǵym túgeldeı urpaqsyz ótýi múmkin.

Marına shesheı onyń ishki syryn sezgendeı:

— Ondaı syrqatqa qashannan beri ushyraǵan ediń? — dep edi, Roman da «sezse sezsin» degendeı:

— Otandastarymnyń tógilgen qanyn óz kózimmen kórgennen beri, ıaǵnı osynda kelgennen beri. Ýaqyt ótip barady, meni sol dárigermen tezirek kezdestirińizshi?

— Qashan?

— Búgin keshten qaldyrmaı osy úıde.

Bulardyń kenesin telefon syldyry bólip jiberdi.

Venera telefondaǵy adammen qysqa tildesti de, trýbkany Romanǵa usyndy.

— Sizdi suraıdy.

— Men tyńdap turmyn, — dedi Roman trýbkany qolyna alar almastan. — Ne-me-ne? Injener qazaqty? Taımanov Nurlandy ma?.. Qashan... Onda uzamaǵan bolar, barlyq izshil ıttermen timiskilegish tyńshylardy izine salyńdar, qazir men de baramyn.

— Nemene, Nurlanǵa birdeńe bolǵan ba?

— Órt sóndirýshilerge uqsaıtyn bireýler kesheden ustap áketipti.

— Qaıda? — dedi Venera bar daýsymen aıǵaılap.

— Qaıda ekeni belgisiz.

— Múmkin emes, múmkin emes, — dedi Venera ne isterin bilmeı bezektep. — Ony áketken bizdiń órt sóndirýshiler emes, sizderdiń órt salǵyshtaryńyz, kisi jegishterińiz.

— Seniń ajalǵa da solaı deıtinińdi sezip júrmin, jıenim. Al ol qazaǵyn qandaı? Sen aıtatyn sózdi ajalǵa ol aıta ala ma? Órt sóndirýshiler onyń saǵan degen mahabbatyn sóndirmes pe eken?

— Joq, onyń jalyny ólgennen keıin de mazdap turady.

— Aýyrlaý bolsa da suraýǵa májbúr bolyp turmyn, ol seniń halyq jaýynyń qyzy ekenińdi bile me?

— Biledi, bile tura súıedi.

— Onda qýana ber, jıenim, — dedi de, Roman shyǵa jóneldi.

Venera ańyryp qala berdi. Oılap qarasa, ózi onyń, suraýlaryna jaqsy jaýap beripti, biraq sol suraýlarynyń birde-birin túsinbepti. Bul syryn sheshesine aıtyp edi, ol bir jaqsy úmittiń qushaǵynda shattanyp otyr eken.

— Ol, endi ǵana meniń inim bola bastaǵan sekildi. Sen sony kóbirek oılaǵaısyń...

Venera ańyra qarap az turdy da, sheshesin qushaqtaı aldy.

— Sonda onyń syrqaty janynda eken ǵoı.

— Iá, onyń emdegeli júrgeni jap jarasy... Ony keshikpeı kórermiz, — dedi sheshesi.

4

Talaı kún, talaı túnge sozylǵan tergeý osylaı, qasqyr qataldyqpen bastalǵan edi, ýyty bir tolastamastan solaı aıaqtala bastady. Tergeýdiń túri kún saıyn ózgerip, soǵan qaraı azaptyń da túri ózgerip otyrdy, tipti kúnine úsh mezgil beretin úsh staqan qara sý men úsh tilim qara nan da ózgerip ketti. Ózgermegen tek Nurlannyń jaýaby ǵana. Ol qazir «Venera» deýden basqa sózdiń barlyǵyn umytqan sekildi. Jendetter ne surasa da onyń aıtatyny «Venera», «Ne úshin qaldyń» dese de «Venera», tipti ákeń aty kim dese de «Venera», soqqydan qulap jatsa da sıynar táńirisiniń de aty — «Venera».

— Jaz! — dedi kózildirikti jendet ózi saılap alǵan hatshysyna buıyra sóılep. — «Satqyn, joq olaı emes, azǵyn dep jaz. Azǵyn Taımanov Otan aldyndaǵy qylmysyn moıyndamaı, jeti kúngi eńbegimizdi zaıa jibergeni úshin qalǵan ómiri ıtterdiń talaýynda ótetin bolsyn. Joq, onyń bárin syzyp tasta, qaıta jaz. Dárigerdiń qorytyndysyna qaraǵanda, Otannyń qarǵysyna ushyraǵan Taımanov jyndanýǵa jaqyndapty, sondyqtan tergeý jumysy osymen toqtalsyn».

Kózildirikti jendet ajal dabylyn osylaı qaǵyp, Nurlannyń úkimine óz qolyn qoıa bergen kezde temir basqyshtyń joǵarǵy tusynan Romannyń óktem daýsy sańq etti.

— Kóter qoldaryńdy!

Oǵan ilese Beıkerdiń:

— Hende hoh! — degen daýsy da shyqty.

Olardyń daýsy óktem shyqqanymen, myna úsheýi qaımyǵa qoıǵan joq, qoldaryn kótere bere qarýlaryn ala sala atyp-atyp jiberdi, biraq ózderi jamsap tústi.

Olarǵa ajal bolǵan Roman men Veıker bastaǵan ton eken, Nurlan qýanǵanynan teńselip qulap bara jatyr edi, Roman ushyp kelip ony qushaqtaı aldy.

— Nurlan! .Baýyrym, tirimisiń? — dedi eljireı sóılep.

Saý-tamtyǵy qalmaǵan denesi qol tıgizbeı titirkenip, jany tyrnalyp tursa da, Nurlan miz baqqan joq, nury sóne bastaǵan kózin Romannyń kózine qadaı túsip aqyryn ún qatty:

— Ve-ne-ra... sý-sý.

Romannyń ámirli daýsy shyǵyp edi, sý da ázir boldy, qaıdan sap etkeni belgisiz dáriger de tap bolyp óz járdemin kórsete bastady.

— Venerany qazir keltiremin. Mynany ish te oǵan deıin áldenip al, — dep Roman bir staqan sýdy Nurlannyń aýzyna tosyp edi, ol syńǵytyp jiberdi de:

— Venera, — dedi aqyryn kúbirlep, — tánim qasqyr talaǵandaı, janym bar ý jalaǵandaı, sonyń bárin laqtyryp tastaıyn, kózime bir kórinshi.

Ol sony aýyr yńqylmen qınala aıtyp, jan-jaǵyna úreılene kóz tastap edi, Romandy endi kórgendeı ańyraıa qaldy.

— Men qaıdamyn?

— Sen ómir men ólimniń shekarasyndasyń. Jatqan jeriń bomba túsip qıraǵan bir esiz úıdiń podvaly, — dedi de, Roman óz adamdaryna ámir ete bastady. — Tezinen aýrýhanaǵa jetkizińder, dáriger myrza, halyq kórý úshin syrtqy jarasyn osy qalpynda saqtańyzdar.

Onyń bul buıryǵy da buljyǵan joq. Bireýler Huplandy demeı kóterip temir basqyshqa tabanyn tıgizer tıgizbesten ala jóneldi.

— Bólshevıkterdiń adamshylyǵy qandaı ekenin óz kózderimen kórsin, radıo arqyly jar salyp, qala halqyn tezinen ortalyq alanǵa jınańdar! — dep ózinen ózi bezildep Beıker júr.

— Qala halqyna ózim aıtamyn. Beıker myrzadan basqalaryń kete berińder.

Romannyń bul buıryǵy da buljyǵan joq, ámirin oryndatýǵa kelgende ol qazir Gıtlerge de jetkizer emes, onyń ámiriniń kúshtiligi sondaı, tipti óliler de tirilip jatyr. Ol jaqyndap kelip:

— Myrzalar, jendettik rolderińizdi jaqsy oınaǵandaryńyz úshin aıtylar alǵys ta, tartylar syılyqtaryńyz da ázir, tirilińizder, — dep aıaǵymen túrtip edi, jańa ǵana ózimen atysyp «ólgenderdiń» úsheýi de:

— Haıl Gıtler! — dep jarysa túregeldi.

Beıker úsheýiniń arqasynan bir-bir qaǵyp alǵys aıtty da, Romanǵa qarady.

— Bul eksperımenttiń oıdaǵydaı aıaqtalǵanyn polkovnık myrzaǵa tezirek jetkizgenim jón bolar.

— Jetkizińiz, jurt jınalǵan alanǵa ózinin de kelgenin tileıtinimdi jetkizińiz.

— Ol sizdi izdete qalsa qaıdan tabar ekenmin?

— Jarty saǵattan keıin alańnan tabasyz.

— Men de sol kezde alańda bolamyn, — dedi de, Beıker shyǵa jóneldi.

— Qalaı, bul erlikterińizge rızasyzdar ma? — dedi Roman, úsheýine jaǵalaı kóz júgirtip.

Úsheýi birinen biri qalysqysy kelmegendeı, jarysa jadyrap, jarysa ún qatty.

— Rızamyz, rızamyz, rızamyz!..

Kózildirikti jendet ózinin rızalyǵyn aıta sala, ıesine erkelegen kúshikteı bulańdap:

— Taǵy ne buıyrasyz? — dep jylmıa bastap edi, Romannyń keýdesine sońǵy kúnderde ǵana uıalaǵan jańa joıqyn kektiń jalyny birden lap etip kózine shyǵa keldi.

— Sizderge beriletin endigi buıryq sol: qarýlaryńyzdy tastańyzdar da myna bir úńgirge kirińizder!

— Ne úshin? — dedi kózildirikti jendet zirk etip.

— Birińizde az, endi birińizde kóp, osy turǵan úsheýlerińizdiń qoldaryńyzda on toǵyz adamnyń qany bar. Sol otandastardyń jazyqsyz tógilgen qany úshin, adamshylyq ar úshin.

Roman sony aıtyp úlgergenshe bolǵan joq, kózildirikti jendet ony atyp jiberdi, onan qalysqysy kelmeı ana ekeýi de bir-bir oqty atyp qaldy, biraq, birde-biri Romanǵa daryǵan joq. Olarǵa bar yza-kegimen kúle qarap Roman tur.

— Ah, bólshevık, aldap urǵan ekensiń ǵoı, — dedi de, kózildirikti jendet qolyndaǵy pıstoletin Romanǵa jiberip qaldy.

— Bul kúnge deıin bólshevıkterdiń jaýy edim, sender meni búginnen bastap bólshevık ettińder. Olar ótkendegimdi keshpese de ókinben... keshirińizder, myrzalar, sizdermen uzaq sóılespekshi edim, arsyz betterińizge qarap turýǵa shydamym jeter emes, — dedi de, úsheýin qatar sulatyp saldy, olarǵa tistenemin dep óziniń jaǵy da qarysyp qaldy. — Endi osy úıdiń tóbesin tóbelerine qulatyp, súıekterińdi kúlge aınaldyrmasqa amalym joq. Óıtkeni men ana sútin aqtaýym kerek. Ol úshin ómir súrýim kerek.

Onyń júregi qatty týlap ketti. Sol týlaǵan júrekpen julqynyp júrip, bosaǵanyń bir eleýsizdeý jerinen jiptiń úshin taýyp aldy. Sol jipti tartyp kete bere aýyr kúrsinip qaldy. Qolynan bir qyzyl ot jarq etti.

Ol aýlaqta turǵan mashınasyna otyra salyp jónele bergen kezde, art jaǵynan ile qulaǵan úıdiń qabyrǵasy ala gúrs etti. Sol gúrsilge jarysa kóshedegi radıodan óziniń daýsy da suńqyldaı jóneldi.

— Tyńdańyzdar, tyńdańyzdar! Sóılep turǵan — Roman Danılúk. Sóılep turǵan — Roman Danılúk. Biz búgin osy qalanyń molaǵa aınalǵan bir úıiniń astynan bólshevıkterdiń Taımanov deıtin ınjenerdi tirideı jegenin kórdik. Biz kórgendi sizder de kórińizder, sol úshin birińiz qalmastan jarty saǵattan qalmaı qalanyń ortalyq alańyna jınalyńyzdar!

Onyń bul buıryǵy da buljyǵan joq, jurt ol habardy estı sala leg legimen aǵyla bastady. Nurlannyń tiri tabylǵan habaryn estip shahtadaǵy Pavel da, úıdegi Marına shesheı men Venera da alańǵa jetip úlgirdi.

Alannyń qaq, ortasynda Shtols bastaǵan basqynshylar toby tur. Shtolstiń Romanǵa, Romannyń ózinen tómengilerge bergen buıryǵy boıynsha eki qatardan tizbektelgen jurt alańnyń eki jaq jartysyna deıin sozylyp doǵasha ıilip tura qaldy.

Shtols oń jaǵynda turǵan Romanǵa kóz tastap:

— Taımanov myrzanyń jan dostarynyń bizben birge turǵany jón bolar, — dep edi, Roman mıkrofonǵa jetip bardy:

— Pavel, Venera, kelgen bolsa Marına apaı, alań ortasyna, bizdiń janymyzǵa kelińizder.

Olar bul alańǵa qalanyń eki jaǵynan kelse de birin-biri taýyp úlgirgen edi, Marına Gavrılovna uly men qyzyna kóz qıyǵyn tastap ıek qaqty da, ózi sol ornynan qozǵalmaı turyp qaldy.

Toptan úzilip shyǵý Pavel men Venaraǵa da jeńil tıgen joq, biraq óz maqsattary úshin syr sezdirmeı, qaısy bireýlerdiń laǵnat aıtqan kúbirin de elemeı, ótirik jaırańdap júrip ketti. Olar basqynshylardyń qasyna baryp jetkenshe búkirleý kelgen qara mashına aqyryn jyljyp kelip alańnyń shetine jete bere toqtaı qaldy.

Roman óziniń aldyna taman. ornatylǵan mıkrofonǵa jetip baryp:

— Beıker, nege toqtadyńdar? — dep zildenip edi, motosıklıstiń biri aǵyzyp keldi de:

— Taımanov myrza halqynyń aldynan jaıaý ótkizýdi ótinedi, — dedi.

Shtols Romannyń jaýabyn kútken joq, ıegin bir-aq qaqty.

— Tilegin oryndańdar.

Motosıklıst qaıta ketti de, Roman mıkrofonǵa qaıta jaqyndady.

— Qadirli baýyrlar! Munan jeti kún buryn bólshevıkterdiń qolyna túsip, búgin ǵana qutqarylǵan ınjener Taımanov myrza shalajansar jemtik kúıinde qazir aldaryńyzdan ótedi. Bizder onyń jeti táýlik boıy azap shekkenin eskerip mashınamen etkizbekshi edik, Taımanov myrzanyń ózi sizdermen kózbe-kóz, júzbe-júz dıdarlasý úshin jaıaý ótýdi tilepti, bizder onyń bul tilegin qabyl aldyq. Qazir ol sizderdiń aldaryńyzdan jaıaý ótedi. Demeýshileri — ózin qutqarýǵa qatysqan nemis armıasynyń eki ofıseri. Mine, onyń sizdermen dıdarlasý sáti bastaldy, qarańyzdar! Oǵan qaraı turyp meni tyńdańyzdar. Bizder ony óziniń tilegi boıynsha sol qanǵa boıalǵan, jartylaı jalańash qalpynda aldaryńyzǵa ákeldik. Ol úshin aıyp etpeńizder. Onyń ústindegi sonaý Qyzyl kóılek óziniń qany, sonaý keýdesiniń ár jerinen jalbyraǵan salpynshaqtar kóıleginiń jyrtyǵy emes, jyrymdalǵan denesiniń terisi!

Roman osylaı suńqyldap tur. Samsaǵan sansyz kózdiń bári eki nemistiń demeýimen zorǵa júrip kele jatqan Nurlanda. Ol óziniń keskilengen keskinin halqyna kórsete túskisi kelgendeı tizilip turǵan jurttyń birin qaldyrmastan jaǵalaı qadala qarap keledi.

Alań ortasynda Shtols bastaǵan tórt nemis tur. Tórteýi de kózderine qara kózildirik kıipti, tórteýiniń de kózildiriktiń astynan urlana qarap ańdyǵany Veneranyń kózi. Veneranyń. kózi Nurlannan basqany kórer emes. Onyń jasqa toly kózi Nurlanǵa múldem baılanyp qalypty, ol ózine qadalǵan kózderdiń birde birin kóretin emes, biraq Nurlannyń jan tanymastaı bolyp ózgerip ketken keskini jaqyndaǵan saıyn óshpendiligi qaýlaı tústi.

— O, qasiret... Osy kele jatqan anyq, tiri adam ba?

— Ony ózimizdiń naǵashymyzdan sura.

— Venera, onyń jarasyn aýyrtsań qınalatyn óz janyń bolar, baıqa, balaqaı.

Venera Romannyń bul sóziniń astynda nendeı astar jatqanyn uqqan joq, Paveldyń sabyrlyq aıtqan aqylyn da tyńdaǵan joq, demeýshilerdiń qolyn keri serpip tastap ózine qaraı táltirektep kele jatqan Nurlandy baryp qushaqtaı aldy. Eger Paveldyń «aıasańshy» degen daýsy qattyraq shyqpasa, aımalap aıalaǵan alaqanyna Nurlannyń jarasyn tyrnalatatynyn sezbeıtin edi. Paveldyń álgi sózinen sózdi de selk etigi yrshyp tústi, qushaǵyn jazbastan ıilip tizesinen otyra ketti de:

— Tym bolmasa tizeńizdi qushaqtaıynshy, — dedi.

Onyń kóz jasymen birge barlyq yntyǵy da tógilip turǵandaı edi, sony sezgendeı Nurlan ún qatqan joq, denesiniń ár jerinen tamshylaǵan qanymen birge dirildeı ıilip kelip Veneranyń mańdaıynan bir súıdi de, qulap tústi. Biraq Venera ony jerge jetkizgen joq, jany qanat bolyp jaıylyp ketkendeı keýdesimen demep qaldy.

«Súıetin de jer qalmapty aý», — dedi ishinen. Nurlanda áli ún joq, tek kózinde mazdaı bastaǵan ot bar.

Shtols sol ekeýiniń birine-biri telmire qarasqan kózderinen ózi kútken shyndyqtyń bárin kórgendeı kúmpıip oń jaǵynda turǵan Romannyń arqasynan qaqty.

— Jıenińizdiń jalyny mol eken, tek mazdata bilgeısiz.

— Sol jalyn bolar senderdi órteıtin, — dedi Pavel ishinen olarǵa aýzyn bir basty da, mıkrofon aldyna jetip keldi.

— Tyńdańyzdar! Osy alańda turǵan bolarsyńdar, ásirese sender tyńdańdar, adamzattyń jaýlary, jaýyzdyqtyń jendetteri. Bizder kegimizdi eshkimge de jibermeıtin jandarmyz. Qanǵa — qan! Janǵa — jan! Bul bizdiń ejelgi saltymyz, bul bizdiń búgingi antymyz, — dedi de, mıkrofondy tastaı salyp Nurlannyń qasyna jetip bardy. — Nurlan, saǵan da aıtar antym sol, baýyrym, kóter eńseńdi!

Pavel kelip Nurlannyń qoltyǵynan demegen kezde, Roman tamaǵyn bir kenep qaldy. Óziniń osy áreketiniń shattyǵy keýdesine syımaı keńirdegine deıin kernegen bolý kerek, tamaǵyn taǵy bir kenedi de mıkrofonǵa jaqyndady.

— Qadirli baýyrlar! Endi Taımanov myrzanyń qandaı azap shekkenin óz aýzynan tyńdańyzdar! Nurlan Taımanovıch, munda, mıkrofonǵa kelińiz.

Nurlan Pavel men Veneranyń demeýine súıenip mıkrofon aldyna keldi de, bar kúshin jıyp aldy.

— Qymbatty otandastar! Men qansyraǵan, qaljyraǵan, sol sebepti sóıleýge shamasy qalmaǵan janmyn. Meniń barlyq qanym aýyr soqqylardyń astynda sýaldy, qan sýalsa jan qýarady. Keshikpeı meniń de janym qýarar, biraq men sonda dat ólmeımin. Men máńgi tiri adammyn. Men osy jeti kúndik qandy sapardan sony, ózimniń máńgi jasaıtynymdy kórip qaıttym. Sondyqtan sizderden tilegim: eger meni óldi deýshiler bola qalsa, oǵan eshqashan da nanbańyzdar!

BESİNSHİ TARAÝ

1

— O jasaǵan! Bóbegim jatqan besikke sarbas jylan oralǵandaı júregim nege búgin dirildeı beredi bul? Álde Moskvaǵa tóngen qaterdiń dúmpýi me meniń qart júregimdi teńseltken?.. Iá, sol bolar. Onyń bóbegimdeı kórinetin jóni de bar aý. Óıtkeni ol Abzalym men Nurlanymnyń ushqan uıasy ǵoı... Eı, balalar! Búgingi radıodan Moskvanyń soǵys jaǵdaıynda ekenin estidińder me?.. Endeshe, búgingi kúsh sol Moskva úshin tógilsin, salyńdar qımyldy!

Saqal-shashyn qyraý shalsa da jany áli jalyn atqan som deneli qart brıgadır osyny aıtyp aıǵaı sala aldynda úıýli jatqan kómirdi burqyrata jóneldi.

Bul — Nurlannyń ákesi, bir kezde búkil Qaraǵandynyń maqtany bolǵan Taıman deıtin qart jumysshy edi. Jasy da, eńbegi de úlken, sol úlken enbegi ápergen bedeli de úlken. Sondyqtan qaraýyndaǵy jumysshylardyń bári de ony ákesindeı kórip, aıtqanyn zań tutatyn ol ádetterimen olar brıgadırdiń jańaǵy salǵan ýranyna ilese qatty qımyldap kómirden darıa aǵyza bastap edi. Jaı soqqandaı sart etip áldenesi syndy da, konveıer kenet toqtap qaldy.

— Eı, ne bolyp qaldy?

— Konveıer búlinip qaldy.

— Qaı jeri?

Taıman bul suraýdyń eshqaısysyna da jaýap qatqan joq. Reshtakty jaǵalaı júgire otyryp konveıerdiń búlingen jerin taýyp aldy da, onyń mehanıksiz jóndelmeıtinin kórgennen keıin shtrek jaqtaǵylarǵa aıqaı saldy.

— Eı, telefon soǵyp mehaınkti, Mıronnyń ózin shaqyryńdar, Mırondy!

Azdan soń taǵy da daýystady.

— E ı, eshkim ketti me?

Tómengi jaqtan:

— Ket ti... ket ti! — degen daýystar kelip jetti.

— Eı, Bólekbas bar ma? Bólekbas!

— Jo-o-q! Jo-o-q!

— Joǵalsyn bar bolǵyr, — deýmen Taımannyń aıǵaıy da bitti. Konveıermen birge bar tirshilik toqtaǵandaı aınalanyń bári de meńireýlene qaldy. Taıman ne boldy degendeı uzyn lavanyń ón boıyna kóz jiberip edi, eńsesi kenet sylq tústi de, .úıýli jatqan kómirge jantaıa ketti. Mundaı bógetter buryn da talaı bolǵan-dy. Munan buryn da dál osylaı jantaıyp talaı jatqan-dy. Biraq onyń qyzyqty kezi de bolatyn edi. Sol qarańǵy tar túkpirlerden boıdy balqytatyn balǵyn únderdiń alýan túrleri — syńqyldaǵan ádemi kúlkiler ózgeshe syrly sybystar da estiletin edi. Tipti qaısybir kezderde qos júrektiń birdeı qaqqan lúpili de Taımannyń kári qulaǵyna talaı shalynatyn. Búgin onyń biri de joq. Bárin de soǵys jalmap ketkendeı, tek ústinde sý jańa, biraq eki tizesi birdeı para-parasy shyqqan shıbarqyt kostúmi bar, dembelshe boıly bala jigit konveıer toqtasymen «qap, qanym jańa qyzyp kele jatyr edi» dep jaldanyp úıýli jatqan kómirge shalqasynan jata ketken edi, sálden keıin bir ándi shyrqap qoıa berdi. Jaı bastalyp baryp asqaqtaı kóterilgen sol ádemi ánge qulaǵyn tige Taıman mańaıyndaǵylarǵa kóz tastap edi, kúrekterin qushaqtaı qýlap, kómirge jantaıyp jatqan jumysshylardyń bári de sol ánge uıyp qalǵan eken.

— Bul kim, janym aý?!

— Bizde mundaı ánshi joq edi ǵoı.

— Álgi bir Saıran deıtin kolhozshy bala sekildi.

— Sol, sol jalqaý bala.

Lava degen aty bar, bıiktigi men eni jarty metrden aspaıtyn, eni onan da tar, uzyndyǵy eki júz elý metrden asatyn osy uzyn úńgir Saırannyń kózine budan bir aı buryn alǵash kelgen kezde kórdeı kórinetin edi. Qazir óziniń úıindeı bolyp ketti. Tipti ol keı túnderi shahta ishine túneı ketetin-di. Biraq jumysqa áli tósele almaı jalqaý atalyp júr.

Kolhozdan onymen bir kezde kelip, qazir jumysty onymen birge isteıtin Sheker deıtin qyz:

— Búgin qandaı boran bolar eken, á? — dedi.

— Osyndaı shybynsyz jazdyń kúninde me? — dedi onyń bul sózin andamaǵan bir jumysshy.

— Qotyr taılaq oınaqtasa boran bolady deýshi edi, ananyń jeligýine qaraǵanda kádik.

Ondaı qaljyń qaǵysyna Saıran da ázir eken:

— O, keremet, keremet! Meni kórse bolǵany qyz ataýly qıadan tıisedi. Bul nelikten eken, á?

— Ol ne úshin dep?

— Súıgisi keledi ǵoı sorlylar.

— Áı, dál sondaı sorly qyzdy kóre almaı júrmin aý.

— Páli, aǵaı, qyzdardyń ádeti, súıiskisi kelgende osylaı qıadan tıisetin. «Búldirshin kózin súzbese, býrasyn buıdasyn úzbeıdi» deý sonan qalǵan.

— Áı, sóz álpetterine qaraǵanda osy ekeýi bala emes sekildi, qaı elden kelgen edi? — dedi egdeleý kelgen bir jumysshy.

— Qyzymyz — Qýdan, jigitimiz — Qarqaralydan kelgen-di.

— O, biri — búkil qazaqtyń qamyn birdeı oılaǵan qaıran Qazekem, qaz daýysty Qazybektiń, endi biri óz zamanynda baba atalǵan Kenje sheshenniń áýleti eken ǵoı.

— Qane, Qazekemniń nemeresi, aıtyp jiber, mynanyń qaǵysqany ras bolsa bir qaǵyp jiber, — dep ol Shekerdi janı tústi.

Sheker Saırannan da ashyq, jaıdary, kózi qandaı ótkir bolsa ózi de sondaı ótkir edi. Jaýapqa irkilgen joq. Alasyz qara kózin Saıran jaqqa bir jalt etkizip:

— Jalqaýlyq deıtin bir ǵashyǵy bar edi, sol ǵoı bul býrasynyń buıdasyn úzip júrgen, — dedi de, dý etken betin basa qoıdy. Biraq alma betiniń dál osy sátte ınedeı bolyp qyzara qalǵanyn kómirdiń kúıesi búrkep, qasyndaǵylardyń kózine túsirgen joq.

— Sheker! — dedi Saıran naz daýyspen, — meni aıaıtyn búkil dúnıede jalǵyz sen ǵana deýshi edim, sondyqtan sen ǵana ediń sorly júregimniń jarty aıdan beri súıgeni. Endi mine býlyǵa soqqan dúrsili keýdemdi jaryp barady, nanbasań qulaǵyńdy keýdeme sal da tyńdashy, — dep Saıran keýdesin asha jaqyndap edi. Sheker qasynda otyrǵan bir jumysshynyń ar jaǵyna bir-aq yrǵydy:

— Aǵaı, qaılańyz qaıda?

— Ony qaıtesiń?

— Myna beıbaqtyń jyny ustap keledi, saqtanyńyz.

— Men jyndanbaspyn, eger jyndana qalsam qaıla tursyn qashqardy da qaǵyp ótermin.

— Kúrekke shamań kelmeı júrip kaıýkarda neń bar eı, seniń?

Shekerdiń bul sózi Saırannyń shymbaıyna batyp ketti.

— Sendeı qyzǵa qanjar bolyp qadalatyn shamamnyń qandaı ekenin kórseteıin, — dep tura umtylyp edi, lavanyń ór jaǵynan Taımannyń daýsy zirk etti:

— Bul ne oıyn? — dedi ol Saıranǵa zildene qarap.

— Jáı, ánsheıin, erikken soń, — dep Saıran qaıtadan jantaıa ketti.

— Jumys barda erinip, jumys joqta erigetin ádetiń aý seniń.

— Menen buryn mynany jóndep alyńyz.

Taımannyń kózi alysta kele jatqan bireýdiń qolyndaǵy fonaryna túsip edi, Saırannyń sózin elegen joq.

— Eı, kim bolsań da bas aıaǵyńdy! — dep aıǵaı saldy.

Bul kele jatqan ýchastke nachalnıgi Sáýleniń orynbasary, ózimizge burynnan tanys Bólekbas eken. Ol elbelektep jetip keldi de, entige sóılep otyra ketti.

— Ýh, júregim netip ketti ǵoı.

— Mıron qaıda, — dedi Taıman oǵan zildene qarap.

— Qazir, aqsaqal, qazir. Qart adam ǵoı, júgirse de jete almaı kele jatqan bolar. Ýh, meniń ózim zorǵa jettim.

— Aǵaı, mynany júrgizer ónerińiz bar ma?

— Joq, Shekerjan, ol men sıaqty ınjenerdiń emes, mehanıkterdiń jumysy.

— Onda ókpeńizdi nesine óshirdińiz?

Bólekbas Shekerdiń bul sózine ne derin bilmeı tili kúrmelip qalyp edi, óziniń eski ádeti boıynsha mańdaıynan ter sorǵalap qoıa berdi. Sasqanynan áńgimeniń betin basqa jaqqa tez aýdarýǵa asyǵyp, mańdaıynan sorǵalaǵan ter nóserin oramalymen bir-eki kósilte súrtip tastady da:

— Al, joldastar, bizdiń shahtany, endi bir jyldan keıin barlyq shahtanyń aldy deı berińder, — dedi.

— Bir jylǵa deıin arty bolsaq jetisken ekenbiz, — dedi Taıman jaqtyrmaǵandaı tur kórsete bir qozǵalyp qalyp.

Saıran Taıman men Bólekbasqa kezek qarap aldy da:

— Aǵaı, soǵystyń qashan bitetinin aıtyńyzshy? — dedi Bólekbastyń betine úńile túsip.

— E, men ony qaıdan bileıin?

— Shahtanyń bir jyldan keıin qandaı bolatynyn bilgende, ony qalaı bilmeısiz?

Bólekbastyń kókshil kózi ashý aıazymen múldem shaqyraıyp ketti.

— Shyraq, sen shyraq, men seniń qurdasyn, emespin, baıqa. Ato men seni netip jiberermin, — dep daýsymen birge qýshyq keýdesin de kótere bastap edi, Taımannyń:

— Qurdas bolmasań, aǵasysyń, aıt túsindirip, — degen zekińdi sózinen keıin qaıtadan basylyp qaldy.

— Túsindirsem mynaý, — dedi ol endi daýsyn da báseń shyǵaryp, — Donbastan kelgen ana bir Mıron deıtin shal kómir kombaınyn oılap taýypty. Sol jaıynda Sáýlemen bári keńesip otyr eken, olar maǵan siz muny qalaı deısiz, osy realnyı ma dep edi, men genıalnyı dedim... Taǵy ne dep edim...-Á, ıá, men de kómektesermin, tezirek qolǵa alyńyzdar dedim. Endi túsindiń be?

— Joq, — dedi Saıran basyn shaıqap, — «mynaý» degennen basqa sózińizge túsine almadym.

— Eı, ózin sańyraýmysyń, áı?

— Joq, bárin de estip otyrmyn.

— Estiseń bylaı, olardyń jasaıtyn kombaıny is bolyp shyqsa bar ǵoı, dál sendeı elý jigit beretin kómirdi onyń jalǵyz ózi beredi.

— Kómirdi de ózi qaza ma?

— Ózi qazady, ózi usaqtaıdy, naýaǵa da ózi salady. Sonda sen sekildi jigitter bar ǵoı mynaý qaıla, kúrek degenderge pysqyryp ta qaramaıdy.

— Átteń ondaı mashınege qol jetpeıdi ǵoı. Eger qolym oǵan jete qalsa men qaıla, kúrek qana emes, mynaý Shekerdeı qyzdarǵa da pysqyrmas edim.

Taıman Bólekbastyń bul sózine senerin de, senbesin de bilmeı oılana qadalyp otyr edi.

— Aıtpaqshy, súıinshi, aqsaqal, — dep Bólekbas onyń qolynan ustaı aldy.

— Bóleshim aý, buıra basym aý, ne aıtqaly kelesiń? — Álde, Nurlanym keldi me? — dedi Taıman ıegin kemseńdetip.

— Jo-o-q, qarıa meniń aıtyp otyrǵanym Nurlan emes.

— Endi nemene, .súıinshi dep kúısep otyrǵanyn? — dep Taıman Bólekbastyń qolyn keri serpip jiberdi de, teris aınalyp ketti.

— Abzalyńyz obkomnyń ekinshi sekretary bolypty. Ol az ba? Oǵan qýanbaısyz ba?

— Ony ózim de bilemin, — dedi Taıman ıegin kótepip, — Myrqal ne bolypty?

— Ony bilmedim. Óz oıymsha, Myrqalynyzdy bastyq ete qoımas.

— E nege?

— Bizdiń Myrzekeń qaı bastyqtan kem? — dep bireýler dúrse qoıa berip edi, endi bireýler olarǵa syzdana qarady.

Bólekbas óziniń ańdamaı sóılegenin endi ǵana sezip, eki jaqtan birdeı qysylyp, qypylyqtap otyr. Myrqaldyń bastyq bola almaıtyn sebebin aıtaıyn dese, myna otyrǵan jaǵympazdar oǵan qazir aq jetkizedi, ótirik maqtaıyn dese, jumysshylardan ımenedi. Endi ne derin bilmeı, árkimge bir jaýtańdap otyr edi, shtrek jaqtan órlep kele jatqan bireýdi kóre sala qýanyp ketti.

— Áne, bizdiń Mıron Pavlovıch ta jetti, áne! — dedi kim ekenin qolyndaǵy fonarynan tanı ketip.

Ken keýdesin tar lavaǵa syıǵyza almaı bir qolymen jyljyp dembelshe boıly bir adam kele jatyr. Basyndaǵy bylǵary kepkesi de, kómir juǵanasy juqqan maıly beti de jylt-jylt etedi. Káriligin tek samaı shashtary ǵana jarıalap tur, áıtpese túri, qımyly áli jas. Ól jaqyndaı bergen kezde Taıman kóńildi daýyspen:

— Aý, meniń paıǵambarym aý, júrseńizshi, tezirek... myna búıen qusaǵan mundaryńyz toqtap qalyp júıkeni keskenin kórdińiz be?! Eki saǵattan beri eki túıir kómir bere alǵanymyz joq, — dedi.

— Toqtap qalsa nege júrgizbeısizder? Mehanıkterińiz qaıda?

— Ony voenkomat shaqyrtyp ketipti, tezirek júrińizshi, — dep Taıman lavanyń órine qaraı bettep edi, Mıron Pavlovıch onyń ıyǵynan ustaı aldy da basyna basyn túıistire turyp.

— Sizdiń anaý bastyq balańyz baratyn jerdiń bárine nege barmaıdy? — dedi kúbirlep. — Baryp turyp: jaýdy jeńý úshin qural kerek, qural jasaý úshin kómir kerek, kemir úshin jumysshy kerek ekenin nege aıtpaıdy? Áı, ony aıtý úshin de úlken júrek kerek aý.

Ol sony aıtty da Taımannyń jaýabyn kútpesten alǵa túsip kete berdi.

Saıran Myrqaldy shahtanyń eń úlken qudaıy kóretin, Mıron Pavlovıchtiń sol «úlken qudaı» jaıynda jańaǵydaı óktem sózder aıtýy oǵan bir ǵajap kórindi de, qasynda otyrǵan jumysshynyń bireýin aqyryn nuqyp qaldy.

— Aǵaı, anaý shal kim?

— Ol Mıron deıtin qart, álgi keremet mashınany jasaıtyn sol. Onyń qoly tıse myna temir naýa qazir oramaldaı jelpildep bezek qaǵady, ázirlen!

— Joq, — dedi Saıran qatýlanyp, — men eń. áýeli sol Myrqal bastyqtyń ózimen maıdandasamyn. Onsyz jaıym keler emes.

— Ne úshin?

— Ne úshin ekenin kórmeı júrsiz be? Kelgenime bir aı on kún boldy, jatar oryn, kıer kıim áli joq. Janǵa pana jalǵyz kostúmim mynaý, osynda kelgende sý jańa edi, tizerleı-tizerleı teben shanshar jeri qalmaı jaman qyzdardyń shashyna uqsań ketken. Muny bilgende úıden kıimdi úıip keletin edim ǵoı. Qarańyzshy, osynyń kesirinen eń aqyry myna bir Sheker deıtin qyz da jóndi qaramaıdy.

— Qaıtesiń shyraq, — dedi onyń syrlasy, — qazir soǵys ýaqyty ǵoı, shirkin bizdiń jumysshylar soǵystan buryn tamasha turýshy edi aý, amal ne?

— Soǵys, soǵys! — dedi Saıran onan saıyn qyzýlana túsip, — basqa shahtalarda nege osyndaı emes. Keshe, men ózimmen birge kelgen bir jigitti kórdim. Birinshi shahtada isteıdi eken, muzdaı kıinipti. Onda bári bar, bári mol kórinedi. Al, bizde nege ondaı emes?

Ol birdiń emes, kóptiń aýzynda júrgen osy suraýdy aıtyp úlgergenshe bolǵan joq:

— Sheker, Sheker! Tur, shyraǵym, tura ǵoı! — degen Taımannyń daýsy shyqty.

Sheker kúregin qoltyǵyna qysa qısaıyp, oı tuńǵıyǵyna batqan edi. Qolyndaǵy fonary da, basyndaǵy kepkasy da jerge túsip ketti. Ony ózi sezgen joq. Taımannyń daýsy shyqqan kezde ǵana oıyn tejep, boıyn jıyp aldy. Biraq aýyr oıdan áli de aıyǵa almaı, aınadaı jarqyraǵan úlken qara kózin túnerip turǵan qarańǵy tuńǵıyqqa qadap aldy da, uzyn qara shashyna jabysqan kómirdiń úgindisin alaqanymen aqyryn qaǵyp túsire bastady. Kómirmen birge julynyp túsken shashyna kózi túsip edi, úlken qara kózinen qos tamshy qosarlana sorǵalaı jóneldi.

Ol qaltasynan oramalyn alyp kózin súrte bergen kezde konveıer saldyr-gúldir yshqyna yrǵala solqyldap, aýyr alyp únine basty. Shekerdiń kózdi bir súrtýge de shamasy kelgen joq, oramal ustaǵan qoly kúrekke baryp jarmasty.

Sol alyp ún maıdan dabylyndaı, jumysshylardyń dál qazirgi qımyly jaý qamalyna jasalǵan shabýyldaı edi. Sheker solardyń naq ortasynda kómirdi temir naýaǵa (reshtak) burqyrata salyp jatyr edi, Mıron Pavlovıch jaqyndap kelip toqtaı qaldy.

— O, bárekeldi, mynaý qandaı er edi! Bul kim ózi? — dep ol fonaryn Shekerdiń betine jaqyndatty.

— Bul meniń Sheker deıtin qyzym... Qarǵashym, onan tez sharshap qalasyń, bylaı sal, — dep Taıman Shekerdiń kúregin aldy da, kómirdi ózi sala bastady.

— Balam aý, mynaýyń ne jumysqa kıetin kıim emes qoı, munyń qalaı? Kóıleksheń de tońbaısyn, penjegińdi sheship tastap, tynysyń tarylmas úshin bylaı aǵytyp qoı, — dep Mıron Pavlovıch omyraý túımesin aǵytyp jiberip edi, arjaǵynan aq tamaq jarq etti.

Sheker yzbarlana túıile qarap, onyń qolyn keıin seripti de:

— Ol aqylyńyzdy bastyqqa baryp aıtyńyz, — dedi.

Mıron Pavlovıch Shekerdiń ónegeli qyzǵa laıyqsyz shyrt minezin unatqan joq. Tiksine qarap, túıilip qaldy da:

— Tym tentek ekensiń, qyzym, á. Kelgenińe qansha boldy? — dedi.

Sheker onyń suraýyna jaýap qatpastan:

— Túsindim, ata, endi ózime berińiz, — dep Taımannyń qolyndaǵy kúregin alyp, kómirdi yzaly qaıratpen tastap tastap jiberip edi, eki shaldyń kózine temir naýa sonyń dúmpýimen ǵana solq-solq etkendeı kórindi de:

— Bárekeldi, — dedi Mıron Pavlovıch jańaǵy oıynan lezde qaıtyp.

Temir naýanyń qańǵyrlaǵan daýsy lavany basyna kóterip, Shekerdiń qulaǵyna túk estirtken joq, onyń estigisi de kelgen joq.

— Átteń, tentek. Boıyndaǵy bar mini sol aq. Áıtpese, meniń bul qyzym ba, meniń bul qyzym tiri bolsa talaıdy tańdandyrar áli, — degen Taımannyń súısine aıtqan jyly sózi de ony jubata qoıǵan joq.

Eki qart ózara shúıirkelesip tómen qaraı jyljyp barady. Sheker yzalanǵandaı aýyr óksip, kóziniń jasyn monshaqtata tógip, kómirdi salyp jatyr.

Túıege mingendeı ilgeri-keıindi yrǵalyp, kúrekti anda-sanda bir kóterip qoıyp otyrǵan Saırandy Mıron Pavlovıchtiń kózi shalyp qaldy.

— Pa, sabaz aı! Soǵysqa barsań oqqa qandaı tez ushar ekensiń, á? — dep edi, Saıran jalt qarady da:

— Bul qandaı áýlıe edi taǵy? Á, siz be edińiz? Iá, Sóıleńiz, áýlıe. Sizshe qaıtýim kerek? — dedi qabaǵyn túıe, kúregin kómirge tireı tizesinen otyra qalyp.

— Bere tur, kúregińdi, er jigittiń qalaı qımyldaıtynyn kórseteıin, — dep Mıron Pavlovıch fonaryn tireýge ile salyp, qol sozyp ózi, Saıran kúregin temir naýanyń arjaǵyna laqtyryp jiberdi de:

— Bar, kerek bolsa óziń baryp al! — dedi.

Osy kezde joǵarǵy jaqtan Taıman da kelip qalǵan edi, Saırannyń qylyǵyna yzalanyp, ne isterin bilmeı otyrǵan Mıron Pavlovıch Taımanǵa túıildi.

— Osy ma sizdiń úıretken ónegeńiz, osy ma bergen tálimińiz?

Mıron Pavlovıchtiń sózi janyna batyp ketti me qalaı, Taımannyń kózi Saıranǵa oqtaı qadalyp qaldy. Ol konveıerdiń dańǵyrynan Mıron Pavlovıchtiń sózin estigen joq. Kúrektiń laqtyrylýynan bárin uqty da:

— Qaıteıin, ne isteımin sen mundarǵa, keshe ne aıttym saǵan? Anaý, ózińmen birge túsken Shekerdi qarashy, jańa onyń kómir tastasyn kórgende myna Mıron bes mınýt talyp jatty. Qyzdan qalsań ul bolyp nesine týdyń! Sal jyldam, mundaı qylyqty munan bylaı kórsetpe maǵan! — dedi de kúregin ákelip qolyna ustatty.

Saıran basyn kóterip alyp, Taımanǵa ala kózimen bir qarady da, túk ún qatpastan kómirdi aqyryn sala bastady. Biraq qımyly baıaý, óni sol muń basqan jadaý qalpynan kóp ózgergen joq.

Onyń joǵarǵy jaǵynan Taıman da oryn alyp, belin qattyraq býyndy da, qolyna túkirip:

— Jospardy oryndamaı shahtadan shyqpaımyz. Qımyldańdar, balalar! — dep edi, Saıran yzaly keskinmen myrs etti de:

— Árıne solaı, sizder onan basqa ne oılaısyzdar? Tamaq toq, kóılek kók, qaıǵy joq. Al, bizder she, bizder tamaqty da oılaımyz, kıimdi de oılaımyz, jatatyn oryndy da oılaımyz. Eń aqyry qyzdardy da oılaımyz, — dedi.

— Tek jumysty ǵana oılamaısyń, á?

Taımannyń sony aıtýy aq muń eken, Saıran kúregin taǵy laqtyryp jiberip:

— Shaýyp alsańdar da kórdim endeshe, — dedi.

— Toba, qaıtip qalar ekenbiz sen ekeýmiz? Áı, sen aqymaqtanbaı sóz tyńdashy, — dep Taıman janyna jaqyn kele berip edi, Saıran eki qulaǵyn basyp jata qaldy.

— Keregi joq aqylyńyz, keregi joq. Óz aqylym da jetedi, aýlaq, aýlaq!

— Joq, balam, meniń aqylym saǵan óte kerek, — dedi Taıman jaıymen, — men saǵan jumysty ǵana emes, ózińniń týǵan áke-shesheńdi Qalaı syılaýdy da úıretemin.

— Áke-shesheni qalaı syılaýdy ózim de bilemin, — dep Saıran qıqarlana túsip edi.

— Joq, sen kórgensiz, ony bilmeısiń, — dedi Taıman aqyryp, — eger de sen áke syılap ósseń, ákeńnen de úlken menimen bulaı sóılespeısiń, kóter basyndy shapshań... Al kúregińdi!

Taımannyń osy óktem sózderi Saırandy qatty seskendirip jiberdi. Ásirese, «áke syılap kórmegen», «kórgensiz» degen sózder onyń betin tuńǵysh ret dýyldatyp jiberdi. Uıaty jeńgen kezde adamnyń jasqanǵysh keletin ádeti ǵoı, ol Taımannyń betine de qaraı almaı, súmireıip baryp kúregin aldy da, kómirdi sala bastady.

Osy kezde bulardyń naq qasynan Sáýleniń:

— Qaıran ata! Qandaı aýyr kún týsa da qaıyspasańyz eken osylaı, — degen daýsy shyqty.

Taıman daýys shyqqan jaqqa jalt qaraı salyp, kúregin keýdesine tireı otyra qaldy.

— Sáýleshim aı! Úninde zar, ónińde muń bar ǵoı, ne aıtqaly kelesiń, aqbotam? Álde meniń Nurlanym jazym bolyp pa?

Sáýleniń baqyt shuǵylasy únemi oınap turatyn nurly kózi qazirgi sátte aýyr muńmen munarlana qalǵan edi, balasyn ańsaǵan ákeniń kókireginen kúńirene shyqqan zarly úni ony múldem teńseltip jiberdi. Biraq, ózin ózi tez tejep, jalt etip shyǵa kelgen kózdiń jasyn da tókpesten tez irkip aldy da:

— Ondaı sózdi aıtpańyzshy, atajan! — dedi.

Onyń bul sózdi ne úshin egile aıtqanyn, ne úshin onyń dir ete qalǵanyn Taıman sezgen joq. Óıtkeni ol Sáýleni óziniń bolashaq, kelini ekenin bilmeıtin-di. Sáýle de óz syryn tez búrkegisi kelip, kóńildiń dál qazirgi kúıigin tez aıtyp saldy.

— Búgingi kún bizdiń qyzyl týdan aırylyp namysymyzǵa aýyr soqqy tıgen kún. Úıimdegi zar da, óńimdegi muń da sol namystiki.

Sáýle muny aıtqan kezde Taımannyń jyltyraǵan kishkene kózderi múldem shatynap, dóńgelekteý kelgen býryl saqaly dirildep sala berdi.

— Ne úshin? Ne úshin? — dedi ol yshqyna daýystap.

— Otan aldynda boryshymyzdy eteı almaǵanymyz úshin.

— Masqara! Masqara! Jaıshylyqta alǵan týdan soǵys kezinde qalaı aıryldyq? Qalaı? — dep ózinen ózi kúńkildedi de, — qanjaýǵyrlar, nemenege ańyra qaldyńdar, salyńdar qımyldy, sal kómirdi, sal! — dedi bar daýsymen aıǵaılap.

Manadan beri Shekerdiń janyna jantaıyp alyp áldeneni anda-sanda bir kúńk etip jatqan Bólekbas ta jaqyndap kelip, sózge kılikti.

— Qalaı netpeıik, aıtyńdarshy, qalaı aırylmaıyq, — dedi ol jylamsyraı sóılep, — ótken aıda bizden basqa birde-bir ýchastka josparyn oryndaǵan joq, basqa ýchastkanyń basshylary bizden úlgi alsyn dep Sáýle ekeýmiz jınalys saıyn kezek-kezek qaqsadyq tyńdady ma bireý. Aıtyńdarshy qane, tyńdady ma eshqaısysy?

— Bólesh? Ol seniń aıtsam aý degen arman sózi bolar. Ondaı ónegeń bola qalsa aıtarsyń keıin, ázirshe vagondardy munda kóbirek jetkiz, bar! — dep Sáýle ıek qaǵyp edi, Bólekbas qaıyryp jaýap qatqam joq. Shekerdiń janynan óte bere boı jazamyn dep basyn tóbege bir soǵyp aldy da. búksheńdeı jortyp kete bardy.

Jumys qyzý júrip jatyr. Solarǵa oılana qarap turǵan Sáýleniń qasyna Mıron Pavlovıch keldi.

— Jumysshylardyń kúnnen kúnge azaıyp, zaboıdyń kúnnen kúnge qulazyp bara jatqanyn kórdiń be, qyzym, — dedi ol.

— Kórip te, sezip te júrmin aý, Mıron Pavlovıch, — dedi Sáýle kúrsine sóılep, — bar úmitim sizdiń kombaın edi, shahta bastyǵy qurǵan komısıanyń qorytyndysy ol úmitimdi de úzdi, endi ne isterimdi de bilmeımin.

— Olar ne depti?

— Ózderinen estigenińiz jón bolar.

— Ony sen nesine jasyrasyń?

— Jasyrǵym kelmese de, aıta alatyn emespin.

— Solaı ma? Uqtym,qyzym, aıtpasań da uqtym, olardyń ne degenin. Aıaǵanyna raqmet. Tek esińde bolsyn.. qyzym tabandy kúressiz baıandy jeńiske jetý múmkin emes. Sendegi bilimdi mendegi tájirıbemen ushtastyra bilsek. qorqatyn túk te joq. Osy jaıynda ózimiz keshke taǵy da bir keńeseıikshi.

— Maqul.

— Meni izdeseń batys ýchastkeden tabasyn, — dedi de,Mıron Pavlovıch shtrekke qaraı jyljı jóneldi.

...Mıron Pavlovıch shtrekke jete bere toqtap, lavanyń or basyna qaraı kóz jiberip edi, eki jaǵy birdeı temir qursaýly tireýmen tirelgen eki júz metrlik lavanyń ón boıyna sozylyp jatqan temir naýanyń arnasyna syımaı qara ormandy qaq, jaryp aqqan Ertisteı tolqyndanyp jatqan kómir tasqyny onyń. kóńilin tasytyp jiberdi. Kómirge tıgen bolat temirlerdiń syńǵyry, bolattan berik jumysshylardyń tegeýrinen shydamaı sýdaı aǵyp, tasqyndaı tasyǵan kómirdiń syldyry — konveıerdiń alyp únimen tutasyp lava ishine asa bir aıdyn bitirgendeı edi. Mıron Pavlovıch osylardy kórip, kóńili tolyp ishinen:

— Bizdiń kombaın kelip aralassa, jer astyndaǵy ómir munan da qyzyqty bolar edi aý? — dedi de lavadan shtrekke bir-aq sekirdi.

Shtrekte júrgen Bólekbas ta qyzý kirisken bolý kerek, elektrovozdyń qıqýy jıi estiledi. Temir naýa da bir tynbastan terbelip tur. Jumysshylardyń da qazirgi qımyly tym kesek. Tek, Saıran ǵana baıaý qımyldap manaýrap otyr. Sáýle sony kóre sala Shekerge jaqyndap baryp:

— Saıran, sen munda kelshi, — dedi.

Taıman onyń ne oımen shaqyrǵanyn seze qaldy da, aıtaryn mensiz aıtsyn, degen oımen:

— E, sony bir jónge salshy, — dep kúńk etti de, — men shtrektegilerdiń qımylyn bir baıqap keleıin, — dep yldıǵa qaraı syrǵı jóneldi.

Sáýle Saırannyń:

— Áı, osy qyzdar aq qyr sońymnan qalmaı qoıdy aý, — degen kúńkilin estip qalyp:

— Baýyrym aý, seniń qyr sońyńnan qalmaı júrgen qyzdar ma, joq álde qyrsyq pa? Aldymen sony bilip alsań edi? Beri, munda kel! Sen endi qazirden bastap myna Shekerdiń qaraýyndasyń, bul ne aıtsa da oryndaısyń. Kejirlenbeı, kesirlenbeı jumysty jón isteıtin bol. Uqtyń ba?

— Uqtym, tátetaı, uqtym, — dedi Saıran jeppeletip, — tek mynany da aıta ketińizshi: eger sol qyz maǵan moınymnan qushaqta, betimnen súı dese qaıteıin, ony da oryndaı bereıin be?

— Eger baǵyn janyp, Sheker shyn solaı deı qalsa, ony da orynda, — dedi.

— Ne deısiń? Men estimeı qaldym, qaıta aıtshy, — dep Sheker jetip baryp edi, Saıran seskenip qaldy.

— Jáı, ánsheıin, seni aty qandaı tátti bolsa ózi de sondaı tátti dep turmyn.

— Baıqa, tátti eken dep tisińniń qanyn jalap júrme. Eger meniń qaraýymda qalar bolsań aldymen mynany uǵyp al! — dep Sheker Saırannyń búıirine kúrekpen nuqyp qaldy, — osylaı nuqysam jalqaýlanbaı qımylda degenim. Al, eger, qudaıyń jarylǵan kúregim arqańa sart ete qalsa, onda: jaraısyń adam bolarsyń degenim, uqtyń ba?

— E, men beıbaq bir mylqaýdyń qolyna túsken ekenmin ǵoı, — dedi, Saıran Sáýlege jabysa qaldy, — jalynamyn, tátetaı, jalbarynamyn, qudaı úshin myna noqaı qyzdan qutqaryńyz meni, qutqaryńyz, tátetaı.

— Jaqsy qyzdan qashqan jalqaý jigitti kórgenim joq. Qyljaqty qoı da, myna jerden oryn al. Sheker, berik bol!

Sáýle sony aıtyp shtrekke qaraı betteı berip edi, qarsy aldynan partorg Safonov kezdese ketti. Onyń aqshyl júzi qýqyldana túsip, oıly kózi alysqa ketip tur. Úsh kúnnen beri qyrylmaǵan saqalynyń árbir taly da qaıla bolyp kómirge qadalardaı qataıyp ketipti. Sáýle onyń barlyq ýchastkeni aralap júrgenin shaldyqqan óńinen baıqady da:

— Qalaı, shahtamyzben túgel tanysyp boldyńyz ba? — dedi.

— Bárimen de tanystym. Barlyq zaboıdy aralap, bar jumysshymen keńestim. Eger bizde namys bolsa; eger bizde otanshyldyq, sezim bolsa — ekiniń biri: ne búgin qoldan ketken týdy kelesi jylǵa jetkizbeı qalaı da qaıyryp alamyz, ne qasıetti elimizdiń kózine shyqqan súıel bolmaı ózimiz joǵalamyz. Bizdiń endigi uranymyz osy deıdi bári de bári de sen aıtqan usynystyń ekeýin de qoldaıdy. Sen qazir qaıt ta sol óziń aıtqan áıelderdiń tizimin jasa. Maǵan aıtaryn joq bolsa turmashy, tezirek barshy, — dedi ol qyzýlana sóılep. Kózi lavanyń órinde, oıy kelesi jyldyń tórinde tur.

2

Sáýle kelgen izimen qaıtyp shtrekte kele jatyr edi, qarsy aldynan Perızat kezdese ketti.

Ol kórshi ýchastke bastyǵynyń orynbasary bolǵannan beri jabyrqaý degendi jadynan shyǵaryp, burynǵysyndaı jaınań qaǵyp júrýshi edi. Qazir olaı emes, qabaǵy qatyp, óńi sola qalypty. Kúlim kózi jasaýrap, qoıýlaý kelgen qabaǵy salbyrap ketipti. Sáýle onyń qabaǵyna seskene qarap tura qaldy, biraq sózdi ázilmen bastady:

— Janym aý, sen Perızatsyń ba? Bul jaqtan ne izdep júrsiń? Bólekbasty emes pe áıteýir, — dep ázil tastap edi:

— Sabyr et, Bólekbasqa da zar bolarmyz áli, — dedi

Perızat kúrsine sóılep.

Bul sóz Sáýleni titirentip jiberdi.

— Bólekbasqa da zar bolǵandaı saǵan ne kún týa qaldy?

— Qasiret topany bassa da meıli, onan da óz jaıyńdy aıt, estigen jańalyqtaryn bolsa jasyrma.

Sáýle qatarynda kele jatqan Perızatqa qaraı qaldy. Biraq onyń oıyndaǵysyn sezgen joq, sezbese de seziktene syr tartty:

— Saǵan nendeı jańalyq kerek edi?

— Maǵan bári bir, áıteýir jańalyq bolsa boldy, men bárine de zar bolǵaly júrgen adammyn, — dep Perızat kúrsine tústi.

— Mendegi jańalyq sol: jańa kelgen partorg meniń usynystarymdy tegis qabyl aldy. Eger Myrzekeń maquldasa erteńnen bastap áıelder brıgadasyn uıymdastyrýymyz múmkin. Qalaı, bul habar saǵan unaı ma?

— Joq, unamaıdy. Áıel ataýlynyń biri ózimiz ǵoı, sonda da aıtaıyn, burynǵylardyń: «qatynǵa qaraǵan kún qarań» degeni ras eken. Men ony bizdiń ýchastkadaǵy bir-eki jeńgeıden aq kórdim.

— Sonda qalaı? Senińshe áıelderden brıgada qurýǵa bolmaı ma?

— Brıgada túgil beseýiniń basyn qosýǵa bolmaıdy.

— Sóz emes onyń.

— Qaısymyzdiki sóz emes ekenin keıin kóresiń. Kileń áıelderden armıa qurǵan eldi men eshbir eldiń tarıhynan oqyǵan emespin.

Sáýle ezý tartyp jymıa qarap, basyn shaıqady:

— Buryn qaı qazaqtyń qyzy sendeı ınjener edi? Tarıhtan sony da bir qarap ótshi.

Perızat túsinbediń degendeı moınyn bir bulǵań etkizdi de, úndegen joq. Al, Sáýle ony túsindi dep uqty da, óz kóńilindegi bir syrdy aıtyp saldy.

— Oılan! Tek qysqa oılama! Er-azamattyń bári derlik maıdanda. Qaıtpaı ma degen qaýip bar da, qaıtady degen úmit bar. Sony oıla! Ol ǵana emes, búgingi bizdiń mańdaıymyzǵa tıgen snarádtyń ushqyny, ana qursaǵyndaǵy bóbekterge de tıip jatyr. Búgingi bizdiń terezemizdi qıratqan bombanyń ushqyny bolashaq ómirimizdiń qaqpasyna tıip jatyr, sony oıla. Biraq, bolashaq onymen qırap jatqan joq, qaıta shyńdalyp jatyr. Sony oıla da, tereń boıla! Búgingi qıraǵan qalanyń erteń qaıta sáýlettenetinin, búgingi órtengen dalanyn erteń ertegideı jaınaǵanyn, búgingi halqy úshin qaza bolǵan aǵa baýyrlardyń qany tamǵan jerlerge erteń urpaqtardyń ósip óngenin, sóz joq, bizder kóremiz. Sol kúnge jetý ózimizge arman, kózimizdi jetkizý saǵan da, maǵan da, bárimizge de qaryz. Sol qaryzdyń eń aýyryn kóteretin bizder! Sen sony oıla!

Bul kezde Perızat óziniń alǵashqy alaı-túleı kúıine túsip qalǵan eken, Sáýleniń jańaǵy sózin tegis tyńdasa da túgel túsinbegen túr kórsetip:

— Kóńilińe kelmesin, dál qazir sony oılaǵym da kelmeıdi, — dedi.

Sáýle onan mundaı jaýapty kútken joq edi, qatty tiksinip, qalt tura qaldy da ıyǵynan ustaı aldy. Biraq, onyń kóńilinde bir qaıaý baryn óńinen sózdi de, aýzyna kelip qalǵan ashýly sózdi aıtqan joq.

— Perızat! — dedi Sáýle tiksine tura qalyp. — Men búgin seni tanı almaı kelemin, ne boldy, aıtshy, janym?

Perızat urlana qarap, jan-jaǵyn baıqap aldy da:

— Aıtarym sol, ekeýmiz de sorlappyz, — dedi.

— Qalaı?

— Nurlan men Pavel nemisterdiń qolynda qalypty.

— Nemisterdiń qolynda?! Qalaısha? Ne úshin? — degen Sáýleniń daýsy sańq etti.

— Aqyryn sóıle oıbaı... Pavel bárimizdi de aldap kelipti. Ol Gromov deıtin halyq jaýynyń balasy bolyp shyǵypty. Bizdiń tresiń jańa orynbasary Rýsak aıtyp kelipti, Nurlan men Pavel Donbasta sonyń qaraýynda istegen eken. Myrqal aǵaıdyń qalshyldaýyna qaraǵanda olar nemisterge satylǵan sekildi.

— Óshir únińdi! — dedi Sáýle ózinin omyraý túımesin shuqylap turǵan Perızat qolyn keri qaǵyp jiberip. — Áshirsiń bári de. Óz kóleńkesinen qorqatyn qoıan júrek qorqaqtar maǵan dese otqa tússin. Men ózime qandaı sensem, Nurlanǵa da sondaı senem. Osy qashan bolsa meniń aıtarym.

— Men de Pavelǵa ózimdeı senýshi edim, — dedi Perızat jylamsyraı sóılep, — sonda da qorqamyn. Jalynamyn, Sáýletaı, biz ázir zańdy túrde qosylǵan joq edik qoı, endi olardy bilmeıtin bola turaıyqshy.

— Qalaı bilmeıtin bolamyz? Olardy súıgen júrekti keýdemizden julyp tastaımyz ba?

— Adasqan adam ótirik adaspaıdy ǵoı. Eger de osy habar anyq bolyp shyqsa, ómir boıy el betine qaraı almaı ótkenimiz emes pe?

Sáýle onyń betine uzaq qarap aldy da, únsiz qadalyp qaldy, «seniń kóksegeniń eldiń beti emes, erkekterdiń erkektigi ǵoı» degisi kelip edi, ony aıta alǵan joq.

— Men seni jańa tanyńym aý, Perızat. Seniń Pavelǵa degen mahabbatyń búgin jabysyp, erteń qaǵylyp qalatyn shań sekildi birdeńe eken aý, — dedi.

Bul sóz Perızattyń namysyna tıip ketti.

— Esińde bolsyn, — dedi ol qatýlanyp, — azǵyndy súıýdiń ózi azǵyndyq. Eger súıgen Nurlanyń Otanyn satqan azǵyn bolyp shyqsa seni eshkim de súımeıdi. Tipti búgin saǵan ólerdeı ǵashyq bolyp júrgen Temirin. de Erteń bezip ketedi.

Sáýle endi ǵana yrshyp tústi. Manadan bergi estigen qaıǵyly habardyń eshqaısysy seskendire almaǵan onyń júregin Temirdiń aty selk etkizdi.

— Temiriń? Ol kim? — dedi Perızattyń kózine qadalyp.

— Seni jas kezińde atastyrǵan Temir deıtin bar eken ǵoı.

— Iá.

— Sol osynda kelip, seni surastyryp júrgen kórinedi. Senen basqany kózine iletin emes, — dedi Perızat áldenege yzalana, kúıine kúbirlep.

Sáýle áli sol tańdanǵan qalpynda tur.

— Ol qaıdan kelipti?

— Maıdannan.

— Maıdannan?!

— Myrqal aǵaı kele jatyr, ol maǵan Nurlannyń jaıyn ázir eshkimge aıtpa dep edi, qudaı úshin sezdirip ala kórme.

Myrqal óńine ózgeshe sán beretin ádemi qara murty bar, oınaqshyǵan kishkentaı kóziniń oty mol, qampıǵan qarny bolmasa, syrt denesi de sulý, qyzyl shyraıly óńi bar keskindi adam edi Sondyqtan da ol ózin jannan asqan sulý kóretin-di. Kóz toqtatqan áıelderdiń bárin ózine ǵashyq dep túsinip, qyz ataýlynyń bárimen de qıyla sóılesetin-di. Bul sapar ol ádetin túgeldeı umytyp ketti.

— Tak, tak, qaryndastar! Eki saǵat boıy toqtaǵan qaı ýchastka? — dep salǵannan zildene jóneldi.

— Bizdiń ýchastka, — dep Sáýle ımene ún qatty.

— Ol nege toqtaıdy?

— Konveıer búlinipti.

— Eki saǵatqa deıin nege jóndemegensińder?

— Men kesh estidim.

Der kezinde nege estimediń?

— Mıron Pavlovıch májilis shaqyryp, men sonda edim, munda Bólekbas edi.

— Ol ne májilis? Taǵy da kombaınnyń ertegisi me? — dep Myrqal daýsyn kúsheıte bastap edi, «ertegi» degen sózge shydaı almaı Sáýle de qatýlanyp aldy.

— Bizshe ol ertegi emes, Myrqal aǵa!

— Endi ne?

— Bizshe, bul bizdiń elde ǵana bolatyn, bizdiń adamdardyń ǵana qolynan keletin keremet kúsh.

— Menińshe, senderdiń keremet dep júrgenderiń, — kesel, tak, ol jóninde ǵylym adamdary da ǵylymı kýálikterin aıtty, tak, endi jetti me?

— Bir ǵana bas ınjenerdiń aıtqanyn ǵylymı kýálik dep bilesiz be?

— Men saǵan esep bergeli turǵanym joq, tak. Eldiń oıyn sondaı syrty jyltyr, ishi qara ıdeıaǵa aýdaryp, óndiriske bóget jasap júrgenderińdi, oǵan endi ózimniń tózbeıtinimdi qatty eskertemin, tak. Perızat, júr beri.

Ol Perızatty ertip kete bardy da Sáýle aýyr oıda turyp qaldy. Manadan bergi estigenderiniń bárin de umytyp, óziniń «qyzyl týdy qalaı etsek qaıtaryp alamyz?» degen izgi oıyna oralyp, sonyń jaýabyn izdemek bolyp edi, úmit kemesi tuńǵıyqqa shym batqan eken, qaıtyp kóterilmedi. Sol tuńǵıyqqa batqan úmitimen birge ózi de batqandaı bir orynda miz baqpastan turyp qaldy.

Alystan atoı bere qıqý salyp elektrovoz keledi. Sáýle sonyń qaq jolyndaǵy relstiń ústinde tur. Aspan qulap, jer tóńkerilse de sezer emes. «Kim bolsań da taptaımyn, janyń barda jaltaryp qal!» degendeı elektrovoz jıi-jıi sybyzǵysha syzǵyrady, ony Sáýle estir de emes, joldan keter de emes. Qolyndaǵy fonary da túsip ketipti. Onyń eshqaısysyn da, janyna jaqyndap kep qalǵan Taımandy da sezgen joq. Túndeı qara úńgirge telmire qarap:

— Nurlan! Nurlanym! Ras pa seniń jaýǵa satylǵanyń? Joq joq, múmkin emes! — dedi óz-ózinen kúbirlep.

Biraq janyna Perızat salyp ketken bul órt sóner emes te, oǵan Nurlannan basqany oılatar emes.

Sáýleniń jańaǵy sózi tóbesinen urǵandaı Taıman shókesinen otyra ketti. Qolynan ushyp túsken fonaryna da qaraǵan joq, qabyrǵaǵa súıene túregelip, Sáýlege umtyla bere, qaıtadan otyra ketti.

Jazyq jerde zyrqyrap, kedir jerde gúrsildep, on bes vagondy qańbaqtaı ushyryp elektrovoz zaýlap keledi. Ózi artta, vagondar alda, jolynda ne baryn kórer emes, júıtkip keledi.

Qaıdan paıda bolǵany belgisiz, túlki kórgen búrkitteı suqtana qarap Sáýleniń qaq qasynda bireý tur. Nendeı oıy baryn kim bilsin, fonaryn etegimen búrkep alyp, Sáýlege kóriner emes, qarańǵy qabyrǵaǵa jabysyp, tek eki kózi ǵana jyltyraıdy. Onyń aqyl-esin Sáýle bılep alǵan sekildi, suqtana qadalyp, túkti sezer emes.

Qaýip dabylyn qaqqan ashshy daýys taǵy estildi. Bul joly tipti jaqyn jerden aıqyn shyqty. Álgi adam sony estidi me, joq álde múıisten shyǵa kelgen vagondardyń qarasyn kórip qaldy ma, shoshyp oıanǵandaı selk etti de, Sáýleniń qolynan ustaı aldy. Biraq, týlaǵan jan tolqyny ony shetke qaraı bir aq seripti.

Ekeýi joldyń eki jaǵynda tur. Ekeýiniń arasynda juldyzdaı aǵyp sostav ta óte shyqty. Sáýle júgirip baryp jerde jatqan fonaryn aldy da, shoshynǵan pishinmen:

— Sen kimsiń? — dedi daýsy sál qaltyrap.

— Qoryqpańyz, men! — degen Serdúktiń daýsy shyqty. Ol osy shahtada komsomol uıymynyń sekretary bolyp isteıtin, óte bir súıkimdi jas jigit edi. Sáýleniń júregi endi qýanǵannan lúpil qaqty. Ol qasyna jetip kelgen onymen qol alysty da:

— Apyraı, nendeı alǵys aıtarymdy da bilmeı qaldym aý, sizge. Basym aınalyp ketti... Nemene bul, biz qaıda turmyz osy? — dedi mandaıyn Serdúktiń ıyǵyna súıeı berip.

Onyń qalyń qara shashyna Serdúktyń qolynyń tuńǵysh tıgeni osy edi. Qolǵa tıgen shash júregine ot saldy ma, qalaı, onyń boıy balqyp, kózi jumylyp ketti. Sáýle onyń eshqaısysyn sezbesten basyn qaıta kóterip aldy da:

— Sansyz raqmet sizge. Bara berińiz endi. Jumysyńyzdan qalmańyz, — dedi.

Sol kezde jelke jaǵynan áldekimniń jylamsyrap:

— Qaraǵym Sáýle, tirideı kórge túsippin ǵoı, — degen daýys shyǵyp edi, Serdúk zyta jóneldi.

Sáýle jalt qarap edi, qarańǵyny qarmalap kele jatqan Taımannyń kózindegi jas Sáýleniń qolyndaǵy fonardyń jaryǵymen shaǵylysa ketti. Sáýle sony kóre sala, umtylyp baryp qushaqtaı aldy da:

— Atajan, ata, neni sezip, neni estigen edińiz? — dedi daýsy dirildep.

— Sezip keldim, estip keldim bárin de. Sen ekensiń meniń endigi Nurlanym, — dep Taıman kemseń qaǵyp, qushaǵyn jaıa umtylyp edi, Sáýle kózinen ystyq jastyń qalaı yrshyp ketkenin bilgen joq, egilip bara jatqan ózine ózi tez tejep aldy da:

— Ras, Nurlanyńmyn, jan ata. Bolmasam da bolamyn degenińmin. Bolamyn álide. Tek bir ǵana tilegim: estigenińiz estigen jerde qalyp, aýzyńyzdan shyqpasyn, berińiz osy tilegimdi.

— Berdim, shyraǵym, berdim. Aýzymnan shyqsa ant ursyn. Jalǵyz aq ózin, jasyrmaı aıtshy, múmkin be osy?

— Joq, múmkin emes. Nurlannyń júregi mende ekenine arymmen ant etem. Munyń, bári jalǵan jala. Senińiz, atajan.

Sáýleniń osy sózi júregindegi jarany julyp tastaǵandaı, Taıman qarttyń jany qaıtadan jasaryp ketti.

— Endeshe sendegi sol senim, meniń úmitimniń shamshyraǵy bolsyn, qaraǵym, qaraǵym, — dep Taıman Sáýleniń betindegi kúıesine qaramastan súıip-súıip aldy.

3

Túni kúndeı jarqyrap, jardy soqqan tolqyndaı alýan túrli alyp úni alysqa qulash uryp jatqan Qaraǵandynyń tún kórinisin Shekerdiń tuńǵysh kórgeni osy edi. Jumystan túngi saǵat ekide shyqqan ol kóz jetkisiz aımaqta shalqyp jatqan sáýletti qalaǵa kóz jiberip shahtynyń ońtústik jaǵyndaǵy dóńeske shyǵa bere turyp qaldy.

Keń dalada qaýlap janǵan órtteı jaınap turǵan qala kórkine kóńili tasyǵanda, aldy artynan oń solynan birdeı júıtkigen poezben birge oıy da júıtkip, tátti qıalda tur edi, kepkesin kekjıte kıip Saıran jetip keldi de betine úńile qarap:

— E, sen be ediń tún ishinde kóbelek qýyp júrgen? Basyndaǵy bar aqyly tar bóksesine túsip ketken jel qýyq. bireýler shańǵa aýnatyp keter, júr úıine deıin shyǵaryp salaıyn, — dep Saıran qoltyqtaı jónelip edi, Sheker ony qushaqtaı alyp eńirep qoıa berdi:

— Saıranym aı, beıbaǵym aı! Ala kúshigimdi esime nesine saldyń?

Saıran ańyryp qaldy:

— Ala kúshik? — dedi ol tańdana qarap.

— Iá, ıá... ol júk artqan arbanyń astynda kóleńkelep jatyp «júgim aýyr, jolym alys, tilim shyqty bir qarys» dep dál osylaı qyńsylaýshy edi.

Saıran onyń soıqandy syqaǵyna endi ǵana túsindi de, qolyn kenet keri tartyp aldy.

— Sen qyz mundaı qotyr sózdi qoımasań... — deı berip edi, Sheker ony sóıletpesten myrs etti de:

— Báse, qotyr eshki sekildi kóringenge súıkenýshi ediń, ózińniń sondaı kináratyń bar eken ǵoı, — dep onyń sózin bólip jiberdi.

— Tfý, sendeı qyzdy, qyz túgili qatyndy kórsem kózim shyqsyn.

— Qý ekensiń á, maǵan eregisken bolyp mynaý syqsıǵan jaman kózińnen qutylmaqsyń ǵoı.

— Tfý, — dedi Saıran yzalana jerge túkirip, — sen qyz ońsań sadaqańa men murnymdy kesip bereıin.

— Túıe kene sekildi búrtıgen birdeńe eken, muryn bolyp jarytpas, meniń sadaqama jarasa keńirsigińniń sańqıǵanyna qarama, aýmaǵymen kesip tasta.

— Senimen sóılesip kele jatqan men aqymaq.

— Aqyldy bolý qolyńnan kelmese, aqymaq bolmaı qaıtesiń.

Saıran basyn shaıqady.

— Sen qyzǵa ne istesem eken, o?

— Moınyńa mingizip ala jónelshi, sonda qaıter ekenmin, qyzyq bolsyn, qane eńkeıshi, — dep Sheker tura qalyp edi, Saıran kúlerin de, ashýlanaryn da bilmeı:

— Qaıter ekenmin, á? — degennen basqa eshteńe aıta almady.

— Qaıterińdi bilmeseń men aıtaıyn: ishegińdi aparyp myna bir týrbanyń basyna baıla da, soǵan asylyp ele qal! Súıtshi, eı, jalqaýlyq ataýly jesir qalyp bir zarlasyn... Oılanyp qaldyń, qımaı tursyń aý, á?

— Neni, neni?

— Jalqaýlyqty da, onan basqa qımaıtyn neń bar edi seniń?

— Tfý, ne degen tynysh jatpaǵyr qyz ediń, — dedi de Saıran jalt burylyp óz jónine ketti.

Oǵan ishteı sylq-sylq kúlip, óz jónimen Sheker ketti.

Munan keıingi jerde Shekerdiń ne oılap bara jatqany belgisiz, áıteýir «jalqaý» degen jańaǵy bir sóz Saırannyń qulaǵynan ketken joq.

ALTYNSHY TARAÝ

Ortadaǵy úlken bólmeniń oń jaǵyndaǵy aq kereýettiń aldynda Baıan báıbishe tur. Jastyq jaılaýynan qaıtyp kárilik mekenine bettegen shaǵy bolsa da aqsha nury áli taımaǵan onyń keskindi óńine áldenendeı bir aýyr muńnyń qara kóleńkesi túse bastapty.

Ol, ár jerine qyzyl jibekten keste salynǵan kishkene aq jastyqty qushaqtap betine basty da, tereń oımen telmire qaraǵan kúıi turyp qaldy.

Úıdiń ekinshi jaǵyndaǵy alýan túrli áshekeıi kete bastaǵan aǵash tósektiń ústinde uıyqtap jatqan óziniń shaly Qazybekten basqa bul úıde qazir jaq joq. Syrttan kelgen de eshkim joq edi. Biraq jańaǵy qol ushynda, kóz aldynda turǵan aq jastyqtyń betine áldekimniń móldiregen qara kózderi jarq etip: «Apa, apataıym meniń» — dedi de qaıta joq boldy.

— Botaqanym!.. Keter kúni tańerteń osy jastyqtyń ústinde jatyp solaı dep eń aý, qulynym. Óziń túgil bir aýyz habaryna zar boldym aý, qulynym. Qaıda kettiń qaıda júrsiń, jalǵyzym? Barmysyń bul dúnıede? Battyń ba álde, aı kúnim. Saǵyndym ǵoı, zaryqtym ǵoı, botam... Jalǵyz botam.

Analyq júrek egilip kózinen jasty tógip jiberdi. Dýlattyń jaralanyp jaý jerinde ajal tyrnaǵynda qalǵany bularǵa áli belgisiz. Kópten beri habar ala almaı ǵazız ana talaı kúndermen túnderdi osyndaı aýyr ańsaýmen ótkizip keledi.

Janyna teń jalǵyzyn saǵynǵan ananyń sarǵaıǵan kóńilin aýlaıyn degendeı tereze syrtyndaǵy terektiń sene bastaǵan sarǵylt japyraqtary jelmen jelkildep syldyr qaqty. Nendeı habar jetkizerin kim bilsin! Dál osy mezette kórshi bólmedegi telefon da syldyr etip, bezildeı jóneldi. Terezeden oqys, uıytqan soqqan qońyr jel qaq ortadaǵy stoldyń ústinde turǵan gúlderdi shaıqaı, shetki bir samaly Qazybektiń uzyn qara murtyn da jelpip ótti.

Telefon óktem únmen áli bezek qaǵyp tur. Biraq tátti uıqyǵa kirgen Qazybek jer silkinse de oıanar emes. Qaıta telefonnyń daýsy kúsheıgen saıyn ol qoryldaı tústi. Al báıbishe ne isterin bilmeı birese telefonǵa, birese shalyna qarap eki bólmeniń aralyǵynda tur.

— Bul shúldirektiń tilin jóndi bilmeımin. Kekesin oıatýǵa taǵy bolmaıdy, endi qaıttym? — dedi ol óz-ózinen kúbirlep.

Telefon ashýly únmen burynǵydan da qattyraq syldyrap edi, ol selk ete túsip:

— Qap, seni julyp alyp sháýgim jasatpasam ba, Taıman qusaǵan shirkin bar-bar etip qaıtedi? Birdeńesi qolymdy tartyp keter me eken, á! Qoı, anaý kúni osymen Taıman da sóılesip jatyr edi ǵoı, sol ǵurly joqpyn ba? — dedi de aqyryn trýbkany aldy. — Qoısaıshy, ezeýremeı! Bul kim ózi? Kimmin deısiń? Abzalmysyń? Kúnim aý, Taıman óldi me, ne boldy sonsha? Á, solaı ma? Qaıdan bileıin tap seniń ákeń qusap baj-baj etedi, myna bar bolǵyr... Oı, kúnim aı, haldyń nesin suraısyń? Hal jaqsy bolsa shal baıǵus byltyr qosh aıtysqan shahtysyna bıyl barar ma edi? Onyń ústine Dýlatymnan habar bolmaı kóńil túndigi ashylmaı tur, kúnim. Soǵys degeniń qalyń sor ǵoı. Aı, qaıdan bileıin, kúnim. Batpańdap kirgen dert qoı, bul mysqaldap qana shyǵa ma, kim bilsin. Ylaıym aıtqanyń kelip, qaıyry tezinen bolsyn, qaraǵym. Kúnim aý, aıtpaqshy, Nurlannan áli habar joq pa? Oı, jasaǵan aı, onyń kúni ne boldy eken? Taımannyń balasy deýge qımaıtyn bala edi aý ol, á?.. Sen nemene, úndemeı qaldyń. Ákeńdi syqaqtaǵanymdy aýyr alyp qalǵan joqpysyń? Aýyr alsań ákeńe aıt, meniń shalymmen qurdas bolmasyn... E, báse, solaı deshi. Al, ne aıtaıyn dep ediń, qaraǵym?.. Sáýletaı shahtyǵa keshe ketken edi, sonan áli kelgen joq... jaraıdy kelgen soń aıtaıyn, jaraıdy. Boldyń ba? A, á, bolǵan eken ǵoı.

Onyń trýbkany ornyna qoıǵany sol edi, telefon qaıta syldyr qaqty.

— Qap! Seni... Bul kim ózi? Bólekbas? Ol kim?.. E, e, álgi buıra bas bala ekensiń ǵoı, aıta ber kúnim, aıta ber. Hal jaman emes. Kúnim aý, men mynamen sóılese bilmeýshi em, úzip alarmyn, sharýańdy tezirek aıtshy. Kim deısiń? Temir! Ol kim? Qaıdaǵy kúıeý bala? Saıdaqtyń Temiri!.. Sumdyq aý, mynaý buıra bas nemene deıdi... Kókesi... áı kókesi...

Onyń qatty shyqqan úreıli daýsynan Qazybek oıanyp ketti.

— Apasy, nemene, gýdok áli bolǵan joq pa? — dedi uıqy basqan kózin syǵyraıta qarap.

— Oıbaı, kókesi munda kel. Myna buıra bas bala bir sumdyqty aıtyp tur. Saıdaqtyń buzyǵy kelip osy úıge baramyn dep aıtady deıdi. Kelmesin, kórsetpesin qarasyn. Má, sóıles tezirek.

— Saıdaqtyń Temiri deıdi! Ras aıta ma?

Temirdiń aty Qazybektiń ózin de seskendirip jiberdi.

Biraq, ol úreıge jeńgize qoıǵan joq, jumysshyǵa bitetin qaısar minezben shıyrshyq atyp, aıbattana tústi de, báıbishesiniń qolynan trýbkany alyp sóılese bastady.

— Bul kim? A, Bólesh, saýmysyń? Qalaı, zaboıdy taǵy búldirip alǵan joqsyń ba? Onyń jaqsy eken. Eshteńe etpeıdi. Az sóılep, kóp isteıtin bolsań artta qalmaısyń. Já, boldy, bóse berme... Nemene, bir jaqtan bireý keldi deı me? Ol kim? E, baıǵus, ol qashan bosapty? Iá, sonan beri eldi kórmeı qaıda júripti? Áı, munyńnyń qanshasy ótirik ekenin bile almaı turmyn aý. Ras bolsa jaqsylyq eken, ózi qaıda? Safonovta. Munyń da bir jaqsylyqtyń nyshany eken. Osynda ma? E, kelse kelsin, maqul, maqul...

Úıdiń ishin jıystyra telefondaǵy sózge qulaǵyn salyp júrgen Baıan qustaı ushyp baryp Qazybektiń qolyn ustaı aldy.

— Toqta, kúnim, kókesi, olaı deme, kelmesin de! Qalǵan jalǵyzyńa janyn, ashysa keltire kórme ony. Jalynamyn, kókesi. Ol munda jaqsy nıetpen kelgeli otyrǵan joq, Sáýleni ne óli, ne tiri áketeıin dep otyr.

— Sabyr, kempirim, sabyr, — dep Qazybek trýbkany ornyna qoıdy. — Dos bolsa qushaǵyma kirsin. Jaý bolsa syrttan torymasyn, kelsin qaıta. Onyń aıdaýdan qaıtýyna áli úsh jyl bar, jańaǵynyń aıtysyna qaraǵanda ol munan jeti jyl buryn bosap, sonan beri ásker qatarynda júrgen kórinedi.

— Betim aý, sen soǵan senip otyrmysyń?

— Men basqaǵa senbesem de, dál Temirdiń jazyqsyz ekenine senemin.

— Oıbaı, aljyǵan sorly aý, jazyqsyz bolsa on jylǵa aıdalar ma edi. Ol óziniń naǵashysyna erip el shaýyp kerýen tonaǵanymen qoımaı aqyrynda sol ury naǵashysyn atyp óltirgeni úshin sottalǵan joq pa edi?

— Iá, ol sol úshin sottaldy, biraq ol kisi óltirse de kinásiz edi. Ol sotta naǵashysyn ne úshin qalaı óltirgenin aıtyp zarlaǵanda men ózime ózim ne bola almaı egilip jylaı bergen edim, — dedi de Qazybek súıeýli turǵan dombyrany ala sala bir muńly kúıdi sarnata jóneldi. Bul kúı zamannyń bir kezdegi muńdyǵy men zarlyǵy bolǵan ózderine arnalǵan, dál qyryq kez mataǵa satylyp ketken Zaýzatty saýdagerdiń tyrnaǵynan Mádı qutqaratyn kúni, Tekesh qajynyń aýyly shetinde, qarańǵy túnniń ishinde zarlaǵan kúı edi. Qazybek osy kúıdi tartqan saıyn Baıan báıbishe egile jylaıtyn da, Mádıdiń arýaǵyna alǵys aıtatyn. Búgin' de solaı, biraq bul sapar kóz jasyna káp erik bergen joq, esine Temirdiń kim ekenin túsirip dir etti, táltirektep baryp tósegine otyra ketti.

— Sonyń qara sıyry sen ekeýmizdi kórde de tynysh jatqyzbas aý. Tek kesirimiz Sáýletaıǵa tımeı ketse eken, — dedi óz ózinen kúbirlep.

Qazekeń úndegen joq. Ushar qustaı qomdanyn aldy da «Sary jaılaý» kúıin tartyp, oıǵa ketkendeı otyra berdi. Baıan báıbisheniń esine túsken qara sıyr dál Sáýle týǵan jyly Temirdiń ákesi Saıdaq marqumnan qarǵy baýǵa alǵan sıyr edi. Sáýleniń kúıeýi bolyp belgilengen Temir ol kezde bes jasta bolatyn. Biraq eldiń eski salty boıynsha, qudaı desken quda bolyp jastaıynan atastyrǵan Sáýledeı sulý qalyńdyǵy baryn ol on segizge kelgenshe bilgen joq-ty. Óıtkeni ol áke-sheshesinen jeti jasynda jetim qalyp, Qarqaralynyń syrtyndaǵy qalyń qaraǵaıly jaqpar quzdy meken etken Oısal deıtin ury naǵashysynyń qolynda ósken bolatyn.

— Qara sıyr eshteńe emes aý, kempirim. Saıdaq marqumnyń óliginiń aldyna tizemdi búgip turyp aıtqan meniń antymdy aıtsańshy. Sol ant shemen ishte áli jatyr, — dedi de Qazekeń taǵy bir kúıdi qaıyryp tastady.

— Qaıdaǵy ant taǵy da?

— Óleriniń aldynda qolymdy ustap: «Jalǵannan tiler jalǵyz tilegim bar, omy senen ǵana tileımin, Qazybek, Temirimdi jetim kedeı kórip Sáýleńdi bermeı ketpe. Beresiń be osy tilegimdi?» degende men «beremin» dep edim, sol mınýtte ol «raqmet... raqmet...» deýge ǵana shamasy kelip úzilgen edi. Qımas, qymbat dostyń óler aldynda aıtqan sol bir sózi esime túsken saıyn jazyqsyz ketken jas balasyn esirkep júregim áli kúnge qan jylaıdy.

Baıan báıbishe jaqtyrmaǵan túr kórsetip:

— Beý baıǵus aı. Saıdaq, dese sarnaı qalatynyń aı seniń, — dep ornynan tura bastap edi, bireý júgire basyp kelip esik ashty da, ar jaqtan óńi appaq, qasy-kózi qap qara, qolynda taıaǵy bar, symbatty bir sulý jigit aqsańdaı basyp kirip keldi.

Qazybek pen Baıan oǵan ańyra qaraı qalyp edi, ol:

— Iilip kórmegen basymdy ıip sálem berdim, ata, ana, — dedi kúmisteı syldyraǵan ádemi únmen.

Qazybek tańdanǵan pishinmen onyń ushqysh formyndaǵy kıimderine kóz júgirtip dombyrasyn kenet toqtatty da:

— Salamat bol, balam. Aspandaǵy basyn jerdegi bizderge ıgen sen kim ediń? — dedi.

— Men ómirdiń bir ógeı ulymyn, atym Temir!

— Temir?!

Qazybek sony aıtty da Temirdiń betine únsiz qadala tústi. Óńinde «apyr aý, mynaý anyq Saıdaqtyń Temiri me?» degen suraý tur. Baıan báıbishe de sol bir sózdi ishinen bir qaıtalady da, úıden shyǵa jóneldi.

— Qoryqpańyz, qarıa, atym Temir bolǵanymen, ózim adammyn. Adam degen atymdy aqtaý úshin de aldyńyzǵa kelip turmyn.

Onyń, egile shyqqan jalyndy úni Qazybektiń janyn tolqytyp jiberdi! Biraq kúdikti oılar kóldeneń túsip, senerin de, senbesin de bilmeı, Temirdiń muńaıa qaraǵan kózine únsiz qadalyp qaldy.

Álgi sózden keıin Temir de únsiz edi, keıinnen kelip esik aldynda turǵan Bólekbas Qazybektiń qasyna jetip bardy.

— Vot, joldas qart! Siz bar ǵoı, á, siz muny burynǵy ne kórip, baıaǵy buzyq Temir eken dep oqymaǵan nadandyǵyńyzdy bul jerde de kórsetpeńiz, — dedi ol.

Qazybektiń uzyn murttary tikireıip ketti de, otty kózimen jalt qarady.

— Ne deısiń?

— Siz maǵan ańyraımańyz, bildińiz be? Men sizge durysyn aıtyp turmyn.

— Adyraımaımyn. Tek seniń mundaı mádenıetińe pármenimmen túshkiremin. Bólekbas óziniń laǵyp ketkenin endi sezip:

— Jo-joq, ǵafý etińiz. Men sizge Temirdiń kim ekenin aıtyp turmyn, bildińiz be? Bul talaı nemistiń basyn netip jibergen batyr, myna omyraýyna qarańyz. Vot, joldas, — dedi óz sózine ózi máz bolyp. Temirge nasattana qarap taǵy máz.

Ol óziniń mundaı sheshendigimen ony rıza ettim degen nıetpen qarap edi, olaı emes, Temirdiń qabaǵy tastaı túıilip, kózderi ushqyn atyp tur eken. Ony sezgen Bólekbas ne isterin bilmeı qıbyjyqtap:

— A, men qýanǵanymnan kishkene netip sóıleı almadym. Vot, endigi sózdi batyrdyń ózine bereıin, — dep mińgirledi.

Temir aýyr kúrsinip basyn bir shaıqady da, Qazybekke qaraı burylyp ketti.

— Qarıa, kóp «vottyń» ishinen túk túsinbegenińizdi sezip turmyn. Meniń. óz kúnám da bir basyma jeterlik, sondyqtan bireýdiń kúnásine ortaq etpeýińizdi ótinemin, Jalǵyzdyqqa lajym bolmady, sony eskerersiz.

Onyń sózinde nár baryn Qazybek birden sózdi de:

— Tútiniń túzý, balam, Otyn jaǵa almaı byqsytqan otty ózin mazdatyp jiberdiń, otyr! — dedi oryn usynyp.

Bul sózderdiń baıybyna túsinbegen Bólekbas:

— Osylardyń kózine kóringen shaıtannyń oty ma? Qaıdaǵy ot, qaıdaǵy tútindi aıtyp otyr? — dedi ishinen.

Eki jaq ishteı arbasyp, taǵy únsiz otyryp qalyp edi, áńgimeni neden bastaryn bilmeı otyrǵan Qazybektiń oıyn qaıta kelgen báıbishesi bólip jiberdi. Basyn tómen salyp, tereń oıdyń túbinen ózine keregin terip otyrǵan Temirge kóz qıyǵymen bir qarap aldy da:

— Apasy, Saıdaqtyń ózindeı kózi keldi ǵoı, qazan kóter, — dedi.

Temir basyn kóterip aldy.

— Men úshin qozǵamańyz qazandy. Asyǵys jumysym bolǵandyqtan, nıetterińizge adal kóńildiń alǵysyn aıtamyn da, ketemin, tek sizge sálem bergeli keldim.

Biraq onyń ketkeli otyrǵan túri joq. Sony aıtty da ónindegi qoıýlana túsken muńdy jasyrǵysy kelgendeı qaıtadan tómen qarady. Al, Qazybek onyń óninen áldeneni oqyp otyrǵandaı qadalyp qaldy. Azdan soń Temir taıaǵyn qushaqtap muńaıǵan kúıi keýdesin kere bir kúrsinip alyp, Bólekbasqa jalt qarady.

— Dosym, qapaly janym kishkene saıa tabar ma eken, sen kózimniń aldynan kete turshy.

Bólekbas oǵan kózin ejireıte bir qarady da, túk aıtpastan qarsy kelgen Baıan báıbisheni qaǵa-maǵa shyǵa jóneldi.

Temirdiń sózin de, Bólekbastyń ketkenin de oıda otyrǵan Qazybek ańǵara alǵan joq. Bólekbastyń shyǵa bere esikti qatty serpip sart etkizgeninen be,joq álde Temirdiń ońasha qalýdy qalaǵanynan qaýiptendi me, ol ózinen ózi selt ete tústi de, óńi sup-sur bolyp ketti. Oǵan Temirdiń aýyr kúrsingeni de tónip kele jatqan qaýiptiń dúmpýindeı sezildi.

— Bir taıpa elden tapqan serigim jańaǵy edi, men onan da bir saǵatta bezip shyqtym. Ómir boıy janymdy jegen jalǵyzdyqtan qutylar kúnge áli jetpegen ekenmin, aıtyńyzshy qarıa, bul derttiń emi ne?

— Túsinbedim, balam.

— Joq, sizdiń túsinbeýińiz múmkin emes. Siz aspan asty — keń dúnıede bardyń bárine de túsinesiz, tek maǵan ǵana túsinbeısiz, óıtkeni siz maǵan sene almaı otyrsyz.

Jaýap kútkendeı sál kidirdi de, Qazybek únsiz otyryp qalǵan soń ózi sóılep ketti.

— Joq, Qazeke, men senimimdi joǵaltqan joqpyn. Joǵalǵan baqytymdy tapqan janmyn. Men sizge munymdy shaǵyp, adal júregimniń aryzyn aıtqaly keldim. Meni aıyptaıtyn sotta ózińiz de boldyńyz. Men eki túrli aıyppen on jylǵa jer aýdym. Maǵan taǵylǵan aıyptyń eń jeńili sizdiń úıdiń órtenýi edi. Ózińizge belgili men kisi óltirgen qylmysty arqalaı turyp, jeńil bolsa da sizdiń úı jaıly taǵylǵan aıypty moıyndamaı qasardym. Óıtkeni ol jala edi. Ólip ketsem de jalany janyma japsyrǵym kelmedi. Ras, men Sáýle úshin sizderge kektendim, «eń bolmaǵanda úıine órt salamyn» degenim de ras. Biraq meniń jaýyzdyq oıymdy sizderdi jaqyn tartqan jan sezim bılep, úmit otyn qaıta tutatqan edi. Endi ne isterimdi bilmeı, alaı-dúleı kúıde júrgen kezimde jylaı-jylaı kete bardym.

Ol sózin tolyq aıta almaı toqtap qaldy.

— Hosh! Aıtqanyńnyń bári jón bol aq qoısyn. Bizdiń úıdi sen órtemegen de bol aq qoı. Kerýen talap, kisi óltirgenin úshin aıdalǵan aq bol. Sot seniń jastyǵyńdy eske alǵannyń ózinde on jylǵa jiberip edi, sen sol on jyldyń ózin de tolyq ótegen joqsyn, muny ne dep túsinemiz? — dedi Qazybek dál bir tergeýshideı teksere qarap.

— Suraýyńyzǵa qarsy suraý bereıin: aqqa zaýal bar ma? Joq bolsa, maǵan álgi suraýyńyzdyń mánisi qalaı? Meniń aqtyǵyma sol sotta óz kózińiz de jetken sekildi edi ǵoı. Men sizdiń sot zalynda tógilgen kóz jasyńyzdan sony kórgen edim, búgin ne boldy? Álde men aldandym ba?

— Joq, aldanǵan joqsyn, — dedi Qazybek. Sol bir kúnderdiń elesi eńserip ketti me qalaı, erni kemsendep qoıa berdi.

Ol sony aıtty da, «seniń de aıtaryń osy ma» degisi kelgendeı, Sáýleniń qabyrǵada turǵan sýretine qadalyp qaldy.

Onyń kózinen ushqan ushqyn Sáýleni súıgen júrektiń syrtqa serpip shyqqan jalyny ekenin kárilik shirkin Baıan báıbishege de sezdirgen joq, Temirdiń kózi áli Sáýleniń sýretinde. Tabyna qarap tapjylar emes, Qazybek onyń sol ańsaı qaraǵan kózinen júregin kórgendeı eljirep ketti, biraq syryn syrtqa shyǵarǵysy kelmeı, dombyrasyn bir qaǵyp qalyp:

«Kim bilsin, sendeı zalym, Sáýle úshin osylaı jádigóılenip otyrmysyń. Saǵan senim joq qoı», — dedi ishinen. Ózgeshe bir shabytpen Táttimbettiń «Sylqyldaǵyn» suńqyldata jónelip edi, talaıdy tabyndyryp tańdaı qaqtyrǵan Tátekeńniń tátti kúıi Temirdi de Sáýleden ózine tartyp aldy. Qybyr etse dombyranyń ishegi úzilip ketetindeı ózin ózi jalǵyz tal qyldyń ústinde turǵandaı sezinip demin kúı bitkende baryp bir aq aldy da, dombyrany aınaldyra qarap:

— Apyr aı, jańa onyń saıraıtyn tili bardaı kórindi aý maǵan. Siz qý aǵashqa da jan salyp, til bitiredi ekensiz, men nege osy úıdiń dombyrasy bolmadym eken? — dedi asaý armany shydatpaı ashyna, shıryǵa sóılep.

Qazybek onyń júregin ishteı súıip, kózimen kózin bir súıkep ótti de:

— Balam, naızaǵaı sekildi ekensiń, mendeı kári adamnyń kózi talǵysh keledi, tym jıi jarqyldaı bermeseń qaıtedi? — dedi mıyǵynan kúle qarap.

— Joq, qarıa, meni aldaý úshin ózińizdi ózińiz beker qartaıtpańyz. Men jastyq shaǵym jar jaǵalap, taý kóbeleýmen ótse de adasbappyn. Sonaý bir kúngi ala kóleńke zaldyń ishinen kózime shalynǵan kóz jasyńyz meniń tam shyraǵym bolyp ta, múmkin ómirge kóz qarasym da, tipti bilgim kelip yntyǵa suraǵan suraýlarym da sizderge jat kóriner. Biraq men ózim bilmegendi suraýdan esh ýaqytta arlanbaımyn. Bilmegendi bildim, kórmegendi kórdim dep ózdený ádetimde joq. Sol sebepti men bilmegenniń bárin de surap bilgim keledi. Ol úshin aıyp etpeńizder.

Qazybektiń súısinýi burynǵydan da kúsheıip, onyń júregine aparyp baılaǵysy kelgendeı uzyn murtyn Temirge qaraı soza tústi de:

— Onyń jón, balam, bilmegenińdi sura da, bilgenińdi aıta ber. Tek syryńdy ishke búkpeı aıt. Eskiniń erteńi de, búginginiń tátti jyry da maıdandaǵy sendersińder bul kúnde. Asyl jyr adal kóńilden ǵana shyǵady. Sol esińde bolsyn tek, sóıleı ber, balam.

— Men sizge eskiniń ertegin de, maıdannyń jyryn da aıtqaly otyrǵanym joq. Baqytsyzdyqtyń janǵa batqan azabyn aıtqaly otyrǵanym, — dedi Temir taǵy da bir nysanaǵa tesile qadalyp, tyńdaýshysy kezikkende nesine irkileıin. Ol mynaý edi, qarıa! Bir kúni aq jaýyn bolyp jaý bekinisine usha almaı jattyq ta qoıdyq. Baltyq jaǵasynyń jaýyny qandaı, keıde samolettiń ózin de kók ıyqtandyryp jiberedi. Sondaı kúnderdiń birinde, erigip jatqan ushqyshtar saǵynyshpen sarǵaıǵan júrektiń zaryn aıta bastady. Bireýler ákesin, bireý sheshesin, bireýler apa-qaryndasyn, súıgen jaryn eske túsirip, árqaısysy aq óz maqtanyn aıtyp kóńil jubatyp jatty. Sonda men neni aıtyp maqtanarymdy bilmeı:

— Shirkin, bizdiń jerdi aıtsańshy, aspany jarqyrap, aıy uzaq tańǵa batpaı qaq tóbeńde kúledi de turady, — deppin.

Sol kezde:

— Alda, aınalaıyn aı, meniń Dýlatym da solaı dep júr aý? — degen sóz ananyń aýzynan eriksiz shyǵyp ketti.

— Óı, sheshetaıym aı! Meni sonda týǵan eldiń barlyq qasıetin bilgendikten, bile tura aıtýǵa turarlyq maqtandy taba almaı aıǵa bardy ǵoı deımisiz? Elde júrgende kórgenim: sol naızaǵaıy jarqyldaǵan qara bultty qarańǵy tún, ne bolmasa aspany jarqyraǵan aıly tún boldy ǵoı. Óıtkeni men ol kezde kúndi uıqymen, túndi jortýylmen ótkizdim. Solar eske tústi. Ol ǵana emes Oısal marqumnyń aqsham namazyn oqyǵanda daýystap turyp: «A, qudaı, búgingi aıdyn betin bultpen búrkeı kór» den duǵa oqıtyny da tústi.

Qazybek shydaı almaı myrs etip edi, manadan beri qorqynyshty oıdyń sheńgelinde otyrǵan báıbishesiniń óńine de jyly shyraı kire qaldy. Biraq Temirdiń óńi burynǵydan da kóri surlana tústi.

— Sonda meniń júregimdi mynadaı bir arman temirdeı qarydy. Osy soǵys qaıǵy-qasiretti qansha seldetse de, bizdiń eldiń dańqyn búkil adam balasynyń urpaǵyna, bolashaqqa mura etip qaldyrǵaly tur. Múmkin, sol danq munarasynyń kórnekti jerine kirpish bolyp men de qalanarmyn. Sonda «bul turǵan meniń Temirim» dep kim aıtar? Múmkin, men sondaı dańqqa jetip ólsem, týǵan elim maqtan etip, tirligimde qarǵys aıtqandar da óligime alǵys aıtar. Biraq olar eń maqtanǵanda «bizdiń Temir» deıdi ǵoı. «Meniń Temirim» dep aıtar ıá áke-shesheniń, ıá aǵa baýyr, apa-qaryndastyń, ıá súıgen jardyń bir de bireýiniń bolmaýy qasirettiń eń aýyry eken. Sonda meni alyp ushqan qıal qusy — qazaqtyń ken dalasyn kezeýildep keldi de, osy úıdiń tóbesin aınalyp júrip aldy, biraq júregi shaılyqqan jaraly qustaı taıqaı soǵyp eshqaıda qona alǵan joq, osyny oılap otyryp men tuńǵysh ret jylap jiberdim.

Temirdiń sózi júregin eljirete bastaǵan eken, Baıan báıbisheniń kózinen jas yrshyp ketti. Egerde bir jaǵynan telefon syldyrap, ekinshi jaǵynan Qazybektiń kózi jańa ǵana báıbishesi ákelip ustatqan gazet betindegi sýretke túspegende, qyzyqty jaılar bastalyp ketýi múmkin edi. Eń bolmaǵanda Temir alyp júrektiń armanyn munan kóri ashyǵyraq aıtatyn edi. Álgi jerde kózine kelgen jasty tez irkip alǵan Qazybek telefonǵa umtyla bere:

— Balam, myna sýret seniki me? — dedi gazetti usynyp.

Temir gazettegi óziniń sýretin kórdi de, ishindegi ózi jaıynda jazylǵan maqalany ishinen oqı bastady. Ol tipti Qazybektiń:

— Qazir baraıyn, qazir! — degen daýsyn da estigen joq. Maqalanyń orta tusyna kelgende yzaly keskinmen myrs etti.

— Mine, kórdińiz be? Siz ózińizde bardy aıtyp maqtanýǵa uıalsańyz, qaısy bireýler ózinde joqty aıtyp maqtanýǵa, tipti bireý arqyly maqtanýǵa da uıalmaıdy. Mynaý gazetke maqala jazǵan joldas meni maqtaımyn dep mazaq qyp qoıypty.

Jańaǵy telefon soqqan adam Qazybektiń shahta bastyǵyna tez jetýi kerektigin aıtqan edi. Biraq ol Temirdiń myna gazettegi jaıyn bile ketkisi kelip:

— Ol kim ózi, ne dep jazypty? — dep otyra qaldy da, — apasy, kıimderimdi ázirle, — dedi.

Temir óz kózine ózi senbegendeı, óz oıyna ózi úńile qarap otyrdy da:

— Múmkin, solaı shyǵar aý áli, — dedi ózi-ózinen kúbirlep: — qarıa, egerde men bireýdiń ótirigin betine aıtsam onyń aıyp-shamy bar ma?

— Eshqandaı aıyp-shamy joq, qaıta ol eń jaqsy qasıet.

— Endeshe, sol jaqsy qasıetti.men qazir baryp osyny jazǵan joldasqa kórsetemin. Azar bolsa jaqsylyqty bilmeıtin eser eken der, dese deı bersin. Ótirik maqtanmen jaqsy atalǵannan, eser atalǵannyń ózi jaqsy.

Qazybektiń óńindegi úmit oty qaıtadan sónip ketti. Óıtkeni ol Temirdiń atyn estip túńilgenimen túrine, cózine qarap súısingen de, úmittengen de edi. Endi olaı bolmaı barady.

— «Betiń qısyq bolsa aınaǵa ókpeleme», balam. Gazet degen eldiń aınasy ǵoı. Aınaǵa qısyq tússeń, ózińniń oıyń qısyq, jolyń qısyq shyǵar, — dedi ol gazetti muńly qaralap jazǵan eken dep oılap.

— Bilmeımin, gazet degen ondaı jeksurynnyń sýretin birinshi betke bylaısha baspasa kerek edi, — dep Temir myrs etip edi:

— Báse, solaı aý áli! — dep Qazybek óz oıynan ózi uıalyp tez bezip shyqty.

— Túsinbeımin, — dedi Temir basyn shaıqap, — bizdiń osyndaı bir jaman ádetimiz bar eken. Keıde bireýdiń túımedeı jamanshylyǵy bolsa, jamandaǵymyz kelse túıedeı jaqsylyǵyn sol túımedeı jamanshylyǵy úshin qurban etip jiberemiz. Al, bireýdi maqtaǵymyz kelse, onyń túıedeı jamanshylyǵyn kórmeımiz de, túımedeı jaqsylyǵyn dáripteı aspanǵa kóterip kópirtemiz kep! Onyń ózi keıde kópirgen kóbikke uqsap ketedi.

— Onyń ras bolar, biraq men gazetke túsine almaı otyrmyn. Álde olar seniń burym kim bolǵanyńdy estip qoıdy ma eken, — dep Qazybek gazetti aqtarǵan bolyp otyryp, sózdiń betin óziniń kúdikti oıyna qaraı burǵysy kelip edi. Temir de maqalanyń orta tusynan birneshe jerin syzyp, gazetti Qazybekke qaıta berdi.

— Jumystan kelgennen keıin maqalanyń ásirese osy arasyn qadaǵalap oqyńyz. Tek munyń, bári Temirdiń ǵana erligi degenge senbeńiz. Bir qystalań shaqta qorqaqtyq etken ózimizdiń bir qorqaqty atyp tastap, úlken aerodromdy jaýdan ózim qorǵap qalǵanym ras. Samoleti janyp, jaý jerine parashútpen túsken bir joldasymdy jaýyp turǵan oqqa qaramaı baryp qutqaryp ákelgenim de ras. Basqasy Petr Kýlıkov, Petr Andreev deıtin joldastarymmen birge istelgen erlikter. Munda olardyń aty da joq, bárin istegen jalǵyz men bolyppyn. Jasyratyny joq, maqtaǵandy men de jek kórmeımin, biraq ıemdený arsyzdyqtyń da eń azǵyn túri.

— Durys aq aý, á! — dep, Qazybek qaltqysyz kóńilmen qalbalaqtap báıbishesine qarap edi, onyń jańa ǵana analyq meıirimi tógilip turǵan óni qaıta ózgerip, ájimdelgen betiniń qany qaıta qashypty. Temir óz jaıyn aıta berýdi laıyqsyz kórip alaqanymen tizesin sart etkizdi de:

— Osy — meniń jaıym, qalǵanyn keıin estirsizder, gazetten oqyrsyzdar. Al, óz haldaryńyz qalaı? — dedi.

— Oı, balam aı, haldyń nesin suraısyń, ózim eki jyldan beri pensıada edim, kesheden beri jumysqa qaıta shyqtym. Dýlatym maıdanda edi, birazdan beri habar bolmaı qartaıtyp tur. Sáýleshim oqýyn bıyl bitirip edi, qazir osy shahtyńa qyzmet isteıdi. Bizdiń hal osy, balam.

Telefon tyrs etti de, kishkeneden soń bezildep ala jóneldi.

— Ah, men keshikken ekenmin, — dedi de Qazybek telefonǵa jetip bardy, tyńdar tyńdamastan, — a, Myrqal... qazir... qazir... — dedi de trýbkany tastaı salyp, asyǵys kıine bastady.

Júrek syryn tolyq aqtara almaǵanyna qapalandy ma, joq, álde áke ornyna áke, ana ornyna ana etemin dep ańsap kelgen adamdarynyń aýzynan Sáýle jaıynan keń peıildi jaqsy lebiz shyqpaǵanyna nazalandy ma, áıteýir Temirdiń ónin ózgeshe bir aýyr muń basyp ketti.

— Men ol oılaǵandaı ań emespin, adammyn. Qashpasyn da buqpasyn, qosh bolyńyzdar, — dedi de, Temir aqsańdaı basyp shyǵa jóneldi. Onyń bul sózi manadan bergi úmitin talqandap ketkendeı Baıan báıbishe týlaǵan júregin toqtata almaı, esikke qaraı tura umtyldy. Biraq qaıda baratynyn ózi de sezgen joq. Esikke jete bere qalt toqtap, shalyna qarady.

— Apyraı, kókesi aı, — degennen basqa sóz de aıta alǵan joq.

— Nemene! Qasqyrdyń aýzy jese de qan, jemese de qan dep turmysyń? Ne kórindi kózińe?

— Qorqamyn, kókesi, baıqadyń ba? Kisi óltirýin áli de qoımapty ǵoı. Sáýleni tezirek taýyp Saqtandyra kór, kókesi, barshy, bógelmeshi.

Temirdiń «óz qorqaǵymdy ózim attym» degen sózi Qazekeńdi de seskendirgen edi, oılanyp qaldy... Munysy qalaı? Óz qorqaǵym degeni, nemister emes, ózimizdiń kisi ǵoı, sirá. Atatyn jaý jetpeı jatqandaı nege bul óz kisimizdi atady? Áı, osy anturǵan buryn buzyqtyń kishkentaıy bolsa, endi úlkeni bolyp júrmese ıgi edi?.. Bul qalaı, á? Joq, munda bir úlken syr bar. Bul buzyq bolsa — úlken buzyq, adam bolsa — úlken adam! Toqta... toqta... baıaǵyda Senkebaı batyr jaýdan qorqyp qashqany úshin óz inisin ózi óltirgen joq pa edi? Soǵan qaraǵanda, qorqaqty atqan osyniki jón bolar dep oılady ol ishinen. Báıbisheni taǵy birdeńe degeli kele jatyr edi.

— Joq, apasy, qoryqpa da úrikpe. Sáýleni de qorqytpa! Men kisi tanysam, bul burynǵy Temir emes, tanyp turmyn, talaby taýdaı. Bul endi buzylsa, buzatyn biz bolamyz. Onda bizdi qyrshyn jastyń obaly jibermeıdi. Ózim áli de oılanyp kóreıin. Sen Sáýlege eshteńe de aıtpaı qoıa tur, tek Temirdiń kelgenin ǵana sezdirgeısiń — dedi.

— Jasaǵan aý, ne dep tur mynaý, sondaǵy oıyń Sáýleni osyǵan berý me?

Qazekeń qabaǵyn bir kóterdi de qaıta japty.

— Sony ózim de bilmeı turmyn, apasy. Qymbat dostyń aqyrǵy saǵatta aıtqan amanaty esime túsken saıyn egilýshi em, qaıdan bileıin Sáýletaıdyń ne deıtinin?

Osy kezde syrttan bireýdiń súrine qabyna júgirip kele jatqany bilindi. Qazekeń burylyp qaraǵansha bolǵan joq, eki ıininen demin alyp Shaltaı kirip keldi. Óńi bop-boz bolyp, eki kózi sharasynan shyǵyp ketipti. Qoryqqandyǵy sondaı, aýzyn ashyp, aıtar sózin aıta almaı, birese Qazekeńe, birese Baıan báıbishege júgirip bezek qaqty:

— Áketaılar aý, sheshetaılar aý, mundaı sumdyqty kórip pe edińder? Bizdiń úıdegi kelinderińiz, Kúltaıdy aıtamyn, Kúltaı, Kúltaı...

— E,oǵan ne boldy?

— Oıpyr aı, bul netken sumdyq edi, voenkomattan jańa kelsem, ol úıde jyndanyp jatyr.

— Ne deıdi? Masqara?

— Solaı deımin, solaı.. solaı.. ne sumdyqtyń bolǵanyn bilmeımin, kelsem úıdiń ishi astan-kesten, bir úıde japadan jalǵyz ózi áldekimmen kúbirlesin sóılesken bolady da, birese sylqyldap kúledi, birese eńkildep jylaıdy, túrine adam qaraı alatyn emes. Meniń esim túgil, janym shyǵyp kete jazdady. Endi qaıttim?

— Dárigerge barsań edi?

— Dárigerdiń ekeýi de joq, biri jańa qalaǵa ketipti, biri aýyryp jatyr. Kereksiz kezde aýrýdy ózderi izdep júrýshi edi, kórmeısiń be, qyrsyqqan kezde ózderinin aýyra qalýyn. Endi qaıttim? Baılap qoıaıyn desem ólim keler emes.

Osy kezde telefon taǵy syldyr etip edi, Qazekeń:

— Bar, apasy, sen bar, men onsyz da keshiktim, — dedi de shyǵa jóneldi.

Shaltaıdyń úıiniń syrtqy esigi osy úıdiń esigimen qatar edi. Baıan báıbishe men Shaltaı kelgende, úıdiń ishi tylsym býǵandaı tym-tyrys eken. Biraq óz ornynda turǵan bir zat joq. Stol, oryndyqtar tóńkerilip, kórpe jastyqtar esikke deıin shashylyp jatyr. Ásirese, oırany shyqqan tórtinshi bólme eken, jynnyń uıasy sol bólme sıaqty. Esikten tórge sheıin shashylǵan kórpe-jastyqtardyń, kıim-keshekterdiń ústinde sereıip Shaltaıdyń áıeli Kúltaı jatyr.

Baıan báıbishe kelýin kelse de, tórgi bólmege kirýge bata almaı bosaǵada turyp:

— Qasyna taman baryp baıqashy, aýzynan aqqan kóbik bar ma eken? — dedi daýsy qaltyrap.

— Onda... onda qaıtýshy edi? — dep Shaltaıdyń denesi japyraqtaı qaltyrap ketti.

— Onda jyny ustap jatqany.

Shaltaı aıaǵynyń úshimen basyp, alystan sholı tór jaqtan oraǵytyp kele bergen kezde, Kúltaıdyń aýzynan aq kóbigi aqtarylyp, kózderi múldem alaryp ketti. Onymen de qoıǵan joq, sarnaı túregelip, esikke qaraı tura umtylyp edi, bosaǵada turǵan Baıan báıbishe ata jóneldi de, Shaltaı qamaýda qalyp qoıdy. Burynǵy qoryqqan qoryqqan ba, onyń mańdaıynyń bári kóz bolyp ketti. Kúltaı ony onan saıyn úreılendire túskisi kelgendeı esikti bekitip jatyp:

— Janym, Bó-lek-basym, Bó-lek-ja-nym! Jap esikti, jap tezirek. Shaltaı kep qalmasyn, — dep yńyldaıdy da kúledi, kúledi de yńyldap syńsıdy.

Manadan beri Bólekbastyń aty onyń, aýzynan túsken joq, keıde Myrqaldyń da aty atalyp ketedi. Biraq, munyń sózderine qaraǵanda, Sáýle kelgeli Myrqal onan qol úzgen sıaqty. Ol esikti myqtap bekitti de, Shaltaıǵa qaramastan qabyrǵany shuqylap óz-ózinen yńyldady da turdy.

— Qoıyńyzshy, Myrzeke! Siz bastyqsyz, sizdeı bastyqqa Sáýle sıaqty ári sulý, ári ınjener qyz bolmasa, biz sıaqtylar teń emespiz. A, ne deısiz? «Sáýle súımeıdi?» Sizdi ol súımegende, men nege súıemin? Meniń jalǵan da jalǵyz súıerim ózimniń buıra bas Bólekbasym... Bókesi... Kókesi, súıeıin de kúıeıin, kelshi janym, — dep Shaltaıǵa qaraı qushaǵyn jaıa umtylyp edi, ol shegingen boıy tósekke baryp shalqasynan tústi. Onyń ústine baryp Kúltaı da qulady. Qorqynysh boıyn ábden bılep alǵan Shaltaı tyrp ete alar emes, jany bar, esi joq, eki kózi alaryp, demin de jóndi ala almaı, ystyq kúngi boldyrǵan úkideı eki ókpesi ǵana solqyldaıdy.

— Janym meniń, Bólekjanym meniń, men seni súıgendeı Shaltaıdy bir de súıgen emespin, kelshi, — dep Kúltaı ony shóp-shóp súıedi, súıedi de kúledi, Kúledi de súıedi. Jynmen qushaqtasyp júrgen nendeı mahabbat ekenin Shaltaı sezgen joq, ishinen qarsylassam ózime qater bolar degen oımen, Kúltaı betin qalaı bursa solaı ketip, tym-tyrys jatyr, tek júreginiń dúrsili ǵana Kúltaıǵa estiledi.

Osy kezde telefon syldyr ete tústi, Kúltaı sonan seskengendeı, ári Shaltaıdy endi tanyǵandaı tósekten sekirip túsip esik aldyna bir-aq baryp edi, janym qaldy ma, joq pa degendeı bolyp Shaltaı da basyp kóterdi.

— Eı, sen osy anyq Shaltaımysyń? — dedi Kúltaı oǵan tańdana qarap.

Kúltaıdyń bul sózi de Shaltaıdyń qulaǵyna jynnyń sózi bolyp estildi. Biraq ol jyn alystaǵan soń esin jıaıyn dedi. Jalma-jan tura salyp telefonǵa jetip bardy. Ondaǵy oıy kómekke kisi shaqyrý edi. Ne aıtaryn bilmeı sasyp qalyp, trýbkany tyńdar tyńdamastan:

— Oıbaı aý, qaıdasyńdar, qutqarsańdarshy, — dedi baqyryp. — Bul kim? Sáýlesi kim? Á, ózimizdiń Sáýlemisiń? Apyr aı seni de kóretin... tý ne aıtyp kettim, shamam joq tipti sóıleýge. Óziń tez osynda kelshi. Qaıda deısiń? Voenkomatqa ma, oǵan bardym, maıdanǵa men de ketetin boldym.

Osy kezde esik jaqta turǵan Kúltaıdyń:

— Ne deısiń? Qaıda deısiń? — degen úreıli daýsy shyqty.

Shaltaı tura qaraýǵa bata almaı, kóz qyryn tastap edi, Kúltaıda jańaǵynyń biri joq. Shaltaıdyń «maıdanǵa ketemin» degen sózi onyń jynyn qaǵyp jibergen sekildi, óńiniń sál surǵylt tartqany bolmasa, burynǵy saý kúıindegi qalpynda tur.

«O, ǵajap. Mynanyń jyny lezde jazylyp ketti me?» — dedi Shaltaı ishinen. Oń qolyndaǵy trýbkany dál sol kezde ıe dep uqqanyn kim bilsin, qaltasyna súńgitip tur edi, Kúltaı shydaı almaı kúlip jiberdi. Shaltaı ań tań. Eki kózi kúlkige ne bola almaı júrgen Kúltaıda. Bir mezgilde Kúltaı kúlgen boıy qushaǵyn jaıa tura umtylyp edi, sasqanynan ne isterin bilmeı:

— Toqta, atamyn, — dedi Shaltaı trýbkany kezep.

Kúltaı áli syqylyqtap júr.

— Meni sendeı baımen syılaǵan qandaı ǵana sarań qudaı eken, á! Tasta ári, osy kúlki bolǵanyń da jeter!

— Kúlki bolǵan qaısymyz, sen be, men be? — dedi Shaltaı ózinshe qatýlanǵan bolyp aqyra sóılep.

— Oıbaı, ashyq aýzym aý, maǵan áli senbeı turmysyń? — dep Kúltaı jaqyndaı túsip edi, Shaltaı eki qolyn erbeńdetip:

— Aýlaq, aýlaq, men jyndyǵa eshbir sengen emespin, — dep bezek qaqty.

— Qoı deımin, elge mazaq bolasyn, men jyndy emespin.

— Endi kimsiń?

— Men Shaltaıdyń jan súıeri Kúltaımyn.

— Jyndylardyń bári de solaı ottaıtyn, aýlaq, aýlaq.

— Ottaıtyn! Endeshe men qazir barlyq jynymdy shaqyraıyn da seni tyrdaı jalańashtap turyp dalaǵa aıdap shyǵaıyn. Aıt janyńnyń barynda kim saǵan Sáýleniń meńi baryn aıtqan? dep Kúltaı sheńgelin asha jaqyndap edi, Shaltaıdyń esi shyǵyp ketti.

— Perızat... Perızat... ıá, Perızat, — dedi kózi alaqtap.

Onyń dál osyny aıtýyn kútip turǵandaı sol sátte sart etip Sáýle kirip keldi. Ol esikti kere tura qalyp:

— Sháke, bul ne oıyn? — dedi kúlimsirep.

— Kelshi, qaraǵym, beri taman kelshi. Mynanyń túrin kórdiń be? Kórden shyqqandaı. Qaıta bul adam keıpine kele bastaǵany ǵoı, jańaǵy bir kezde qutyrǵan qasqyrǵa uqsap ketti. Qazirgi beti jaman emes, shamdandyryp almaı aqyryn sóılesshi, bas salsa men barmyn ǵoı, jaqyndashy.

Kúltaıdyń ne úshin teris aınalyp ketkenin de. Sáýleniń ne úshin kúlkige tyǵylyp turǵanyn da ol sezgen joq. Saýle kúlkisin tez tyıyp aldy da, ádemi syńqyl únimen:

— Qoryqpaı aq qoıyńyzshy, bul jyn emes! — dedi.

— Endi ne?

— Bu qysasqa qysas.

— Qysasqa qysas?

— Iá, qysasqa qysas. Siz Nurlandy aldasańyz, sizdi men aldadym, osymen eki jaǵymyz da kfıt.

Shaltaıdyń qolyndaǵy telefon trýbkasy dyńyldap baryp jerge sylq etti. Ol ony qırasa da eler emes. Sáýlege qarap únsiz turyp qaldy. İshinen qýanyp ta, yzalanyp ta tur. Azdan soń:

— O, ańǵal basym, ańǵal basym, — dedi óz mańdaıyn ózi shart etkizip.

— «Ańǵal basym, ańǵal basym» degenshe ishi tolǵam sý qaýǵa basym deseńshi, — dedi Kúltaı yzalana kúlimsirep. — Átteń, «maıdanǵa ketemin» degen sóziń súıegime deıin syrqyratyp jiberdi, áıtpese basyndaǵy sol sýdy biraz qaınatatyn edim.

Shaltaı ashýlanaryn da, kúlerin de bilmeı:

— Mynalarǵa ne istesem eken, á? Anturǵan aý, meniń jylan men jyndydan qorqatynymdy bilesiń, tym bolmasa bir sezdirseń bolmaı ma? — dedi.

— «Sezdirseń bolmaı ma!» Bólekbasty súıemin deýden artyq qalaı sezdirý kerek saǵan? Senimen de jaý jeńemiz deı me eken osy jurt.

Iá, shalyńnyń aldynda turǵan ajal bireý ǵana emes, áldenesheý. Óıtkeni onyń kezdeser jaýy qutyrǵan qasqyr men jyndanǵan jylandardan da qorqynyshty jaýǵa oq bolyp atylatyn kim? Mynaý qoıandardyń atasy ma?

Shaltaı bul sózge shamdanǵan joq, oıyndaǵy bir sózdi irkilmeı aıtyp saldy.

— Men úshin qorqynyshty: qutyrǵan qasqyr da, jyndanǵan jylan da, fashıser de emes, sendersińder, sender! — dedi de, teńselip baryp otyra ketti.

JETİNSHİ TARAÝ

1

Qalaı soǵys bastaldy, solaı ómirinde orynbasarlyqtan basqa bolyp kórmegen Myrqaldyń basyna bir baıansyz baqyt qona ketti. Ol qazir ýaqytsha bolsa da bastyq. Bastyq bolǵanda qandaı! Alǵashqy eki aıdyń josparyn bir jarym eseden oryndap, ómirinde synalýdan bir shyqpaǵan ataǵyn aspanǵa kóterip aldy. Buryn jurttyń bári de bylshıtyp turyp Myrqal deýshi edi, qazir bul shahtadaǵylardyń úlken, kishisiniń bári de Myrzeke deıtin boldy. Buryn qonaqqa ıakı bir jıynǵa bara qalsa terge qaraı jantalasa umtylýshy edi, endi ony basqalar tórge qoshamettep otyrǵyzatyn boldy. Buryn ázildeı qalsa kózimen atatyn qyzdar da endi kúlimsireıtin sekildi edi. Amal ne, sonyń bári kesheden beri túske aınalyp ketti, sonda da ol alyspaı berisetin emes, mansabyn qorǵap qalatyn joldy jaqsylyqtan tappasa, jamanshylyqtan tabatyn túri bar. Sol tapqan jolynyń biri — Sáýleden qutylý. Biraq dál qazirgi sátte sol Sáýlemen telefon arqyly jyly sóılesip otyr.

— Óı, Sáýlesh aı, jany ǵana bar, esi jek menen de hal suraısyń, esimniń shyqqany sonsha, Amerıkanyń álgi bir kómir kombaınynyń atyn umytyp qalyppyn. Qalaı edi sonyń aty? Toqtaı qal, jazyp alaıyn. Jepyrı dedim, durys pa?.. Endi qalaı? Adam attarymen atashy, jazyp otyrmyn, aıta ber, aıta ber... Dáldúnbaı, tak... Jartybaı, tak... Eserbaı, tak... Perızat, tak. Taǵy da Perızat, tak... Rásýa, tak... Itbaı, tak... sonda munyń boldy «Djepperı» durys pa?.. Tak, al endi mynany aıt. Osy álgi ózimizde jasalyp jaramaı qalǵan kombaındy jasaýshynyń aty kim edi? Sıderenko, tak! Ol ózi nemene, akademık pe? E, ol álgi Donbastyń Sıderenkosy eken ǵoı, ony ózim de bilemin. «Djepperı» de oıyma jańa tústi, altyn ýaqytymdy bosqa ketirgenimdi qarashy, — dep telefonnyń trýbkasyn sart etkizip tastaı saldy da, aldynda otyrǵan Perızatqa mańǵazdana qarady. — Tak, tak, bári de túsinikti. Bári de óz oıymnan shyǵyp otyr. Iá, aıta ber, qaryndas, aıta ber. Meni Nurlannyń aǵasy eken dep irkilme, kúdigiń bolsa jasyrma.

— İrkileıin dep otyrǵanym joq, — dedi Perızat áldeneden ımene sóılep, — qasyndaǵy eldiń bári ketip jatqanda olardyń ne úshin qalǵanyna kózim jetpeıdi.

Myrqal sóıleı túregelip, úıdiń ishin kezip ketti.

— Oılana bir qarasań, kóz jetpeıtin túk te joq. Seniń jańaǵy bir kúdigiń durys, ol Pavel Gromovtyń qaryndasyn almaq bolǵan da qalǵan, tak. Áıtpese týǵan jeri, ósken eli, týǵan týysy — bári munda. Sondaı jan súıer jaqyny úshin bolmasa, úkimettiń «ketińder, qutylyńdar, sender tylǵa da kerek adamsyńdar» degenine qaramastan ózin-ózi ólimge ne úshin qıdy ǵoı deısiń...

— Men de solaı oılaımyn, — dedi Perızat oılana sóılep, — óıtkeni Nurlan sońǵy bir jazǵan hatynda: «biz Pavel ekeýmiz ólsek birge ólýge, Donbasta ólýge kindik» dep jazǵan edi.

— Mine, mine! — dep Myrqal múldem bezildep ketti. — Bul sumdyqtyń túpki tamyry sol Pavel degende jatyr. Ol týmaı ketkir qasha almaı qalǵan joq, sonyń qaryndasy úshin qaldy.

— Múmkin, olar partızan bolý úshin ádeıi qalǵan bolar.

— Joq, olar partızan bolýdan da, tylǵa kelýden de bas tartyp, ózderi basqaryp kelgen shahtany ádeıi qulatpaı sonyń ishinde jasyrynyp qalypty.

— Onda úmit joq eken.

— Iá, olardan endi úmit joq, — dep Myrqal aýyr oımen teńselip biraz júrdi de, sylq etip otyra ketti. — Sondyqtan sen endi mynany iste. Manadan bergi aıtqandaryńnyń barlyǵyn, ásirese, Sáýleniń álgi bir Pavel deıtin bóltirikpen qandaı jaqyn ekenin túgel jazyp ber, tak. Soǵys ýaqyty árbir sovet adamynan asa qyraǵy bolýdy talap etedi. Ekinshiden, jańaǵy bir aıtqanymdy qatty oılan! Sáýle oqyǵan oqýdy sen de oqydyń, sonyń dıplomyndaı dıplomyń bolsa boldy, qorqatyn túk te joq, ózim únemi kómektesemin. Ol basqaryp otyrǵan ýchastke bizdegi eń jaýapty ýchastke. Ony Sáýle sıaqty saıası senimsiz adamǵa basqartý — saıası soqyrlyq, bólshevıktik qyraǵylyǵymyzdy joıǵandyq, endi túsingen bolarsyń.

— Túsindim, Myrzeke! degen sózdiń aýzynan jyp etip qalaı tez shyqqanyn Perızattyń ózi de sezgen joq. Óıtkeni óziniń kókeıin tesken múddesi — sondaı mansaptyń bir tizgini bolatyn.

— Túsinseń, erteńnen bastap ol ýchastkeni sen basqarasyń. Qazir bar da mynaý anketany toltyryp ákel, — dep Myrqal stolynyń tartpasynan bir qaǵazdy alyn Perızatqa usyndy, — buǵan qosa ómirbaıanyńdy, ásirese, Moskvada oqyǵanyńdy jaz. Aldymen Sáýleniń sonaý Otanyn satqan opasyzdarmen baılanysyn jaz.

— Maqul.

— Muny ázirge ózińnen basqa jan bilmesin. Bar, tez ákel.

Perızat basyn ıdi de, kózge túskisi kelgen kezdegi sándi júrisine salyp sylańdaı jóneldi. Myrqal saǵatyna qaraı salyp, Mıron Pavlovıchke saıysar kezi jaqyndap qalǵanyn bildi de Sáýleden jańaǵy jazyp alǵan eki sózin kúbirlep, jalma-jan jattaı bastady.

— Djepprı, Djepprı.. Kerek kezinde aýzyma túspeı qal, sonda bolsyn! Djepprı.. Djepprı...

Kózi stolynyń shetinde jatqan bir býda qaǵazǵa túsip edi, aldyndaǵy bloknotyn jaba saldy da qaıta ashty. Ony ıe úshin jaýyp, ne úshin ashqanyn ózi de bilgen joq. Óıtkeni, ol jatqan býda qaǵaz onyń, Erteńgi kúni obkom búrosynda jasaıtyn baıandamasy edi, sol baıandamada kóteretin máselesi esine tústi de, máńgirip qaldy.

Bólekbas kelip esikti aqyryn ǵana ashty da kirýge bata almaı, qaıta japty. Myrqal ony izdetip otyrsa da elegen joq, óıtkeni ol baıandamada kóteriletin eki máseleniń qaısysyna kóbirek nazar aýdarý kerektigin bilmeı alasurýda. Máseleniń biri shahtanyń qazirgi hali men aldaǵy mindeti, ekinshisi qyraǵylyq týraly edi. Jurtshylyq úshin ekeýine de nazar aýdarý qajet. Al, Myrqaldyń ózi úshin ekeýi de, ásirese, qyraǵylyq qaýipti.

Óıtkeni Nurlannyń habaryn estigennen beri qaısy bireýler onyń ózine seziktene qaraıtyn sekildi. Endi ne isteý kerek? Myrqaldyń ózine qoıyp otyrǵan suraýy osy. Aqyry ol qyraǵylyqtyń jolyna týystyqty qurban etip osy tusta ózin bir kórsetip qalýǵa bekindi de qońyraýdy qaǵyp qaldy.

— Búldirgenovti jiber! — dedi esikten qaraǵan hatshy qyzǵa ashýly túr kórsetip.

Búgingi kún Bólekbastyń mańǵazdanatyn kúni eken, Myrqal qansha aıbattansa da ol ımenetin túri joq. Óninde oınap turatyn burynǵy usaq qubylystardyń da izi qalmapty. Buryn kórgen saıyn qyzyǵa qaraıtyn dúnıe jıhazyna da búgin kóz salar emes. Tipti sol kórikti nárselerge jıirkene murnyn shúıire qaraıtyn túri bar. Aıaǵyn salmaqpen basyp, ortadaǵy stolǵa jaqyndap keldi de:

— Salamatsyz ba? — dedi.

Biraq, onyń óz júrisi ózine jat, óz sózi ózinen úrkip turǵandaı. Syrttan qaraǵan kisige de ol rolin jańylyp turǵan eń. jaman artıs sıaqty kóringendeı edi. Stolynyń tartpasynan áldeneni izdep otyrǵan Myrqal onyń eshqaısysyn ańǵarǵan joq.

— Salamat, Bólekbasym, salamat. Berirek kelip, munda otyr! — dep jaıdarlana bastady. Al, onyń jaıdarylyǵy jalǵan qubylys ekenin Bólekbas ta sezgen joq. «Bólekbasym» degen sóz júregin jylytyp jiberdi de, boıyndaǵy jasandy mańǵazynan jurdaı bolyp shyǵa keldi.

Qalyń sur tetradtyń orta tusy ashyldy. Jýan qara qaryndashtyń eki jaǵy birdeı ushtaldy. Sol qaryndash pen sol sur tetradtyń ashyq turǵan betine Bólekbas Búldirgenov 1941 jyl, 21 oktábr degen sóz de jazyldy. Sonan keıin baryp Myrqaldyń úni shyqty.

— Tak, tak!.. Al sóıle, ıendeı jańalyq bar?

— Ózińizde bolmasa, mende eshqandaı jańalyq netý.

— Óziń kesheden beri eshteńe estidiń be, sirá?

— Joq, Sálim men Dosaıdyń vagonge talasyp tóbeleskeninen basqa eshteńe estimedim.

Myrqal qolyndaǵy qaryndashyn stol ústine sart etkizip tastap jiberip:

— Bilem, senderdiń qulaqtaryńdy qaıda túrip neni timiskilep júretinderińdi. Bárin de Nurlannan tálim alǵansyńdar, sender bizdiń isimizdiń kúngeı jaǵyn kórmeısińder de, kileń teriskeı jaǵyn ǵana kóresińder, óńkeı abybatyl, — dedi de ashýǵa býlyǵyp Sóıleı almaı qaldy.

Nurlannyń habaryn Bólekbas estigen joq edi. Sondyqtan Myrqaldyń bul sózinen túk túsine almaı tek yrjıyp kúle berdi, ol yrjıǵan saıyn Myrqal túksıe tústi:

— Sen ǵoı, bizdiń Nurlanmen dossyń, á?

Bólekbas óziniń túsinbegendigin dene qımylymen de kórsetkisi kelgendeı, arqasyn bir qıqań etkizdi de:

— Dos bolǵanda qandaı, ony ne úshin suradyńyz? — dedi kózin jypylyqtatyp.

Myrqal uzaq yńyldady da, alǵashqy oıynan jalt berdi. Óıtkeni onyń Bólekbasty shaqyrǵandaǵy oıy Nurlanmen birge oqyp, qazir osynda qyzmet istep júrgen basqalardyń syryn sol arqyly bilip almaqshy edi. Endi aldymen onyń ózin biraz silkilep alǵysy keldi.

— Ózim de bilemin dos ekenderińdi. Sol ózi oqýda júrgende qandaı edi. Eshqandaı jat qylyqtary joq pa edi? Sen jaqsy bilesiń, tek jasyratyn jasqanshaqtyǵyń bar.

Bólekbas týrasyn aıtqysy kelip, sál oılandy da:

— Oı Myrzeke aı, jamanshylyqpen jany qas ondaı adamda jat qylyq qaıdan bolsyn. Ol eńirep turǵan er edi ǵoı shirkin. Ol jalǵyz meni ǵana emes, jurttyń bárin jaqsy kórip, jurttyń bárin súıetin edi. Áli kúnge deıin habarsyz bolsa bizdiń mańdaıǵa syımaı ketti deseńizshi, — dedi jylamsyrap.

Myrqal sur tetradqa bul kúrsinisti de túrtip qoıdy.

— Tak, tak... óte jaqsy. Al onyń senen basqa qandaı dostary bar?

— Menińshe onyń dos emes adamy az.

— Konkretnyı, konkretnyı, — dep Myrqal stoldy túıgishtedi.

Meniń osylaı sóıleýimniń ózi jaǵympazdyq emes pe eken degen oı sap ete tústi de:

— Konkretnyı aıtqanda, nanbasańyz osyndaǵylardan surańyz, — dedi Bólekbas qatýlanyp. Jaramsaqtanýdyń jıirkenishti ekenin bilip aq otyr, amal ne, óziniń' tabıǵaty solaı.

Bul sózge Myrqal túsine almaı:

— Neni suramaqpyn? — dep yzbar kórsetip edi, ol ashýǵa basqan saıyn Bólekbastyń berekesi qasha bastady. Jan dármen bar kúshin salyp, ózin-ózi jigerlendirip aldy da:

— Nurlannyń meni qandaı kóretinin Sáýle men Shaltaıdan-aq, surańyz. Ol tek, Sáýlemen ǵana azyraq neleý bolatyn.

— Neleý degen ne?

— Arazdaý bolatyn. Onan basqanyń bárin ol óz janyndaı kóretin.

— Sáýlemen nege araz?

— Óı, bul Sáýle degen ózine jan teńgermeıtin kesirli qyz emes pe? Ekeýi sonan netisti aý deımin. Anyq ne úshin ekenin de bilmeımin, áıteýir Nurlan Donbasqa keterinde arazdasyp ketti.

Bul arada aǵasyna inisin maqtap jaqsy atanaıyn degen oı Bólekbasta joq, kim surasa da aıtar shyndyǵy sol edi. Keıin bul sózinen opyq jeıtinin ol sezgen joq, bar shyndyqty jasyrmastan aıtyp saldy.

Al, Myrqal muny kerisinshe túsindi. Ol, Nurlandy memiń inim bolǵan soń ótirik maqtap, ózimdi arbap otyr dep oılady da «a», dostar, bildim syrlaryńdy. Meni jaýǵa satylyp ketken Nurlannyń aǵasy dep qarmaqqa ilgisi keletin Sáýle jalǵyz emes eken, endi bildim, bárin de bildim» dedi ishinen, biraq ol oıy alysqa barǵan joq, óz oıynan ózi qaıta jalt berdi. «Toqta... toqta, — dedi ózine ózi oı salyp, — shynynda, Gromov bastaǵan bir qupıa uıym bolyp, býlardyń bári sol uıymnyń múshesi bolýy da múmkin aý», — dedi ishinen.

Ol sondaı oılarmen az otyrdy da, Bólekbasty seziktilerdiń qataryna qosyp, qara tizimge jazyp qoıdy.

— Tak, tak... aıta ber! Sendermen Pavel Gromov, ıaǵnı Danılúk deıtin jigit oqypty ǵoı, ol da jaqsy adam ba edi?

— O, ol óte jaqsy jigit. Ol qazaqtardy janyndaı kóretin.

— Qazaqtardy emes, qazaqtyń shirigen jumyrtqalary bolar onyń janyndaı kóretini, — dep Myrqal yzaǵa shydaı almaı stoldy qoıyp jiberip edi, Bólekbastyń júregi zyrq etti. Myrqaldyń sońǵy sózine yzasy keldi me, joq álde Nurlan men Pavel jaıynda bir sýyq habar baryn endi sezine bastady ma, áıteýir Bólekbastyń óńi bop-boz bolyp, eki kózi jasaýrap ketti. Eger osy kezde Sáýle kelip esik ashpaǵanda, ol manadan bergi jasap otyrǵan jasandy minez, jalǵan qımylynan aırylyp qalýy múmkin edi, Sáýle keldi, Sáýlemen birge oı keldi. Oı kelgen soń júrek te ornyna tústi.

Myrqal Bólekbaspen sózi bitpese de, Sáýlege bara tur deı alǵan joq, qaıta:

— Kel, Sáýlesh, kel! — dep jyly shyraımen qarsy aldy.

Bolashaq kelini ekenin Myrqal bilmese de, Sáýle ony ishteı qaıyn aǵa tutyp, bul kúnge deıin oǵan qarsy qatty sóz aıtqan emes-ti, tipti synǵa salyp qınaǵan kúnniń ózinde de onyń atyn atamaı «aǵaı» bolmasa Myrzeke deı turyp myljalaıtyn. Bul ádeti ózine eskiliktiń kóleńkesindeı kórinip, endi sonan qutylǵysy kelgen be, joq álde Myrqaldyń Nurlan jaıynda jasyryn taratyp júrgen laqaby jaýlastyryp jibergen be, áıteýir Sáýleniń búgingi qabaǵy tym yzbarly. Esikten kirgennen Myrqaldan kóz almaı, qarsy aldyndaǵy toqal oryndyqqa otyra bere:

— Rýsak osynda ketti dep edi, kelgen joq pa? — dedi.

— Joq, onyń saǵan keregi ne? — dep Myrqal tiksine qaraı qaldy.

— Nurlandar jaıyndaǵy sýyq habardy taratýshy sol ekeni ras pa?

Bólekbas ot basyp alǵandaı yrshyp tústi:

— Sýyq habar! Ol ne habar?

Onyń suraýyna jaýap qatýshy bolǵan joq. Myrqal tereńnen tartyp aýyr bir kúrsindi de:

— Sen ony kimnen estiniń? — dedi.

— Aıtqanym beker bolmasa kimnen estigenimdi qaıtesiz.

Bólekbas Sáýle men Myrqalǵa kezek jaltaqtap, jany bezek qaqty.

— Aǵataılar aý, áketaılar aý, maǵan da aıtsańdarshy, bul ne? Nurlan nemisterdiń qolyna túsip qalǵan ba? Nemene bul? — dep edi.

— Qolǵa túsip eles arman ne? — dep Myrqal kúrsine tústi.

— Endi ne bolypty? — dedi Bólekbas elbelektep.

Myrqal oǵan jaýap bergen joq, manadan beri ózinen kóz almaı otyrǵan Sáýlege qarady.

— Myna fashıs degen tajaldardan men shoshıyp dedim, Sáýlesh. Meniń bir shesheden týǵan Nurlandaı baýyrymdy azdyra alǵan olar, tajaldyń tajaly eken. Men munan sony ǵana bildim.

Myrqal sony aıtqan kezde Bólekbas ózin qaıda qoıaryn bilmegendeı ushyp tura keldi de, qaıtadan sylq etip otyra ketti.

— Myrzeke! dedi ol daýsy shyqpaǵan soń qatty yshqynyp, — osy siz ne aıtyp otyrsyz? Óz inińiz Nurlan ba aıtyp otyrǵanyńyz, joq basqa ma?

— Oı, Bóleshim aı, basqa túgil ózim bolsam da, mundaı kúıinbes edim ǵoı. Elimizdiń úlken úmit kútip júrgen azamaty edi ǵoı ol. Sol ǵoı meni kúıindirip otyrǵan, sol azǵyn ǵoı, — dep eńsesin bir túsirip jiberdi de, qaıta kóterildi: — biraq meniń dushpandarym saýysqan bolyp shyqylyqtap, qarǵa bolyp qarqyldamasyn. İnisi úshin aǵasy kúımeıdi, ondaılardyń qańqý sózinen, qur dúmpýinen qaımyǵatyn qorqaq men emes, — dedi qatýlanyp.

Onyń munysy sasqan úırekshe keıin súngigendik edi. Sol jan dalbasasynyń ózi Sáýlege óte jıirkenishti kórindi. Ol yzaǵa shydaı almaı, kezere qalǵan juqa ernin sabyr tap degendeı bir tistep qaldy da:

— Myrqal aǵa, týys sizdiki, joldas bizdiki. Biraq azǵyndyq pen Nurlannyń arasy jer men kókteı emes pe edi, anyǵyna jetpesten jamanshylyqtyń jarshysy bolǵanyńyz qalaı? — dedi.

— Nurlandy azdy degen kisiniń ózi azǵyn, vot chto, bildińiz be? Sony sizge netip júrgen kisiniń ózin tekserý kerek. Tipti sizdeı úlken kisiniń Nurlandy bylaı deýi neleý. Onyń kim ekenin bilmeý neleý, bildińiz be? — dep Bólekbas qosarlana ketip edi, Myrqal yzaly kúlkimen myrs etip:

— Sender meni tas baýyr, sý júrek kóredi ekensińder aý. Joq, baýyrlarym, men aýzy kúıgen adammyn, aýzy kúıgen qashan da úrip ishedi, — dedi de tereze aldynan ótip bara jatqan shúıdeli bireýdi kórip tez ózgere qaldy. — Mine, Rýsaktyń ózi de keldi.

2

Rýsaktyń ózinen buryn aýyz úıden yńq-yńq etken dybysy keldi. Kóp keshikpeı aq ózi de kirip keldi. Ruqsat ta suraǵan joq. Jemsaýy tolǵan kúshigendeı taltańdaı basyp kelip Bólekbas pen Sáýlege qolyn usyna bere Myrqalǵa qarap:

— Qalaı, men sizderge bóget bolǵan joqpyn ba? — dedi.

— Joq, qaıta sizdi asyǵa kútýdemin, baıandama ázir, — dedi de Myrqal mańǵazdana qalyp tumsyǵyn kóterdi, — joldastar, sender bara turyńdar.

— Men sizdi izdep treske barǵan edim, — dedi Sáýle Rýsakqa ımene qarap, — bes mınýt ýaqytyńyzdy bólseńiz...

— Aldymen, memleket jumysyn bitirip tastaıyn, sonan keıin, pojalýısta, kishkene otyra turyńyzdar.

Jańa ǵana kúshigendeı kóringen Myrqal endi bódene bolyp jorǵalap ketti. Onyń bul qylyǵyna Sáýleniń yzalanǵany sondaı, Bólekbastyń jaramsaq minezderin túgel keshirip, ishinen «Myrqaldyń ornynda otyrsa Bólekbas ta ózin ózi bulaı qorlamas edi aý» degen sózdi de aıtyp salǵan edi, amal ne, ol úmiti zaıa ketti. Óıtkeni Rýsak syrt kıimin sheshe bastaǵan kezde Bólekbastyń qımylyna kóz ilesken joq, jylmań etip jetip bardy da Rýsaktyń batpaqpen battasyp sheshilmeı turǵan galrshyna jarmasa ketti. Ol Rýsaktyń «raqmet, ózim sheshemin ǵoı» degenine de, óziniń qolynyń bylǵanǵanyna da qaramastan galoshty sheship tastady.

— Tfý, — dedi Sáýle aqyryn jerge jıirkene túkirinip. Bólekbas ony estise de elegen joq, stol ústinen bir qaǵaz aldy da, qolynyń balshyǵyn súrte bastady.

Myrqal bul ekeýine ádeıi kórsetkisi kelgendeı baıandamasyn jumarlaı ustap úlken kók oramalmen maıly terdi jýan keńirdekten quldılata sypyra súrtip otyrǵan Rýsaktyń qasyna bardy.

— Anatolıı Pavlovıch, túski astyń mezgili bolyp qaldy ǵoı.

Rýsak basyn shaıqaıyn dep edi, kúbshekteı moıny ıkemge kelmedi. Zordyń kúshimen basyn bolar-bolmas qozǵady da:

— Raqmet, men sizdiń úıge esh ýaqytta barmaspyn, — dedi nyqtap turyp.

Sezikti adamnyń seskenip keletin ádeti ǵoı. «Nurlannyń kesiri álden tıdi aý, qurydym aý endi» degen oı sap ete tústi de:

— Nege, Anatolıı Pavlovıch, nege? Jazyǵym ne meniń? — dedi Myrqal ótirik kúlimsirep. Daýsy dirildeńkirep shyǵyp edi, ony sezdirmeý úshin bir-eki ret ótirik jótkirip te jiberdi. Biraq Rýsaktyń oıyndaǵysy múldem basqa eken. Ol murtynan kúlip, kózin syǵyraıta qarap:

— Sizderde bes barmaq deıtin bir tátti taǵam bar eken. Osy ýaqytqa deıin sony bir kórsetken joqsyz. Endi sizdiń úıge ne úshin baramyn? — dedi. Myrqaldyń qýanǵandyǵy sondaı:

— Ýh! — degenin ózi de sezgen joq, kenetten qarq etip kúlip jiberdi de, alaqanymen óziniń tizesin bir uryp, Rýsaktyń qolyn ustaı aldy. — Siz jeńdińiz, men jeńildim. Ol ras, meniń sizge erýlik beretin de jónim bar edi. Soǵystyń kesirinen keshiktirip aldym. Keshikpeı ol boryshty ótermin.

— Erýlik degen ne? — dedi Rýsak túsinbegen túr kórsetip.

— Ol siz sıaqty syrttan kelgen qurmetti adamǵa kórsetiletin qurmet. Mysaly siz sıaqty qadirli adam, men turǵan jerge kóship kelse, men bir qoıdy soıamyn, onyń etin tegis asamyn, qymyz bolsa qymyz, qymyz bolmasa araqty kóp qyp alamyn. Sonsoń sizdi qonaqqa shaqyramyn. Mine, erýlik degen osy.

— Joldastar, bir kisi úshine bir qoı soıylatyny ras pa? — dedi Rýsak, Sáýle men Bólekbasqa qarap.

Bólekbastyń rastaǵysy kelip edi, Sáýleden qaımyqty da úndegen joq. Al, Sáýleniń Myrqaldy bir maltyqtyrǵysy kelip:

— Ol ras, biraq Myrqal aǵaı sizge elimizdiń saltyn túgel aıtqan joq.

— Taǵy qandaı salty bar?

— Mysaly, Myrqal aǵaı sizdi shaqyra qalsa, ózińizdi ǵana emes, jaqyn juraǵattaryńyzdy, dos-jarandaryńyzdy túgel shaqyrady.

Sáýleniń bul qylyǵy Myrqaldyń yzasyn keltirdi. Yzadan ǵana týatyn nazaly sózder kómeıine keptelip tur, biraq aıta alatyn emes. Tipti «shyraǵym aý, men biletin eldiń ondaı salty joq edi ǵoı» degisi kelip edi, ony da aıta alǵan joq.

— Bularyńyz tamasha eken. Bul sizdiń eldiń ejelgi salty ma, joq álde osy soǵys kezinde kóship kelgender úshin shyǵarǵan kómekterińiz be? dep Rýsak áli tańdanyp otyr.

— Bul elimizdiń ejelgi salty edi, soǵys sol saltymyzdy da azaıtyp barady. Meniń sizge erýlikti osy ýaqytqa deıin bere almaýym da sol soǵystyń kesiri ǵoı.

— Joq, soǵys dep eldiń mundaı jaqsy saltyn joıýǵa bolmaıdy. Men muny qalaı da kórýim kerek. Jaraıdy, ony keıin kóre jatarmyz. Jumystaryńyzdy isteı berińizder, — dep Rýsak baıandamany oqýǵa kiristi de, Myrqal qýana túregeldi.

Osy kezde Sáýle qasyndaǵy Bólekbasqa Abaıdyń:

«Kúshtilerim sóz aıtsa,

Bas ızeımin shybyndap.

Álsizdiń sózin salǵyrtsyp,

Shala uǵamyn qyryndap», —

degen óleńin jazyp ustata salǵan edi, ol ishinen oqyp shyqty da, ózine ıe bola almaıtyn ádetimen keńkildeı jóneldi.

Myrqal ornyna otyra bere otty kózimen qadalyp:

— «Qatynnyń qary, erkektiń qory kúlegesh» degen osy eken aý. Nemenege máz bolyp jyrqyldap otyrsyń? — dep ashý shaqyra bastap edi.

— Oıbaı, Myrzeke aý, kúlmeı ólemiz be? Jańa ózińiz tipti b.izden buryn aq kúlip edińiz ǵoı, — dedi Bólekbas kúlkisin tıa almaı bojyrata sóılep.

Myrqal shyndap qyssa Bólekbasqa senim joq, shynyn aıtyp, qolyndaǵy óleńdi Myrqaldyń aldyna tastaı salýy múmkin. Sáýle sony oılap qysyldy da, amalsyzdan araǵa kılikti.

— Oıyndy qoıyńyzdarshy, ana kisiden jańaǵy jaıdy suraıyq, — dep ol Rýsakqa qaraı buryla berip edi, ol óziniń osyndaı jerde jatqanyna yzalandy ma, bir túrli aıanyshty daýyspen:

— Eh, soǵys... soǵys... — dedi.

— Apyr aı, Anatolıı Pavlovıch, úıge baryp jatsańyz edi.

— Raqmet, dostym, raqmet! Qaıda jatsań, onda jataıyn, maǵan endi bári bir. Nemister quryǵansha dem ala alatyn emespin men, — dedi de basyn kóterip aldy. — Meniń radıo tyńdaýǵa da mursham bolǵan joq, búgin ne habar bar, sony aıtyńyzdarshy.

— Habar onsha jaqsy emes. Nemister Moskvaǵa júz kılometr qalǵan kórinedi.

— Ne deısiz? Moskvaǵa júz kılometr qalǵan! Kim, kim aıtty ony sizge? — dep, Rýsak qasyna barǵan Myrqaldan ustaı tura kelip edi, Myrqal onyń salmaqty denesin kótere almaı, etpetinen túse jazdap baryp qaldy da,sasqannan:

— Radıodan, radıodan, — dedi bir sózin qaıtalap. — Ol jaıynda arnaýly buıryq ta bar kórinedi.

Rýsaktyń úreıi ushyp, kózi sharasynan shyǵyp ketti. Myrqalǵa oılana qarap az turdy da:

— Bul bir sumdyq eken. Onda nemisterdiń Moskvaǵa jetkeni ǵoı. Úkimet basshylary qaıda eken bul? Áli Moskvada ma eken, á? Ol týraly radıońyz eshteńe aıtqan joq pa? — dedi daýsy dirildep.

— Joq, ol jaıynda eshteńe estı almadym.

— Men estidim, — dedi Sáýle, — Úkimet basshylary Moskvada, Kremlde. Endeshe, nemisterdi Moskvaǵa jetedi degen bos sóz, nemister Moskvaǵa jetpeıdi.

— Janym ákelshi, qolyńdy sol úshin, — dep Rýsak baryp Sáýleniń qolyn ustaı aldy. — Eger osy aıtqanyn kelse, myna altyn saǵatymdy syıladym saǵan.

— Oǵan sene berińiz. Al men sizden altyn saǵattan keri bir arzan nárse suraǵaly otyrmyn, — dedi Sáýle kúlimsireı qarap.

— Qazir me?

— Qazir.

Rýsak óz boıyna ózi oılana qarap shyqty da:

— Munan basqa saǵan laıyqty ne bar? — dedi.

— Bar. Biraq ony bizdiń birimiz aıtpasaq ózińiz taba almaısyz.

— Á, ony men bildim, men bildim, Anatolıı Pavlovıch! Moskvaǵa tóngen qater sizdi silkindirip jiberdi bilem, endi jata almassyz, — dep Myrqal Sáýleniń tilegin aıtýdy oılaǵan edi, Rýsak ony ańǵarmaı:

— Endi eshkim de jata almas, jıylysyńyzdy tezirek shaqyryńyz, — dedi.

— Safonov joldas shahtyǵa túsip ketken edi, sol kisi kelsin. Jáne gorkomnan keletinder kelsin. Al, myna balanyń sizge qoıatyn bir tilegi bar, oǵan ne deısiz?

— Mine, men ázirmin.

— Ázir bolsańyz, osy otyrǵannyń ekeýi de keshegi ózińiz aıtqan eki adamnyń shákirttes dostary.

— Eki adamyńyz kim? Álgi sizdiń inińiz ben Pavel Gromovtyń ba?

— Iá, sol ekeýi.

— Onda ǵafý etińiz, sózińizge kishkene túzetý kirgizeıin. Eki adam demeı, eki azǵyn deńiz.

— Men de sizdiń sózińizge túzetý kirgizeıin, inińiz degen sózdi siz de aıtpańyz, — dedi Myrqal surlanyp.

— Kelistim, endi ony qaıt deısizder?

— Olardyń jaýǵa satylyp ketkenine bul joldastardyń sengileri kelmeıdi. Siz aıtyp kelgen habardyń barlyǵyn jalǵan, jala deıdi, tak, solaı ǵoı, joldastar.

— Solaı, — dedi Sáýle Rýsakqa. — Sizdiń olardy jaýǵa satylǵan azǵyn deýge dálelińiz qandaı? Kózińiz kórdi me, áldekimderdiń alyp qashty ósegi me?

Rýsak oǵan tesile qarap az otyrdy da:

— Sizge ony bilý ne úshin qajet boldy? Aldymen siz maǵan sony aıtyńyz, — dedi.

— Bul suraý ózińizge bolmasa bizge túsiniksiz, — dedi Sáýle sýyq túrde jymıyp, — eldiń eldik namysyna tıetin mundaı jarany eskermesem — ol eldiń qyzy bolǵanym qaısy?

Rýsak alǵashqy sózdi úreı bar kúdigimen aıtqan edi, Sáýleniń sózi ol kúdikti julyp tastady. Biraq nege ekeni belgisiz, onyń jańaǵy bir kezde jylmıa qalǵan óńi qaıtadan surlanyp ketti.

— Siz olardyń ekeýine de senimdi me edińiz?

— Iá, ekeýine de senimdimin. Osy sózim úshin Erteń jaza tartyp, japa shegetinimdi bile tura aıtyp otyrmyn, oǵan da oı jibergeısiz.

— Mundaı ójettik sizge ne úshin qajet boldy?

— Qandaı jaza tartsam da aqıqatty jasyrǵym kelmeıdi.

— Men sizdiń búgingi sózińiz úshin erteń qandaı jaza tartatynyńyzdy aıta almaımyn, — dedi Rýsak ár sózin salmaqtaı sóılep. — Eger bilgińiz kelse, olardyń kim ekenin aıtyp bere alamyn.

— Ótinemin tek anyǵyn ǵana, kózińiz jetken shyndyǵyn ǵana aıtyńyz.

Rýsak aıtar sózin saılap alǵysy kelgendeı sál oılanyp aldy da, taqyr basyn bir sıpap tastap, sóıleı jóneldi. Ol sonaý surapyl kúni ózderi Donbasty jaý qolyna tastap, kórgenderin túgel aıtyp shyqty. Ol tipti shahtanyń janynda Veneramen qalaı qaǵysyp, onyń Nurlandy «bir kórpeniń astynda jatatyn jigit» degen eges sózin de jasyrǵan joq. Eń aqyrynda óziniń ol ekeýine qol jumsaýǵa deıin barǵanyna deıin jasyrmastan aıtyp boldy da, qos alaqandaı sómkesinen bir japyraq qaǵazdy sýyryp aldy:

— Meniń óz kózimmen kórip, óz qulaǵymmen estigenderim osylar. Al menen keıin qashyp kelgenderdiń ákelgen aıǵaǵy mynandaı.

— Bul ne?

— Bul solarǵa qarsy jazylǵan lıstovka, bul Otan atynan aıtylǵan úkim!

Sáýle umtylyp kelip ol usynǵan lıstovkany ala sala qarap jiberip ishinen oqyp shyqty da, teńselip baryp otyra ketti. Onymen birge Myrqaldyń da úmiti úzilip tústi. Óıtkeni, ol Sáýleniń «azǵyndyq pen Nurlannyń arasy jermen kókteı» degen manaǵy bir sózinen keıin tar keýdesi tátti úmitke toly edi, endi qulazyp, qurap sala berdi. Al, Bólekbastyń hali onan da múshkil. Ol tili baılanyp ún qata almaı óziniń júregimen ǵana alysyp otyr. Tipti jaqtyrmaǵan kisisin ishinen sybaıtyn ádetin de isteı alǵan joq, moınyna sý ketkendeı sólmireıip ketipti. Aǵat sóılep, aı boıy ókinetin onyń da ádeti edi. Sol aýrýy taǵy ustady. Óz sózine ózi ókinip, ózin-ózi anda-sanda bir sybap qoıyp:

«Áı, aqylym aı, tym shabansyn aý, qurǵyr, shabansyń aý. Seniń der kezinde basqa kelip sorly Bólekbasty eldiń mazaǵynan arashalap alǵanyńdy bir kórmeı-aq kettim aý ómirden. Kórpebaıdyń kók molasyndaı kórkinen basqa túgi joq, osyǵan búgin nege keldim eken? Al, kelýin keleıin, túk bilmeımin dep otyra bermeı, Nurlandy maqtap nem bar edi? Jańaǵy sózimniń bárin ǵoı Myrzekeń jazyp aldy. Endi ony qalaı tanarmyn? Áı, ańǵal basym aı, ash búgelekteı kóringenge soqtyǵasyń aý», — dep ol ishinen ózine-ózi keıip te, ókinip te, týysy sondaı jat Myrqaldan úrkip te otyr. Onyń endi tez ketkisi kelip, súıretile túre kelip:

— Myrzeke, basym qatty aýyryp otyr, ruqsat etesiz be? — dep edi, Myrqal onyń oıyn sezip qaldy da:

— Múmkin, sen endi men basqaratyn shahtadan múldem ketersiń, — dedi yzbar shasha sóılep.

Onyń «ketersiń» degen sózi Bólekbasqa «ketirem, kózińdi joıamyn» degendeı sezildi, sondyqtan ol baılaýly qoıandaı baqyraıyp, «jo-jo-joq» degennen basqa eshteńe aıta almaı qaıtadan otyra ketti de sasqanynan:

— Netpeseńiz, a, nanbasańyz myna Sáýleshten surańyz, mende ondaı pıǵyl esh ýaqytta bolǵan emes, ollahı ras aıtamyn, netińiz maǵan, — dedi qalbalaqtap.

Sáýleniń barlyq oıy sonaý ajal surapylynyń arjaǵymda edi, sondyqtan ol Bólekbas pen Myrqaldyń sózin estigen joq. Óz júregin ǵana tyńdap, sonymen ǵana syrlasty da Myrqalǵa qarady. Oǵan áldene aıtqysy kelip edi, Rýsak kıip ketti.

— Baıandamańyz óte aqyldy jazylǵan, — dedi ol erine sóılep, — tek, qyraǵylyq aıtylǵan jerde inińizdiń Donbastaǵy qylyǵyn jasyrmaı aıta ketkenińiz jón bolar.

Ne oıǵa bekingeni belgisiz, Myrqal úndegen joq. Eger de ol Rýsaktyń osy sózine de bas ıip anyǵyna jetpesten Nurlandy qaralaıtyn bolsa, Sáýleniń Myrqalǵa aıtar qatal úkimi ázir edi. Onyń baǵyna qaraı, Safonov kirip keldi de, barlyǵynyń da oıyn bólip jiberdi.

Safonovtyń shahtadan shyqqan beti eken. Qolyndaǵy fonaryn joǵary kóterip:

— Amandasqan túrimiz osy bolsyn, — dep dıvanda jantaıyp jatqan Rýsaktan kóz almastan Myrqaldyń qasyna otyra bere aqyryn kúńk etti. — Bul kim?

— Rýsak degen dáýimiz osy, — dedi Myrqal sybyrlap, — bizdiń obkom búrosynda jasaıtyn baıandamamyzdy daıyndasýǵa kelipti.

— Baıandamańyz bitken be edi?

— Ol bitkeli qashan!

— Keshegi qalpy bolsa shıki edi ǵoı.

— Senen úlkender de oqydy, biraq shıki degen sózdi senen basqadan estı almadym. Tipti «óte aqyldy jazylǵan» dep maqtaǵan basshy joldastar da bar.

— Eger baıandamańyz keshegi men oqyǵan qalpynda bolsa, ony maqtaǵanyna shágim bar.

— Siz partorg Safonov bolarsyz, á? — dedi Rýsak basyn kóterip.

— Qatelesken joqsyz.

— Sizshe baıandamanyń shıkiligi nede?

— Shahtany olqylyqtan shyǵarýdyń joly belgilenbegen, aıta almaǵan negizgi kemshilgi sol.

— Sizshe onyń joly qandaı?

— Bizdiń oıymyzsha, shahtany olqylyqtan shyǵarýdyń tórt túrli joly bar.

— Onyń biri — Sáýle aıtyp júrgen áıelder brıgadasyn uıymdastyrý ma? — dedi Myrqal Safonovtyń sózin bólip.

— Iá, sol.

— Onda aýzyńdy aýyrtpa.

— Nege?

— Siz jańa kelgen adamsyz, tak, sondyqtan jaǵdaıdy jaqsy bilmeısiz. Bizdiń áıelderdiń nemenege myqty ekenin jaqsy bilemiz, tak. Mysaly, osydan eki aı buryn tańdap turyp elý áıeldi shahtaǵa salǵan edik, qazir bireýi de joq. Jer astynyń jumysyna jaramaı bári de ketip qaldy.

— Árıne, qaza bilmegen adam kómirdi kúl etedi, — dep Sáýle sózben qaǵytyp edi,

Myrqal ony kózimen bir atty da:

— Esterińizde bolsyn, — dedi Rýsak pen Safonovqa kezek qarap, — bizdiń qazaqtyń áıelderi túgili, erkekteri de buryn jer astynyń jumysyn istep kórgen emes. Sondyqtan qazaq áıelderiniń mundaı aýyr jumysqa jaramaýy zańdy.

Myrqaldyń osy sózi úlken oı salǵandaı Rýsak Safonovqa shalqaıa qarap:

— Kórdińiz be, joldas sekretar, ár eldiń ózine tán osyndaı qasıeti bolatynyn bilgenimiz jón, — degisi kelip edi, Sáýle kıip ketti.

— Aǵaı, qashan da bolsyn, óz qabiletimizge qaraı sóıleıik te. Halqymyzdyń oıymyz jetpeıtin bıik qasıetin sozben kirlep qaıtemiz. Eger aıtatyn bolsaq, ádilin nege aıtpaımyz? Erlikti súıý, eńbekti súıý, súıgenine jetý, jete almasa sol jolda qurban bolý elimizdiń ejelgi dástúri emes pe edi? Bizder óz usynysymyzdy obkomnyń aldyna ózimiz aq qoıamyz. Ol úshin eldiń eldigine til tıgizbeı-aq, qoıǵanyńyz jón bolmas pa?

Myrqal yzalanǵannan ne derin bilmeı, qolyndaǵy qaǵazdy birese olaı, birese bulaı laqtyrdy.

— Sender álden meni shaýjaıdan alaıyn degen ekensińder. Joq, ol bola qoımas. Jylannyń úsh kesse de kesirtke qurly qaýqary bar, ol esinde bolsyn, Sáýle!

— Myrqal aǵa! Jalynamyn, dostyqty jaýlyq kórmeńiz.

Sáýle bul sózdi eljireı egile aıtyp edi, Myrqaldyń topsasy lezde bosaı qaldy. Ol buryn ózinen tómengilerdiń aldynda eshbir jasqanbaıtyn, aıtaryn ashyq aıtyp qalatyn urt edi, Nurlan jaıynda jat habardan seskene me qalaı, tasyrqaǵan at sekildi búgin tym jıi kibirtiktep otyr.

— Aıtqan keńesterińe raqmet, ony erteń búro múshelerine aıtyp kórermin, — dedi de kenet ózgere qalyp qaıtadan qatýlanyp aldy. — Men ózgeniń aqylymen bastyq bolǵannan góri, óz aqylymmen orynbasar bolǵandy artyq kóremin. Sol esterińde bolsyn.

Ol sony aıtty da, stol ústindegi qaǵazdaryn jıystyryp, ketýge yńǵaılana bastady.

3

Arada úsh kún ótti. Myrqaldyń obkom búrosynda tyńdalatyn baıandamasy keıinge qalypty. Sol úshin Myrqal qýanyshty. Sol úshin ol: «Qorǵanym, Abzalym! Sen obkomnyń ekinshi sekretary bolmasań men endigi júndelgen taýyqtaı bolatyn edim ǵoı, kóp jasa, baýyrym», — dep ishinen Abzalǵa saǵat saıyn alǵys aıtýda.

Sol qýanyshtyń ústinde oılap otyrǵany qıanat ekenin bilmesten Mıron Pavlovıchpen aıqasýǵa ázirlenip, burnaǵy kúngi eki sózdi áli jattap otyr.

— «Djepprı... Djepprı...» «Sıderenko...» kerek kezinde aýzyma túspeı qal, sonda bolsyn. «Djepprı», — dep aýzy jybyr-jybyr etedi. Ol óziniń shalajansar nesheý oıyn osylaı qybyrlatyp otyrǵan kezde Mıron Pavlovıch kirip keldi.

Myrqal ony kóre sala qaırattanyp alyp:

— Qalaı, qart, shahtamyzdaǵy eń sulý, eń oqymysty qyzymyzdyń úıine ornalastyńyz, halyńyz jaqsy bolar, á? — dedi ótirik kúlimdep.

— Hal qaıdan jaqsy bolsyn, týǵan Donbass jaýdyń tabanynda jatsa, Donbassty joqtatpaımyz deıtin bizder kómirdi kóp berýdiń ornyna az berip, qyzyl týdan aırylyp otyrsaq... — dep Mıron Pavlovıch tereńnen tolǵaı bastap edi.

— Iá, ýranymyz jaman emes, biraq oıymyzben birge isimiz aljasyp jatyr, — dep Myrqal onyń sózin bóligi jiberdi. — Sondyqtan da biz týdan aırylyp masqara bolyp otyrmyz. Esińizde bolsyn, alǵyr oı, ónimdi eńbeksiz ýranymyz qansha jaqsy bolsa da alysqa bara almaımyz.

Mıron Pavlovıch onyń betine oılana qarap:

— Oǵan men de túsinetin sekildimin, — dep edi.

— Túsiner bolsańyz, kelgenińizge eki aı boldy, ne istedińiz? — dep Myrqal múldem aıqaılap ketti. — Soǵys kezinde eki aı emes, eki saǵat ta kóp ýaqyt, tak. Tipti, sizdiń osy istep júrgen isińizdiń ózi... no ladno... ol jóninde keıin sóılesermiz, aldymen kelgen sharýańyzdy aıtyńyz.

— Meniń aıtarym taǵy da kombaın jaıly, — dep Mıron Pavlovıch qolyndaǵy papkasyn asha bastady. Qaraǵandyda turyp Donbass dep soqqan júrek maǵan uıqy berer emes. Jumysshylardyń kúnnen-kúnge azaıyn bara jatqanyn kórip, zaboıǵa barǵan saıyn bir jylap qaıtamyn.

— Toq eterin aıtyńyz, tok eterin, — dedi Myrqal, stoldy toqyldatyp.

— Tyńdańyz! Keshe keshke osyndaǵy ınjener, tenıkterdiń májilisi boldy, sol májilistiń tapsyrýy boıynsha sizge keldim.

Myrqaldyń eki urty birdeı oınaqshyp ketti.

— Taǵy da kombaın jaıy ma? — degen daýsy da zildirek shyqty. Biraq Mıron Pavlovıch onyń, zilinen ses kóngen joq.

— Iá, taǵy da kombaınnyń jaıy! — dedi ár sózin nyǵarlaı sóılep.

— Onda maǵan nesine kelesiz? Men aıtarymdy munan bes kún buryn aıtqan joq pa edim?

— Aıttyńyz. Bar degen tresińizge de bardym. Bastaǵy Moskvaǵa ketken eken, al, Rýsagyńyzben túsinise almadym.

— Nege?

— Ol ómir tarıhymdy surap aldy da, eshqandaı ınstıtýt bitirmegenimdi estigennen keıin tikesinen tike: «Bul siz túgil akademıkterdiń de qolynan kelmeı júrgen jumys, qolyńyzdan kelmeıtin iske áýre bolmańyz», — degeni.

— Shynymdy aıtaıyn, sizdiń osynyńyzǵa men de túsinip júrgenim joq. Egin kombaıny bolsa, bir sári, dál myna kómir kombaıny degenińiz tipti mıyma da kirmeıdi. Jalǵyz meniń ǵana emes, menen on ese bilimdi adamdardyń da mıyna kirgen joq. Men sizdiń proektińizdi ózimniń bas ınjenerim bastaǵan komısıanyń zertteýine bergen edim, olardyń da mıyna kirmepti.

— Qalaısha?

— Ǵafý etińiz, sizge bir suraý: siz muny qashannan beri oılanǵan edińiz?

— Az oılanǵanym joq, kemi bes jyl.

— Aha, onda taǵy bir suraý berýge ruqsat etińiz. Qalaısha siz muny bul ýaqytqa deıin jaryqqa shyǵarmadyńyz? Qalaısha siz muny Donbassta qolǵa almaı, munda kelgennen keıin qolǵa aldyńyz? Álde Donbasstyń kúshi jetpedi me?

— Donbasstyń kúshi jetetin edi, soǵys bastalyp ketti de, ýaqyt jetpedi, biz úlgire almadyq

— Al, soǵystan buryn?

— Siz tergeýshige laıyq ekensiz. Mundaı nárseni jete zerttemesten, qolǵa alýdyń kereksiz ekenin biletin bolarsyz...

— Tergeýshi bolmasaq ta, mundaı qaýipti nárseni ushqary qaraýǵa qaqymyz joq. Tek, soǵys ýaqyty árbir sovet adamynan osyny talap etedi.

— Nendeı qaýip?

Jasyrarym joq, birinshiden, bizdiń úlken mamandarymyzdyń kópten beri qolǵa alsa da sheshe almaǵan mundaı máselesin sheshý sizdiń qolyńyzdan kelmeıdi. Sondyqtan, dál qazir munyń jasalyp shyǵýyna men ózim senbeımin, tak. Ekinshiden, buǵan kóp qarajat, kóp materıal, kóp ýaqyt kerek. Eń aldymen, birneshe ınjener tehnıkter kerek. Ondaı mol múmkindikti men bul soǵystan kóre almaı otyrmyn, tak. Úshinshiden, bul jasalynyp shyqqan kúnniń ózinde bizder úshin paıdasyz.

— Paıdasyz? Qalaısha?

— Siz jańa kelgen adam bolǵandyqtan áli tanys emessiz, mundaǵy kómirdiń plasy alýan túrli, tak. Bireýi juqa, bireýi qalyń... Tipti bir plasyń ózi alýan túrli, keı jeri qatty, keı jeri jumsaq. Munyń árqaısysyna ár túrli mashına jasaı almaımyz ǵoı, tak. Onyń ústine burynǵy jasalǵan kombaınge engizgen ózgeristerińiz kóńilge qonbaıdy. Osy aıtylǵan kúdikter kóńilde túri anda, men sizdiń bul ıdeıańyzǵa sene almaımyn, ǵafý etińiz.

— Boldyńyz ba?

— Boldym.

— Bolsańyz men de bir suraý bereıin.

Dál munyń sozatyn túgi de joq, toq eterin ǵana aıtyńyz.

— Siz burynǵy jasalyp, jaramaı qalǵan kombaındardyń jaıyn, ásirese, olardyń kómir plasyna qaraı ózgerilip otyratyndaı etip jasalmaǵanyn bilmeıtin sıaqtysyz. Ony bilmesten buǵan úkim aıtýyńyz qalaı?

— Men be burynǵy jaramaı qalǵan kombaınnyń jaıyn bilmeıtin?! Ha-ha-ha! Siz meni túk bilmeıtin sorly kóredi ekensiz aý, — dedi Myrqal kóp biletindigin kórsetetin kezge jetkenine qýana kúlimdep. — Ǵafý etińiz, men ózimizdiń tól kombaındarymyz bylaı tursyn, Amerıkanyń «Djepprı» atty kombaınyn da jaqsy bilemin. Tipti onyń bizdiń shahtalar úshin ne sebepten kereksiz bolyp shyqqanyn da jaqsy bilemin. Sizdiń ol mashınalardyń jaıyn jete zerttegenińiz jón.

— Men bárin de zerttedim aý deımin. Amerıka mashınasynyń bizdiń shahtalarǵa ne sebepten jaramaıtynyn menen burynǵy Sıdereıko, Bogdanovtar da zerttegen. Siz ony baıqamaı otyrsyz. Sóz joq, biz muny jasap shyǵaryp, Erteń, adam balasyn aýyr beınetten qutqaramyz. Oǵan senińiz.

Sáýle esikti ashyp:

— Ruqsat pa eken! — dep edi, Myrqal tunjyraı qaldy da, Mıron Pavlovıch onyń kelgenine qýanyp jadyraı tústi.

— Kel, qyzym, kel! — dedi.

— Basqa aıtar sáýegeıligińiz joq bolsa, altyn ýaqytty ketirmeńiz, — dep Myrqal sóıleı tura keldi. — Burnaǵy kúni myna qaryndas ta eki saǵat boıy jumysty toqtatyp qoıǵan. Bul sovet adamdarynyń qylyǵy emes.

Sáýle sabyrly salmaqpen jaqyndap keldi de:

— Men ne jumyspen ketkenimdi aıtqan syqyldy edim ǵoı, — dedi.

— Sender soǵys kezinde sondaı paıdasyz jumysty nege qoımaısyńdar osy?

— Ol paıdasyz emes, aǵaı. Bul kombaınnyń búginge de, erteńge de paıdasy bar.

— Sender kóz aldaǵylaryńdy kóre almaı júrip, erteńgi kúnde, tipti odan da arǵy

bolashaqta ıeleriń bar osy. Kórpeni boılaryńa shaqtap jamylý kerek emes pe?

— Boıǵa shaqtap jamylǵan kórpeńiz mynandaı uıatqa qalý bolsa, ondaı kórpeden kebinge oranǵannyń ózi jaqsy.

Myrqaldyń aınalasy ájimmen qursaýlanǵan kishkentaı kózi sharasynan shyǵa shatynap ketti. Biraq Sáýleniń oqtaı qadalǵan otty kózinen qaımyǵa qarap, ne derin bilmeı turyp qaldy.

Osy kezde kúrekterin saldyrlata kirip kelgen úsh jumysshy onyń oıyn bólip jiberdi. Úsheýiniń de shahtadan jańa shyqqan betteri eken, kúıeden kózderi ǵana jyltyrap tur. Kómirdiń kúıesi qansha búrkegenmen Myrqal óziniń ákesi Taımandy tanı ketti:

— Áke, men qazir bos emespin, bara turyńyzdar, — dep ol ádettegisindeı tumsyǵyn kótere berip edi:

— Eı, balam, óz tumsyǵyńnan basqa kótereriń qaldy ma sirá, — dep Taıman jaqyndaı tústi. — Májilisińde meniń jumysym joq. Myna sıaqty jańa kelgenderge jumysty úıretý kerek, maman ǵyp shyǵarý kerek dep jıylys saıyn óńeshteısiń kelip, ýádeni beresiń kelip, sońynan óz ýádeńdi óziń umytasyń, bul ne? Bularǵa jumys kıim, jatatyn oryn beresiń be bul, joq pa? Kolhozynan kıip kelgen kıimderi jyrtylyp boldy, qylyshyn súıetip qystyń kele jatqany mynaý, bul ne? Bizdiń qaı jumysshy osyndaı halde júrgen edi? Úlkenin, bar, kishiń bar, qane aıtyńdarshy bireýiń? Birdeńe dese kináni soǵysqa aýdara salasyń, basqa shahtalarda nege bulaı emes? Soǵysyp jatqan jalǵyz osy bizdiń shahta ma?

— Sabyr etshi, áke, meni synaıtyn synshylar sensiz de az emes, — dep Myrqal báseńsıin dep edi, Taıman onan saıyn órshelenip ketti.

— Óı, búıtip ákelegeniń qurysyn, búıtkenshe ákeńdi kómseń eken, — dedi de art jaǵynda turǵan Sheker men Saıranǵa qarady: — Sen ekeýiń ana túregelip turǵan bastyqtyń eteginen aırylmańdar? Qashan kıim beredi, sonda ǵana jumysqa túsińder, oǵan deıin men senderdi jumysqa jibermeımin. Jetti endi, senderdi aldap sulaýym.

Taımannyń sony aıtýy muń eken, jańa ǵana kelip Myrqaldyń qulaǵyna áldeneni sybyrlap turǵan Bólekbastyń kózi ejireıip ketti. Ol stoldy uramyn dep qolyn da aýyrtyp aldy. Biraq, Taımannyń Myrqaldyń, ákesi ekeni tez esine túse ketti de, óz denesin ózi erkin bıleı almaı júregi zýyldap, býyny dirildegen kúıi Taımanǵa jaqyndady.

— Áketaı, kóketaı! Sizder bara turyńyzdar! Bulardy ornalastyrý siz ekeýmizdiń de qolymyzdan keledi; Bárin de búgin ózim beremin. Bara berińiz, — dep ol óziniń uıatyn osylaı jýyp-shaımaq bolyp edi, Taıman qolyn bir sermep:

— Áı, shyraǵym, óziń jete almaı júrip sen kimdi jetkizbeksiń? — dedi de Myrqalǵa qaraı burylyp, — baqyr meıliń, shaqyr meıliń, men myna ekeýin ózimizdiń úıge jatqyzamyn. Aıtpadyń deme! Al, balalar, jatar oryn, isher as úshin endi alan, bolmańdar, men ne bolsam sol bolasyńdar! Tek jumys kıimin almaı kelmeńder! — dedi de Myrqalǵa jaqyndady. — Qashan aıttyń deme, balam. Eger osylar sekildi jańa kelgenderdiń jas kúshin jumsaı bilmeseń týdan aırylýyń — az, qaltańdaǵy bıletińnen de aırylasyń, oılan!

Ol sony aıtyp stoldy bir urdy da, shyǵyp ketti. Onyń sońynan Bólekbas ta jóneldi. Ákeniń asyl sózi Myrqaldyń qasań tartqan qulaǵyna darymapty. Sondyqtan ol sholaq tumsyǵyn aspanǵa kóterip aldy da:

— Eı, qalǵan kúnimiz senderge qarap turyńdar, bar! — dedi Saıranǵa zekı sóılep.

— Brıgadırimizdiń buıryǵyn oryndamaı maspyz, — dep Saıran dıvanǵa jantaıa bastap edi, Myrqal burynǵydan da beter doldana tústi. Biraq, aıǵaı salýdy ózine laıyq kórmeı, ózin-ózi tejep:

— Balalar, sender aýyldaǵy aqymaqtyqtaryńdy munda istemeńder, olaryń jaramaıdy, — dep ózinshe maıdalap kórip edi:

— Al, sizdiń eski aýyldyń aqsaqalyna uqsaýyńyz da jaramaıdy, — dedi Saıran da taısalmastan.

Myrqal onan ońaı qutylmaıtynyn sózdi de:

— Eı, bala, ózińe ne kerek? — dedi, ne derin bilmeı uıala kúlimsirep. — Kıimdi birdeme etermiz, bara tursańshy.

— Meniń kıimnen basqa da aıtar aryzym bar, — dedi Saıran Myrqalǵa jaqyndap. — Men bıyl toǵyzynshy klasty bitirgenmin. Myna qyz onynshy klasty bitiripti. Toǵyz jyl oqyp toqymdaı kúrekti kóterip júretin jaıym joq, bizge kúrek emes, sonaý kómir shabatyn mashınanyń ózin berińizder.

Myrqal onyń betine tandana qaraı qaldy.

— Ony qalaı júrgizbeksińder?

— Úıretińizder, oqytyńyzdar, sonsoń júrgizemiz.

Myrqal onyń bas-aıaǵyna kóz júgirtip:

— Tak, tak. Óziń adam bolǵaly tur ekensiń, á! — dep edi, Saıran myrs etip:

— Nemene, men qazir adam emespin be? — dedi.

— Joq, unap turǵanyńdy aıtamyn.

— Árıne, unaımyn. Qazir sıqym ketip tur ǵoı, áıtpese buryn myna Sheker syqyldy talaı qyzdar unatatyn.

— Saıran! Ázildiń orny bul emes, — dep Sáýle ony arqadan qaqty da, Myrqalǵa qarady, — Ataı ekeýimiz bul ekeýin sóz úıimizge alatyn boldyq siz tym bolmasa jumys kıimin tezirek taýyp berseńiz eken.

— Tak, tak. Jumysshy joq bolsa kómir bere almaımyz, kóp bolsa úı men kıim bere almaımyz, pále boldy aý ábden. Bir jóni bolar, sen ekeýin aýyzǵy úıge bara turyńdar.

— Men sizge bir nárse aıttym aý deımin, — dedi Saıran.

— Ony keıin kórermiz.

— Jumysty jaqsy isteseń bári de tabylady, bara berińder, — dedi de, Sáýle bir japyraq qaǵazdy Shekerge usyndy. — Sińlim, myna qaǵazdy al da bizdiń úıge bar. Adresi mynaý.

Ol sony aıtyp Shekerdi esikke deıin shyǵaryp salyp edi, nendeı oıǵa bekingenin kim bilsin, onyń sońynan Saıran da jóneldi.

Myrqal ákesi túsirip ketken eńsesin qaıta kóterip qomaqtanyp aldy da:

— Qane, altyn ýaqytty bosqa ketirmeı jumystaryńdy bitirińder de, ketińder, — dedi, Sáýle men áldeneshe oılana jazyp otyrǵan Mıron Pavlovıchke kezek qarap.

Mıron Pavlovıch onyń sózin tyńdaǵan joq, jazǵandaryn ishinen taǵy bir oqyp shyqty da, Myrqalǵa usyndy.

— Qurmettim, sizden endi basqa tilek tilemeı-aq qoıaıyn, myna qyzym ekeýimizdi qyzmetten ýaqytsha bosatyńyz da, bizge kómir shabatyn mashınanyń bir-eki motoryn alýǵa ruqsat etińiz. Biz muny zavodsyz aq dál osy mehsehtyń ózinde jasap shyǵaramyz.

Myrqal yzaly kúlkimen myrs-myrs etip basyn shaıqady da:

— Adam qartaıǵanda bala sekildi bolady eken aý. Mynaýyńyz balanyn sózi ǵoı? — dedi.

— Balanyń?

— Iá, balanyń, — dedi Myrqal stoldy ashýmen bir nuqyp qalyp. Onyń, óńi kenet surlanyp, daýsy qataıyp ketti. — Bizdiń shahtanyń óndiretini temir emes, kómir. Aldymen soǵan túsinińiz. Men sizge kerek eken dep kómirden temir jasaı almaımyn, tak! Ekinshiden, siz erikken eken dep memleket dúnıesin shashyp, sotqa kete almaımyn, tak! Úshinshiden, qashan soǵys bitkenshe sizdi bir kúnge de bosata almaımyn... Eger bul úshin jumysqa salqyn qaraıtyn bolsańyz, aıaýsyz jazaǵa tartamyn, tak! Soǵys ýaqyty sony talap etedi. Endi túsinikti me?

— Túsinikti, ábden túsinikti, — dedi Mıron Pavlovıch kúıine kúrsinip. — Biraq osy úshin erteń óziniń ókinetinin joldas Taımanov túsine me eken?

— Men esh ýaqytta da ókinbeımin, tak. Endi altyn ýaqytty bosqa ketirmeńiz, baryńyz!

— Ókinesiń, qurmettim, ókinesiń. Óıtkeni bul ishten shyqqan bala. Men óz balamdy ózim óltire almaımyn jáne eshkimge óltirtpeımin, — dep Mıron Pavlovıch kete bepip edi, Sáýle ony ustaı aldy.

— Mıron Pavlovıch, toqtańyzshy. Myrqal aǵa, túsiniseıik te? — dedi, ekeýine kezek jalynyp.

Mıron Pavlovıch múldem qataıyp alǵan edi, Sáýleni qansha syılaǵanymen, bul sapar oǵan da qaıysqan joq.

— Joq, qyzym, jalynýymyz jetti, jetti, — dedi de, qolyn qaıta-qaıta siltelep shyǵa jóneldi.

Sáýle qatty yzalansa da, ózin-ózi kúshpen tejep, Myrqaldyń qarsysyna otyra bere:

— Aǵaı, biraz oılanbadyńyz aý, — dedi.

— Já, báriń birdeı bilgishsinbeı, — dep Myrqal zirkildeı jóneldi. — Jumysshy taba almaı jatqanymda, kombaın degendi qaıdan shyǵardyńdar osy? Sen deıdi ǵoı muny jeliktirip júrgen.

— Iá, men. Ózińiz oılańyzshy. Jumysshynyń azdyǵynan mynandaı kúıge ushyradyq. Ol ol ma, erteń soǵys bitip, donbastyqtar ózderiniń Donbasyna, kolhozshylar kolhozyna ketkende qaıtemiz? Shahtany jabamyz ba?

— Aldymen soǵys bitsin, sosyn kóremiz.

— Soǵysty tez bitirý úshin de bul kerek bolyp tur ǵoı.

— Á, qoıshy taqyldamaı. Osy sender qyzyqsyńdar, qoldaǵy mashınany júrgize almaı otyryp, mıdaǵy mashınany júrgizem deıtinderiń ne osy? Ashyp aıtpasa túsinbeısińder, onyń jasaıyn dep júrgen kombaıny kómirdiki me, joq álde bárimizdiń súıegimizdi bytyrlatyp kómir ǵyp jiberetin elimdiki me, qaıdan bilesińder? Erteń ǵoı bul sondaı bir pále bolyp shyqsa bárimizdiń de sý túbine ketkenimiz.

— Aǵaı, rasyńyzdy aıtyńyzshy, maǵan senesiz be?

Myrqal oǵan uzaq qarap otyryp baryp ún qatty:

— Rasymdy aıtsam, men qazir sen túgili, birge týǵan baýyryma da senbeımin, tak.

Soǵys ýaqyty sony talap etedi.

— Onda qoıdym sózdi. Al, Donbasstaǵy inińizden ne habar bar?

— İnisi bar bolsyn, mende Abzaldan basqa ini bar ma? — deı bergende telefon syldyr ete qalyp edi, Myrqal selk etti de, trýbkany ala salyp: — Taımanov tyńdap tur. Taımanov tyńdap tur, — dedi daýsy shyqpaǵan soń eki ret qaıtalap. — A, sen be ediń, amansyń ba, dostym? Oı, haldiń nesin suraısyń, týdan aıryldyq, sony qaıtip alamyz dep myqshyńdap jatqan jaı bar. Ol ne? . Tak. Bizdiń shahtany ǵana teksere me eken?.. Tak... tak... Onysy qalaı? Jumysshylar hat jazypty. Qaıda... kimge? Jumysshylardyń atyn jamylyp júrgen osyndaǵy obyvatelder ǵoı, bilem olardyń kim ekenin, bilem, — dep dirildep Sáýleni kózimen atqylap tur. Jaraıdy, raqmet. A, joq, mashınany jeńgeń bazarǵa minip ketip edi, áli qaıtqan joq, jaraıdy. Keıin habarlasarsyń... Bizdiń shahtanyń jaıyn Almatyǵa deıin jazyp júrgen kim? — dedi telefondy tastaı sala.

— Men qaıdan bileıin?

— Kórermin bilmegenińdi, — dep Myrqal Sáýleni ne úshin qyzmetten bosatatynyn aıtqaly bar qaharymen túregelip edi, esik jaqtan bireýdiń:

— Ruqsat pa eken? — degen daýsyn estı sala ózgere qalyp otyra ketti.

— Nege bolmasyn, kel, kel! — dedi qysyla kúlimsirep.

Shalqasynan qaırylǵan qoıý qara shashty, ken mańdaıly, ken keýdeli bul adam Sáýleniń kózin birden tartyp aldy. Tipti beıtanys bolsa da bir túrli ystyq kórinip ketti. Óıtkeni onyń keń mańdaıy men oıly kózi Nurlandy elestetip jibergen edi, ol Sáýlemen qol alysyp amandasty da, ózin tanystyrǵan joq.

— Tanysyńyzdar, mynaý — Moskvadan oqyp bıyl kelgen Sáýle Qazybekova degen qaryndasyń. Buryn pomınjener edi, qazir osyndaǵy eń úlken ýchastkanyń bastyǵy, — degen Myrqal da onyń, aty-jónin aıtqan joq.

— A, Sáýle deıtin qaryndas sen be ediń? Qýanamyn, qaryndas, qýanamyn. Injener qyzdar kóbeıe berińder, tilektespin, — dep ol qolyndaǵy fýrajkasyn kıim ilgishke ildi de, Myrqal men Sáýlege jaqyndady. — Iá, joldas ýchastka bastyǵy, bul qalaı? Kún jaýmaı sý bolyp, etekterińe súrinip qulaǵandaryń?

— Ǵafý etińiz, — dedi Sáýle kúlimsirep, — kele tergeı jónelgen aǵaıdyń kim ekenin bile almaı otyrmyn.

— Men oblystyq partıa komıtetinin tapsyrýy boıynsha osy shahtanyń jumysymen tanysqaly kelgen adammyn.

— Aty jónińizdi bilýge bolar ma eken?

— Abzal Taımanov.

Sáýle Abzaldyń kózinen Nurlannyń ózin kórgendeı júregi eljirep, kózi jasaýrap ketti. Onyń ne úshin muńlana qalǵanyn Abzal sezgen joq, tipti ol Sáýleniń kózine irkilgen jasty da ańǵarmastan:

— Ia, basqa suraýyń joq bolsa, sóıle qaryndas, — dedi.

— Ne derimdi bilmeı qaldym. Keıin aıtsam qaıtedi? — dep Sáýle oǵan tura qaraı almaı jerge úńilip edi, Abzal:

— Ol ne sóz? — dep onyń ózine úńildi.

— Aıtylar sózden adasyp qaldym.

— Beker aıtasyń, qaryndas, beker. Aıtqyń kelgeni Myrqal jaıy bolar da, men bul kisiniń inisi bolǵan soń, aıtylar sózden aınyǵan bolarsyń. Naǵyz adasý sol bolar. Týralyqta týystyq joq, sony oıla da aıta ber.

— Iá, keıin aıta almaı qapy qalarsyń, aıtaryńdy qazir aıtyp qal, dep Myrqal zil tastap edi, onyń bul zili Sáýleni ashyndyryp jiberdi.

— Óz ýchastkam jeke dara alda bolǵandyqtan, arttaǵylardy Myrzekeńniń sybaǵasyna qaldyryp, sizge aldaǵy bir armanymdy aıtsam qaıtedi?

Abzal onyń betine qaraı qaldy.

— Aıtyńyz, — dedi yntyǵa.

Sáýle sózin saılap alǵysy kelgendeı sál oılanyp aldy da, Abzaldyń kózinen kóz almastan sóıleı jóneldi:

— Egerde bir qarapaıym adam bir ózi elý jumysshynyń, elý emes birer jyldan soń birneshe myń jumysshynyń jumysyn isteı alatyn kómir kombaıynyn jasap shyǵarar bolsa, soǵan sizder qandaı kómek kórseter edińizder?

— Aıtyp otyrǵanyń Mıron Pavlovıch qoı, senińshe bul múmkin be?

— Múmkin emes degendi myna otyrǵan Myrzekeń de, osyndaǵy bas ınjener de, tresegi Rýsak joldas ta aıtatyn kórinedi. Bizder ábden múmkin deımiz. Tipti munyń ómirge úlken jańa qýat ákeletin keremet ekenin de kórip otyrmyz, biraq sizder kómektespeseńizder jaryq kórmesten qalýy múmkin.

— Nege?

— Kómýshiler bar da, kómektesýshiler joq.

— Onyń ras, — dedi Abzal irkilmesten. Onyń, bul sózi Sáýleni tańdandyryp, Myrqaldy seskendirip tastady. — Ol keleshektiń isi, keleshekke sizdermen birge biz de umtylyp kórermiz, ol úshin aıanarymyz da bolmas. Al, shahtany olqylyqtan shyǵarýdyń búgingi joly qandaı? Sony oıladyńyz ba?

— Oıladym, — dedi Sáýle irkilmesten, eki túrli jol bar. Onyń biri donbastyqtardyń tájirıbesin kolhozdan kelgenderdiń kúshimen ushtastyra bilý. Ekinshisi: erke jeńgelerdi eriksiz jumysqa salý.

— Qalaı, ondaı erkeler kóp pe?

— Az emes. Safonov joldastyń tapsyrýy boıynsha tizimin jasap edim, keminen eki brıgadaǵa molynan jetedi eken.

— Jeńgeler, erkeler dep otyrǵanyń seksendegi kempirler bolar, oılanshy? — dedi Myrqal yzaly kezindegi ádetimen basyn bulǵańdata sóılep.

Sáýle qaltasynan bir qaǵaz alyp Abzalǵa usyna bere, Myrqalǵa qarap:

— Myna tizimdegi júz otyz áıeldiń eń úlkeni sizdiń úıdegi jeńgeı. Ol kisini kempir dep ózińiz de aıta almassyz, — dedi.

Abzal Sáýleniń, yzaly mysqylmen aıtqan sońǵy cózine ishteı kúle otyryp, tizimge kóz júgirtip shyqqannan keıin:

— Óte durys etkensiń qaryndasym, óte durys. Al, bastyq joldas! Sizdiń; tapqan jolyńyz qandaı? — dep edi, Myrqal Abzaldyń kele Sáýlemen sóılesip ketkenine ishteı kúıinip otyr eken, jón sóıleskisi kelmeı:

— Basqalardan surap alyp, maǵan sonsoń kel! — dedi tumsyǵyn bir kóterip tastap.

— Sáýle, Safonov joldasqa aıtshy, keńesýge shaqyrylǵan kisilerdi ertip osynda kelsin.

Abzaldyń bul sózi de Myrqaldyń qytyǵyna tıip ketti, ol qatýlanǵan kezindegi ádetimen tósin de, basyn da qabat shalqaıtyp jiberdi de:

— Paı-paı, shirkin jastyq aı, keıde kózdi de baılap tastaısyń aý. Qurmetti joldastar, sizder kózderińizdi ashyp, jan-jaqtaryńyzǵa bir qarasańyzdar eken. Osy kabınette qaraqshy ma, áldekim, bireý otyr. Soǵan bir kóz salsańyzdar eken, — dedi Abzal men Sáýleni ala kózimen kezek atqylap.

— Taǵy da ótinemin, Myrqal aǵa, dostyqty qastyq dep túsinýdi tastańyz, — dedi de, Sáýle shyǵyp ketti.

Biraq onyń bul sózi Myrqaldyń qulaǵyna kirip te shyqqan joq. Ol ashýlanǵan kezdegi ádetimen aldynda jatqan qaǵazdy olaı bir, bylaı bir laqtyryp, ózi de sol laqtyrylǵan qaǵazdaı burqyraı jóneldi.

— Bul qaı basynǵandyq. Osy shahtanyń bastyǵy osy sen be, joq myna men be? Menimen kelisý joq, keńesý joq, shaqyr da shaqyr, shaqyr da shaqyr, bul ne? Meniń bedelimdi túsirý arqyly jınamaq pa ediń bedeldi? Qara da tur, jańaǵy sıaqty obyvatelder elge baryp men týraly ne der eken endi.

— Sabyr, sabyr, — degen Abzaldyń jaı sóziniń ózi tym salmaqty shyqty, — meniń óz bedelim ózime jetedi. Eldi tyǵyz shaqyrtýymnyń sizge zıany tımes. Siz jańaǵy qyzdyń sońǵy sózin jadyńyzda tutyńyz.

— Qyzdarǵa sen aq tabyna ber, — dep Myrqal burynǵysynan da beter doldana túsip edi. Abzal kúlimsirep kelip qasyna otyra bere:

— Siz nemene, Nurlanǵa senbegenińizdeı maǵan da senbeısiz be? — dedi.

— Oı, Nurlanyń bar bolsyn. Nurlan, Nurlan deıdi ǵoı. Sonyń kesiri emes pe meniń týdan aırylyp otyrǵanym, — dep Myrqal atyp túregeldi de, úıdiń ishin kezip ketti.

— Onyń qandaı kesiri?

— Týysy jattyń ózi de jat, ondaı adamǵa tý berýge bolmas deıtin bolar.

— Nemene? — degen Abzaldyń daýsy osy jerde tuńǵysh ret zildi shyqty.

Myrqal onyń kirpik qaqpastan qadalǵan kózine birden artyq qaraı alǵan joq, tek áıteýir aǵalyǵyn arqalanyp, ishi qaltyrasa da syrtyn kúmpıte berdi.

— Nemeneń ne seniń? Óziń Nurlan jaıynda Rýsaktyń ne dep júrgenin esittiń be? — dedi, qaıta ornyna otyra bere, sybyrlaı sóılep.

— Esittim. Tipti, óz aýzynan esittim.

— Endi ne aıtyp otyrǵanyń?

— Eger de bireý ógiz buzaýlaıdy dese de sene beresiz be?

Myrqal ańyryp qaldy da:

— Onyń, sózi meniń de qulaǵyma kirgen joq, — dedi sasqanynan ne derin bilmeı. — Biraq ol álgi Sáýle degen qyzdyń kúıeýimen ete dos eken. Sol azǵyryp áketti me degen oı jeńe beredi.

— Sáýleniń kúıeýi kim edi?

— Donbasstyq, sol Nurlanmen birge oqyǵan Pavel Gromov deıtin bóltirik kórinedi. Nurlan onyń qaryndasyna úılenbekshi eken.

— Ony kimnen estidińiz?

— Solarmen birge oqyǵan osynda Perızat deıtin qyz bar. Keıbir sózderine qaraǵanda ol qyzdyń ózi bizge kelin bola jazdap baryp qalypty. Nurlan osyny alamyn dep júrip, sol Pavel degenniń qaryndasyna aýyp ketken sıaqty.

— Qyzǵa aýǵan kóńil nemiske de aýa bere me eken? Osyndaı sózdi aıtýdyń ózi uıat emes pe? Al, Nurlan sıaqty týysyńa senbeý — uıat qana emes, keshirilmes kúná!

— Seniń bul sóziń qımaǵandyq pa, joq álde...

— O qoıyńyz endi! — dedi de, Abzal Myrqaldyń qasynan turyp ketti. — Esińizde bolsyn, Nurlannyń júregi bizdiń júregimizden úlkenirek, ondaı júrek fashıserdiń sheńgeline sıa qoımaıdy. Onyń oıy da, kózi de kóregen, Ol jaqyndaǵyny kózdemeıtin, alystan alysqa sermeıtin jan. Ondaı asyl adamdy eshqandaı jaýyzdyq jasyra almaıdy, eshqandaı zulymdyq ýlaı almaıdy, óıtkeni, ol komýnıs partıasynyń tárbıesin alǵan adam, sondyqtan endi qaıtyp estirtpeńiz bul sózdi.

Myrqal óziniń munsha nege shoshıtynyn aıtpaqshy bolyp edi, keńeske shaqyrylǵandar kelip qaldy da, úlgire alǵan joq.

— Hosh keldińizder, tórletińizder, — dedi Myrqal jylmań qaǵyp, ol ásirese ózine qaýipti adamdardy jyly qarsy aldy. Synnan ólerdeı qorqatyn onyń kózine osy kelgenderdiń bári ózin aıyptaýshylardaı kóringen edi, endi baqsa bári de, tipti jańa ǵana ózi qýyp shyqqan Mıron Pavlovıch te jaıdary eken. Sony kórip qýana bastap edi, Abzaldyń:

— Qane, otyra qalyńyzdar! Bizdiń bul keńesimiz uzaqqa sozylýy múmkin, sondyqtan tezirek bastaıyq, — degen sózi ony qaıtadan shoshytyp jiberdi.

«E, mynanyń bári sóılese soıyldyń deseńshi meni», — dedi Myrqal ishinen. Daýsyn sál shyǵaryńqyrap: — Soǵystyń ýaqyty ekenin umytpańdar! — dep edi, ony ózinen basqa eshkim estigen joq.

4

Jurt otyrar otyrmastan Abzal sózdi bastap ketti.

— Obkom Myrqal Taımanov joldastyń baıandamasyn tyńdaýdan góri jumysshy jurtshylyqtyń, aldymen osy otyrǵan sizderdiń únderińizdi tyńdaýdy maqul kórdi, — dep, jaılap kóz tastap aldy da, sańqyldaı jóneldi. — Soǵys bolsa kúsheıip barady, soǵys kúsheıgen saıyn ómir burynǵydan da góri qymbattap, ólim múldem arzandap ketti. Sol qymbat ómir úshin kómir qymbat ekenin bilesizder. Otanymyzdyń Donbastaı mol qazynasy ýaqytsha jaý qolynda qalǵanyn da bilesizder. Ony joqtatpaımyz deıtin sizderdiń túrlerińiz mynaý, artta qalyp týdan aırylyp otyrǵan. Týdan aırylý — abyroıdan, ataqtan aırylý emes pe? Namys qaıda? Jiger qaıda? Kezdesken kedergi ne? Artqa tartqan kesel ne? Sol kedergi, keselderdi julyp tastap, alǵa basýdyń joly qandaı? Sony aıtyńyzdar. Barshańyzǵa qoıylatyn tilek osy.

— Iá, sózqumarlyqqa salynbaı, naqty usynystaryńdy aıtyńdar. Qane, birinshi bolyp kim sóıleıdi? — dep Myrqal keńestiń tizginine jarmasa ketti.

Esik jaqta otyrǵan bireýdiń:

— Ózińiz bastap jiberseńizshi, — degen daýsy shyqty.

— Men obkomnyń búrosynda sóıleıtin sózimdi bul jerde aıta almaımyn, — dep, Myrqal qaýip kútkendeı Sáýlege kóz tastap edi, ol muńly qalpyn áli ózgerte almaı, aýyr oıda otyr eken.

— Myrqal endi óz jaqtastarynyń atyn ataı bastady.

— Perızat!., Tóleýtaı!.. Sergeı!.. Bólekbas!.. — dedi. Árqaısysynyń atyn ataı bere, sóıle degendeı basyn bir ızep qalyp, Perızattyń ishteı baqastyǵyn sezetin ol, qaıtse de sóıletkisi kelip:

— Sóz 4-ýchastka nachalnıginiń orynbasary, jalyndy jas ınjenerdiń biri Perızat Álımova joldasqa beriledi, — dedi.

Perızat qysylǵannan ne derin bilmeı:

— Oıbaı aı, — dedi.

— Sen óziń jasyq bolyp barasyń aý, tur, sóıleı ber! — dedi Myrqal buıyra sóılep.

Perızat Abzal jaqqa kózin bir tóńkerip tastady da:

— Bul májilis emes qoı sóıleıtin, tek bir usynys qana aıtaıyn dep edim, — dep tálimsı qaldy.

— Tak... bizge kerektiń ózi sol.

— Bizde qazir áıelder brıgadasyn uıymdastyrý kerek pe, joq, pa degen suraý týyp júr. Shynynda, áıeldiń jer astynyń jumysyna jaramaıtyny ras. Oǵan talasýdyń qajeti joq, Sáýle. Sondyqtan, meniń usynysym — qyr jumysyndaǵy erkekterdiń bárin jer astyna jiberý kerek te, olardyń ornyna áıelderdi alý kerek. Osy meniń aıtarym.

— Ol seniń usynysyń emes, Sáýleniń osydan eki aı buryn Myrekeńe tyńdata almaı qoıǵan sózi ǵoı, — dedi esik jaqta otyrǵan bireý, Myrqal ony toıtaryp tastady da, sóıleýshilerdiń bári de Perızattaı qysqa sóıleýin eskertip:

- — Aqyly kóp adamdardyń sózi qashan da az keledi. Taǵy da kimde qandaı usynys bar? — dep edi, ol úmitin Sáýle úzip jiberdi.

— Maǵan berińiz, — degen sózi de, Myrqalǵa bir túrli zildirek estildi.

Ol ornynan turyp, sózin bastaǵan kezde kúlimsirep turǵandaı edi, tez ózgerip, óńi tez qubylyp ketti.

— Jaýdy aıasaq jaraly bolamyz, jarany jasyrsaq ólemiz. Sondyqtan bizdiń aıamaıtyn jaýymyz — isimizdegi kemshilik, jaramyz taǵy sol. Sondyqtan jaýdy aıamaıyq, jarany jasyrmaıyq. Biz bul kúnge deıin jarany jasyryp keldik, jaýdy aıap keldik. Sondyqtan bizder qazir týdan aırylyp, uıatty haldemiz. Bul nelikten? — degen suraý qoıdy da, oǵan jaýapty ózi berdi. Ol jaranyń aýzyn ózi ashty da, emin ózi aıtty.

Myrqal sóz qahary ózine qaraı tónip kele jatqanyn sózdi de, aldyn ala, qamdanyp:

— Emeýriniń qalaı jaman edi, qaraǵym. Ádette, mundaı sóz sezikti adamǵa arnalady ǵoı. Kóziń jetken sumdyǵyń bolsa ashyp aıt! Áıtpese qara borandatpa! dep sózben orap, yzaly ekenimdi sezsin degendeı sheke tamyryn shodyraıtyp edi, manadan úndemeı otyrǵan Safonov:

— Bólmeńiz, sóılesin, — dedi.

Sáýle Myrqaldyń bir pále izdep otyrǵanyn sezdi, biraq qaımyǵa qoıǵan joq. Burynǵy uıalshaq, top aldynda kóp sóılemeıtin Sáýle búgin ashynyp alypty. Kópten beri keýdesin kernep júrgen namys oty qanyn qaınatqandaı, kimdi bolsa da aıaıtyn túri joq.

— Sovet adamy degen kim? — degen suraý qoıdy da, onyń jaýabyn da ózi berdi.

4

Bul jaýap ta Myrqalǵa unaǵan joq. Ásirese, Sáýleniń:

— Kimde-kim Otanǵa kómek kórsetýdiń ornyna bizder qusap on myńdaǵan tonna kómirdi kem berip, keıin tartsa, ol sovet adamy emes, — degen sózi janyna batyp ketti me qalaı:

— Sen endi bizdi jaý demekpisin? — dep, Myrqal ne isterin bilmeı aldynda jatqan qaǵazdy olaı bir, býlaı bir, taǵy da laqtyra bastady. Seni de osy qaǵazdaı laqtyrarmyn degeni me, kim bilsin.

Abzal Myrqaldyń sózdi bóle bergenin jaqtyrmaı:

— Qazir soǵys ýaqyty ekenin ózińiz umytyp kettińiz ǵoı, — dep edi:

— Bul da soǵys, — dedi Myrqal.

Sáýle Myrqaldyń oıyn dál basqandaı, sózin qoryta kelip:

— Eger ózimiz isteı almasaq ornymyzdy nan úshin emes, qan úshin isteıtin adamdarǵa bosatqanymyz jón, — dedi. Bul sózdiń dál ózine arnalyp aıtylǵan sóz ekenin Myrqal da uqqan eken, ol sózge basqasha mán bergisi keldi de:

— Qalaı, qalaı? Qaı degenińdi qalaı túsinýge bolady? — dep áldenedeı bir qylmystyń izim tapqandaı jarmasa ketti.

— Qan degenim adam qany. Sonaý jaý qolynan tógilip jatqan, tógilgeli turǵan ata men ananyń, aǵa men baýyrdyń, apa men qaryndastyń qany, solarmen qandas óz qanym.

Esine Nurlan men Dýlat túsip ketti me qaıtti, Sáýle sony aıtty da jasqa býlyǵyp, sóıleı almaı qaldy. Ony ańǵarmaǵan Myrqal:

— Túsinbeımin, — dep basyn shaıqady.

— Iá, túsiný kıyn, — dedi Safonov kúrsine sóılep.

Shynynda, muny túsiný Myrqalǵa kıyn tıdi me, joq álde jorta ańqaýlandy ma:

— Qalaı? Sonda sol eldiń qanyn tógip otyrǵan biz bolǵanymyz ba? — dep ol Safonov pen Sáýlege kezek qarap edi, eshqaısysy da jaýap qatqan joq.

Safonovtyń eninen áldeneni baıqaǵysy kelgendeı, Myrqal kóziniń qyrymen qarap edi, ol býryl shashyn anda-sanda bir sıpap qoıyp, óńinen eshteńe ańǵartpady. Tek qolyndaǵy jazyp otyrǵan bloknotyn stol ústine tastaı berip, Sáýlege qaraǵan kezde ǵana onyń kóńilinde súısiný bary kózinen kórine ketti.

Sáýle boıyn qaıta jınap alyp, manaǵy aıtqan usynystaryn kóptiń aldyna sala bastap edi.

— Qaraǵym, qalǵan kúnimiz qatyndarǵa qarap qalsa da qoıshy endi. Onan da basqa usynystardy aıt, — dep Myrqal zirk etti.

— Osy aıtylǵan usynystar qabyldanbasa, basqa aıtar usynysym esh ýaqytta bola qoımas, — dedi Sáýle otyra berip.

Onyń otyrǵany Myrqaldyń júregin ornyqtyrǵandaı edi, biraq osy kezde Myrqal úshin onan da qaýipti taǵy bir adam qol keterdi. Ol, keskini kelisti kelgen jas jigit edi. Nege ekeni belgisiz, qazirgi sátte onyń. óńi sup-sur bolyp ketipti.

— Tak... tak... sóz komsomol komıtetiniń jańa sekretary, Donbastyń ataqty adamynyń biri, tak! Bizdiń, qurmetti qonaǵymyzdyń biri joldas Serdúkke beriledi.

Serdúk oılana túregeldi.

— Eń aldymen aıtarym: men Donbastyń ataqty adamdarynyń biri emespin. Ekinshiden, men munda kelgen qonaq emespin, qolymnan kelgenshe kómektesemin dep kelgen qyzmetshilerińizbin. Biraq ázirgi istegen isterim donbastyqpyn dep aıtarlyq emes. Eger biz shyn Donbastyń uly bolsaq, Donbasty jaýdan tez qutqarǵymyz kelse, ony tez kórgimiz kelse, mańdaıdyń terin ǵana emes, boıda bardyn bárin kómirdiń ústine tógýimiz kerek. Sonda ǵapa biz Donbasty tez kóretin bolamyz. Meniń birinshi usynysym qonaqtyqty qoıalyq qoldasyp otyryp jumys isteıik.

— Durys!

— Durys!

— Ekinshi usynysym: Donbastan kelgenderdiń ishinde ózin ózi qonaq kóretinderdiń bary ras, bul uıat qana emes, qylmys. Al osyndaǵy baıyrǵy basshylar donbastyqtardyń dańqyna máz bolyp, eski jumysshylarynan aırylyp bir adassa, kolhozdan jańa kelgen jas jumysshylardy tárbıeleı almaı shatasyp keledi. Endigi jerde bul eki alyp kúshti biriktire jumsaı bilý qajet. Ol úshin: jas jumysshylarǵa arnalǵan tehnıka oqýy ashylsyn, ony donbastyqtar basqaratyn bolsyn. Sáýle Qazybekovanyń usynystaryna meniń qosarym osy ǵana. Egerde donbastyqtardy qonaq dep túsinetin basshylar bolsa, olar qonaǵyn óziniń úıine aparyp qurmetteıtin bolsyn.

— Mine, bul komsomoldar óstedi. Jan-jaǵyn osylaı sharpı keledi bular, — dep Myrqal keketindi keskinmen yzbar kórsetip edi, onysynan Serdúk yǵa qoıǵan joq.

— Men eshkimdi sharpyp turǵanym joq, ujdanymdy sharpyǵan órtti sóndirmekpin. Eger oılap qarasańyz, jaý oǵyna eldiń eń aldymen tósin tósep, elin qorǵap jatqandardyń kópshiligi sol komsomol, jastar ekenin bilersiz. Onyń aty jan-jaǵyn sharpyǵandyq emes, eliniń namysyn sharpyǵan órtti óziniń qanymen sóndirgendik.

— Durys, Sasha, durys, — degen daýystar taǵy shyǵyp ketti. Bul joly olarǵa Abzal da ún qosyp edi, áldeneni aıtqysy kelip oqtaılanǵan Myrqaldyń úni óshti.

— Durys aıtasyń, joldas Serdúk, — dedi Abzal.

— Sen óz basyńdaǵy osy asyl oıdy osyndaǵy barlyq donbastyqtardyń sanasyna quıatyn bol. Aqtar bolsyn donbastyqtar degen ardaqty atty. Aqtar bolsyn Otan úmitin. Ol úshin Ertisten kelgen eńbekshi kolhozshy men Donnan kelgen jumysshynyń júregi birge soǵatyn bolsyn. Bizdiń ishimizde qatty urystyń kezinde bas saýǵalap kiretin tesik izdep júrip qolyndaǵy quralynan, júregińdegi ar-namysynan aırylatyn qorqaqtar sıaqty adamdar bar. Sovet adamy úshin munan aýyr ólim joq.

— Tak, Serdúk, sen áli sóılep bolǵan joqsyń ba? — dedi Myrqal Abzaldyń keıbir sózderine shydaı almaı typyrlap.

Serdúk manaǵy tunjyraǵan qalpynda tur edi. Oı nysanasyna qadalǵan kózin endi joǵary kóterip, kózine túsken shashyn keıin serpe basyn bir silikti de:

— Usynys retinde aıtarym: jer asty jumysynyń aýyrlyǵynan qorqyp, áıelderden jumysshy daıarlaýǵa bolmaıdy deý zıandy, jat pikirden tabylyp, ondaı jat pikirge tyıym salynsyn.

— Daıarlaýǵa bolmaıdy degen kim bar? Ózin qalaı qalaı sóıleısiń. Oryn qaıda, oryn? — dep Myrqal stoldy túıip – túıip jiberdi.

— Oı keńise, oryn da keńıdi.

Serdúk otyrar-otyrmastan Myrqal Bólekbasqa ıek kóterip:

— Sóıle, Bólekbas, — dedi.

Sóıleý degen Bólekbastyń oıynda joq edi, sondyqtan ornynan turaryn tursa da, ne aıtaryn bilmeı eki kózi úıdiń tóbesine qadalyp jypylyqtap ketti.

— Joldastar!.. Tak, joldastar!.. Iá, joldastar!

Aýzyna osydan basqa sóz túspegen soń aıaq-qolyn kezek qozǵap kórip edi, onyń da kómegi bolmady. Eki kózi áli tóbede, kómeıden shyǵatyn sóz ornyna, mańdaıdan ter shyqty. Oǵan jurttyń kúlkisi keldi de, Myrqaldyń yzasy keldi.

— Tak, joldastar. Orystyń Mopassan deıtin úlken jazýshysy aıtqan, áıelder degen ol kisi... A, ǵafý etińizder, joldastar, myna sıaqty qyzdar jaıynda aıtqan sol kisiniń bir sózi bar edi. Ózi álgi bir kóringen jaýyr atqa jarmasatyn alaqustyń famılıasy qalaı edi? Qap! aýzyma netpeýin qarashy. Iá, kim bolsa ol bolsyn, sol ala qus qusap bular kóringenge baryp bir jarmasty. Dál bir ózderinen basqa kisi Moskvada oqymaǵandaı aq. Búgingi sóılegenderdiń ishinde jóni neleý, ıá, adamnyń mıyna sonanyń tumsyǵyndaı bolyp kirip kete alatyn neleý sózdi estı almaǵanyma men úlken qapa bolyp turmyn. Bul ne? Menimshe, bul Myrzakeń aıtqandaıyn, tupa-týra baryp turǵan demogoktik. Iá, uǵyp qoıyńdar, men bul sózdi Sáýle Qazybekova men Serdúktiń adresine aıtyp turmyn. Shynymdy aıtaıyn, bulardyń sózin estigende meniń basymdaǵy barlyq shash óre túregeldi. Bul ne masqara? Jastar degender úlken bastyqty syılar bolar edi. Onyń biri joq, kóringen jaýyr atqa jarmasatyn álgi... álgi... bir ala qustyń famılıasy qalaı edi? Onyń bul sózine otyrǵandar dý kúldi de, Sáýle yzalana tústi.

— Alaqanat saýysqanyń biz bolǵanda, jaýyr at dep turǵanyń kim? Myrzekeń be? Ony da aıta ket, — dep Sáýle qaljyńmen qaǵytyp edi, ol qolyn bir sermedi de:

— O da sendersińder, sender esh jerde synalmaı jaman óskensińder. Endi synnan kóz ashpaısyńdar, uqtyńdar ma? Tak joldastar! Qazir soǵys kezi! — dedi de otyra ketti.

Safonovtyń eki kózi manadan Bólekbasta edi, eninde bul netken adam dep tańyrqaný bar sıaqty. Ol árkimderge bir qarap aldy da:

— Joldas Búldirgenov, siz qolyńyzǵa qarý alyp, jaýmen soǵysa alatyn jas adamsyz. Sizdi maıdanǵa jibermegende maıdan úshin kóp paıda keltiredi dep jibermegen bolar. Basqany bylaı qoıa turaıyq shahtyny ol qylyqtan qaıtsek shyǵaramyz? Sol jóninde ne oıyńyz bar? — dedi.

Ózinen dárejesi jarty eli joǵarylardyń biri qabaǵyn túıe qarasa da qaltyraı qalatyn Bólekbas Safonovtyń suraýyna túsingen de joq, ishi qaltyraǵan kezdegi ádetimen tóbege qadalǵan kózin jypylyqtatyp jiberdi.

— Men aldynǵy joldastardyń sózine túgel qosylamyn... — dep, mińgirleı saldy.

Bólekbastyń bir ádeti bes mınýt sóılese bes aı boıy ókinýshi edi. Sol ádetine taǵy basty. Ańdamaı sóılegeni úshin aýyrmaı ólgenin sezip otyra berip edi, aldyna Sáýle laqtyrǵan bir japyraq qaǵaz kelip tústi de, mıyn shaǵyp turǵan ókinishti áp-sátte joıyp jiberdi. Biraq onyń kútkeni bolmady. Sáýleniń qaǵazyn tez qaǵyp alyp basqalarǵa kórsetpes úshin stol astyna jasyra bere ashyp oqyp edi:

— Seniń Mopassan degeniń ózimizdiń Abaı da, aýzyna túspegen sóz Abaıdyń myna óleńi bolar:

Jany aıaýly jaqsyǵa qosamyn dep,

Árkim bir ıt saqtap júr yryldatyp...

degen sózder jazylypty. Bólekbas ony oqyryn oqysa da, óńmeninen kelip oq tıgendeı demi shyqpaı qaldy. Tipti eshkimniń betine de qaraı almaı temen tuqıyp ketti. Óıtkeni, óziniń baǵasy dál osy Abaı aıtqandaı ekenin ol jańa ǵana sózdi de, ózine ishteı kijinip oı dúnıesi astan-kesten boldy. Qansha uzaqqa bararyn, áıteýir endigi jerde Myrqaldyń aıtaqtaǵan ıti bolmaýǵa ishinen sert etti.

— «Joq, men onyń qol shoqpary da bola almaspyn», — dedi ishinen.

Myrqaldyń endigi sóıletkisi kelgenderdiń biri ortadaǵy uzyn stoldyń esik jaq shetinde túnerip otyrǵan Shaltaı edi. Myrqal endi soǵan sóz tastady.

— Tak joldastar! Endigi sóz komsomoldar ýchastkesiniń bastyǵy Shaltaı Elemesov joldasqa beriledi, — dep edi, Shaltaı kóńilsiz kúıde ornynan turdy.

— Men qosh aıtysqaly kelgen adammyn. Eger meniń pikirimdi bilip qalǵyńyz kelse, keıin ózińizge ońasha aıtaıyn, — dedi.

— Sen qaıda barmaqsyń?

— Maıdanǵa.

— Ne deıdi? Seni maıdanǵa jiberetin kim? — dep Myrqal shoshyp ketti.

— Jiberetin jer jiberedi de.

— Joq, ol bolmas.

— Nege bolmasyn, — dedi Shaltaı qaıta otyra berip.

Ózinen ilgeri adamdardyń maıdanǵa ketkenine ishteı qýanatyn Bólekbas Shaltaıǵa kelgende ózgerip sala berdi. Óıtkeni, ózine dostyq jasaıtyndardyń biri osy Shaltaı edi. Eń jaqyn dosy Nurlan bolsa joq, endigi qalǵan jalǵyz janashyr dosynan aırylatyn bolǵan soń ol baldaǵynan aırylǵan aqsaq adamdaı lezde kúırep sala berdi. Biraq onyń eń aınymas dosy óziniń jaǵympazdyǵy edi. Ómirge ózimen birge kelip, birge esip kele jatqan sol kári dosyna taǵy da bas ıip, jańa ǵana óshtesip otyrǵan Myrqaldyń aldynda qaıtadan maımań qaqty.

— Myrzekeńniń ruqsatynsyz jiberetin kim ol ózi? Ol bola qoımas. Myrzekeń sóılesetin bolar olarmen, bárimiz bolyp tileımiz Myrzekeńnen, — dep ol shyn dostyq tilegin bilgeninshe sezdirip edi, Shaltaı oǵan maıdanǵa adam jiberý jibermeý Myrqaldyń qolynda ma edi, ne ottap otyrsyn degendeı yzbarlana bir qarady da, úndegen joq.

— Tilemeseńder de sóılesemin. Kómir ber deıtin bolsa; meniń beretin birde-bir adamym joq. Tak... Siz sóıleısiz be? dep Myrqal Safonovqa qarap edi, ol basyn shaıqap:

— Jurtty tyńdaıyq, — dedi.

— Aıtylyp jatqan jaqsy usynystardyń bári de osy kisiniń basynan shyqqan, — dedi Sáýle.

Myrqaldyń keńesti osymen aıaqtaǵysy kelgen oıy alysqa barǵan joq, Abzal ony bir aýyz sózben qaǵyp túsirdi de, jurttyń nazaryn úıirip ala jóneldi. Eń aldymen jańaǵy sóılep etkenderdiń árqaısysyna óz usynystary jaıynan suraý berip, báriniń oıyndaǵy asylyn ekshep, túıip aldy da, sóılemegen bir adam qaldyrǵan joq. Onyń, ásirese, qadalǵany Mıron Pavlovıch.

— Kombaınyńyzdyń máselesin jeke áńgimelesemiz. Sizshe shahtany olqylyqtan qutqarýdyń basqa qandaı joly bar, oılanyńyz, Mıron Pavlovıch! Siz ósken Donbass mundaı qıanǵa talaı kezdeskende onan asýdyń jolyn talaı tapqan da bolar, oılanyńyz.

Abzaldyń bul sózi barlyq oıy dúnıege ózi áli kelmegen kómir kombaınynan uzaı almaı aınalsoqtap otyrǵan Mıron Pavlovıchti alysqa, tipti sonaý Donbastyń ótken tarıhyna qaraı alyp ketti.

Ol budan birneshe jyl buryn partıa men úkimet basshylarynyń Kremlde ótkizgen bir májilisine qatysqan edi, neshe jyldar boıy olqylyqtan shyǵa almaı kelgen Donbastyń keleshegine ken. jol ashqan bir qart jumysshynyń sol májilistegi usynysy bolǵanyn baıandap ótti de:

— Biz de sonda materıalnyı qyzyǵatyn bolýymyz kerek. Mysaly, normasyn artyq oryndaǵandarǵa artyq aqy tóleýdiń ústine, azyq-túlikti de artyq tóleıtin bolsaq jumys óniminiń artatyny sózsiz, meniń aıtar usynysym osy ǵana, — dedi.

Abzal aıtylǵan usynystardyń ishinen úsheýin, atap aıtqanda áıelder brıgadasyn uıymdastyrý, sosıalısik jarysty kúsheıtý, normasyn artyq oryndaǵandarǵa azyq-túlikti de artyq tóleýdi tańdap aldy da:

— Bizder osy úsheýin júzege asyrýǵa kirisemiz. Sonymen qabat sizderge qoıar bir suraýym bar. Sizderde ónimniń tómendeýine negizgi sebepterdiń biri shtrek ázir bolmaǵandyqtan jańa lavanyń ashylmaýy bolyp túr. Nege lavany shtrekti qýalaı ashpasqa? — dedi.

— Qalaı? — dedi Myrqal tańdana qarap. — Shtrekti qazyp bolmastan lavany qalaı ashamyz?

— Ashýǵa bolmaı ma?

— Eshbir bolmaıdy. Zaboı ashýdyń ondaı sıstemasy tarıhta bolǵan emes.

— Menińshe, ondaı tarıhty ózgertýge bolatyn sekildi. Qalaı da ózgertý qajet. Endi osy tórt usynysty kópshiliktiń aldyna salyp, júzege asyrýdyń jolyn keńeseıik, jalpy jıylysty shaqyryńdar.

— Qashan? — dedi Myrqal shoshynǵannan yshqyna daýystap.

— Búgin keshki segizde.

— Joq, men ondaı jaýapty jıylysqa baıandamany búgin túgili erteń de jasaı almaımyn. Ázirlenbeı sóıleý ádetimde joq, — dedi, aldynda jatqan qaǵazdy taǵy da olaı bir, bulaı bir laqtyryp.

— Qoryqpaı aq qoıyńyz, bul baıandamany jasaıtyn menmin.

Abzal sony aıtty da, sóıleı túregeldi.

— Ol jıylysqa jumyssyz otyrǵan áıelder túgel kelsin! Munyń jaýapkershiligin, Sáýle qaryndas, sen al. Shahta komıteti men komsomoldar komıteti sosıalısik jarysty óristetýdiń jolyn belgilep kelińder. Bas ınjener joldas, óndiris sıstemasyna taǵy qandaı ózgerister kirgizýge bolatynyn oılasa kelińiz. Al, Safonov joldas, siz ekeýimiz saıası tárbıe jumystarymen birge, Mıron Pavlovıchtiń kombaınyna jandy motor bolamyz. Buǵan ne deısizder?

— Durys.

— Óte durys, — dedi otyrǵandar.

— Durys emes bolsa, kóńilge qaramaı aıtyńyzdar, — dedi Abzal.

— Bári de durys, bári de isteledi, — dedi Safonov, — tek jalpy jıylysty búgin emes, Erteń shaqyratyn bolsaq...

Abzal qaltasynan kishkene bloknotyn alyp qarady da:

— Maqul, — dedi.

Osy arada Myrqal ózinshe bir «danyshpandyq» sóz aıtty:

— Dostarym! Erteńgi onnan búgingi bes artyq, erteńge daıyndalamyz dep búgingi kúnniń júgin umytyp ketpeńder. Baryńdar! — dedi sońǵy sózin zildene sóılep.

Jurt dabyrlasyp taraı bastaǵan kezde, Myrqal Safonovtyń qulaǵyna áldeneni kúbirlep quıyp jatty, Sirá, Sáýle men Serdúk jaıynda bolý kerek, aýzy Safonovtyń qulaǵynda da, kózi sol ekeýinde boldy.

Shaltaı onyń, Sáýle jaıyndaǵy bir sózin estip qalyp:

— Bul netken qunsyzdyq? — dep yzamen oryndyqty sart etkizip qaıta otyra ketip edi, Myrqal jalt qarap:

— Tak, al sen sóıleshi, Shaltaıym, ne dep júrsiń sen osy? Bólekbas, sen uzap ketpe, senimen sóılesetin sózim bar, — dedi.

Ondaǵy oıy Sáýleniń ornyn alyp beretinin aıtyp, Bólekbasty soǵan qarsy aıdap salý edi. Oǵan Bólekbas qaırylyp qaraǵan da joq.

— Dárigerge baramyn, — dedi de shyǵyp ketti.

Myrqal onyń tyńdamaı ketkenine túnere túsip baryp, qaıtadan jadyrap:

— Shaltaıym sen maıdanǵa ketemin deımisiń? — dedi.

— Iá, ketemin.

— Onyń sáti bola qoımas. Men tiri turǵanda sen eshqaıda ketpeısiń. Ony ózim sóılesip retteımin, tak! Basqa jumysyń bolsa aıta ber!

— Basqa jumysym joq,. Meniń qalý-qalmaýym sizdiń qolyńyzdan ketip qalǵan. Jalǵyz ǵana aıtarym, janary Sáýleniń jaıy. Bir sózben aıtqanda, onyń kim ekenin siz áli kúnge deıin bilmeıdi ekensiz.

— Tak, tak onyń ras. Men muny táýir qyz bolar dep ózin biraz qoldaǵan edim, onym qate eken. Endi baqsam, ózinde bir teris ıdeıa bar kórinedi.

— Menimshe, sizdiń ózińiz teris jolda júrgen adam kórinesiz, — dedi Shaltaı nyqtap turyp.

Myrqal mundaı sózdi kútken joq edi, oılamaǵan jerden bireý uryp ketkendeı túrshige:

— Eı, sen, sen óziń ne aıtpaqsyń osy? — dedi kózi shatynap.

— Bul jerde eshkim joq, ashyq sóıleseıik. Osy siz adamnyń basymen oınaýdy qoıasyz ba bul, joq pa?

— Oı, seniń ózińde es bar ma? Qaı jerde men adamnyń basymen oınap edim?

— Oınamasańyz bul ne? Bir kezde Sáýleni tóbege kótergen ózińiz edińiz, oǵan bárimiz de qýanǵan edik, endi ony qurtýǵa asyǵyp júrsiz. Bul oınaǵan emeı nemene? Esińizde bolsyn, Sáýleden sizdiń artyqtyǵyńyz, tek shenińiz ǵana. Shen degen shekpen sıaqty. Búgin jańa, erteń eski. Al asyldyń aty asyl. Otqa tússe de asyl, sýǵa batsa da asyl. Oǵan siz tat bolyp jabysa almaısyz.

Bar aıtarym osy ǵana. Qosh bolyńyz! — dedi de Shaltaı shyǵyp júre berdi.

Myrqal jynyn aldyrǵan baqsydaı máńgirip qaldy. Biraq ol ar-uıatyn mansaptyń jolyna jumsaýǵa bekingen betinen, ózine jaıly oryp, jaqsy ataq molaıtý úshin ózinen basqalardy shamasynyń jetkeninshe basyp jansha berý nıetinen qaıtqan joq.

SEGİZİNSHİ TARAÝ

1

Ótken jıylystan Myrqal da, Myrqaldy qorǵaı sóılegen Rýsak, ta abyroı alǵan joq edi. Sonyń saldarynan da Rýsak búgin Sáýleni tyǵyz shaqyrtypty.

Bastyǵy túshkirgen saıyń qudaıyna bir jalbarynatyndar bul trese de az emes-ti. Solar bolý kerek. Sáýle treske kirgennen talaı túksıgen qabaqtarǵa, talaı burtıǵan aýyzdarǵa kezdesti. Sonyń biri Rýsaktyń jymyq kóz, kem ıek hatshysy Qanaı, Ol Sáýle kelgennen túksıip edi, qabaǵyn áli bir ashqan joq. Rýsaqqa bir kirip shyǵyp:

— Otyra tur, — degen edi, sonan qaıtyp ún de qatqan joq.

Manadan beri Rýsak talaı adamdy qabyldap, talaı adamdy basqa qyzmetkerlerine jóneltip jatty. Munyń bári Sáýlege qorlaýdyń bir túri bolyp kórindi! Ásirese kelgen saıyn «qaryndasym» dep syzyla maıysyp turatyn myna jymyq kóz hatshynyń búgin qabaǵyn bastyǵynyń qabaǵyna úılestire qoıǵany aq yzasyn keltirdi.

«E, mansaptyń qaıyrshysy ornymnan aırylyp qalamyn, dep . otyrsyń aý, á!» dedi Sáýle ishinen. Osymen aǵaıyndas bir sózdi Qanaıdyń ózine ashyq aıtqysy kelip edi, entige basyp Saıran kirip keldi de, oıyn bólip jiberdi.

Ol kele aq tós qaltasynan bir paketti sýyryp ala salyp:

— Aǵaı, bastyǵyńyzǵa baryp aıtyńyzshy, maǵan tez ruqsat etsin, — dedi.

Qanaı ózinen tómengilerden mundaı sózdi buryn estimegen bolý kerek:

— Sen kimsiń? — dedi Saıranǵa tiksine qarap.

— Men jumysshymyn.

— Jumysshy bolsań kimge kelgenińdi nege bilmeısiń?

Bul suraýǵa túsine almaı endi Saıran tańdandy. Ol Sáýle men Qanaıǵa kezek qarap aldy da:

— Osy men adasqan bolýym kerek, Rýsak deıtin bastyqtyń qaıda turatynyn aıtyńyzdarshy, — dedi.

— Ol osynda.

— Endeshe nemenege tergeı qaldyńyz? Men sol kisige myna bir qaǵazdy beremin de ketemin.

— Óziń bir eser ekensiń, á! Ákel beri.

— Joq, bul Rýsak joldastyń óz qolyna tapsyrylatyn qaǵaz.

— Óziń meni osy arada shoshqa taǵalap otyr ǵoı deımisiń, ákel beri!

— Joq, Myrqal aǵaı sol kisiniń óz qolyna tapsyr degen.

Myrqaldyń aty atalǵan soń Qanaıdyń qabaǵy qaıta sylq etti.

— Onda erteńge deıin otyr maǵan dese, — dedi.

Onyń býlaı qubyla qalýynda ne syr baryn Sáýle de, Saıran da sezgen joq. Saıran Sáýleniń qasyna baryp otyra bere:

— Siz de kezek kútip otyrsyz ba? dedi tańdanǵan pishinmen.

Sáýle jaýap qatqansha bolǵan joq, Saıran atyp turyp Qanaıdyń qasyna jetip bardy. Ol Qanaıdyń kózi jypylyq qaqqanyn shaqyrǵany dep uqqan eken. Qanaıdyń aldyna eńkeıe bere:

— Ana kisi menen buryn kelgen ǵoı. Onan buryn kirgenim uıat emes pe? — dedi.

— Saǵan kir degen kim bar? — dep Qanaı qabaǵyn túıe qarap qaldy.

— Endi nemenege shaqyrdyńyz?

— Seni shaqyrǵan kim bar?

— Oıbaı aý, jap-jańa kózińizdi qysyp shaqyrdyńyz ǵoı.

«Mynaý búldirdi aý», — dedi Sáýle ishinen. Ol Qanaıdy ashýlanar, Saırandy qýyp shyǵar dep oılaǵan edi, olaı bolmady, Qanaı ornynan jymıa túregelip Saırannyń arqasynan qaqty da:

— Bar, inishegim, men seni shaqyrǵanym joq. Bilmegen sen de aıypty emessiń, bildirmegen men de aıypty emespin. Oǵan meniń kózim aıypty, bara ǵoı, — dedi.

Qanaıdyń jypyq ekenin Saıran endi ǵana bildi de, uıalǵannan qulaǵyna deıin qyzaryp ketti. «Kesh» deýge de «qosh» deýge de shamasy kelgen joq, qolyndaǵy paketti stol ústine tastaı salyp ata jóneldi.

— Ózinin uıaty bar bala eken, oılamaǵan jerden rıza bolǵanymdy qarashy.

— Oılamaǵan jerden kórsetken osy qylyǵyńyz úshin men sizge razy bolyp qaldym, — dedi Sáýle shyn razy kóńilmen. — Biraq, sizdiń esh ýaqytta razy bolmaıtyn da minezińiz bar eken.

— Ol ras, qaryndas. Soǵystyń kesirinen bir jaman minezder paıda bolyp júr, ony ózim de sezip júrmin.

— Qandaı minez?

— Óı, qaryndas aı, onyń nesin suraısyń? Maıdanǵa baramyn dep, aryz berip edim kózim jaramady. Shahty jumysyna ózim jaramadym. El basyna mynadaı aýyr kún týǵanda kim bolsa sonyń qolynan keletin isti istep otyrǵanym mynaý. Otyrǵan ornym ózime jaqpaıdy, ózim bastyqqa jaqpaımyn. Armany kóp, dármeni joq, sol kóp armannyń otyna órtengen bir janmyn men.

— Buryn qaıda istep edińiz?

— Óı, qaryndasym aı, ony nesine suraısyń. Soǵystan buryn sol sizdiń shahtyńa marksheıdr bolyp isteıtinmin.

— Marksheıdr! — dedi Sáýle tańdanyp.

Osy kezde Rýsaktyń kabınetinen Mıron Pavlovıch qatty ashýmen shyǵa keldi.

— Siz osy kabınetten ylǵı kúıinip shyǵasyz, bul qalaı? — dedi Sáýle onymen eń alǵash tanysqan kúnin esińe túsirip. Bul ekeýi eń alǵash osy qabyldaý bólmesinde, dál osy dıvanda otyryp bylaı tanysqan edi...

Ol kezde Sáýle ony syrtynan bir-aq ret kórgen edi. Kórgende Myrqal kórsetken-di. Ol Mıron Pavlovıchti syrtynan nusqap: «Donbastyń myna bir shatasqan shalyn tres bizdiń shahtaǵa jiberipti. Sirá, esi aýysqan bolý kerek, talqan jeýden basqaǵa qaýqary joǵyn bilmeı, kómir kombaıny deı me, sondaı birdeńe jasaıtyn keremetim bar dep sandyraqtaıdy», — degen edi. Sol «shatasqan shaldyń» Rýsakpen uzaq sóılesip shyqqanyn kórgennen keıin Sáýle oılanyp qaldy. «Múmkin, sondaı bir keremeti bary ras ta shyǵar», — dedi ishinen.

Qart onyń ne oılap otyrǵanyn sezgen joq, tipti Qanaı ekeýine kóz de salǵan joq. Úlken úmitpen kelip, úlken kúıikpen qaıtqan bolý kerek, daýyl soqqan terekteı teńselip baryp dıvanǵa otyra ketti de:

— Endi qaıttim? Qaıda bardym, kimge aıttym? Osynsha elde janymdy uǵar bir jannyń bolmaǵany ma bul? — dedi ol óz-ózinen kúńirenip. Qaltasynan temeki saýytyn alyp shylym oraǵysy kelip edi, qoly dirildep oraı almady.

— Bere turyńyz, shylymyńyzdy men orap bereıin, — dedi Sáýle qarttyń qasyna otyra berip.

Qart onyń bas-aıaǵyna kózin bir júgirtti de:

— Qyzym, sen de osynda isteımisiń? — dedi.

— Joq, men shahtyńa isteımin.

Sáýle óz aty-jónin aıtyp qolyn usynyp edi, qart onyń qolyn qushyrlana ustaı alyp, kózimniń janarymen kóreıinshi degendeı sol jaq qolymen kózildirigin julyp aldy.

— Men Donbastan kelgenderdiń biri Mıron Pavlovıch Galkın deıtin bolamyn. Qatelespesem, sen biz turǵan shahtada ınjenersiń, á?

— Qatelesken joqsyz.

— Qolymnyń diriliniń sý sepkendeı basyla qalǵanyn qara. Iá, sóıleı ber, qyzym.

Sáýle onyń synaptaı tolqyp, almastaı jaltyldaǵysh qylyǵyna túsine almaı:

«Bul netken adam? — Dedi ishinen. — Álde Myrqaldyń aıtqany ras pa?» Mıron qart temekisin tutatyp bir-eki sorǵannan keıin qumary tarqaǵan túrge kelip:

— Sen qalaı oılaısyń, qyzym. Júregi sherge, kókiregi kekke toly, jasy alpysty alqymdaǵan men sıaqty qart adamǵa ómir men ólimniń qaısysy jaqyn?

— Ony sizdeı qartaıyp kórmegendikten bile almaımyn. Biraq júrek toqtaǵansha ómir jaqyn ǵoı deımin.

— Endeshe, júrek toqtaǵansha ómir úshin kúrese berý kerek emes pe, a?

Sáýle onyń tegin jan emes ekenin osy sózinen uqty da:

— Árıne, kúressiz ómir qyzyqsyz, — dedi.

— Endeshe, nege mynalar meni ólikke sanaıdy?

— Qalaısha?

— Qolymnan is keletinine senbegeni ólige sanaǵany emes pe? Sen maǵan mynany aıtshy, keıde jaqyndaǵy úlkenniń kishi kórinip, alystaǵy kishkeneniń úlken kórinetini nelikten?

— Menińshe, ol kórinýshiden emes, kórýshiden.

— Óte jón aıtasyń, qyzym, óte jón. Esińde bolsyn, kóz soqyrlyǵynan kóńil soqyrlyǵy jaman. Eger mendegi jan dúnıesin, oı qazynasyn kóremin deseń Erteń tús kezinde keńseńnen tabyl! — dep ol qolyn usynyp edi, Sáýle onyń qolyn ustaı alyp bosatpastan:

— Múmkin sharsharsyz, adresińizdi aıtyńyz, sizge men baraıyn, — degen.

— Ómir úshin alysatyn adam sharshamaıdy, qyzym. Qolǵa buǵaý, aıaqqa tusaý bolatyn kárilikke áli jetkenim joq, tek keıde túrli-túrli ýaıym bılep, oıymdy ýlaıdy... Iá, solaı, qyzym. Mende qazir úı de joq, kúı de joq, birge kelgen dostary úıin kezek panalap kelemin. Biraq meni qajytatyn mynalar ǵana, — dedi Rýsak otyrǵan kabınettiń esigin ıegimen nusqap. — Tilegimdi sizdiń shahtanyń bastyǵy Taımanovtan bastap mynaý Rýsak joldasqa deıin aıttym, amal ne, bári de dalaǵa atylǵan oq sekildi aıtyldy da qaldy.

Ol yzaǵa býlyǵyp az otyrdy da qaıtadan sóılep ketti:

— Meniń eki ulym men kelinderim qaıda? Týǵan jer, ósken elim qaıda? Ómirge kereksiz bolsam ólimniń neshe túrin nemister de taýyp beretin edi ǵoı. Men munda ne úshin keldim? Ómir úshin kúreskeli keldim. Jaýdyń búgingi qamalyn ǵana emes, erteńgi bolashaǵyn da talqandasqaly keldim. Óıtkeni ómir maǵan tarıhta buryn bolmaǵan sondaı bir ǵajaıyp qural beripti. Oǵan myna meńireýler túsinbeıdi, túsingisi kelmeıdi.

— Ol nendeı qural?

— Onyń aty — kómir kombaıny.

Osy kezde Rýsaktyń kabınetinen Qanaı shyǵa kelip:

— Qaryndas, kirińiz, — dep edi, Sáýle onyń sózin estise de elemesten, áldeneni asyǵys jaza bastady.

— Sizge men óz úıimniń bir bólmesin beremin, myna adreske kelińiz.

— Kóp jasa, qyzym, kóp jasa, — dedi Mıron Pavlovıch onyń mańdaıynan súıip, — aldymen áke-shesheńniń rızalyǵyn al.

— Ol úshin alań bolmańyz, áke-sheshesine qadirsiz qyz emespin. Keshki saǵat altydan qalmańyz, ázirshe qosh bolyńyz, — dedi de, Rýsaktyń kabınetine kirip ketti...

Sáýle men Mıron Pavlovıch osydan bir aı buryn, eń alǵash osylaı tanysyp, onyń kombaınyna osy sátten bastap qyzyqqan edi. Sol kúnnen bastap bul ekeýi biri týǵan ákedeı, biri týǵan qyzdaı bolyp ketken-di, sondyqtan Sáýle Qanaıdyń:

— Qaryndasym, tezirek, — degen sózin bul sapar da jóndi eleı qoıǵan joq.

— Siz munda ne jumyspen kelgen edińiz? — dedi qarttyń betine úńile qarap.

— Kombaındy tezirek jasap shyǵarý úshin adam kómegin suraı kelip edim, ózimdi mazaq etti.

— Ol úshin qapa bolmańyz. Kerektiń bárin ózimizden tabamyz, kombaındy ózimiz de jasap shyǵaramyz. Sol kezde biz olardyń ózin mazaq etemiz, qapalanbaı qaıta berińiz, — dedi de, Sáýle Mıron Pavlovıchtiń jaýabyn kútpesten Rýsaktyń kabınetine qaraı bettedi. Nege ekeni belgisiz, aýyr tergeýdiń aldyna ketip bara jatqandaı jańa gúl-gúl jaınap turǵan edi, salqyn tartyp sala berdi.

Sáýle esikten kirgennen Rýsak qolyn soza túregeldi de:

— Sizdi kórgenime óte qýanyshtymyn, — dedi qarsy kele jatyp.

Sáýle onan mundaı qurmetti kútken joq edi, kútpese de úndegen joq, Rýsaktyń usynǵan ornyna otyra bere kóz tastap edi, ol súqtana qarap tur eken, júregi dir etti. Telefon syldyr ete túsken soń baryp Rýsak otyra ketti de, samarqaýlana qımyldap, trýbkany qolyna aldy. Á degende óziniń dókeıligin kórsetkisi kelgendeı daýsyn dúrdıte shyǵaryp edi, telefondaǵy obkom sekretary Orlov ekenin bilgen soń jýan daýys lezde shińkildep, túksıgen túri lezde jylmıa qaldy.

— A, a, Aleksandr Danılovıch, keshirińiz, daýsymnyń sondaı syrqaty bar edi, basqa saýlyǵym jaman emes. Taımanovtyń shahtysynyń ba?.. Iá, tanyspyn, búroǵa ma? Aleksandr Danılovıch, bylaı etsek qaıtedi, negizgi baıandamany Taımanovtyń ózi jasap, men qosymshasy bolsam. Solaı ma? Onda, árıne, meniń jasaǵanym durys, maqul.

Ol trýbkany eppen ornyna qoıdy da, otyrǵan oryndyǵyn ilgeri syrǵyta túsip, Sáýlege enteleı bere:

— Qymbattym, men sizben uzaq áńgimelespekshi edim, meniń búroǵa daıyndalýym kerek bolyp qaldy. Áńgimemizdiń jalpy baǵytyn aıtqanda mynandaı. Obkomnyń burynǵy sekretarynyń salqyn qaraǵandyǵynan jergilikti kadrlar jetim-jesir bolyp ketipti. Tipti bizdiń trese bir de bir qazaq joq. Árıne, bul partıanyń ult saıasatyn burmalaǵandyq. Joldas Orlov osy jumysty qolǵa qatty alyp jatyr. Sol kisiniń tapsyrýymen men de qatty kirisip jatyrmyn. Men osy tresiń qaq jartysyn qazaq etpekpin, — dep sál.kidirip qalyp edi.

— Meni kórgenińizge emes, kelgenime qýanyshty ekensiz ǵoı, — dep Sáýle jańaǵy bir kólgirlikti kelemejdegisi kelip edi, Rýsaktyń bar yzasy betine oınap shyǵa keldi. Biraq ol yzasyn Sáýleniń kózine túsirmesten jalǵan kúlkiniń astyna súńgitip jiberdi.

— Sizdiń bul kelisińizdiń jańa bir baqyt kelgendeı qýantqany ras, — dedi ol ózin ózi ańdı sóılep, — onyń sebebi mynandaı: jan súıerlerińizdiń jaýǵa satylyp ketkenin estigennen beri jumysshylardyń sizdi alastaǵysy keledi, ondaı ozbyrlyqqa meniń jol bergim kelmeıdi.

Ol sál kidirdi de Sáýle ún qospaǵan soń, sózin qaıta jalǵady:

— Sondyqtan sizdi óz qaramaǵyma alǵym keledi.

Rýsaktyń osy «qamqor» sózi Sáýleniń júregine qanjardaı tıdi, óıtkeni ol qamqorlyqtyń ar jaǵynda buǵyp jatqan qasqyrlyq Rýsaktyń suqtana qadalǵan quzǵyn kezinen bir bulań etti de joq boldy.

— Múmkin, meni qushaǵyńyzǵa da alǵyńyz keler, — dep Sáýle kúle qarap edi, onan mundaı sózdi kútpegen bolý kerek, Rýsaktyń áldene aıtpaq bolyp ashylǵan aýzy qaıta jabýǵa kelmeı, ańqıǵan kúıinde turyp qaldy. Kózin syǵyraıtyp ta, ejireıtip te qarady, biraq qansha syǵalasa da Sáýleniń júregin syzdatqan yzany kóre almaı, kózindegi yzanyń jalǵan kúlkisine aldanyp qaldy.

— Qushaq? — dedi aqyryn kúrsine sóılep. — Siz meniń alystaǵy armanymdy jaqyndatyp jiberdińiz aý, tek muny dál qazir ne oımen aıtyp otyrǵanyńyzdy bilsem aý...

— Meni qushaǵyńyzǵa almastan buryn qaramaǵyńyzǵa alar bolsańyz, jumysshylardyń ózińizdi de alastaýy múmkin ǵoı.

Rýsak bul sózdiń baıybyna bara alǵan joq, esek dámeniń jeteginde súmeńdep kete berdi.

— Men sizdi qaramaǵyma ne úshin alamyn? — dedi ol mańǵazdanýdan basqanyń bárin umytyp. — Siz kileń áıelderden brıgada quryp, jaýǵa.qarsy ekinshi maıdan ashtyńyz. Sóıtip, ómirge bir jańa jol saldyńyz. 6z shahtańyzǵa salǵan sol joldy ózge shahtalarǵa da salatyn bolamyz. Ol úshin shahtylardyń bárine birdeı óktemdik júrgize alatyn trese isteıtin bolasyz. Mine, sizdi qaramaǵyma alý úshin aıtar syltaýym. Buǵan ne deısiz?

— Syltaýdy jaqsy tapqansyz, biraq meni qınaýdyń jolyn áli taba almapsyz, — dep Sáýle jaýabyn birden sart etkizdi.

Rýsak taǵy ańyryp qaldy, bul sapar bir ejireımesten kózi múldem jypylyqtap ketti.

— Sizdi ne úshin qınaýym kerek?.

— Júregimdi tasqa aınaldyrý úshin.

— Ol ne úshin?

— Qashan júregim tasqa aınalǵansha men olardy súıe beretin sekildimin.

— Ondaı sumyraılardy súıgen júrekti tasqa aınaldyrý maǵan qıyn eme, — dep Rýsak sholaq tumsyǵyn kótere bastap edi:

— Áýre bolmańyz, — dep Sáýle ony sylq etkizdi.

— Ol ne sóz?

— Men óz úkimimdi ǵana aıtyp otyrmyn, onyń ne sóz ekenin bilýdiń sizge qajeti joq.

Rýsaktyń qatparlanǵan tóbe quıqasy múldem jıyrylyp, jańa ǵana jymıyp turǵan qalyń beti tyrsıyp ketti, yzamen býylǵan qoly dir-dir etip ıkemge keler emes, kópten búgip júrgen tyrnaǵyn Sáýleniń júregine salý úshin endi ǵana asha bastady. Onyń qara nıetine qanat etkeli otyrǵany Nurlandardy óltirýge shaqyrǵan túneýgi uran edi, qos alaqandaı sómkesinen sonyń bir danasyn sýyryp aldy da:

— Men óz kózimmen kórip, óz qulaǵymmen estigenderimdi anada Taımanov joldastyń kabınetinde aıtqanmyn, — dedi lıstovkany bir buryshynan salmaqtaı sóılep. — Endi nemister basyp alǵan jerden qashyp shyqqandar ala kelgen myna bir lıstovkamen tanysyńyz.

Sáýle ol usynǵan qaǵazdy titirkene alyp, ishinen oqı bastady. Ár sózinen ý tamshylaǵandaı oqyǵan saıyn jany ýlanyp, jańa ǵana jarqyrap turǵan tátti úmittiń talqany shyqty. Áldene aıtqysy keledi, ne aıtaryn da bilmeı tek erni ǵana dir-dir etedi. Bir táýiri munyń bári uzaqqa barǵan joq, kóziniń aldyna Nurlannyń kelbetti keskini kele qalyp edi, jaraly úmiti qaıtadan qanat qaqty da jany jadyraı sala berdi. Sondyqtan ol aqtyq sózin taısalmastan aıtyp saldy.

— Meniń endigi qusharym qara jer ǵana, sol antyma ıe bolyńyz da, ketýime ruqsat etińiz.

Rýsak onyń bul sózine túsine almaı múldem ańyryp qaldy, ony ózi de jasyrǵan joq:

— Túsinbedim, — dedi yshqyna sóılep.

— Ózińizge túsinseńiz, meniń bul sózime de túsinesiz.

— Siz meni durys túsinseńiz eken.

— Ol úshin siz jalǵan aıtpańyz.

— Sizshe, meniń aıtyp otyrǵanym jalǵan ba?

— Men olardyń kim ekenin jaqsy bilemin, sondyqtan aıtqanyńyzdyń bárin jalǵan, jala dep bilemin. Qashan da bolsyn aıtarym osy, ketýime ruqsat etińiz.

— Ruqsat, — dedi Rýsak syzdana túsip, — tek mynaý lıstovkanyń jaıyn ózińizden basqa jan bilmesin. Men muny ózińiz úshin aıtyp otyrmyn.

Sáýle onyń bul «qamqorlyǵyna» ishteı bir laǵnat aıtty da, qoshtaspastan shyǵa jóneldi.

2

Júdeý tartqan qart kóńildeı gúl - japyraqtar sarǵaıyp, álem kók munarlanyp tur. Soltústikten jyljyp kele jatqan qystan qaımyqqandaı, jerdiń betin alystan ǵana aımalap, kúzdiń otsyz kúni batýǵa eńkeıip qalǵan shaq edi. Dál sol kúzdiń kóńilsiz kúnindeı kúńgirt oıda kele jatqan Qazybek qarttyń qulaǵyna:

— Áı, baıǵus aý, jumysqa taǵy bara jatyrmysyń? — degen áıel daýsy estildi. Oıda kele jatyp baıqamapty, kósheniń arǵy betinde Gúlsim deıtin báıbishe tur eken. Qasynda birin-biri jetektegen on shaqty bala. Bári de balapandaı úlbiregen jas bóbekter. Sábılerdi kórgen saıyn Qazekeńniń kózi jasaýrap, et júregi eljirep sala beretin-di. Kelindi bolyp, nemere súıýdi armandap júrgende soǵys bastalyp ketti de, jalǵyz balasynyń ózine zar bolyp qaldy. Sol qaıǵynyń daýyly kelip soqty ma, áıteýir ol teńselip ketti. Teńsele basyp kelip balalardyń ishindegi eń kishkentaı bireýiniń betinen meıirlene súıip-súıip aldy.

— Amansyń ba, báıbishe? Jıenderińdi de qolyna alǵanbysyń?

— Endi ne bitiremin? Burynǵydaı shalqıyp jatatyn zaman joq. Seniń Sáýleń sizge laıyǵy osy dedi, men kúp dedim. Bastapqy kezde bir top aıý asyraǵannan ońaı bolǵan joq edi, qazir úırendim.

— Nazaryńnyń balalary qaısy?

— Myna óziń súıgen kishkentaı men ana bir qara pushyq. Eń úlkeni shetki turǵan qazan bas.

— Qazan bas.

— Qazan bas, — dep onyń mańynda turǵan balalar «qazan bas» atanǵan balany syqaqtap kúle bastady.

— Oı, aınalaıyn, naǵyz ákesine tartqan mynaý eken ǵoı, — dedi Qazybek onyń da betinen súıip, — nemene, tentek ájeń urmaı ma seni, — dep edi, bala ájesine jalt qarady.

— Áje, myna kisini qara, sizdi tentek, — deıdi.

— Tentek dese sender de tentek bolyp túıe bas jasańdar, — dedi ájesi kúlip.

Basqa balalar Qazybekke tap berip edi ,jańaǵy qazan bas bala olardy qoldan bir silkip qalyp, toqtatty da:

— Áje aý, onda ózińiz uryspaısyz ba? — dedi.

— Nege?

— Jasy úlkenge jaman minez kórsetý jaramaıdy, ol aqylsyzdyq deýshi edińiz ǵoı.

— O, aqylyńnan aınalaıyn, olaı desem tımeı-aq qoıyńdar.

Qazybek qart arman etkendeı balalarǵa qyzyǵa qarap únsiz turyp qalǵan edi, onyń. nendeı qıalǵa túskenin Gúlsim báıbishe sezgen eken.

— Já, boldy. Ýaıym túbi tuńǵıyq ekenin bilmeıtin adamdaı bul qaıtkeniń. Boldy, boldy. Átteń, osy balalar qolymdy baılap júr, áıtpese jumysty bir kisiden kem istemes edim, — dedi.

Báıbisheniń bul sózi demep jiberdi me qalaı, Qazybek qart, murtynan kúle túregeldi.

— Oıdoıt degen.

— E, nemene osydan qyryq jyl buryn osy zavodty aǵylshyndar bılep turǵan zamandy esińe túsirshi. Taıman ekeýiń be ediń, joq men be edim on eki saǵat istegen jumysynan on tıyn aqy ala almaı «aq aýyz» atalyp, sorlap júretin. Osy kúnniń ózinde senderden kem istesem qudaıdyń ózi alyp aq ketsin meni.

«Dýlatym olaı-bulaı bolyp ketse urpaǵym meniń kim bolar» degen oı sap etip edi.

— Kileń bozdaqtar kómeıinde keptelip turǵanda qudekeń sen ekeýmiz sıaqty kári-qurtańdy qaıtsin, — dedi de Qazybek qaıta túnerip kete berdi.

— Sáýlege sálem aıt. Álgi balalar tárbıeleıtin úı ashyla qalsa, meni sol úıdiń qyzmetine alsyn, men sendeı jylaýyq emespin, soǵan qaraǵanda ondaı jumysqa kámil jaraıtyn sekildimin, — dep Gúlsim báıbishe daýystap edi, Qazybek artyna qaramastan:

— Oıdoıt, — dedi.

Ol bir búlingen vrýb mashınany tez jóndeýdi aıta ketkeli jolshybaı mehanıka dehyna soqqan edi, kózi qańyrap qalǵan zalǵa, zaldyń ishinde qańtarýly turǵan stanokterge túsip, jany túrshigip sala berdi. Óz kózine ózi senbegendeı saýsaqtarymen kózin qaıta-qaıta súrtip qarap edi kóz jetkisiz jerge deıin qoldyń salasyndaı bolyp tizilgen stanokterdiń tek bireýiniń ǵana júregi toqtamapty, ózgesiniń bári de sileıip tur.

Zaldyń sonshalyqty úlkendiginen be ,joq álde kúnniń keshkirip jer betiniń kúńgirt tarta bastaǵanynan ba, urshyqsha úıirilip turǵan stanoktyń qasyndaǵy bireýden basqa jandy kóre almady. Ár stanoktyń arasyn kózimen tintip tur edi, sol jaq buryshtaǵy bir úlken stanokty júrgize almaı myqshyndap jatqan bir balany kórdi de, qasyna jetip bardy.

— Bazarmysyń eı, shyraǵym aý, basqalar qaıda?

Daýsy dirildep shyqsa da, qatty shyqty. Biraq bilekteı temirdi jańqalap jatqan tórdegi stanoktyń úni Bazardyń qulaǵyna túk estirtpedi. Daýsy kóterilmese óńeshin sozyp, ókshesin kóteretin keıbir ánshiler qusap aıaǵynyń úshimen tik turdy da:

«Ne deısiz?» — degendeı kishirekteý qalqan qulaǵyn Qazybektiń aýzyna tosty.

Qazybek balanyń basyn qos qoldap turyp ustady da,

— Mynalardyń bári nege ıesiz qalǵan, kisileri qaıda ketken deımin men saǵan.

Bazar da qarttyń ózi istegenin ózine istep qulaǵyna aıǵaı saldy.

— Ony Myrzekeńnen surańyz, Myrzekeńnen...

— Bári de kelgen joq, pa jumysqa?

Bazar bul suraýdy estı almaı qaldy ma, úndegen joq. Ol úndemese de Qazybek ishteı túsinip, stanokke súıengen kúıi únsiz turyp qaldy.

Bir nysanaǵa qadalyp, túsi túnere tústi. Bazar áldeneni aıtqysy keldi de, qarttyń ne úshin qınalyp turǵanyn sezip eshteńe degen joq. Jaýtańdaǵan kózin tómen túsirdi de, tórgi jaqqa qaraı júgirip ketti.

Qazekeń aýyr oıdyń qushaǵynda áli tur.

— Qansha qyran bolsa da qıaǵy synyp qırasa qyrannyń kúni kún emes, bozdaǵynan aırylǵan eldiń kúni de tap sondaı aý...

Ol qasynda Bazardyń bar-joǵyn da bilgen joq, aýyr salmaqpen qozǵalyp, stanokty aınaldyra bastady.

Bul kezde káriliktiń óshpes tańbasy bar, betin meılinshe aıǵyzdaǵan býryl saqaldy, sıdıǵan uzyn boıly, qatqan qarasur mehanıkti Bazar tórgi jaqtan ertip kele jatyr edi, olar kelip jetkenshe Qazekeń stanokty júrgizip te jiberdi.

Uzyn qara mehanıktiń:

— Oı, kári tarlanym aı! — degen shińkildek daýsyn stanoktyń sartyly ózinen basqaǵa estirtken joq. Ol Qazybektiń qulaǵyna daýystap:

— Qazeke, meni jaı shaqyrdyńyz ba? — dep edi, Qazybek jalt qarady da, stanokti toqtata qoıdy.

— Búldirgenbisiń? — dedi kózildiriginiń saǵaǵynan súzile qarap. — Búıtkenshe, óziń búlinseń edi, — dedi de, qatarda turǵan ekinshi bir stanokty aınaldyra bastady. — Jaı shaqyrdyń ba?.. Qarań qalyp jatqan dúnıe mynaý, qarshadaı balany jalǵyz tastap júrgen sen mynaý. Osy ma, seniń kópti kórgen kóneligiń?

— Oıbaı, Qazeke aý! Men tipti...

— Já, sózińniń keregi joq. Eger menimen tatý bolamyn deseń bos sózdi maǵan estirtpe de, bos júrgenińdi kórsetpe. Asyńdy ish, demińdi al, uıqyńdy uıyqta, jumys iste. Óziń bilgendi ózgege úıret, óziń bilmegenińdi ózgeden úıren, onan basqany men bilmeımin. Ol bir, ekinshiden: myna balany munan bylaı qasyńnan qaldyrma, kórset, úıret. Muny qasyńa kómekshi etip al da, osy qatar turǵan eki úlken stanokke ne bol! Úshinshiden: Erteń qolyńa bes áıel ákeltip beremin, solardy kúnine eki saǵattan úıretip, úsh aıdyń ishinde maman qyp shyǵarasyń, uqtyń ba?

Búldirgenniń kózi ejireıip ketti.

— Bes áıel?!

— Nemene, áıel kórmep pe ediń?

— Oıbaı aý, otyz jyldan beri otasqan jalǵyz qatynymdy úırete almaı júrip, bes qatyndy men qalaı úıretpekpin?

— Sózdi qoı. Otyz jylda úırenbese qatynyń qatyn emes, qasqyr da bir. Aıtqandy tyńda da isteı ber, qasqyrǵa talatatyn men seniń. qasyń emespin. Men mundaǵy ornymdy saǵan beremin de ózim jer asty jumysyna ketemin.

— Oıbaı aý, aǵataı aý, jer astynyń jumysyna keýdeńiz jaramaıdy ǵoı.

— Kúnine bir mezgil túsip baıqap júrmin, byltyrdan beri tyńaıyp qalǵanym ba, álde soǵystyń elimizge salǵan jarasy janymdy ashyndyryp jibergen be, áıteýir qajıtyn emespin. Saǵan osy bastan aıtarym: mynanyń ishi esh ýaqytta mundaı jaý shapqandaı kúıde bolmasyn. Aldymen manaǵy vrýb mashınany qolǵa alyńdar, Erteńge deıin jóndelip ázir bolsyn.

— Oıbaı, táńir aý! Eki kúnde ony qalaı bitiremiz. Osynda temir pisiretin bir jaǵym kómir joq.

— Ne deıdi?

— Solaı deımin. Myrqaldyń kómirdi talonmen beretin tártibi tanaýdy tars bitirdi. Bes kúnge dep bergen kómiri eki kúnge de jetpeı, «usta pyshaqqa jarymastyń» kerin kıip otyrmyz.

Qazekeń jerge bir túkirdi de, túk aıtpastan shyǵa jóneldi.

Bazar bala ańyryp turǵan Búldirgenniń betine úńilip:

— Ata, osy shaldyń az oqysa da kóp biletini nelikten?

— Ottama, — dep Búldirgen zirk etti.

— Bále, sizdiń úıretken ónegeńiz osy ma?

— Aqyldy bolǵanda sol temirdiń tatyn jalaǵannan basqa ne bitirer deısiń, — dedi Búldirgen ne derin bilmeı sasqalaqtap.- — Ol ózi sasyq yrysty shal. Onyń ana bir Sáýle deıtin qyzy týra osynyń baǵyna týǵan qyz, — dedi de teris aınala bere aýyr kúrsinip, — táńirim, maǵan Bólekbastaı ul bergenshe, sonyń qyzyndaı qyz bermedi ǵoı, — dedi.

3

Qazekeń kelgen kez — shahty ishiniń qan bazardaı qyzǵan kezi edi. Tek batys jaqtyń eń mol ónim beretin lavasy jarty saǵattan beri qarap tur. Joldyń bos kezin paıdalanyp kómirdi qyrǵa mol shyǵaryp qalǵysy kelgen shyǵys jaq qanattaǵy jumysshylar bar kúshin tógip jiberipti. Ýklon men shtrektiń túıisken jerindegi kishkene stansıada (plıtada) jumysshylardyń aıǵaı - shýyn keıde elektrovozdyń qıqýy, keıde oıdan órge, órden oıǵa aǵylǵan vagondardyń saldyr - gúldiri basyp ketedi.

Qazybek jolynda turǵan jumysshylardy kımeleı, asyǵa basyp batysqa qaraı ketip bara jatyr edi, art jaǵynan bireýdiń:

— Tez, tezirek jete kórińiz. Batys jaqtaǵylar búgin artta qalý jaǵynan birinshi báıgeni alatyn boldy. Ol báıgeden sizge de sybaǵa tıer, tezirek, tezirek jetińiz, — degen daýsy shyqty.

Qazybek onyń daýysynan tanyp Perızat ekenin bildi de, jalt qarady, biraq kóp bógelgen joq:

— Oqyǵanyń kóp bolsa. da, toqyǵanyn az aý, balam. Óıtpese, óziń jyǵylyp jatyn basqanyń súringenine kúlmes ediń, — dedi de kete berdi.

Perızattyń aıtary bolmaı, tek beti ǵana dýyldap ketti. Jumysshylardyń aldynda sózden jeńilip qalǵanyna uıalyp, ishinen ózine qatty bir keıidi de:

— Tezdetińder, jigitter, qazir «Batysqa» da jan bitedi. Olar vagonetkeni bizden artyq áketip júrmesin. Tezirek qımyldap jiberińder! — dep zaboıǵa qaraı tura júgirdi.

Bul jerde «Batystyń» da kisileri tur eken. Olar Qazybek barysymen maıdannyń bastalatynyn sózdi de:

— Kórermiz kimniń esekke minip, ógiz aıdaǵanyn, — dep, belderin bekem býa bastady...

Shtrekke tizilip turǵan vagonderdi kórgennen aq Qazybektiń degbiri qalǵan joq. Eski dertti ókpesi qabynyp entige basyp keı jerde aıańdap, keı jerde táltirekteı búlkildep ushyp keledi. Jolshybaı sileıip turǵan talaı sostavtan da ótti, áli ún joq, tek lavaǵa jaqyndaı bergen kezde ǵana qarsy aldynan dembelshe boıly bireý shyǵa keldi. Boıyna qarap tanymasa, túsine qarap eshkim de tústeı alar emes. Jipsiz shyqqan termen battasqan kómirdiń kúıesinen tisteri ǵana aqsıyp, kózderi ǵana jyltyrap tur. Bul osy lavadaǵy brıgadır Taıman eken, ol Qazybekti anadaıdan tanı ketti de:

— O, qatynsyz qaqsap qal sen mundar bildiń be? Oıbaı aý, yrs-yrs etpeı júrseńshi tezirek! — dep aıǵaı saldy. Qazybek alqynyp jóndi sóıleı almady.

— Nemene, ne boldy? Jaý shapty ma?

— Eki saǵattan beri eki túıir kómir bere alǵanymyz joq, jaý shapqan emeı nemene?

— Nege bere almaısyń? Eki saǵattan beri qatynyńnyń qoınynda jattyń ba?

— Qara, qara, qatyny barsynýyn. Seniń myna búıen qusaǵan mundaryń taǵy da toqtap qalyp, qoldy baılaǵan joq pa?

Qazybek fonaryn joǵary kótere túsip lavanyń órine qaraı kóz jiberdi de:

— Jumys kólemi úlkeıgenimen, adamdaryń áli kóbeımepti ǵoı, — dedi demige sóılep.

— Sáýletaı búgin bir top áıelderdi ákelmekshi. Júr, aqyryn jyljyp kór, — dedi Taıman onyń qoltyǵynan demep.

— Kórsem de kóngim kelmeıtin qorlyǵym bireýdiń demeýi edi, buǵan da kónetin boldym aý.

Qurdasynyń bul sózi Taımannyń kári júregin eljiretip jiberdi, biraq:

— Qamyqpa, qaısarym, qaırattan! — degennen basqa sóz aıta alǵan joq.

Qazybektiń qolyndaǵy fonarynyń sholpandaı jarqyraǵan sáýlesi túndeı túnergen meńireý lavanyń ón boıynda taýdyń salasy sekildenip jaldana úıilgen kómirge jantaıyp, kúrekterine súıene qalǵyǵan jumysshylardyń kózine alystan túsip edi.

— Bastyqtardyń biri kele jatyr, jınańdar aıaqtaryńdy, — desip birin-biri oıata bastady.

Plasy alasa lavaǵa kirgennen keıin ekpesiniń qabynýy kúsheıip ketti me qaıtti, Qazybek ýhlep, ahlap otyra qaldy. Sirá, denesiniń kúshi de azaıǵan bolý kerek, bir qolyn qataryna kelgen Taımannyń moınyna saldy da, ekinshi qolymen keýdesin sıpalap:

— Joq, keýde shirkin kómiri alyp bolǵan eski zaboıǵa aınalǵan eken, — dedi de, aqyryn jyljyp júrip ketti.

Arada eki kún ótti.

Alty qyrdyń astyn keýlep alysqa ketetin or.talyq shtrekte bir top áıelderdi bastap Sáýle kele jatyr. Jer astyndaǵy dúnıeni kórgeni osy bolý kerek, báriniń de óńi qashyp, úreıden súlderi ǵana qalypty. Ásirese, ersili-qarsyly aǵylǵan elektrovozdyń qıqýy - aq bulardyń apshysyn qýyryp keledi. Áldeqashan esterinen shyǵyp ketken «astaǵpyralda» men «lahaýla». da aýyzdarynan túser emes. Bárinin qolyńda bir-bir shahter lampasy bar, biraq kózderi úırenbegendikten be birin biri kóre almaı qaqtyǵyp keledi.

Bul toptyń ishinde aýyldyń Darıǵa sıaqty qaıtpas qaraker kelinshegi de, qalanyń qartaımaǵan Kákımadaı kerbez kermıyqtary da, tipti sonaý Ulytaýdyń qazaǵy, qara sholaq búrkitine jylyna eki qoıan ǵana aldyrsa da búrkitshi atalǵan Oljaı da kele jatyr. Ol munan bir aı buryn kelip magazınniń kúzetshisi bolǵan edi, Darıǵada dámesi bar eken, onyń, shahtaǵa túsetin bolǵanyn estı sala aryz berip, kúzetshilikti tastapty da, bir qolynyń sholaqtyǵyna qaramastan shahtaǵa túsipti.

Oljaı men Darıǵa Sáýleden, basqalary ol ekeýinen ustap, birinen biri aırylar emes. Bulardy súıreı - súıreı Sáýleniń de dymy qurypty.

— Apyr aý, er minezdi, er kóńildi bir adamnyń shyqpaǵany ma bul? — dep Sáýle Oljaıǵa qarap edi, ol tómen qarady:

— «Jer jerinde, jeken sýynda» degen ǵoı, — dedi ol mińgirlep. — Ózimiz óz jerimizde júrgende aspannyń qusy, jerdiń taǵysyn qutqarmaıtyn ataqty ańshy edik. Amal bar ma? — dedi aýyr kúrsinip.

— Anyq ańshy bolsańyz, sizdiń qoıansha qorǵalaýyńyz múmkin emes. Sizdiń ne ańshy ekenińiz ótirik, ne qorqyp kele jatqanyńyz ótirik, munda qorqatyn túk te joq, bastańyz mynalardy, — dep Sáýle buıyra sóılep edi, Oljaıdyń kózi sharasynan shyǵyp, mańdaıynan ter burq ete tústi.

Bastaıyn dese, jan-jaǵynan aranyn ashyp andyzdap turǵan úreıden qorqady. Bastamaıyn dese, qasyndaǵylar, ásirese Darıǵanyń syqaqtap kúletin túri bar.

— Apyraı, men esh ýaqytta jer astynan ań aýlaǵan emes edim. Amal bar ma, táýekel etsem eteıin. Al, qýlap qalsańdar menen kórmeńder! Iá, ǵasraıyl, óziń saqtaı gór! — dep eki attap baryp qaıta turyp qaldy da, kózin ýqalap... — meniń kózim birdeńe bolyp ketti. Basym birdeńe bolyp ketti. Qolym da birdeńe, aıaǵym da birdeńe bolyp barady. Aı aı, súıeı berińder, óı, men qulaýǵa kádikpin aı! — dep aıqaılady. Kúlkili jaı kezdese qalsa áıelderdiń kúı talǵamaıtyn ádeti ǵoı, ózderi úreılenip tursa da mynaý áıelder Olloıdyń sózine dý kúlip jiberdi.

— Sizdiń úıdegi jeńgeı baıǵus kádimgideı baıym bar dep kóńiline tok sanap júr aý, á? Qane, etegimnen ustańyzshy, adasyp ketersiz, — dep Darıǵa Oljaıdyń aldyna kelip tústi.

Onan qansha dámelense de, mynaý soıqandy sózdi Oljaı keshire alǵan joq. Túk aıtpastan qapsyra qushaqtaı aldy, onymen de qoımaı oqyrana qımyldap qattyraq qysyp jiberip edi, Darıǵanyń jan daýsy shyqty:

— Oıbaı, óldim.

Ala kóleńke jerde ne bolyp jatqanyn erkin kóre almaı áıelder shý ete qaldy. Eger, Sáýle umtylyp kelip ıyǵynan tartyp qalmaǵanda Oljaıdyń Darıǵany zaboıdyń qarańǵy túkpirine qaraı ala jónelýi de múmkin edi.

— Osyndaı mol kúshińiz bola tura qorqamyn deýińiz beker. Sózdi qoıyńyz da, mynalardy bastap sonaý jyltyrap turǵan shamnyń túbine aparyńyz!

Jańaǵy bir qımyldary jaǵyn qarystyryp tastaǵandaı Oljaı ún qatar emes, Sáýleniń jańaǵy jadyrańqy sózine de Darıǵanyń «mynaý buqa ǵoı» degen ashýly sózine de jaýap qatpastan táltirekteı jóneldi.

Ortalaryndaǵy eń osal, eń orasholaq Oljaıǵa ońaı jerden osyndaı ójettik bitken soń basqalary uıalyp, endi etek ustaýdan qaldy. Biraq Oljaıdyń ójettiligi uzaqqa barǵan joq, on adymdaı ǵana basqalardan alda kele jatyp qarańǵy qýysta ózine qaraı jyljyp kele jatqan otty kórdi de:

— Astapyralda, astapyralda, lahaýla, lahaýla, — dep keıingilerge qaraı shegine berdi.

— Shaıtan oty ma, qudaıym?

Qarańǵyda kele jatqan adamnyń ózi kórinbeı, oty ǵana kórinetinin Sáýle túsindirse de, Oljaı oǵan senińkiremeı turyp qalyp edi.

— Ol saıtannyń sapalaǵy bolsa da sizden qorqynyshty emes shyǵar, — dedi de Darıǵa alǵa túse jóneldi.

Oljaı oǵan bir uıat sózdi aıtyp jibergisi kelip Sáýlege jalt qarap edi, Sáýle qarsy kele jatqan adamǵa bettep barady eken.

— Bul kim? Bólekbaepysyn?

— Iá, bul men. Al, myna úrkip júrgenderiń kim?

— Jaqsy kezdestiń. Bular seniń jaýyngerleriń. Ertip bar da, ár jumysshyǵa bir-birden qosyp ber. Kózder! úırensin, búginshe eshqandaı jumys istetpeńder! Joldastar, meniń kómekshim jas ınjener Bólekbas Búldirgenov deıtin joldas osy kisi bolady. Sizder osy joldastyń ámirinde bolasyzdar, jaqsylap tanysyńyzdar!

Sáýleniń sony aıtýy - aq muń eken, elden buryn Oljaı qolyn ala júgirdi.

— Á, «joly bolar jigittiń jeńgesi aldynan shyǵady» degen. Aldymyzdan shyqtyńyz, jolymyz bolady eken. Men syrtyńyzdan ábden qanyqpyn.

Bólekbas qolyn bermesten odyraıa qarap:

— Padajdı joldas, aldymen sender kimniń kim ekenin bilip alyńdar! Sizderdiń aldaryńyzda turǵan myna men eshkimniń kómekshisi emes, bir saǵattan beri osy ýchastkeniń ýaqytsha nachalnıgi bolamyn. Sizderdi bastap kelip turǵan Sáýle Qazybekova joldas bir saǵattan beri jumyssyz. Endi maǵan ere berińder, — dedi de, kelgenderdi bastaı jóneldi.

Sáýle ań-tań. Bul qalaı? Álde jańaǵynyń aıtqany ras pa? Kózi jetpese mundaı sózdi aıtýǵa Bólekbastyń batyly qalaı jetti? Bar durystyqty bir ǵana Myrqaldyń ozbyrlyǵy jeńdi me? Bul qalaı?

Ol ózine-ózi osy suraýlardy qansha berse de jaýabyn taba alǵan joq. Zaboıǵa kirýge de bata almaı, kepi qaıtty.

TOǴYZYNSHY TARAÝ

Arada az ǵana kún ótti. Bul az ýaqyttyń ishinde Myrqaldyń qolymen talaı buıryqtar jazylyp, talaı adam ketip te, kelip te jatty, sonyń biri Sáýle.

Biraq ol Myrqaldyń buıryǵy boıynsha qyzmetten bosatylǵanymen, ózi Mıron Pavlovıchtiń kombaıynyna kúndiz-túni kómektesýde. Onyń ústine Rýsak búgin Sáýleniń qyzmetten bosatylǵan sebebin Orlovqa sezdirgen eken, ol basyn shaıqapty. Orlovtyń sol bas shaıqaýy Myrqaldyń júregin shaıqap júr. Sondyqtan áneýgi jınalystan beri tońdaı tomyrylyp júrgen ol kózbe kóz kelgende kólgirsip, kúlimsireı qalady. Biraq onyń kúlimsiregeni muzdyń mezgilsiz jibigeni sekildi, arjaǵynda sýyq zár jatyr.

Sáýle sony sezip qapalanatyn da: — Eı, qurmetti aǵalar! Mansap úshin mańaıdaǵyny jalmaýdy sender qashan qoıasyńdar! — dep nazalanatyn.

Ol kombaınnyń chertejin Mıron Pavlovıchtiń kórsetýi boıynsha neshe kún boıy tynym tappastan jasap, ótken túni bitirip, qarap shyǵý úshin tańerteń Mıron Pavlovıchtiń ózine bergen edi. Sonan qaıtyp kelgeli jastyqtan basyn kótergen joq. Eki kózi qabyrǵa saǵatta, qulaǵy radıoda, eki qoly tóbesinde, oq tıgen jaraly aq qudaı sup - sulq jatyr. Aq kúmisti boıaǵan altynnyń býyndaı juqa ǵana óń berip turatyn aq júziniń názik qyzyly da joǵalyp bozarǵan kúıge túsipti.

Aýyq - aýyq radıoǵa qulaq tigedi. Ańsaǵan kóńil sonan ǵana úmit etip, alystan habar kútedi. Talaı ásem án, tátti kúı, qýanyshty habarlardy da estidi. Jan túrshigerlik talaı jaıdy da estidi bul radıodan. Biraq úmit shirkin sonyń bárin tyńdaýdan bir jalyqtyrǵan emes-ti. Qazir de sol úmitte jatyr.

Ashyq terezeniń perdesin serpip jiberip qanatyn qaqqan samal jel, mańdaı shashynyń bir shoǵyn úıirip kelip kózine tastap ketip edi, ol ony da elegen joq.

Biraq sulý bitkendi ejelden emin-erkin súıip esken erke jel aqsha betti ózi ǵana súıgisi kelgendeı, qara kózdi aımalap betke túsip turǵan qara shashty qaıyra serpip jiberdi de, móltildegen jasty kórip, ishin tartyp tyna qaldy.

Osy kezde kósheniń ekinshi jaǵyndaǵy úıden, dál Taıman qarttyń úıinen, bir ásem án shyqty. Osy án basyna túıdektelgen oı tolqynyn syrǵytyp jibergendeı aqyryn jyljyp tósekten tústi de Sáýle terezege bardy. Osy kezde sol ándi aýyzǵy bólmeden bireý aqyryn syzylta jóneldi.

— Nurlan?! — dep Sáýle tura umtyldy da, kenet toqtaı qaldy! — Men keshikpeı jyndanarmyn, qaıdaǵy Nurlan aıtyp turǵanym!.. O, ǵajap, Nurlannyń daýsynan aınymaıdy. Aıtshy, aıta tússhi, Saıranym.

Ol sony aıtyp qaıyrmasyna ózi de qosyla bastap edi, Saıran:

Qozy Kórpesh — Baıandaı

Bir molada ólsem aý, senimen... —

dep ánniń qaıyrmasyn úzdiktirip jiberdi.

Sáýle onyń Shekerdi qushaqtaı alǵanyn da, Shekerdiń ony jaqtan shart etkizip tartyp jibergenin de sezip tur. Biraq ánniń toqtap qalǵanyna shydaı almaı esikti ashyp jiberip:

— Bul ne janjal? — dep edi, Sheker uıalǵanynan teris aınalyp ketti.

— Laı ánsheıin, ekeýmiz qashpaǵan qashardyń ýyzyna mas bolǵan Espalaqtyń eserine uqsap turmyz. Kombaındy eń aldymen men júrgizemin desem, soǵan myna qyz qıqaıyp kónbeıdi, — dedi Saıran.

— Qaıdaǵy kombaın?

— Mynaý sizder jasaǵaly jatqan kombaın she?

Sáýle ekeýin eki qolymen qushyrlana qushaqtap:

— Qos qanatym meniń... Ótirik emes, shyn talassańdar eken tek, — dedi keýdesin kere dem alyp. — Biz ony jasap shyǵyp, sen ekeýińniń kómirdi seldeı aǵyzǵandaryńdy bir kórsem, barlyq jara jazylar edi aý.

Saıran onyń qushaqtaǵanyna marqaıyp:

— Ondaı kúnge jetsek toı jasar ma edińiz? — dedi ózin onyń syrlasyndaı sezinip.

— Jasar edim. Bir emes, eki taı jasar edim. Ol úshin sen Shekerdiń tilin alýyń kerek.

— Bul — urǵan saıyn semire beretin borsyq sekildi, tilden kóri taıaqty jaqsy kóredi, — dep Sheker ony bir túırep qalyp edi.

— Tilińdi berip baıqasańshy, — dep Saıran ilip tústi.

— Osy kombaın jasalmaı ketse de shyqshy óziń.

— Sheker, ázilge ázilmen jaýap bergeniń jón, — dedi Sáýle salmaqpen.

— Uryspaı aq qoıyńyz, sizge sóz ǵyp turǵandaǵysy ǵoı, — dep Saıran taǵy da ilip edi.

— Tfý uıatsyz, — dedi de Sheker shyǵyp ketti.

— Orynsyz qyljaqty sen de qoı, — dedi Sáýle Saırannyń arqasynan qaǵa sóılep! — Erge laıyq áziliń bolsyn, ózge laıyq qyljaǵyn bolmasyn. El súısiner qadiriń bolsyn, er jigitke sol laıyq. Óziń eldi súıseń, ózińdi el súısin deseń eńbek et. Sonda seni sulý jar da, abyroı-ataq ta ózi izdep kelip tabady. Sony umytpa, bar dem al. Erteńnen bastap Sheker ekeýiń kombaındy osy bastan úırene beresińder, bar.

Saıran shyǵa bergen kezde qolynda shıyrshyqtalyp búktelgen chertejderi bar Mıron' Pavlovıch kirip keldi.

— Raqmet, qyzym, raqmet! Bári de oıymdaǵydaı, bar syzyǵy óz qolymmen syzylǵandaı, — dedi de, qolyndaǵy chertejin stol ústine jaıa bastady. — Ex, óńdi bir muny jumys kezinde úni estilmeıtin, tozańy bilinbeıtindeı etip jasaı bilsek aý, — dedi de, ol oılanyp qaldy. — Biraq, ol keıingi urpaqtardyń bolmasa bizdiń qoldan keletin emes.

— Eger bul siz aıtqandaı bolyp shyqsa, munyń únin bulbuldyń únindeı tyńdap, tozańyn jupardaı kórip jutar edim, — dedi Sáýle.

— Basqany bilmeımin, munyń bir ózimen aıyna qyryq myń tonna kómir alatynyńa sene ber, qyzym.

— Onda meniń aıanarym joq, tek siz meniń jaıymdy kókeme ázir aıtpańyz.

Ol sony aıtyp aýzyn jıǵansha bolǵan joq, kórshi bólmeden Qazybek kirip keldi de:

— Dál osy otyrystaryńyz unap turǵan joq. Myrqal kónbese Safonovqa aıtyp aldymen jaǵdaı jasatyp almaısyzdar ma, bul ne? — dedi ol keıisti túr kórsetip.

— Kóke, ol kisi Abzal ekeýi Almatyǵa ketken.

— Olar ketse, olardan da úlken Orlov bar emes pe, sol kisiniń aldyna nege qoımaısyńdar?

— Sabyr, qurmettim, . sabyr, — dedi Mıron Pavlovıch ony arqasynan qaǵyp. — Aldymen biz onyń maketin jasap alaıyq, sonsoń ol kisiniń aldyna ózine Laıyq úlken tilek qoıamyz. Al, kómektesetin adamdy ózimiz izdep tappasaq, ázir eshkimdi bermeıtinin Abzal Taımanovıch eskertken. Bizdi qınaıtyn sol ǵana.

Qazybek sál oılanyp, ekeýine kóz qyrymen bir-bir qarap aldy da:

— Mıron Pavlovıch, men jumysqa qaıratym tasyǵannan emes, qutty uıamdaı kóretin shahtam shaıqalyp, týynan aırylǵan soń amalsyz tústim ǵoı. Biraq jer astynyń jumysyna jaraı alatyn emespin. Eshkim taba almasańyz meni siz alyńyz. Esińizde bolsyn, men otyz jyl usta, on jyl mehanık bolǵan adammyn. Aýrýly bolǵandyqtan byltyr ǵana jumystan shyqqanmyn. Sizge kómektesýge kámil jaraımyn.

Mıron Pavlovıch Qazybekti oryndyǵymen qosa qushaqtaı alyp, betine betin tıgize:

— Sáýle ekeýmizdiń tileı kelgen tilegimizdiń ózi osy edi, sizdi aıaǵandyqtan aıta almaı otyr edik, raqmet sizge, kóp raqmet, — dedi.

— Meni emes, sonaý jaý tabanynda taptalyp jatqan baýyrlardy aıańyzdar.

— Osy sózińiz úshin de raqmet sizge. Mine, endi biz eshkimge jalynbaımyz.

Sáýle ákesin qushaqtaı bere:

— Kóketaıym meniń, — dep betinen bir súıdi de, Mıron Pavlovıchke masattana qarap, — meniń kókeme eńbekaqynyń da keregi joq. Óz pensıasy ózine jetedi. Myrqaldy sońynan kóremiz, — dedi.

— Qyzym, senen tiler bir tilegim ashýdy ákeń ekeýmizge aq ber, úsheýmiz birdeı ashýly bolsaq jaramas, — dedi Mıron Pavlovıch. — Dosyń az, dushpanyń kóp bolsa jer bolasyń. Sen keshegi jıylystarda Myrqal týraly tym qatty kettiń. Jaǵympaz bol degen sózim emes, jaǵympaz bolsań jan dep eseptemeımin. Oılan óziń. Ekinshiden... - dep ol taǵy da birdeńeler aıtqaly kele jatyr edi, Saıran bólip ketti. Ol júgirip kirip:

— Mıron Pavlovıch, sizdi obkomnan bireý telefonǵa shaqyryp tur, — dedi entige sóılep.

— Qazir, qazir, — dep Mıron Pavlovıch ornynan tura bere, Qazybekke qarap, — men endi obkomǵa maqtanyp baratyn boldym.

— Maqtanar kún áli alysta, Mıron Pavlovıch! Qashan týymyzdy qaıtyp alamyz, sonda ǵana maqtanamyz. Onan - beride bizder mazaqpyz, — dep Qazybek yzamen stoldy qoıyp qaldy da, — mazaqpyz! — dedi nyqtap turyp.

— Sabyr, dostym, sabyr! Bul shahtanyń halqy qazir namys týyn kóterip, jappaı shabýylǵa shyqty. Mundaı kesek qımyl jeńiske jetkizbeı qoımaıdy. Al, Sáýle ekeýmizdiń maqsatymyz — osy shabýylǵa búkil Qaraǵandyny kóterý. Onyń joly mynaý kombaın. Eger biz jasap bere alsaq, qaraǵandylyqtardyń namysy barlarynyń shabýylǵa shyqpaǵany bolmas! Júr, Saıranym.

Olar shyǵyp ketkennen keıin de, Qazybek manaǵy bir kezde basyna uıalaı qalǵan aýyr oıdan qutyla almaı:

— Iá, bizdiń eldiń namysy úlken. Namysy bar el jurtta qalǵan emes, — dedi de, Sáýlege seziktene qarap, — botam aý, sen maǵan ne úshin únsiz qadala beresiń osy? — dedi.

Sáýle óz oıyndaǵysyn qalaı bastap, ákesinen Temir jaıyn qalaı suraýdy bilmeı tolǵanýda edi. Ákesiniń jańaǵy suraýy onyń betin ashyp jiberdi.

— Kóke, uıat ta bolsa bir syr suraıyn, jasyrmaı aıtyńyzshy.

— Suraı ǵoı, botam.

— Osynda Temir degen bireý kelipti, ol kim?

Qazybek shoshynǵandaı selt etti de, oılanyp qaldy.

Biraq qansha oılansa da endi jasyrýdyń retin taba alǵan joq.

— Aıtaıyn, botam, tyńdaı ber, — dedi Sáýlege on. jaǵynan oryn usynyp. — Jas kezimde meniń Saıdaq deıtin dosym boldy. Ol kezde bizder aǵylshyn baılarynyń jumysyn isteıtinbiz. Aǵylshyndar Sovet ókimetinen qorqyp qashqanda shahtany qulatyp, bizdi tirideı kómip ketti. Biraq jumysshy degen halyq uıymshyl, qaıratty halyq qoı. Sol Saıdaq bastaǵan bir top júmysshylar qulaǵan shahtany demge jibermeı arshyp, bizdiń bir sypyramyzdy tirideı qutqarypty. Ol kezde mundaı úı jumysshylar túgil aǵylshyn baılarynda da bolmaıtyn. Saıdaq ekeýmiz bir bólmeli jer úıde turýshy edik, jumysshylar meni shala jansar kúıimde sol úıge alyp kelipti. Bir kezde esimdi jıyp, kózimdi ashyp edim, qulaǵyma bir nárseniń daýsy keldi... Ol seniń daýsyń eken. Men ólim qushaǵynda jatqanda sen ómirge kelipsiń. Sol qýanyshtyń ústinde Saıdaq ekeýmiz ant etisip edik, — dep Sáýlege kóz tastap edi, onyń óńi múldem ózgerip ketken eken. Sony kóre sala, — onan arǵysyn surap qınama ákeńdi, — dedi ketýge yńǵaılanyp.

— Ol úshin nesine qınalasyz?

— Sen emes qınaıtyn, balam, eskiliktiń salǵan bir jarasy. Ony qazir aıta alatyn emespin, keıin estirsiń bárin de, qınama ákeńdi, qınama, — dedi de shyǵyp ketti.

Sáýle aýyr qımylmen aıaǵyn zorǵa basyp baryp óz bólmesine kirdi de, pıanınoǵa otyra ketti.

— Bir basymnyń qaıǵysy buryn úsheý edi, endi tórteý boldy. Bárine qarsy qoıarym — senimi berik júregim.

Ol sony aıtty da, pıanınony oınata «Ásetti» shyrqap qoıa berdi.

— Nurlan salatyn, súıip salatyn án. Áni munda, ózi qaıda. Kim bar jaýap beretin, kim bar?

Sony aıtyp talyqsyǵandaı, gúldeı maıysyp pıanınoǵa súıene berip edi esik jaqtan Temirdiń:

— Men bar! Jaýap beretin men! — degen daýsy sańq etti.

Sáýle ashýmen atyp turyp, jalt qarady da, onysynan ózi de uıala kúlimsirep:

— Ǵafý etińiz, men sizdi baıqamappyn. Keshirińiz, siz kim edińiz? — dedi aqyryn.

— Kinádan men de saý emespin. Qansha ańsap kelsem de kirýge erkin bata almaı, syrtqy esikte tur edim, jańaǵy bir salǵan ániń qulaǵyma keldi de, erkimdi bılep áketti. Sonyń saldarynan rýqsat suraýdy umytyp, basa - kóktep kirip keldim. Ol kinámdi sen de kesh, — dep Temir taıaǵyn tastaı salyp, basyn ıip edi, Sáýle selk ete tústi.

— Nemene, tarsyldaǵan taıaǵymnan shoshydyń ba? Joq álde ózimnen be? Aǵash taıaq aıaq bolmas, endi maǵan taıaqtyń da keregi az, osy aqsaq aıaqpen bárine de jettim. Zildeı basqan aýyr dertten de arylyp, alystaǵy eń asyl armanym saǵan da jettim. Endigi jalǵyz tilegim jasaǵannan emes, senen ǵana!.. Kelshi, Sáýlem...

Temir qushaǵyn jaıyp edi, Sáýle qorqyp shegine berdi.

— Aý, tipti amandasýdyń da kóp bolǵany ma?

Munda kelerden buryn Qazybektiń qabaǵynan jaqsylyqtyń nyshanyn kórip, zor úmitpen kelgen Temir Sáýleniń oıyna kózi tez jetip, sýdaı tasyp kelgen kóńili basylyp qaldy.

— Bizdiń amandasýymyzdyń jóni osylaı bolar, — dep Sáýle qolyn usynyp edi. Temir ustaı aldy da:

— Qolyńa qolym tıgen soń, erkimdi erinim bılese, oǵan men aıypty emespin, — dedi kúlimsirep.

Temirdiń baýyryna tartyp alyp, keýdesine qysqaly turǵanyn sezse de, Sáýle usynǵan qolyn keri tartqan joq, tek sol qolymen betin qalqalaı berdi. Biraq súıirdeı súzilgen saýsaqtardyń arasynan jalt-jult. etken kózderinde álde qaıtedi degen qaýipti kúdiktiń de oty tur. Sol kúdiktiń salqyny qaltyratqandaı álsiz dirildep, jalynyshty únmen:

— Erkindiktiń qadirin bilgendeı bolǵan shyǵarsyz, qadirsiz iske bara kórmeńiz, — dedi.

Qyzdyń qylyǵy qubylyp, syry qulpyrǵan saıyn jigitterdiń qumar oty qaýlaı túsetin ádeti ǵoı. Sáýle tartynǵan saıyn Temirdiń órtteı qaýlap, seldeı qaptaǵysy keldi de, lajsyzdan uıat saqtap ózin-ózi áreń tejep qaldy. Biraq balǵa jabysqan shybyndaı jabysyp qoly Sáýleniń qolynan aırylar emes.

— Meniń saǵan qushaq jaıyp turǵanymnyń ózi erkindikti baǵalap, ardaqtaǵandyq emes pe? Azamattyq erkimdi alýǵa sottyń da kúshi jetken joq-ty, súıý erkimdi alýǵa da kúshi jetken joq-ty. Kisi óltirip aıdalǵanda da súıý erkim ózimde bolatyn. Ásirese, saǵan kelgende menen erikti kim bar.

Ol sony aıtyp jaýap kútkendeı sál kidirdi de:

— Men qudalyqtyń quryǵyn salyp turǵanym joq, óz júregimniń buıryǵyn aıtyp turmyn, Sáýlesh, — dedi. Sol sózdi aıtqan shaqta óziniń qaısar júregi eljirep ketti.

— Tórge shyǵyńyz, otyryńyz, — degennen basqa sóz aıta almaı, Sáýle qolyn bosatyp alǵysy kelip edi, Temirdiń jiberetin túri kórinbedi. Ol Sáýleniń aqsha júzinen óziniń bar baqytyn kórgendeı suqtana qarap az turdy da:

— Seniń kim ekenińdi, sıpatyńnyń qandaı ekenin, el qonyp, ebelek ushqaly urynyń ǵana mekeni bolyp ketken bir elsiz taýdyń basynda qaraýyl qarap otyryp, ury naǵashymnyń aýzynan estigen edim.

— Estigen jerińiz de, kisińiz de maqtarlyqtaı emes eken, — dedi Sáýle, onyń sózin bóle kúlimsirep.

— Sen olaı deseń men sol jerdi de, sol naǵashymdy da máńgi umytpaımyn. Óıtkeni, sol kúnnen bastap sen meniń armanym boldyń. Sol kúnnen bastap men saran jeter baqyttyń jolyn izdedim.

— Onda baqyt jolyn qan tógýmen izdegenińiz qalaı?

Sáýleniń bul sózi Temirge jaıly tıgen joq, bir shıryǵyp alyp, qaıta jadyrady da:

— Esińde bolsyn, men qan tóksem de kinásizbin. Sen oılaǵandaı buzyq ta bolǵanym joq, — dedi.

— Munyńyz bir jańalyq eken. Onda kisi óltirýshini ne dep ataımyz?

Bul sóz Temirdiń shymbaıyna batyp ketti. Biraq ol jany qansha aýyrsa da tózýge bekinip kelgen bolý kerek, qansha qınalsa da qaısarlanyp, ózin-ózi tez tejep:

— Qulaq sal da, tyńdaı bil, — dedi de, sóıleı jóneldi. — Nege ekenin bilmeımin, seni estigen sátten bastap eldi kórý arman bolyp, kórsem degen bir ańsaý kókeıimnen ketpedi. Kórip qana qaıtaıyn dep tórt kún boıy jalyndym, qansha qaqsap jalynsam da, «seniń barar eliń joq, endi qaıda barmaqsyń» dep qaıyspady naǵashym. Onyń bul sózinen ózimniń eń baqytsyz jolda júrgenimdi sezip, besinshi kúni bolǵanda elge qaraı qashyp edim, naǵashym qýyp berdi. Ekeýara bir myltyq bolatyn, ol mende edi. Ataıyn desem qımaımyn, atpaıyn desem minezi belgili, ol meni qıady. Eki attyń syry ekeýmizge de málim, onyń astyndaǵy at eti qyzǵannan keıin jetpeı qoımaıdy. Jetse boldy, men óldim. Sony oılap qoryqqanymnan «jan kerek bolsa qaıt!» dep edim, ol onan saıyn órshelenip atyna qamshy basa tústi. Amal joq, myltyqtyń aýzyn keıin qaratyp, kózdemesten bir bastym da jónele berdim. Bir kezde artyma qarasam naǵashymnyń aty keledi, ózi joq. Ury bolsa da on jyl asyraǵan adam ǵoı, qaıta barsam, ol Qyzyl ala qan bolyp ólim halinde jatyr eken. Men esten tanyp attan qulap tústim. Mine, meniń bar qylmysym.

Sáýle jańaǵy qatqyl sózderdi ádeıi ony ashyndyryp baıqaý úshin aıtqan edi, endi ondaı sóz taba almaı, uıala kúlimsirep:

— Siz sol úshin sottaldyńyz ba? — dedi.

— Sol úshin deýden kóri, sen úshin desem durysyraq bolar. Óıtkeni men ony saǵan jetý úshin, elge jetý úshin óltirdim ǵoı. Esińde me, sol kúni men sizdiń úıge bir kelip kettim ǵoı.

— Iá, esimde.

Ol osy bir aýyz sózdi júrektiń tereń túkpirinen tolǵana tartqandaı asa jyly aıtyp edi, Temirdiń júregine «máńgi esimdesiń» degendeı bolyp sezildi. Sonda da ol sabyr taba bilip, qalpyn jóndi ózgertpesten:

— Biraq, sender meniń kim ekenimdi bilmegen edińder, — dedi shattana kúlimsirep. — Naǵashym seni aıdyń qıyǵynan jaralǵan bolar dep maqtaýshy edi, sol kúni sen maǵan kún sekildi kórindiń. Sol kúngi nur sáýletti Sáýle qaıda júrsem de kóz aldymnan ketken joq. Sol kúni júregime túsken otyń qaıda júrsem de sóngen joq. Búgingi kúni aldyńa ákelip otyrǵan sol bir kúngi jalynyń... Iá, men, sottaldym. Biraq, sot on jylǵa kesse de, Joǵary sot meni alty aıǵa jetkizbeı aq bosatyp jiberdi. Óıtkeni, men olarǵa aryz jazdym. Durysynda aryz emes, on segiz jyldyq ómirimdi jazdym. Ósken ortamdy, kórgen tárbıemdi, istegen qylmysymdy jazdym. Men óltirgende kimdi óltirdim. Keleshegimdi kespek bolǵan keseldi, baqytymnan aıyrǵan sordy óltirdim. Men qaıdan qaıda qashtym? Jamanshylyqtan — jaqsylyqqa, baqytsyzdyqtan — baqytqa qashtym. Eger de men ony istemesem, ne sol kúni eletin edim, ne sol ury naǵashymnyń sońyna erip ómir boıy baqytsyz ótetin edim. Eger áke-shesheden jeti jasymda jetim qalyp, ury naǵashymnyń qolynda óspegen bolsam, ondaı kúıge túspegen de bolar em. Men sony jazdym. Osy shyndyqty aıtqanym — meni qutqarǵan.

— Sonan beri qaıda júrdińiz?

— Erkindikke jetken qýanyshtyń ústinde: ókimet meni ne úshin esirkedi. Múmkin, meniń jetimdigimdi eskerip esirkegen bolar. Múmkin, meniń keleshegimnen úmit etken bolar, múmkin, súıgen Sáýlemniń teńi bolarmyn degen oıǵa keldim de: jas shaǵymdy sol úmitti aqtaý jolyna baǵyshtap, óner izdep kettim.

Ol sony aıtyp, Sáýleden jyly jaýap kútip, sál kidirdi de:

— Áldekimdi zaryǵa kútkendeı janyń kúrsinýde me qalaı ózi? — dedi.

Temirdiń osy úıge alǵash kelip ketkenin estigende aq aldynda osy suraýdyń turǵanyn Sáýle sezgen edi de, onan qutylar jaýapty shyndyqtan ǵana tapqan edi. Temirdiń qazirgi túnere qalǵan aıbaryn kórip túıtkildense de sol betten qaıtqysy kelmeı:

— Múmkin, — dedi taısalmastan.

— Onda sony estı otyraıyq, ol kim edi? «Sáýle» degen atyńdy qarańǵy kegine tań etip, júregine nur etken Temir me ol kútkeniń, álde basqa ma?

Temir sony aıtyp Sáýleden taǵy da jaýap kútti de, onan jaýap qaıta qoımaǵan soń shıryǵa tústi.

— Soǵysqa deıingi Sáýleni sáýletti kúıinde dep estigenim bar edi... Álde mynaý laǵnat soǵys keıbir sanasyz áıelder sekildi seni de arzandatyp jibergen be, qalaı ózi?

Sáýle bar ashýymen jalt etip edi, Temirdiń óńinde bir tamshydaı da qan qalmaı, surlanyp ketken eken. Sony kórip ashýyn tez tejep aldy.

- — Bir kórisken aǵadan mundaı ashshy, aýyr sóz estımin degen joq edim. Átteń aǵany syılaıtyn ádetim jibermeı tur erkime, áıtpese sózińizdiń oraıyna túrińiz jańarǵanmen, júregińizdiń de áli eski ekenin jasyrmastan aıtar edim, — dep edi, Temir syry belgisiz bir sýyq kúlkimen myrs etip.

— Jarańnyń aýzyn ashqan bolsam aıyp etpe, súıiktim. Sypaıylyqty umytyp qalyppyn. Sózim dóreki, minezim ojarlaý ekenin ózim de sezemin. Eger aǵat sózder aıtylyp ketse bir saparǵa keshire sal! Janyńa jaqpas minezim bolsa, bir saparǵa kóz salmaı kirpigińmen sypyr da, tabanyńmen taptaı sal. Sonymen birge úńile qarap, tereń boıla! Meniń júregim jańalyqtyń ne ekenine túsinbeı, jańa bolamyn. dep bola almaı júrgen, jany saıaz keıbir jalynsyz jandarǵa ǵana eski kórinip júrmesin, — dedi.

Osy sózinen Sáýle Temirdi túgel tanyp bolǵan sekildi. Ásirese onyń asqaq oıyna ishteı súısinin «bilektiń ǵana emes, júrektiń de batyry aý» degen kóńil - hoshyn da aıtyp saldy. İshinen solaı deı tura áli de syr bergisi kelmeı qatal júzben Temirdiń kózine kóz tikti. Temir qazir samǵaı bergisi keletin jaraý búrkit sekildi sózge irkiler emes.

— Jalamen jaraqtanyp jan saýǵalamaı aq qoısańyz edi. Ondaı sózdi aıtý úshin aldymen jany taza adam qandaı bolatynyn bilip alǵanyńyz jón bolar, — degen Sáýleniń ózgeshe bir tátti nazyna:

— Joq, súıiktim, taza jandy qyzdarǵa jala jaýyp mahabbat táńirisiniń aldynda jazaly bolar jaıym joq, — dedi Temir shalqı Sóılep,- — Al «qyz» degen qyzyqtyń gúlin búldirip, ómirlik jaryna ózgeniń silemesin aparyp syılaıtyn keıbir qyzdar úshin meni jazalasa ol táńirdiń ózi de ońbas.

Ekeýi birine-biri jalyna qadalyp únsiz otyryp qaldy.

— Iá, taǵy da aıtaryńyz bar ma? — dedi Sáýle burynyraq ún qatyp.

— Bar... endigi aıtarym sol — on jyldan beri júregimdi ezgen aýyr dertten endi múldem aıyqpaqpyn. Buǵan ne deısiń?

— Tilektespin, aıyǵyńyz. Meniń deıtinim sol ǵana.

— Ylahı amın! Aq Sáýleniń aq nıetinen shyqqan tilek bolsyn dep men de tiledim.

— Shyndyqtan basqa senerim de, súıenerim de joq meniń. Shyn tilegim sol.

— Shyndyqqa men de bas urdym. Biraq, men sen jıirkenetin kúnániń bárinen de arylyp, aldyna kelip otyrmyn, dál buny, sirá, tilemegen bolarsyń.

— Tilemesem de kúnádan arylǵanyńyzǵa rızamyn. Maıdanǵa baryp abyroıly qaıtypsyz, onyńyzǵa sheksiz qýanam. Munan da abyroıly, munan da baqytty bolýyńyzǵa ómir boıy tilektespin. Meniń qashan da bolsyn aıtarym osy.

Shirkin júrek sóziniń juldyzy qashan da bıik aý, Sáýleniń jańaǵy janymen aıtqan sózi — ózin kóńil kóginde jalǵyz samǵap júrgendeı sezinip asqaqtap otyrǵan Temirdi egildirip jiberdi.

— Myń qabat alǵys saǵan, Sáýleshim, — dedi eljireı sóılep. — Meniń bul jalǵanda tabynar táńirim bir ǵana sen. Aldymdaǵy baqytymnyń da kilti seniń qolyńda tur.

Sáýleniń esine Nurlan tústi de Temirge qadalyp otyrǵan kózi tez taıqyp ketti. Ózin taǵdyrdyń tálkegine salǵan onyń qaıǵysy da júregin qysyp jiberdi. «Sonyń jaýǵa berilip ketkenin estip meni mazaq etkeli keldiń» dep ishinen ómirdi de biraz laǵnattap aldy, osy oı onyń janyn jep jiberdi. Biraq ózine aıtar úkiminen qaıtqan joq, sondyqtan aıtar jaýabyn irkilmesten aıtyp saldy.

— Ol kiltińiz joǵalǵan kezde keldińiz ǵoı, — dedi aqyryn ǵana kúrsinip.

— Ah, solaı de!.. Alystan tilep ushsań da taǵy da jer soqtyń de. Jón-jón! Jańa túsindim, jańa sezdim syryńdy. Óshpeıtin ot, ómir boıy jazylmaıtyn jara salǵan ekensiń janyma, endi bildim. Men baqyt jolyn seni súıgen mahabbattan tapqan edim, sondyqtan kek saqtamaýǵa tyrysarmyn, biraq eshbir jandy dál sendeı súıe alatyn emespin, sondyqtan bul qasirettiń ýy ne ózimdi, ne ózge bireýdi jazym etýi múmkin, ony da jasyrman.

Ol sóıleı bastaǵannan Sáýle basyn súıep stol janynda únsiz otyryp qalǵan edi; Temirdiń sońǵy sózinen keıin jany yrshyp tústi.

— Áldekim úshin janyńyzdy nege jaralaısyz?

— Sen maǵan áldekim be ediń? — degen Temirdiń daýsy tym zildi shyqty. — Qate aıtasyń! Áldekim úshin janyn azapqa salatyn men de esýas emespin. Ómir men ólim aıqasynda jeti myń metr bıikte júrip jaý samoletine atqan tuńǵysh oǵymdy da, kók júzinde jaralanyp júrip atqan sońǵy oǵymdy da «Sáýlem úshin», «Otanym úshin» dep atqanmyn. Kókten qulap esten tanyp jatqanda da «Sáýle» dep jatqanmyn. Ótken ómirimniń ótkelderine kóz salsam neler asýdan asyppyn. Sonyń bárinen eń alǵash alyp ushqan qanatym sen ekensiń oılasam. Endi qanatym qaıyrylǵan bolsa qaıda baryp qulamaqpyn?

Ekeýi de az ýaqyt únsiz otyryp qaldy. Temir Sáýleniń jaýabyn kútýde. Sáýle ne aıtaryn bilmeı qınalýda.

— Temir aǵa, — dedi sálden keıin, — siz maǵan qansha ashýlansańyz da, men sizge bir aýyz qatty sóz aıta alatyn emespin... Tek, men úshin de, ózińiz úshin de bir nárseni qatty eskerińiz. Ákelerimiz Qarabaı men Sarybaıdyń jolyn qýǵan eken dep ózimizdiń kim ekenimizdi qaı zamannyń adamy ekenimizdi umytyp ketpeıik, bar aıtarym sol ǵana.

Sol kezde telefon syldyr etip edi, Sáýle tyńdaǵysy kelmeı uzaq otyryp baryp túregeldi. Temir óziniń sońǵy sóziniń oǵan qandaı eser etkenin osy qozǵalystan sezip otyr. Qazirgi sátte Sáýleniń burynǵy syńqyl qaǵatyn sulý úni de joq. Telefondaǵy adammen de jóndi sóılese almaı qysqa amandasty da, trýbkany temirge usyndy.

— Temir aǵa ,sizdi qalalyq partıa komıtetiniń sekretary suraıdy.

Temir saǵatyna qaraı salyp trýbkany aldy da:

— Men tyńdap turmyn. Iá, Temir Petrovıch men. Jurt jınalyp qaldy ma? Maqul, qazir jeteıin, qazir.

— Aǵaı, Petrovıch atalýyńyz qalaı? — dedi Sáýle oǵan tańdana qarap.

— Ol — ósirgen ákemniń aty. Jazadan qutylyp qaıtqan jolymda samolet jasaıtyn bir zavodtyń ınjener! Petr degen kisimen tanystym. Ózi Qazaqstanda týyp-ósken, qazaq tilin jaqsy biletin adam eken. Ol Qazaqstan jaıyn surap edi, men bilmeımin dedim. Oǵan ol tańdanyp qaldy. Osydan keıin ekeýmizdiń áńgimemiz bastalyp ketti de, men barlyq jaıymdy jasyrmastan oǵan aıtyp berdim. Sol-aq eken, ol kisi: «Men seni ushqysh etip shyǵaraıyn, maǵan bala bolasyń ba?» — dedi.

Men oılanbastan bolamyn dedim. Oılansam da budan artyq aqyl taba almas edim. Oqýǵa da, ónerge de jetkizgen sol kisi. Temir Petrovıch Saıdakov atalýymnyń tarıhy osy.

— Munyńyz da bir tamasha eken.

— Men stahanovshylardyń qalalyq jıylysynda sóılemekshi edim, — dedi Temir jerde jatqan taıaǵyn ala bere ún qatyp. Ony ne úshin aıtqanyn ózi de sezgen joq, esikke qaraı bir attady da kilt toqtaı qaldy.

— Sáýlesh! Osy úıge kelýim qıyn bolyp edi, ketýim onan da qıyndap tur. «Qosh» degen sózdi aıta alar ma ekenmin, sirá? — dedi.

Sáýle únsiz jaqyndap kelip qolyn usyndy:

— Qymbatty Temir aǵa! Syrtyńyzdan qanyq edim de, tanyp edim, taıa baspaı dál tapqan sekildimin. Jandaı jaqyn jary bar, jardaı qymbat dosy bar baqytty bir jan bolaıyn. Ómir boıy aǵa tutyp qurmettep eteıin sizdi, berińiz osy tilegimdi.

Temir uzaq qadalyp turyp basyn shaıqady da:

— Joq, súıiktim, — dedi kúrsine sóılep. — Men manadan beri ne aıttym. Soǵan oılana qarasań mendegi jan syryna ózin de túsinersiń.

Ol sony aıtyp Sáýleniń qolyn keýdesine bir qysty da «qosh» demesten aqsańdaı basyp shyǵa jóneldi.

Sáýle onyń sońynan umtyla túsip baryp, dir-dir etip keıin shegindi. Ne úshin umtylǵanyn, ne aıtqysy kelgenin ózi de sezgen joq. Dál osy arada Temir atyp ketpek bolsa da jańaǵydan basqa aıtar sózi de joq edi. Temirdiń nendeı oıǵa túıilip ketkenin de sezgen joq, teńselip baryp otyra ketti.

Perızat Temirdiń dańqyna syrttaı mas bolyp, onyń osy úıge kelýin ańdýda edi, sirá Temir kóz salmastan óte shyqqan bolý kerek, ile kirip keldi:

— Sáýletaı aý, men osy esiktiń aldynda bir keremet jigitke kezdestim, álgi qyz bitkenniń silekeıin shubyrtyp júrgen Temir deıtin batyr osy ma?

— Iá, sol... Qalaı eken? — dedi de, Sáýle terezege qaraı júrip ketti.

— Qalaı ekenin sonan óziń baıqaı ber, men ony kórgen jerde shalqamnan túse jazdadym.

Sáýleniń «shalqańnan jata ketpegenine táýbe», degisi kelip edi, ony aıta alǵan joq, tek aqyryn kúrsindi de:

— Iá, ol menen baqyttyraq qyzdyń biriń baǵyna týǵan jigit sekildi, — deı saldy.

Perızat terezeniń jaqtaýyna súıenip muńaıyp turǵan Sáýleniń qasyna baryp, ıyǵyna asyla bere radıodaǵy ánge qulaq saldy.

— «Ardaq». Ardaqty Nurlan salatyn «Ardaq». «Ardaqty» deppin aý, bulaı degenimdi estise ǵoı Myrqal aǵaı meni de sendeı etip sorlatady.

Sáýle oǵan kóz qıyǵyn bir tastady da bar yzasyn ishine jıyp aldy.

— Sen bilesiń be, Perızat, ómirde ózgermeıtin ne bar?

— Ózgermeıtin túk te joq.

— Menimshe, bar sıaqty.

Ózgermeıtin ómirde ne baryn Perızat bilgisi kelip edi, ony Sáýle aıtqan joq.

— Ózin sondaı bireýdi kórgen sekildisiń ǵoı, álde jańaǵy Temir áli ózgermegen be?

— O, ol ózgergende qandaı. Aq qar, kók muzdy quz jartasta túleıtin qyrannyń tas túlegi de mundaı túlemes. Oılap qarasam onyń jutqany jalyn, qushqany jalyn, sondyqtan ózi de jalynnan jaralǵandaı. Ondaı adam qalaı túlemesin.

— Óziń oǵan ǵashyq bolyp qalǵannan saýsyń ba? — dep Perızat qarmaq tastap edi, Sáýle onyń arbap turǵanyn sezse de óziniń adal syryn jasyrmastan aıtyp saldy:

— Iá, men oǵan jańa ǵana ǵashyq boldym, biraq ol bizder biletin ǵashyqtyqtardan basqaraq, barlyq ǵashyqtyqtan qymbattyraq bir ǵajap... ıá, ǵajap...

— Ózi bir sándi jigit eken, — dedi Perızat tamsanyp.

— Sándilik jaǵynan eshkimnen kem emes, namysy da mol eken, dostyq júregin uynyp edim, qaısarlanyp ıilmeı ketti.

Bulardyń sózin Baıan báıbishe kelip bóldi. Sheshesiniń mundaı kúıingenin Sáýle buryndy-sońdy kórgen emes edi.

— Apa, ne boldy, apataı! Álde... — dep sózin tolyq aıta almaı qasyna jetip bardy.

— Qaıdaǵy bir kók soqqan qyzdy qaıdan ákelip júrsiń osy. Týla boıy tolǵan kesir, joǵalt kózin, kózime kúıik qylmaı. Átteń Dýlatymnyń joqtyǵy ǵoı, áıtpese...

— Apa! Aıtar ashýyńyz sol ǵana bolsa, meniń aıtarym da qysqa. Jalǵyzdyqqa janym úırener emes. Meni qandaı kórseńiz, endi Shekerdi de sondaı kóretin bolyńyz.

Baıan báıbisheniń ashýy uzaqqa barmaıtyn edi, bul sapar tipti qysqaryp ketti. Sáýleniń óńinen áldenendeı aýyr muńdy ańǵarǵandaı bolyp kózin ala almaǵan kúıi oryndyqqa otyra bere:

— Qoıdym, kúnim, qoıdym onda! Sen jalǵyzdy renjitkende aımalaıtyn kimim bar meniń? Biraq. onyń ózine de aıtyp qoı, kisiniń yzasyn keltirmesin.

— Ol ne jazdy?

— Qyzyq ózi. Álgide men as úıde saǵan renjip, birdeńeni aıtyp otyrsam, ol qaraptan qarap otyryp saq - saq kúledi. «Eı, shalyq shaldy ma, nege kúlesin?» desem «úlken ájem marqumnyń bir sózi esime túsip ketti» deıdi. Ol ne sóz desem: «kómir men kempirdiń minezi egiz týǵan eken. Kómir óziniń bir kezde aǵash ekenin umytyp tastaı siresse, bir kezde óziniń qyz bolǵanyn umytqan kempirler de sol sıaqty» dep qarap otyr.

— Iá, sonsoń siz oǵan ne dedińiz? — dedi Sáýle kúlimsirep.

— Ne deıin, yza bolyp shaqyr Sáýleni dep edim, paves deı me, ne deıdi, sony jazyp bere qoıyńyz, shaqyraıyn dep yzamdy keltiredi.

— Yzańyz ne istetti? — dep Sáýle qadala túsip edi, Baıan báıbisheniń tili kúrmelip qaldy.

Ol sózin aıaqtaǵansha bolǵan joq, bireý sabap - sabap jibergendeı ıyǵy salbyrap, súmireıip aıaǵyn súırete basyp Sheker keldi.

— E, saǵan ne boldy? Ózińdi bireý sabap jibergennen saý ma?

Sheker ózine qaraı aqyryn júrip kele jatqan Sáýlege de qaraǵan joq.

— Táte, men bul úıden ketetin boldym.

— Nege?

— «Ket» degende ıt te ketedi ǵoı.

Sáýle sheshesine jalt qarady da, qaıtadan Shekerge burylyp ketti.

— «Ket» degen kim?.. Nege úndemeısiń?

— Álgi bir Saıran deıtin sappas.

— Saıran? — dedi Sáýle onyń ótirigine aldanǵan bolyp, — onyń sende nesi bar?

— Túgi de joq.

— Túgi de joq bolsa sen onyń tilin nege alasyń? Temirdiń tilin alyp, jalǵyz qyzy maǵan ket degeni úshin jańa myna shesheń eki aýyz án saldy, menen basqanyń tilin alǵanyń úshin sen «Ásetti» aıtasyń, usta myna dombyrany.

Sáýleniń osy sózinen Sheker bárin de uqty. Eń aldymen ózi aıtqan Saırannyń syltaýy órge baspaı qalǵanyn sózdi de, Sáýleni qushaqtaı aldy.

— Tátetaı aý, men ony Saırandaı sala almaýshy edim, ol daýysymdy estip qoısa mazaqtaıdy ǵoı.

— Saıran seni mazaqtaıtyndaı halge áli jetken joq, bálsinbeı aıta ber.

— Ótirik aıtsam kempir bolaıyn, shynynda men «Ásetti» aıta almaımyn.

Onyń «kempir bolaıyn» degeni Baıan báıbishege bir qarǵys sózdeı sezildi de:

— Ne deısiń, eı kók soqqan?! — dedi.

Shekerdiń oǵan aıtary bolmaı qaldy da, dombyranyń qulaǵyn buramastan ony qushaqtaı alyp, «Ásetti» shyrqaı jóneldi.

Shekerdiń daýsy shynynda tamasha eken. Jan terbeter muńly sazymen «Ásetti» ańyratyp qoıa berip edi, kóshede ótip bara jatqan el de tyńdap tura qaldy. Ol án salyp turyp ta oınaqy minezin qoıǵan joq, qaıyrmasyna kelgen saıyn Baıan báıbisheni bir qushaqtap qoıyp tórt aýyz ándi salyp shyqty. Ol sońǵy ret qushaqtaǵanda Baıan báıbisheniń ózi de ony qushaqtaı alyp:

— Kelshi, Ásettik arýaǵy úshin mańdaıyńnan bir súıeıin, — dep edi, Sheker betin alyp qashyp:

— Joq, salǵan ánim ólgen arýaq qurly bolmasa mańdaıymdy nesine qor qylam. Aldymen aıtyńyz, kim úshin? Ánim úshin be, joq arýaq úshin be? — dedi.

— Ánin úshin.

— Á, onda jón, — dep mańdaıynan bir súıgizdi de, ózi de Baıan báıbisheni súıip aldy... — Ózi áriden oılaıtyn aqyldy kempir. Bar aıyby tym ýaıymshyl.

— Aý, seni kim shaqyrdy? — dedi Sheker kirip kelgen Saıranǵa ańyra qarap.

— Sen shaqyrǵan joq pa ediń?

— Seni alty emshektiń qyzdary men jalqaýlyqtyń jesirleri shaqyrmasa basqa kim shaqyrsyn.

Saıran oǵan qolyn bir sermep:

— Senimen tájikelesip turýǵa ýaqytym joq, — dedi de Sáýlege qarap, — sizdi Abzal aǵaı shaqyrady, — dedi.

— Qaıda? — dedi Sáýle tańdana qarap.

— Óziniń úıine.

Obkom sekretarynyń Sáýleni óz úıine shaqyrýy Perızatqa oqtan kem tıgen joq. Ol ý jutqandaı tula boıy dir ete qalyp, yrshyp tústi de:

— Bar, bar, men ýchastkeńdi basqara alatyn emespin, óz ornyńdy qaıtadan surap al, — dedi kógere qalǵan erni dir-dir etip.

Sáýle onyń sol kógere qalǵan kók erninen qap-qara júregin de kórdi, biraq úndegen joq.

ONYNSHY TARAÝ

1

Taımannyń úıindegi áńgime uzaqqa sozylyp ketti. Dál qazir dárejeniń úlken-kishiligin eske alǵan da .eshqaısysy joq. Birin biri teńdes kórip, oıdaǵylaryn ortaǵa ashyq salyp jatyr.

Olardan ózin oqshaý ustaǵan Saıran ǵana. Abzaldardyń dastarqany basyndaǵy sózderine de jóndi qulaq qoıǵan joq. Olar dámderin iship bolyp, kabınetke kirisimen dombyrasyn aldy da, óziniń bir aıdan bergi qutty mekeni bolyp ketken dıvanǵa baryp jantaıa ketti. Ondaǵy oıy Shekerge arnap bir-eki aýyz óleń shyǵarý. Sol eki aýyz óleń onyń sáti túspeı júrgen kóp armandarynyń biri, kún saıyn jumystan kele dombyrasymen birge kúńirenetin de:

— «Sheker, Sheker, — dep qaıta-qaıta qaqsaıtyn. Qaqsaıtyn da, — joq, áli alys jatyr», — dep tastaıtyn. Búgin olaı emes, dombyrany ala sala bezildetip?

Sheker, Sheker, aı sulý

Senen asar qaı sulý

Sen bir jalyn qyzyl shoq

Júregime saldyń ot, -

dep saıraı jóneldi.

Osy kezde esik jaqtan Shekerdiń:

— Baıǵus aı, bul sózderdi qaı kitaptan urlap aldyń eken? Aqyryn, úzilip ketersiń, — degen daýsy shyqty.

Saıran muny kútken joq edi, á degende óz kózine ózi senbeı, ańyryp sál kidirdi de, bar shattyǵymen qýana túregeldi.

— Shekerjan aı, eger urlaı alsam búkil jıhandaǵy barlyq ataqty aqyndardyń asyl óleńderin saǵan arnap aıtar edim aý.

— Ol úshin basqaraq bolyp shesheńnen qaıta týýyn kerek qoı, — dep Sheker myrs etti de, kenet salqyn qandanyp buıyra sóıledi. — Sózdi qoı da, bar, tátemdi shaqyryp kel!

Saıran onyń ámirine shahtada kónse de, úıde kóngisi kelmeı:

— Memlekettik mańyzy bar máseleni keńesip otyrǵan adamdy shaqyratyn kim? Men be? Joq, men ondaı aqymaq emespin, — dep qyrsaýlanyp edi, Shekerdiń:

— Az kúnde mundaı aqyldy bola qalsań qýanamyn, — degen sózi ol qursaýdy tez jazyp, jadyratyp jiberdi.

— «Qýanamyn» degen sóziń netken tátti edi, Shekerjan, — dep Saıran jaqyndaı tústi de, Shekerdiń kirbıe qalǵanyn kórip kilt toqtady.

Sheker ózine kúbirlep tur.

— Shynynda, tátemdi qazir shaqyrýǵa bolmaıdy, shaqyr dep sheshesi men Temir bolmaıdy, endi qaıttim?

— Temir? — dedi Saıran onyń betine tańdana qarap. — Ol qaıda?

— Bizdiń úıde.

Saıran sál oılandy da:

— Joq, Sáýleniń oǵan kórinbegeni jón. Ol kempirdiń janynda otyra berýge shydamy jetpeıdi de ketedi. Onan da sen Abzal aǵaıdyń Almatydan ákelgen jańalyqtaryn tyńda! — dep Saıran Shekerdi Qaraǵandy halqynan úırengen jańa ónegesi boıynsha qoltyqtap aparyp dıvanǵa otyrǵyzdy.

— Ol ne jańalyq? — dedi Sheker dıvanǵa otyra berip.

— Ázirlene ber. Birinshiden: Mıron qarttyń kombaınyna oblys basshylary da kómektesetin bolypty.

— Onda tez bitedi eken ǵoı, — dedi Sheker qýanyp.

— Tez bitkende qandaı, sen de tez úıren. Ol bitisimen ekeýmiz kómirden taý jasaımyz... Ekinshisi de jaman emes, qýana ber.

Sońǵy sózdi aıtqanda Saırannyń kózi ottaı jaınap ketti. Sheker de yntyǵa túsip:

— Ol ne? — dep edi:

— Ol ma, ol — ol sen sekildi boıjetken qyz ben men sekildi boz bala jigitter búginnen bastap boıdaq júrmeıtin bolypty. Sirá, búgin sen ekeýmizdi qosatyn bolar, — dedi beti shylp etpesten.

— Ne deısiń? — dep Sheker otty kózimen qadala tura bastap edi, Saıran jalbaryna japyrylyp, ony ustaı aldy.

— Aǵat bolsa keshir, Shekerjan. Nege ekenin bilmeımin, aıtarǵa kelgende saǵan laıyq bir sóz taba almaı, ne júregim dúrsildeı jóneledi, ne ózim estip sandyraqtaı salamyn.

— Munan bylaı sandyraqtaýshy da bolma, júregińe de maza ber, — dep Sheker zildene sóılese de, Saıran tyńdamastan:

— Meniń júregim ózińsiń, — dep úzdige tústi.

Ol óziniń kópten beri oılap, eki kúnnen beri saılap alǵan tátti sózderin qazir túgel tókpekshi edi, kabınettegiler kelip qalyp, bólip jiberdi.

Eń. alda kele jatqan Mıron Pavlovıch oılanǵan kezdegi ádetimen kózin syǵyraıta sóılep keledi:

— Sizdiń bul sózińizden men erliktiń kilti dostyqta ekenin uqtym aý, Abzal Taımanovıch, — dedi basyn qaıta-qaıta ızeı sóılep.

— Ol ǵana emes, — dedi Abzal bir qolyn ıyǵyna salyp, — bizdiń eldiń eń berik qamaly da sol dostyq. Fashıser bizdiń talaı tas qamalymyzdy buzyp ketti, biraq dostyǵymyzdy buza alǵan joq. Qaıta bizdiń eldiń dostyǵy shyńdanǵan saıyn shymyraı túsetin bolat temirdeı shynyǵa tústi.

Ol, aqyryn jylysyp kelip Sáýlege áldeneni sybyrlap turǵan Shekerdi baıqap qaldy da:

— A, qaryndas, shahtaǵa úırendiń be, haliń qalaı? — dedi Qolyn usynyp, Sheker jaýap qatqansha bolǵan joq.

— Munyń hali shoshqadan da semiz, — dep Saıran kıip ketti. Sheker uıala kúlimsirep, myrs etti de:

— Onysy ras, meniń halim munyń tasbaqa halinen táýir, — dep Saırannan basqalardyń kúlkisin dý etkizdi.

Saıran aıtarǵa sóz taba almaı, Shekerge qylmıa qarap turyp qaldy.

— Shekerdiń sózinen seniń áli kerenaý ekenińdi uqtym. Al seniń sózińnen eshteńe túsine almaı turmyn, — dedi Abzal Saıranǵa kúle qarap.

— Áneýgúni ózińiz kelip ornatqan jańa tártipterdi eske túsirseńiz, meniń sózime de túsinesiz.

— Onyń qaısy? Jappaı jarysý ma?

— Joq.

— «Jarys» degen sózdiń ózimen osh bul! Normany artyq oryndaǵanymyz úshin alatyn et pen maı munyń armany, — dep Sheker Saırandy taǵy bir túırep qaldy.

— Shekerjan, sen muny kóp qajaı berme, sen alǵan júldeni keshikpeı munyń da alatyn túri bar, — dep Saırandy Taıman jaqtap edi:

— Júldeni alsa ala bersin. Sen jetkizbegen kúıi alǵa kete ber! — dep Abzal Shekerdiń arqasynan qaqty.

— Kórersiz kimniń alǵa ketkenin, — dep Saıran dombyrasyn yzalana bir qaǵyp qaldy da, qoıa qoıdy. Abzal oǵan:

— Jeńgeń sharshady bilem, júrshi, ekeýmiz shaı ákeleıikshi, — Dep edi, ol:

— Siz óıtip aǵalyq tártipti buzbańyz, — dep Saıran Abzaldy ornyna otyrǵyzdy da, Shekerdi ala jóneldi. — Júr, maǵan kómektesip jiber.

Ol ekeýi shaı ákelgen kezde manadan oı nysanasyn alysqa jiberip, kózin syǵyraıta qarap otyrǵan Mıron Pavlovıch áldenege súısine ún qatqan edi.

— Ǵajap, ǵajap! Oılaǵan saıyn bizdiń eldiń ǵajap ekenin kóre túsesiń, — dedi ol aldyna kelgen shaıdy ala berip.

— Iá, ǵajap el. Onyń qaharyndaı qahar, onyń namysyndaı namys, onyń talantyndaı talant eshbir elde joq. Sonyń bir kýási sizdersizder. Sizder erteńnen bastap jańa zamannyń jańa quralyn jasaǵaly otyrsyzdar. Bul búgin jaýdy jeńýimizge qandaı kómektesse, erteń ómirimizdi órkendetýge de sondaı kúsh beretin ǵajap qural. Sondyqtan, sizder buǵan bir kisideı jumyla kirisińizder, ol úshin aldymen adal dostyq kerek, dostyq kúshti bolsa bárin de jeńesizder de, bar maqsatqa jetesizder.

Saıran Shekerdiń aldynda ózin bir kórsetip qalǵysy keldi me qalaı:

— Bul úshin obkomnyń da kómegi kerek bolyp tur - aý, Abzal aǵa?! — dep taǵy da kıip ketti.

— Obkomnyń kómegi ázir, — dedi Abzal Saıran men Shekerdi qanatyna alyp, — eń úlken kómek sen ekeýińniń bul mashınany osy bastan úırene bastaǵandaryń. Biraq, ózderiń ǵana úırenip qoımaı, basqa jastardyń da úırenýine kómektesińder.

Saıran senbegendeı túr kórsetip, Abzaldyń betine qaraı qaldy.

— Ózimiz bireýden úırenip júrip, biz kimdi úıretpekpiz?

— Úırený bar da, úırene júrip basqaǵa úlgi bolý bar. Mundaǵynyń kópshiligi sender sıaqty óndiriske jańa kelgen jastar, solarǵa úlgi bolyńdar.

— Qoldan kelse aıanbaspyz.

Sheker basqalardyń kózin ala bere ony aqyryn túrtip qalyp, kúńk etti:

— Ol saǵan aıtylǵan sóz emes qoı, nemenege jalbaqtaı beresiń?

Abzal Shekerge uzaq qarap aldy da:

— Eger men osy shahtanyń bastyǵy bolsam, Sheker qaryndasty áıelder brıgadasyna brıgadır eter edim, — dedi.

Bul sóz Shekerdi qýanta qoıǵan joq, qaıta shoshytyp jiberdi.

— Tátemniń ornyna ma? — dedi ol úreıli daýyspen.

— Iá, táteńniń ornyna.

— Tátemdi qaıda jibermeksizder?

— Ol óziniń burynǵy ornyna barýǵa tıisti.

— Men úshin aǵańyzben arazdasyp qaıtesiz? — dedi Sáýle salqyn qandanyp. — Kombaınnyń maketin jasaı bereıin. Myrzekeńdeı bastyqpen alysqannan góri temirmen alysqanym jón bolar.

Abzal Sáýlege tuńǵysh ret osy arada sýyq qarap, turyp ketti. Onyń:

— Uıat, Sáýlesh, uıat! — degen úni de yzǵarly shyqty. — Óńkeı erke áıelderdi jaýynger soldatqa aınaldyra alǵan adamnyń Myrqal sıaqtylarmen alysa almaýy óte uıat.

— İster lajym bolmasa qaıteıin?

— Lajyń nege joq? Partıa men Úkimet oryndary qaıda? Olarǵa nege aıtpadyń, nege buzdyrmadyń ol buıryqty.

— Shyraǵym aý, teris bolsa keldiń ǵoı, jóndeseńshi. Buıryqty bergen ózińniń aǵań, buz óziń, — dedi Taıman óziniń ádeti boıynsha ár sózin balǵamen urǵandaı nyq-nyq tastap.

— Áke, ondaı buıryq kimdiki bolsa da buzylady.

— Sóıt, shyraǵym, meniń de tilegim sol, — dep Taıman asa bir ákelik ystyq sezimimen Sáýlege meıirlene qarap edi, Abzal oǵan ishteı tańdanyp qaldy. Biraq qansha qadalsa da áke syryna kózin jetkize alǵan joq, sol ekeýine qaraı turyp sóılep ketti.

— Solaı, Mıron Pavlovıch! Qıyn ekenin men de bilip otyrmyn, biraq Sáýle ketkeli ol ýchastka josparyn eki aq kún oryndapty. Kombaın úshin sizdi bosatsaq bul shahtanyń qaıtadan keıin ketkenin sonan aq baıqaı berińiz.

Mıron Pavlovıch ne derin bilmeı:

— Qıyn, qıyn, — dep óz tizesin ózi urǵylap, az otyrdy da, — ári jumys istep, ári kombaındy tez bitirýge bizdiń shamamyz keler emes. Qyzym, sen ne deısiń? — dedi sóz salmaǵyn Sáýlege tastap.

— Men ne derimdi bile almaı otyrmyn, — dedi de Abzalǵa ıile qarap. — Sońǵy kúnderi Perızat ta jaman emes, ýchastkeni ázirshe sol basqara berse qaıtedi? — dedi kombaınnan aırylǵysy kelmeı. Biraq ol Perızattyń atyn ataǵan kezde eki qart qoldaryn birden sermep kep qalyp edi. Sáýle óziniń bul sózdi aǵat aıtqanyn sonda ǵana sezip, uıalǵanynan tómen qarap ketti. Bir jaǵynan Saıran da qarttardyń oıyn dáleldeı túskisi kelgendeı qabattasyp:

— Abzal aǵa! Sizge bir suraý. Bulbuly joq eldiń qarǵalary bulbul bolyp saıraıtyny ras pa? — dedi.

Abzal oǵan kúle sóılep:

— Qarǵalardyń bulbulmyn dep oılaýy múmkin, biraq ol bulbul bola almaıdy. Ony ne úshin suradyń? — dedi.

— Endeshe, bul da tap sondaı. — Perızattyń Sáýledeı bolýy da múmkin emes.

— Óte durys aıttyń, Saıranym, — dep Mıron Pavlovıch oılana túregeldi. — Saýdany qoıaıyq, qyzym. Kúndiz shahtada istesek, túnde muny isteımiz. Osy ǵana meniń endigi aıtarym.

Ol sony aıtyp, qoshtasqaly Abzalmen qol ustasyp edi:

— Áı, kári qyranym aı, qanatyn bir aq qaqty aý. Men de tilek tiledim, — dep Taıman da kelip sart etkizdi.

— İske sát, — dep Sheker de qolyn sart etkizip edi, onan qalysqysy kelmeı:

— Meniń de aıtarym sol, — dep Saıran da qol soqty.

— Bárimizde bir ǵana tilek. Otan tilegi bolsyn, — dedi Sáýle.

— Partıa bizge qandaı sense, biz de sondaı sendiremiz. Júr, qyzym.

Olar qosh aıtysyp kete bergen kezde Saıran Sáýleden kózin ala almaı turǵan Taımannyń betine úńile qarap:

— Orystyń ózińizdeı shalyn kórdińiz be, qudaıdyń da qolynan kelmegen keremetti op-ońaı keltirgeli júrgenin, — dedi.

— Sen de kórdiń be, qazaqtyń qarshadaı qyzynyń qandaı ekenin... Sózdi qoı da júr, uıyqtaıtyn ýaqyt boldy.

Olar tóbedegi shamdy sóndirip, ózderi jatatyn bólmege ketti de, Abzal ózi joq kezde. jınalyp qalǵan gazetterdi qarap, jalǵyz otyryp qaldy. Azdan soń esine áldene túskendeı atyp turyp baryp telefondy aldy da:

— Maǵan Orlovtyń úıin berińizshi, — dedi, — Aleksandr Danılovıch, sizdi mazalap turǵan Abzal. Siz erteń biraz ýaqytyńyzdy bóle alasyz ba?.. Iá, sol kombaın jaıynda. Soǵan arnap bir úlken májilis ótkizsek dep edim. Úmitim zor... Árıne, senimdimin. Biraq uzaqqa sozylyp ketetin túri bar, sondyqtan kómek degendi aıamaýymyz kerek sıaqty... Maqul, maqul... qaıyrly tún...

Onyń sóılesip bolyp dıvanǵa jantaıǵany da sol edi, bireý esik qaqpastan kirip keldi. Stol ústindegi lampanyń jaryǵy jetpeı, esik jaq ala kóleńke bolatyn. Abzal kúńgirt jerde turǵan kisiniń kim ekenine kózi jetpeı:

— Bul kim? — dep edi:

— Men! — degen Myrqaldyń zildi úni shyqty.

Ol ashýly keskinmen ortadaǵy stoldyń túbinde turǵan oryndyqty tars etkizip Abzalǵa taman qoıdy da:

— Kóter basyńdy, men senimen tupa-týra ashyq sóıleskeli keldim, — dedi.

Ne sóıler kezde, ne yza bolǵan kezde papırosty qomaǵaılana soratyn ádet Abzalda da bar edi, Myrqaldyń ne oımen kelgenin sezgen bolý kerek, bas jaǵynan papırosyn alyp tartty da, úlken tunyq qara kózin Myrqalǵa bir tastap alyp:

— Iá, sóıleı berińiz! — dedi.

— Orlovqa meni jamandaǵan Safonov ekeýiń ǵoı, á?

— Ne dep?

— Ne degenińdi óziń bilesiń de. Ony bylaı qoıa turaıyn, sen búgingi búroda ne aıttyń osy? Qazirgi soǵys jaǵdaıynda ondaı sózdi qandaı adamnyń aıtatynyn bilesiń be?

— Ózim aıtqan sóz bolsa nege sezbeıin.

— Joq, sen sezbeısiń. Ant eteıin, sen adasyp barasyń, adaspasań ondaı sózdi aıtpas ediń. Tak, meni synaǵanyń durys - aq bolsyn, «ajaldy tyshqan mysyqtyń tyrnaǵyn tisteıdi» degen, Rýsakta neń bar tıisip, qyzda neń bar qorǵap. Óziń sońǵy kezde qaıda laǵyp bara jatqanyńdy sezesiń be?

Abzal yzaly keskinmen myrs etigi, qalyń qara qasyn birese kerdi, birese túıdi. Býdaqtaǵan tútindi burqyrata bir úrdi de:

— Aqyl aıtar aldymdaǵy aǵasyz ǵoı, aıtyńyz, tepic jolǵa túsken bolsam aıtyńyz, — dedi.

— Aıtsam aıtamyn, ádeıi aıtqaly keldim. Seniń tupa-týra dáleliń qandaı? — dedi de Myrqal oıyndaǵysyn ashyq aıta almaı typyrlap, — tupa-týra búrokrat, ıá búrokrat bolyp barasyń, — dedi.

Abzal qarqyldap kúldi de:

— Áı, tabanyńyz tym taıǵaq aý, — dedi kúle sóılep, — aıtaıyn degenińiz «ultshylsyń» deý edi; ony da aıta almadyńyz... Iá, oǵan dálelińiz qandaı?

— Basqa dáleldi bylaı qoıa turaıyn, dál búgingi sózińniń ózinen talaı sumdyqty tabýǵa bolady, tak. Árıne, sen qýsyń, biraq qansha qý bolsań da búgingi sózińniń astarynan sumdyqtyń bári de tabylady, tak. Ásirese Rýsak týraly aıtqan sóziń bar ǵoı, tupa-týra erteń ózine sor bolatyny anyq. Ol sendeılerdin talaıyn kórgen qý múıiz, onyń bir shaıqaýynan qalatyn sen joqsyń. Tipti ol erteń ortalyqqa baryp: «Abzal Taımanov joldas Nurlan deıtin inisiniń jaýlarǵa satylyp ketkenin aıtqanym úshin menimen óshtesip júr», — dese de kettiń ǵoı sý túbine.

— Bar aıtaryńyz osy ǵana ma?

— Ol onymen tura tursyn, anaý Qazybektiń kesirli qyzynda neń bar? Ony «ornynda qalsyn» degeniń qaı sandyraq. Safonovtyń ony ne úshin qyzǵyshtaı qorıtynyn bilemin, al saǵan ne joq? Myń jerden qaýly shyǵar, báribir men ol qyzdy erteń sottatamyn.

— Ne úshin? Myrqaldy jıylys saıyn synaǵany úshin be?

— Ony ózim bilemin.

— Boldyńyz ba?

Osy kezde ekinshi bólmeden Taıman shyǵa keldi. Asyqqan bolý kerek, ústine shapanyn jamyla salypty, jalańbas, jalań aıaq. Ne úshin ekeni belgisiz, neshe jyldan beri ustalmaı qystyrýly turatyn jýan sapty qamshysyn artyna ustaı shyǵypty. Myrqalǵa ala kózimen bir qarady da, terezeniń perdesin túsirip, esikti baryp japty. Munyń ne istep júrgenin eki balasynyń ekeýi de sezgen joq, ásirese, Myrqal sezgen joq. Ol tamaǵyn bir kenep aldy:

— Bul jerde bóten eshkim joq, osynyń bárine, qaq bólshevıkshe jaýap bershi óziń, — dedi Abzalǵa mańǵazdana qarap.

— Bolsańyz, úıińizge baryp uıyqtańyz da, erteńnen bastap búgingi qaýlyny oryndaýǵa kirisińiz! Aı jolynan taısa taıar, men partıa jolynan taımaspyn. Men úshin qoryqpaı aq qoıyńyz. Meniń berer ashyq jaýabym sol: Sáýle týraly berilgen buıryǵyńyz erteńnen qalmaı buzylatyn bolsyn.

— İm-im... Ol bola qoımas, — dedi Myrqal yzaǵa shydaı almaı onyń sózin bólip.

— Bolǵanda sol bolar, — dep Abzal da qatýlanyp aldy. — : Ol ǵana emes, meniń sizge berer týysqandyq keńesim — shahtany basqarý jumysyn da sol Sáýlege bergenińiz jón.

Myrqaldyń bet aýzy múldem jybyrlap ketti, tek shatynaǵan kózi ǵana miz baqqan joq.

— Ol ne sandyraq? — degen sózi de syqyrlaǵan tistiń arasynan zorǵa shyqty.

— Sandyraq emes, ol sondaı bolýǵa tıisti. Mundaı úlken shahtany basqarý sizge qıyn. Siz mol kúshińiz bola tura kún jaýmaı shahtany oısyrattyńyz, endi ony kóteretin qabilet sizde joq. Sondyqtan siz qolyńyzdan keletin jumys istep, az bolsa da, Otanǵa paıda keltirińiz.

Onyń bul sózi Myrqaldy bezgekten de beter qalshyldatyp jiberdi.

— Bilem, seniń ol qyzdyń jolyna qatyn-bala, úrim-butaq barlyǵyn qurban etetinińdi, bilem, — dedi shyjalaqtap.

— Ne deısiz?

— Solaı deımin, solaı, solaı! — dedi Myrqal jyn qaqqandaı aıqaılap.

— O, meniń bilmeıtinim kóp eken onda, — dedi Abzal salmaqpen. — Siz osyndaı ma edińiz, siz osyndaı uıatsyz ba edińiz?!

— Árıne, synaǵan kisini solaı deısiń.

— Deıtinim sol, ómirden jıyrma jyl keıin qalypsyz. Jıyrma Jyl keıin qalsańyz, búgingi eldi qaıtyp bastamaqsyz?

— Sensiz de bastap kelgenmin, soqtyqpa maǵan, soqtyqpa!

— Iá, bastap keldińiz. Bastadyńyz da qulattyńyz shahtany.

— Taǵy da jabar jalań bar ma?

— Baryńyz! — dedi Abzal esikti nusqap. — Jalǵyz ǵana tilegim, qaıyr surap ketseń de bireýdiń tabanyn jalama. Rýsak meni múıizine ile alsa ile bersin, sen oǵan qystyrylyp qadirińdi ketirme, Onymen uzaqqa bara almaısyń.

Myrqal ózi biletin bar las sózdi aıtyp ketkeli atyp túregeldi. Biraq týǵan inisi bolsa da Abzaldyń aıdyny aýzyn ashyrǵan joq, tek:

— Kórermiz kimniń uzaqqa bara alǵanyn, — dep kete berip edi, Taımannyń:

— Toqta! — degen ámirli daýsy sańq etti.

Ol Myrqaldyń ón boıyna kóz júgirtip ótti de:

— Aqylyń ósken dep júrsem, qarnyń eken ǵoı qampıǵan, — dedi qabaǵyn shyta qarap.

Ákesiniń bul sezine shydaı almaı Myrqal jónele berip edi, yrǵaı sapty jýan qamshy jonyna kelip sart etkende, qaıqań etip tura qaldy. Oǵan ilese Abzaldyń myrs etken kúlkisi, Taımannyń tistene sóılegen ashýly sózi estildi.

— On bes jyldan beri taıaq jemegenge qutyrǵan ekensiń ábden. Otyr munda. Óziń jarty jyl ýaqytsha bastyq boldym dep órtemekpisiń dúnıeni?

— Jyn qaǵyp ketken be myna shaldy? Eı, sen nege qoı demeısiń? — dep ákesine ne isterin bilmegen Myrqal Abzalǵa túıilip edi.

— Onyń mende jumysy ne? Qamshy jeý me izdegeni?

— Jyn qaǵyp ketken be sizdi? Mendegi jumysyńyz ne? — dep Myrqal baqyryp kep qalyp edi:

— Meniń jumysym sol — seniń. ákeńmin. Ákeńmin Dep aıtarym sol — eger qan bolaıyn demeseń soqtyqpa Sáýlege! Qudaıdan tilep alǵan tuńǵyshym bolsań da, ol úshin qolyńda ólermin men, seniń qolynda ólem, qolyńda ólemin!.. — dep Taıman Myrqaldy sartyldatyp ala jóneldi.

Myrqaldyń:

— O, aljyǵan! — deýge ǵana shamasy keldi, esikten bir-aq yrǵydy.

Ákesiniń bul syryna túsine almaı, tańyrqaǵan pishinmen Abzal da basyn kóterip aldy. Biraq ol surap úlgirgenshe Taıman kózine irkilgen jasty bir syǵyp Tastap, óz bólmesine kirip ketti.

Ótken túni Abzal Orlovpen kelisip, búgin jedel shaqyrylǵan májiliske barlyq shahtynyń, tresiń, qalanyń, aýdannyń basshylary jınalǵan bolatyn. Eldiń osynsha kóp jınalǵanyn kórgennen Myrqaldyń júregi dúrsildep edi, ózine búgin bir sumdyqtyń bolaryn sezgen eken.

Bul májiliste qaralatyn másele bireý de, baıandamashy beseý. Másele: ótken jyldyń qorytyndysy, aldaǵy jyldyń mindeti. Negizgi baıandamashy — tres bastyǵynyń orynbasary Rýsak, qosymsha baıandaıtyndar: tórt shahtynyń bastyqtary. Onyń biri — Myrqal.

Mundaıda Rýsaktyń quıyndaı uıtqyp, jeldeı esetin arqasy bar edi. Búgin aǵyny qatty sýdaı ańqyldap tym serpile sóıledi. Qyza kele onyń kózine qaısy bireýlerdiń túımedeı kemshiligi túıedeı kórinip, qaısy bireýlerdiń túıedeı kemshiligi túımedeı kórindi. Sol túıedeı kemshiligi túımedeı bolyp ketkenniń biri — Myrqal. Rýsak Myrqaldy maqtap-maqtap keldi de, otyrǵan shahty bastyqtaryna jaǵalaı qarap:

— Qane, qaısyń barsyń Otan soǵysynyń jumysyna halyqtyń kúshin joldas Taımanovtaı etip jumyldyra bilgen. Sender áıelderden bir brıgada qura almaı júrsińder, ol qazir bir brıgada ǵana emes, kileń áıelderden bútindeı bir ýchastke uıymdastyryp otyr, — dep edi, Myrqaldyń búıregi búlk ete tústi. Kóziniń astymen qaq tórde otyrǵan Orlovqa qarap edi, ol áldeneni shuqshıa jazyp otyr eken. Sony kórip Myrqaldyń júregi muzdap sala berdi. Safonov pen Abzaldyń da áldeneni túıile túrtip otyrǵanyn kórip:

«Osylar búldirmese ıgi edi?» — dedi ishinen.

Bul kezde Rýsak jaýar bulttaı túnerip, basqa shahtylardyń jaıyn baıandaýǵa kirisken edi. Ol maqtaı qalsa maıyn tamyzyp, synaı qalsa qanyn aǵyza sóıleýge sheber eken. Óndiris josparyn oryndaı almaı, ásirese osy ýaqytqa deıin shahtalary soǵystan burynǵy qalpynda qalyp kele jatqan Myrqaldan úlgi «ala almaı» bir de bir áıeldi jumysqa tarta almaı júrgen, shahta bastyqtaryn synaǵanda, daýsy úıdiń tóbesin syndyryp jibere jazdady. Ol ózine jurttyń jaǵymdanýyn súıetin adam edi, sondyqtan qaısybir ór kóńildi bastyqtardyń súlderin ǵana qaldyrdy.

Myrqal Rýsaktyń synyna kóbirek túsken shahta bastyqtaryna kóz júgirtip edi, bárinin de eńseleri túsip ketken eken. Sol túsip ketken eńseler Myrqaldyń mereıin kóterip jiberdi.

«Jasa, Rýsak joldas, jasa. Jasaı ber. Bul jaqsylyǵyńdy ómirde umytpaspyn», — dedi ishinen.

Ol sondaı tátti qıalda otyryp ózine kezek kelip qalǵanyn da sezgen joq.

— Qane, joldas Taımanov, — degen Orlovtyń daýsy shyqqan kezde ol selk ete tústi. Orlov óziniń jazǵandarynyń astyn bir-eki ret syzdy da, — asyrmaı da, jasyrmaı da dál aıtqandaryńyz jón. Eger, shahtańyz Rýsak joldas aıtqandaı bolsa, qyzyl týdy sizderden beker alǵan sekildimiz, onyń, da sebebin aıta ketkeısiz, — dedi.

Orlovtyń bul sózi Myrqaldyń tasyp turǵan mereıin mytyp jiberdi. Onyń jazyp alǵan baıandamasynda bul jaılar joq edi. Ony ózgertip aıtýǵa dármen joq, sony sezip typyrlaǵan kishkentaı júreginde maza joq. Jańaǵy ústem mereı osylaı baıandamaǵa úńilgen kózben birge tómen túsip ketti. Orlovqa týra qaraı almaı, joǵary qarap edi, kózi jypylyqtap, qarashyǵy joǵalyp ketti de, kózdiń ornynda aǵarańdaǵan birdeńe qaldy.

— Tak! — dedi birazdan keıin baryp. — Men aldymen sizdiń suraýlaryńyzǵa jaýap bereıin. Ras, bizder týdan aıryldyq, qazir sony qaıtaryp alý úshin jan salyp jatqan jaıymyz bar. Qazirgi qarqynymyz jaman emes. Maıdan talabyna saı dep aıtýǵa bolady. Al týdan aırylǵan sebebimiz: ótken jyly kómirdiń sapasyn biraz tómendetip alǵan sekildimiz. Aldaǵy mindet — kómirdiń josparyn bir jarym, sapasyn eki jarym ese kóteremiz, oǵan jeterlik múmkindikterimiz bar. Soǵan qaraǵanda, búgin aırylǵan týdy kelesi jyly, kelesi osy aıdyń osy kúnine deıin qaıtyp alatynymyzǵa senýlerińizdi suraımyn. Óıtkeni, buǵan bizdiń. kúshimiz jetedi. Qorqyp júrgenimiz — jumysshy kúshiniń jetimsizdigi edi, qazir ózimizdi ǵana emes, búkil osy Basseıindi jumysshy Kúshimen qamtamasyz etý úshin istep jatqan bir úlken isimiz bar. Ony osyndaǵy joldastardyń kópshiligi bilmeıtin bolar. Sondyqtan ony aıta keteıin, biz qazir kómir kombaınynyń álemde joq jańa túrin jasap shyǵarǵaly jatyrmyz. Oǵan biz birneshe mamandarymyzdy bóldik.

Ol sony aıtqan kezde Safonov pen Abzal ekeýi birine biri qarap bastaryn shaıqasty. Ony Myrqaldyń kózi shalyp qalyp edi, jańa ǵana damyldaı bastaǵan júregi qaıtadan zyrq etti, biraq osy arada bir qýlyqty da taýyp úlgirdi.

— Men qaq bólshevık óz qatemdi moıyndaýym kerek, — dedi ol, senderdiń meni muqaltpaq bolyp otyrǵandaryn osy ǵoı degendeı Abzal men Safonovqa bir qarap alyp, — bul kúnge deıin bizder ol kombaınǵa, atap aıtqanda ony jasaýshylardyń qabiletine senbeı keldik, óıtkeni ony jasaýshy adamnyń joǵarǵy bilimi joq edi, qazir onyń qabiletiniń jetetinine kózimiz jetti, endi aıarymyz joq.

Orlov basyn shaıqady da, úndegen joq.

Aldyńǵy qýlyǵynyń quıryǵy kórinip qalsa da Myrqal taıynbaı ózine erteń or bolatyn qýlyqty onan saıyn tereńdete tústi.

— Baıandamama kirispesten buryn spravke retinde endigi bir aıtatynym, — dedi ol taǵy da kóziniń qarashyǵyn joǵalta joǵary qarap, — Rýsak joldastyń baıandamasynda bizdiń shahtanyń jetistikteri birsypyra aıtyldy. Biraq, sol jetistikke jetkizýshiler tegis atalǵan joq, atalsa az ataldy. Tak! Mysaly, shahta partorgi joldas Safonovty alaıyq. Ol kisiniń kelgenine kóp bolǵan joq, biraq osy az ýaqyttyń ishinde ol kisi óte kóp jumystar istedi, ásirese, búgingi bizdiń maqtanymyz bolyp otyrǵan áıelderdiń kúshin uıymdastyrý jónindegi menen kóri ol kisiniń eńbegi kóp. Sol sıaqty, qalalyq, oblystyq partıa komıtetindegi joldastar men joldas Rýsaktyń bizge kórsetken kómegi de ushań teńiz. Biz muny esh ýaqytta umytpaımyz, tak! Qysqasy, biz bul jetistikke tek qana partıanyń basshylyǵy arqasynda ǵana jettik.

— Sonyń bárine bir ǵana dálel aıtyńyzshy, — dep Orlov onyń sózin bólip edi, ol, «qutqara kór» degendeı baıandamasyna jarmasyp:

— Meniń baıandamam tegisinen sony dáleldeýi múmkin. Sondyqtan endi baıandamanyń ózine kósheıin, — dedi de yńq-yńq etip oqı bastady. Aqyry ne bolaryn kim bilsin, álden aq mańdaıy terlep, murny pysyldap ketti.

Onyń baıandamasynyń qaı jeri osal ekenin Rýsak bilýshi edi, sondyqtan ol osal jerlerine kelgende áldeneni aıtyp, Orlovtyń oıyn basqa áńgimege aýdaryp áketip otyr. Biraq ol qansha demese de, Myrqaldyń ótirigi órge basar emes, ony ózi de sezetin sekildi, sondyqtan ol baıandamanyń maqtanýǵa arnalǵan bólimine kóp aıaldamastan zýyldap óte shyǵyp, oıdan jurdaı, ár jerinen bir julmalanǵan sózi tyrdaı baıandama da bitti, óziniń úmitinen de jurdaı bolyp Myrqal otyra ketti. Biraq ózi ornyn tapqanymen júregi damyl tapqan joq, basy-kózin basyp ketken ashshy terdi bir sypyryp tastaǵaly qaltasynan túndikteı kók oramaldy sýyryp ala bere Abzal men Safonovqa kóz qıyǵyn tastap edi, ekeýiniń de qabaǵy yzǵarly eken. Sol yzǵardyń ar jaǵynda qandaı syz jatqanyn sezgendeı Myrqaldyń júregi muzdap sala berdi.

Onyń ekeýi de Myrqal men Rýsaktyń sózderine yzaly edi. Biraq, ekeýi de syr sezdirgen joq. Bul yzǵardyń ar jaǵynda qandaı syz jatqanyn sezip Myrqaldyń keýdesi qysyla tústi.

«Kórgeni osylardan kóretin boldym aý. Ekeýin de shelıte maqtadym, tipti ózime - ózim qarsy shyǵyp solardy jaqtadym, munan artyq ne isteımin, quly bolyp tabandaryn jalaýym kerek pe?»

Ol ózin-ózi osylaı ishteı qınap ózine qazir jańbyrdaı jaýatyn suraýlardyń jaýabyn oılap, oılaǵan saıyn shatasyp ózinen ózi úreılenip otyr edi, Orlovtyń sózdi basqa shahtalardyń biriniń bastyǵyna bergenin estip qýanyp ketti.

«Ýh, suqqylaǵan suraýlardan janym bir qaldy - aý, — dedi ishinen. — Endi aıta bersin, basqa shahtynyń basynan asyp jatqan bylyǵyn estigennen keıin Orlovtyń kózine bizdiń shahtanyń mini qylshyqtaı kóriner».

Shynynda, basqa shahtylardyń bylyǵy kóp eken. Olar sóılegen kezde Orlov túsetin búrkitteı túıilip edi, neler sheshender múdirip, neler júırikter súrindi. Bul da Myrqaldyń mereıin ósire tústi. Onyń ústine Orlovtyń:

— Taımanov joldastyń ózi túsine almaı osy saǵatqa deıin qarsy bolyp kelse de, shahtasynda jasalyp jatqan eki keremet bar. Onyń, biri — qart mehanık Mıron Pavlovıch Galkın joldastyń kombaıny da, ekinshisi — jas ınjener Sáýle Qazybekovanyń jańa bastamasy. Taımanov joldas ony da jaqsy aıtyp berdi, — degen sózi Myrqaldy múldem sheltıtip jiberdi. Ol bul kombaınnyń jasalyp shyǵa qalsa erteńgi kúni bir ǵana shahtanyń ǵana emes búkil Qaraǵandynyń maqtany bolatynyn, baseındi maıdan talabyna saı etip kóterýdiń, Otanymyzǵa Donbasty joqtatpaýdyń birden bir joly osy ıgilikti isterdiń ekeýine birdeı kómektesý, úlgisin úlgi etý ekenin, jolda kezdesetin kedergilerdiń aıaýsyz joıylatynyn aıtyp edi, óz aty atalmaǵan soń, astarlap aıtylǵan sózge túsine almaı Myrqal onan saıyn marqaıa tústi. Qıaldyń jeńbeıtin jaýy, almaıtyn qamaly joq qoı. Ol oı jetpeske de qoldy jetkizedi. Sol sıaqty Myrqaldyń osy sáttegi qıaly talaıdyń qamalyn talqandap, talaıdyń ózin taptap otyr. Sondyqtan onyń kózine osy otyrǵandardyń Orlov pen Rýsaktan basqasynyń bári de aıaǵynyń astynda jatqandaı kórindi. Úzilis kezinde Safonovpen, Abzalmen ońasha keńesip alýdy oılaǵan edi, endi onyń da qajeti joq sıaqty.

Jumysy nashar shahta bastyǵynyń qabaǵy. suraýlar berilgen saıyn salbyraı tústi de, ony kórgen saıyn Myrqaldyń mereıi kóterile tústi, Jarys sóz bastalǵannan keıin, baıandamalar aıaqtalǵannan keıin, birinshi sóz Safonovqa tıip edi, sózdi salǵannan qatal bastady. Ol yzany ońaı jeńe alatyn, shattyqqa ne bola alatyn adam edi, yza bılep, ashý qyssa da bappen sóıledi. Biraq babynyń ózi Myrqalǵa batpandaı tıdi. Óıtkeni ol sózin «Qazaqta «ańdamaı Sóılegen aýyrmaı óledi» degen mátel bar. Menimshe, keıbir joldastar aýyrmaı óletin halde eken», — dep sózin bappen bastady da tez qyzyp ketti. Ol jurttyń qozǵalyp ketkenin sezip az kidirdi de sózin qaıta jalǵady:

— Qurmetti Rýsak, qurmetti Taımanov! Biz sizderdi syılaımyz, qurmetteımiz. Sizderdiń bilimderińiz de, tájirıbelerińiz de mol. Bedelderińiz úlken. Biraq aıyp etpeńizder, sizderdiń dál osy májilistegi sózderińizden eshqandaı mol bilimdi de, eshqandaı mol tájirıbeni de kóre alǵanymyz joq. Bul sózim kópshilikke túsinikti bolý úshin sizderge eki túrli suraý bereıin. Birinshiden, áıelderdiń kúshin uıymdastyrýdy bizdiń shahtyńa bastaǵan kim? Oǵan qarsy bolyp, jer astynyń jumysyna áıelder jaramaıdy dep, sońǵy ýaqytqa deıin talasyp kelgen kim? Osyǵan jaýap bere alasyzdar ma?.. Joq, bere almaısyzdar. Óıtkeni, sol qarsy bolǵandar osy otyrǵan sizder. Ekinshiden, «kómir kombaıny» degen sózdiń ózi mılaryńyzǵa syımaǵandyqtan ony jasamaq bolǵan Galkın joldasty birińiz jaýǵa satylǵan tyńshy, endi birińiz, aqylynan aljasqan esýas esalań kórdińizder, sondyqtan ol óziniń bul otanshyldyq isterin sizderden jasyryn isteýde. Nege olaı? Osyǵan jaýap bere alasyzdar ma? Joq, bere almaısyzdar. Óıtkeni bul aýyr qylmys. Aýyr qylmysty moıyndaý jeńil emes, ásirese sizdeılerge jeńil emes.

— Rýsak joldas, siz Taımanov joldasty ne úshin úlgi etip eldiń aldyna tartasyz? Sol sıaqty, joldas Taımanov, meni ne úshin, nemdi úlgi etip tartyp otyrsyz?

Ras, bizdiń shahtyńa sondaı eki úlken istiń basy bastaldy, joldastar! Munyń ekeýin de bastaǵan men emespin, joldas Taımanov ta emes. Partıa uıymy men komsomol uıymy, onyń ishinde jeke adamdy ataıtyn bolsaq eń aldymen atarymyz — sol Qazybekova Sáýle deıtin qazaq qyzy. Áıelderdi úgittep jumysqa tartqan da, Mıron Pavlovıchtiń jumysyna jol ashqan da, osy kúni kómektesip birge istesip júrgen de sol. Mundaı resmı jıynda ol kisini famılıasymen atamaı óz atymen ǵana ataýymnyń mynandaı mánisi bar. Ol óziniń otanshyl júregimen jumysshylardyń mahabbatyna tez ne bolǵan adam. Sondyqtan onyń famılıasy Galkın ekenin kópshiligi bilmeı de «Mıron aǵaı» dep ataıdy. Oılap qarasańyzdar munda úlken mahabbat jatyr, — Safonov osylardy aıta kelip, kombaındy jaryqqa tez shyǵarý úshin obkomnyń aldyna tilekter qoıyp edi, jurttyń ony qostap qol soqqan dúbiri birden burq etti.

Samaıynan sorǵalaǵan ashshy terdi alaqanymen tómen qaraı bir aıdap tastap Myrqal da aýyr qınalǵandaı bir yńq etti. Rýsak mereıin kótergen manaǵy baqyt qusy álden ushyp ketipti. Endi oǵan osy otyrǵandardyń ishinen ózinen baqytsyz, ózinen beıshara adam joqtaı kórindi. Sondaı órkókirek adamnyń saǵyn lezde syndyratyn syn degen de keremet aý tipti, Rýsaktyń da quty qashyp ketipti. Sol kúnnen bastap bulardyń quty kúnnen kúnge qasha berdi de, sol kúnnen bastap Mıron Pavlovıch pen Sáýleniń bolashaqqa tartqan joly ashyla tústi.

* * *

— Botam aý ,óziń qýanyshtysyń ǵoı, — dedi Qazybek jaınań qaǵa kirip kelgen Sáýlege shattana qarap.

— Óte qýanyshtymyn, — dep, ákesiniń betinen bir súıdi de Sáýle óz bólmesine qaraı óte shyqty. Onda kóp kidirgen joq, úı kıimderin kıinip qaıta keldi de, ákesine qýanyshyn aıta bastady. Ol Orlovtan kelgen edi. Myrqal men Rýsak taratyp júrgen ósekke qaramastan ózine obkomnyń úlken senim kórsetkenin, kombaın jasaýshylar toby qurylyp, ózin sol toptyń bir múshesi etip belgilegenin qýana otyryp baıan etti. Estigen – bilgenderiniń óziniń burynǵy ornyna qaıta baratyn bolǵanynan basqasyn túgel aıtty da:

— Jer bolǵan kóńil serpildi, sol úshin bir kúı tartyńyzshy, — dedi ákesiniń dombyrasyn usynyp.

— Qaısysyn tartaıyn?

— Dombyranyń shegine qaısysy buryn ilinse sony.

Qazykeń bir qomdanyp alyp «Qosbasardy» móldirete jónelip edi, aýyz úı jaqtan kele jatqan Baıan báıbisheniń keskini onyń oıyn bólip jiberdi.

Baıan báıbishe bir japyraq qaǵazdy júregine qysyp kele jatyr. Qýanǵannan tili de baılanyp qalypty, hatty birese keýdesine qysady da, birese oǵan meıiri qanbaǵandaı betine basady. Áli ún joq, jalǵyzyn saǵynyp ańsaǵan kóńili alasuryp aldanǵanyn sezer emes. Qasyna júgirip kelgen Sáýlege áldeneni aıtyp sybyrlaǵandaı bolady, aýzynan shyqqan ystyq jalyn bar, ún joq. Qýanǵanynan kúlip te tur, jylap ta tur. Ol hattyń nendeı hat ekenin de bilgen joq.

— Apa, táteme berińizshi, ol orystyń ne degenin estıik, — dedi Baıanmen birge kirse de esik kózinde turyp qalǵan Sheker áldenege shydamsyzdanyp.

Sáýleniń júregi dir ete tústi.

— Orysyń kim?

— Jazǵan bir orys kórinedi. Ne degenin uqqanym joq. İshinen bar uqqanym Dýlattyń aty.

— Dýlat? — degen Sáýleniń daýsy da dirildep shyqty. Hatty ustaǵan qoly da sál dirildep ketti.

Manadan beri sabyrlyq etip, dombyranyń ishegin dyńq - dyńq etkizip býlardan kózin aıyrmaı otyrǵan Qazybektiń júregi de áldeneni sezgendeı muzdap sala berdi. Ol dombyrasyna súıene týra kelip edi, Sáýle olarǵa sezdirmeýge tyrysyp teris aınala berdi de, eljiregen et júrekke ne bolmaı egilip ketti.

Baıan báıbishe ań-tań. Jańa ǵana analyq meıirimi tógilip, Nurlanyp turǵan óńine qaıǵynyń qara bulty ornaı qaldy. Keýdesinen jan ketkendeı qozǵalar emes, qozǵalsa qulap ketetin.

Qyzynyn syrt aınalýynda ne syr baryn sezgen Qazybek te úıdiń naq ortasynda turyp qalǵan edi. Qolyndaǵy dombyrasy jerge túsip ketti. Jer qozǵalsa da selk eter emes, esinen aırylǵandaı túk sezetin de emes.

Bulardyń qaıǵyly túrin kórgisi kelmegendeı bosaǵada muńaıyp tómen qaraǵan kúıi Sheker tur.

Sáýleniń kózine tolǵan jasty kórgisi kelmegendeı kún de baryp kók jıekten qara bultqa batyp ketti.

Sáýle terezeden alysqa qarap tur. Qaımyjyqtaı juqa erni bolar-bolmas diril qaǵady. Kózdiń qarasy móldir jastan kórinbeı, sáýle shashqan gaýhardaı jarqyrap tur. Alystaǵy jaýyna aınymas ashýmen naızadaı qadalyp turǵan uzyn kirpigi bir ret qaǵylyp edi, ystyq jas mólt etti. Biraq ony basqalarǵa sezdirgen joq, qaıǵyny mazaq etkisi kelgendeı tez qaırattanyp aldy da, sheshesine qarady.

Ol buryn: osy baıǵustar qalǵan ómirin kúlip ótkizse eken deýshi edi, meıirimsiz soǵys ol tilegin qıyp ketti.

Dýlattyń myna hattaǵy habarsyz ketken jaıyn estise, ata-anasynyń qalǵan ómiri jylaýmen ótetini sózsiz. Endi qaıtý kerek? Túıdegimen kelip, túnekteı basqan qaıǵy aqylynan qaıta-qaıta adastyra berdi.

— Botam, nesin jasyrasyń, bul hattyń ishi tolǵan qasiret ekeni kórinip tur ǵoı, — dedi ákesi.

Sáýle endi ne derin bilmeı ernin tisteleı az turdy da:

— Ras, kózdiń jasy men júrektiń qany. Biraq, sizder oılaǵandaı emes, muny jazǵan adam menimen birge oqyǵan bir aıaýly adamnyń soǵysta habarsyz ketkenin jazypty. — Sáýle sony aıta sala óz bólmesine qaraı tura jónelip edi, sheshesi umtylyp baryp ustaı aldy.

— Dýlatym tiri me, maǵan sony ǵana aıtshy? — dedi jasqa býlyǵa sóılep.

Sáýle aıtar sózin kúıik kúlkisine orap aldy:

— Ol tiri bolmasa men bulaı tiri turar ma edim?

— Mynany jazǵan adam Dýlatty biletin sekildi ǵoı.

— Dýlatty azdap jaralanyp elge ketti dep estigen edim, bardy ma, barsa maıdanǵa qashan qaıtady, — depti.

— Bul qalaı? Elge qaıtsa endigi keletin edi ǵoı?

— Múmkin gospıtálda shyǵar.

— Onda hat jazbas pa edi?

— Hat jazdyrmaıtyn gospıtál da bolatyn kórinedi.

Sáýleniń aıtar jeleýi osymen bitti de, sheshesiniń endigi suraýyna aıtar jaýaby joǵyn sezip, óz bólmesine tez kirip ketti.

Baıan báıbishe túsinbegendeı túr kórsetip, shalyna qarap edi, ol Sáýleniń sózine senerin de, senbesin de bilmeı ańyryp otyr eken. Miz baǵar emes, tek anda sanda kirpigi ǵana qaǵylyp, murty ǵana dirildeıdi. Ol báıbishesi men Shekerdiń shyǵyp ketkenin de sezgen joq. Jańaǵy bir kezde janyna súıeı salǵan dombyrasyn qaıta alyp, ózinen ózi ishteı kúńirenip az otyrdy da bir muńly kúıdi ańyrata jóneldi. Kúı birese jetim bota bolyp bozdaıdy, birese botasy ólgen arýana bolyp ańyraıdy. Birese ashý kektiń naızaǵaıy bolyp satyrlaıdy, birese jaraly suńqardaı diril qaǵyp, qanatyn baıaý qaǵady. Dombyranyń kúıi de, betine tyrs-tyrs tamǵan kózdiń jasy da ún qosyp muńdasqandaı «Dýlatym, qulynym» dep óksigendeı. Sol aýyr óksýdiń salmaǵynan dombyranyń eki ishegi birinen soń, biri úzilip ketti. Ony úzip otyrǵan Qazekeńniń ózi, biraq ony ózi sezer emes. Kózin bir nysanaǵa qadap alyp, ún shyǵarmastan ishteı egilip otyr.

2

Lavada jumys qyzý júrip jatyr. Qyzǵan saıyn jumysshylar da juldyzy ár jerde bir jyltyraǵan túngi aspandaı túnergen zaboıdy kúnshe kúrkiretip jiberipti. Oıda elektrovoz, qyrda konveıer dabyl qaǵyp básekelese qımyldaǵan jumysshylardyń ekpinin kúsheıtken qyzǵylyqty shaq eken. Osylardy kórip azaly kóńili az da bolsa sergigen Sáýle osydan segiz saǵat buryn narád úıdiń ishinde ne oılasa qazir sony kózimen kórip tur. Onda jumysshylar jumysqa túskeli jınalyp otyr edi, Sáýle kirip keldi de bir túrli ashynǵan daýyspen:

— Aǵa-baýyr, apa-qaryndastar, — dedi jasqa býlyǵyp onan ári aıta alǵan joq. Jurt oǵan úrpıise qaldy.

Tóbedegi fonardyń tusyna kelgende anyq baıqaldy, Sáýle burynǵysyndaı emes, óziniń jan jarasyna janylǵandaı tym ótkirlenip ketipti.

— Maıdanǵa ketken jan kúıeri baryn qoldaryńdy kóterińder! — dedi jaǵalaı kóz tastap.

Jurttyń biri qalmastan qol kóterip edi, Sáýle jaǵalaı qarap kele jatyp Saıranǵa toqtady.

— Seniń kimin ketken edi?

— Ákem she?

Sáýle ony ishke bir túıdi de, qolyn kóterip turǵan Oljaıǵa baryp toqtady.

— Sizdiń kimińiz ketken edi?

— Maıdanǵa, maıdanǵa ózim kettim ǵoı. Qatyn, bala elde qalyp, ózim munda keldim. Bul da maıdan ǵoı, shyraǵym. Á, aıtpaqshy jalǵyz inim de maıdanda.

— Qatyn-balańyzdy kórgińiz kele me?

— Oı, shyraǵym aı, onyń nesin suraısyń. Solardy bir kórip erteńinde ólip ketsem de armanym bolmas edi. Ómirimde on kúnnen artyq olardan Bólek turyp kórgen joq edim, sonyń saldary aý deımin, tipti ishim eljireı beredi, — dep Oljaı kózine jas aldy.

— Sabyr etińiz. Siz úıińizge qaıtyp, balańyzdy qandaı súıgińiz kelse, men de jalǵyz baýyrymdy sondaı súıgim kelýshi edi. Keshe sol inimniń habarsyz ketkenin estidim. Endi sizder aırylmańyzdar, aırylmańyzdar aıaýly adamdaryńyzdan, ol úshin... — dedi de, adamshylyq boryshty ashynǵan ashshy sózdermen aıtyp shyqty.

Sonyń áseri tıgen be qalaı, búgin jumysshylardyń qımyly tym kesek. Smenanyń bitýine áli eki saǵattaı ýaqyt bar, al, búgingi jospardyń oryndalǵanyna jarty saǵattan asyp barady. Osynyn bári jarasyn jelpip jazǵandaı Sáýleniń qaıaýly kóńilin biraz sergitip jiberdi. Osynda kelerdiń aldynda kópten beri qansha tilense de ala almaı júrgen kombaınǵa kerekti eki motor men mehsehtiń ishinen bir bólme alatyn bolǵanda da jóndi qýana qoıǵan joq edi, qanshaǵa jeterin kim bilsin, dál qazir bar qaıǵysyn umytyp ketti.

Ol ózinin kúndegi ádeti boıynsha lavanyń eń basyndaǵy jumysshylarǵa deıin bir sholyp qaıtty, qaıtar jolynda kózi kómir salyp jatqan Shekerdiń qımylyna túsip edi, súısine qarap turyp qaldy. Qaraǵan saıyn qyzyqty, qyzyqty da kómirdi ózi de salǵysy keldi.

Biraq bul otyrǵandardyń qaısysy bolsa da jeńistiń kilti osynda ekenin túsingen bolýy kerek, eń aqyry Oljaı da murny pys-pys etip jan terge túsip jatyr. Tipti Saırannyń da qımyly kesek, ol búgin tipti Shekerden qalysar emes. Sáýle jumysshylardyń osy qımylyna qyzyǵa qarap az turdy da «ózine deıin erlik atqan osyndaı eldi jeńemin deý, óz mıyn jegen essizdik aý» dedi ishinen.

* * *

Jeti kún, jeti tún tynymsyz soqqan boran búkil dalany kúrtik qarmen kómip saldy. Biraq sol qalyń qardyń astynda da ómir qaınap órship jatty.

Bul shahtanyń mehsegi shaǵyn bir zavodqa uqsaıtyn. Onyń jan-jaǵyndaǵy bólmeler áınekpen ǵana bólingendikten búkil bir dalany alyp jatqandaı kórinetin. Sonyń on jaq kire berisindegi bólmeniń esiginde buryn «shahta komıtetiniń sekretary» degen jazý turatyn edi, qazir ol joǵalypty. Buryn sol esikten bir dáý qara qulyp kúni-túni ketpeýshi edi, onyń da qarasy óshipti. Qozǵalǵan saıyn oıbaı salatyn eki oryndyq pen tórt taqtaıdy qatar shegeleı salǵan stol sıaqty birdeńe bar edi,onyń da kózi joǵalypty. Qazir bul bólmede jap-jaqsy ómir bar.

Ol qazir de dúnıe jıhazyna baı emes, tek kónetoz bolsa da oryndyqtar, otyrǵyshtar kóbeıip, uzyn-uzyn stoldar qoıylyp olardyń ústine qyzyl matalar jaıylypty.

Munyń, bári usaq ózgerister, biraq osy usaq ózgeristiń úlken syrlary bar. Bul bólme osydan biraz buryn Myrqaldyń Sáýlege ishteı bergen jazasy bolatyn. Ol Sáýleni bul shahtadan ketirý úshin ózi biletin qýlyq sumdyqtyń bárin jumsaǵan-dy. Bir ret kúshke salyp buıryq berip edi, ol buıryqty obkom talqan etti. Rýsak arqyly tres qyzmetine «joǵarylatpaqshy» bolyp edi, ol qýlyqty Sáýleniń ózi talqandady. Kombaınnyń jasaý jumysyna barlyq jaǵdaı jasalsyn degen obkomnyń qaýlysyna Myrqaldyń bergen birinshi jaýaby da, jasaǵan birinshi jaǵdaıy da osy bólme. Biraq Myrqaldyń bul aılasy da Sáýleniń jolyn baılaı alǵan joq, ol ishin qyraý, syrtyn kúıe basyp týratyn qyryq qýraý terezesi bar «ıt qorany» Myrqaldyń óz úıinen de artyq jaınatyp jiberdi. Ekeýi osylaı egesken saıyn Sáýleniń mereıi bıiktep, Myrqaldyń kúıi júdeı tústi.

Óz sózimen aıtqanda Sáýleniń osy «qujyrasyna» júmysshylar qaýymy múldem úıir bolyp aldy. Óıtkeni bul bólmeniń kóz tartatyn qyzyǵarlyq dúnıesi joq bolsa da, úmiti qyzyqtyratyn bir jaıy bar. Ol — kombaınnyń maketi. Jańalyqqa jany qumar jumysshylar ony kórý úshin kún saıyn keletin de, kelgen saıyn stol ústinde turǵan maketten ózderiniń erteńgisin kórgendeı qýanatyn da, qabyrǵalaryndaǵy ártúrli sýretterdi kórip qynjylatyn. Óıtkeni bul «qujyranyń» tórt qabyrǵasy túgelinen osy shahtanyń aınasy sekildi. Ásirese eki jaqtaǵy qabyrǵa sýrettermen siresip tur, on jaq qabyrǵadaǵy sýretterdiń joǵarǵy keneresine «qurmettiler» degen sóz altynmen jazylypty da, sol jaq qabyrǵadaǵy sýretterdiń keneresine «jalqaýlar» degen sóz qara boıaýmen jazylypty. Shahtanyń maqtanary az bolý kerek, «qurmettilerden» «jalqaýlar» kólemdi de, ári kórinisteri kúlkili. Sonyń bir jerinde Bólekbasqa uqsaıtyn bireý tur. Ol Perızatpen ekeýi eki kisilik qupıa toı jasaǵan eken. Soǵys bastalǵaly bir mas bolyp kórmegen sorly sol kúni ólerdeı mas bolyp, mastyǵy bir táýlik boıy tarqamaı, kelesi kúni shahtanyń ishinde uıyqtap qalypty. Mynaý sol jaqtaǵy sýretterdiń ishinde túri soǵan uqsaıtyn bireý esektiń qulaǵynan araq iship tur.

Osynyń bárin salǵan Sáýleniń ózi. Ótken aıda óziniń ýchastkesi bir jarym myń tonna kómirdi kem bergen edi, sol úshin búgin ózin de kelemejdep sýretin salypty da, onyń astyna mynandaı sózder jazypty:

«Kómir degenimiz — shoıyn men bolat. Shoıyn men bolat degenimiz — qarý-qural. Mysaly, bir myń bes júz tonna kómir — jeti júz elý tonna bolat. Munan tórt tanki, ne bolmasa alty júz zeńbirek, ne bolmasa eki myń mınomet, ıakı úsh myń avtomat jasaýǵa bolady».

Jan-jaǵyn osyndaı plakattar, alýan túrli kelemej sýretter, túrli-túrli jalyndy ýrandar qorshaǵan, aldynda kómir kombaıny sekildi jańa tehnıkanyń cherteji jaıylyp jatqan osy bólmede Sáýle tehnıkadan sabaq júrgizip otyr. Tyńdaýshylary Sheker basqaratyn brıgadasynyń adamdary, kileń áıelder.

Búgingi sabaqta tehnıkadan kóri, ózderi boryshty bolyp qalǵan bir jarym myń tonna kómir jaıy kóbirek sóz bolǵan edi, búgingi sabaq uzaqqa sozylyp ketti. Sol boryshtyń salmaǵyn aıta aıta sharshaǵan eken, basqalarmen birge Sáýleniń ózi de keýdesin kere dem alyp:

— ÝH... men aıtarymdy aıtyp boldym, kimde qandaı suraý bar? — dedi.

— Estir qulaq, uǵatyn sana bolsa aıtýyń jetti aý, shyraǵym, — dep Kákıma aýzyn kere sóılep, ketkeli kerile tura bastap edi, qatarynda otyrǵan Dámen ony eteginen tartyp qalyp qaıta otyrǵyzdy da, ózi sóıleı túregeldi.

— Mende bir suraý bar, — dedi qolyn kóterip.

— Surańyz.

— Bastyqtardyń áıeli qashanǵa deıin úı kúshik bola beredi? Anaý kúni ǵoı jumysqa shyqpaǵan áıelderdiń talaıynyń aýzyn ańqıtyp, qarnyn qampıtyp, sýretin kóshege qaqtyńdar. Al Myrzekenniń áıelin nege qaqpaısyńdar?

Sáýle onyń sózine myrs etti:

— Erteń ol jeńgeıdiń ortalaryńnan ne ózin, ne kósheden qampıǵan sýretin kóresizder.

— E, sóıtseńdershi, bastyqtyń áıeline bata almasańdar Máskeýden nesine oqydyńdar, — dep Dámen nasattana tústi. — Meniń suraýym bitti, endi ózime ruqsat.

— Toqtańyz, — dedi Sáýle, — meniń sizderge qoıar suraýym bar. Qazir bizdiń shahtada jarysqa túspegen bir de bir ýchastke, bir de bir brıgada joq, tipti eski júmysshylardyń biri men biri jaryspaǵany shamaly. Sender qalaısyńdar? Áli de biraz jattyǵa turasyńdar ma, joq álde táýekelge bel býasyńdar ma?

Dámen taǵy da sýmań etti.

— Brıgadırimiz ne dese bizder úshin sol zań.

Sheker ázil-shyny aralastaý etip:

— Osy sapar sizdiń aıtqanyńyz zań bolsynshy, — dep kúle qarap edi:

— Men aıtsam — táýekel, — dep Dámen stoldy bir urdy da, eki jaǵynda otyrǵan áıelderdi ıyǵymen nuqyp - nuqyp jiberdi. — Táýekel, táýekel!..

— Táýekel... táýekel! — desti áıelder birinen soń biri kúńkildep.

— Sonda kimmen? Qaı brıgadamen? — dep Sáýle Shekerge qarap edi, ol ózinin kúshine senimdi bolý kerek, oılanbastan ıegin bir-aq qaqty.

— Báribir.

— Joq, báribir emes, — dedi Dámen stoldy taǵy bir uryp. — Jyǵylsaq nardan jyǵylaıyq týra Taıman ataıdyń ózimen jarysaıyq.

— Durys! Durys! — dep áıelder taǵy da shýlaı bastap edi.

— Túk te durys emes, — dep Sheker zirk etti, biraq tez oılanyp ózgere qaldy, — joq durys eken, men basqa bir oıǵa túsip ketippin. — Onyń qoryqqany Saırannyń mazaǵy. Brıgadasy Taımannyń brıgadasynan qalyp qoısa, Saırannyń kelemejdeıtini ras. Sheker sony oılanyp ishteı seskense de, ol syryn sezdirgen joq.

— Baıqańdar! Tákeńniń jasy kári bolǵanymen, jany jas, — dep Sáýle saqtandyryp edi, Dámen órshelene tústi.

— Bola bersin, bizdiń jasymyz da, janymyz da jas.

— Qalaı, osyǵan baıladyńdar ma? — dep Sáýle Shekerge qarap edi, ol ornynan atyp turdy da:

— Jarysqanǵa máz bolmaımyz, basyp ozamyz, — dedi.

Onyń bul sózin anttaı kórip Sáýle de túregeldi.

— Endeshe, baılaý osy. Aldaǵy aıdyń basynan bastap sender de jarystasyńdar.

— Ol úshin, — dedi Sheker kenet oılanyp, — sol jarystyń shartyna myna kombaındy úırenýde birinshi toqsannyń josparyn kim buryn oryndasa, jarysta kim ozsa kombaınnyń alǵashqy tizgini soǵan berilsin.

— Ákel qolyńdy, — dep Sáýle qolyn usynyp edi, Sheker qolyn sart etkizdi. — Ant qanyna malynǵandaı soǵylyp turǵan bul qoldy bir ǵana meniń qolym emes, brıgadamyzdaǵy jetpis áıeldiń qoly dep bilińiz.

— Sol jetpis qoldyń jetpeıtin bıigi, almaıtyn qamaly bolmasyn, tilektespin.

— Ilahı ámın... kettik jaýynger jeńgeler, — dep Sheker bastaı jónelip edi, áıelderdiń biri de qalǵan joq.

Sáýle jalǵyz. Ol stolynyń ústinde shıyrshyqtalyp jatqan chertejderdiń birin alyp oqshaý turǵan stoldyń ústindegi maketke jaqyndaı bergen kezde Perızat kirip keldi.

— Pa, degen aý, sen demalys kúndi de osynda ótkizetin bolypsyń, óziń usta bolyp ketkennen saýsyń ba? — dedi tula boıyn túgel kergilep.

Sáýle jalt qaraǵan, kózine Perızattyń aıý tyrnaǵy túsip edi, esine áldekimniń «oqyǵan qyz da óstedi eken aý» degen sózi sap etti. Mundaı sóz, ásirese, baıy maıdanda júrgen áıelderden jıi estiletin, búgin ony óziniń sheshesi Baıan báıbishe de aıtyp saldy.

— Oı jasaǵan aı, oqyǵan qyz da buzylady eken - aý. Qulynym, saq bol, saq bol. Meni anam deıtin bolsań Samattyń qyzynan aýlaq bol.

Sáýleniń qulaǵynan ketpeı turǵan sheshesiniń osy sózi. Perızattaı birge oqyǵan, ómirdiń bar qyzyǵyn birge kórgen zamandasynyń mundaı qanqý sózdiń qaqpaqyly bolǵany Sáýlege jeńil tımepti. Sondyqtan ol «nelikten býlaı? Atar tań, shyǵar kúnimizden bastap túpki maqsatymyzǵa deıin bir. Endeshe bizder nelikten býlaı ala qulamyz?» degen suraýdy ózine ózi beretin de, jaýabyn taba almaı sendeletin. Sol suraýdy Perızattyń ózine de bergisi kelip bir turdy da:

— Men bolashaq bóbekterime bolat temirden besik soǵyp jatyrmyn ǵoı, sen ony bilmeýshi me ediń? — dedi.

Perızat oǵan oılana qarap, áldene aıtqysy kelse de, aıta almaı burala basyp baryp oryndyqqa otyra ketti.

— Iá, sen qanatyńdy alysqa silteıtin qyzsyń.

— Jańa týǵan jas balapan da talpynady, talpyna - talpyna qanat qaǵady ǵoı. Ony qoı da, óz jaıyńdy aıt, sender keshe taǵy da artta qalǵansyńdar ma?

— Keshe artta qalsaq, búgin seniń ýchaskeńnen basqanyń báriniń de aldyna tústik, endi rızasyń ba?

— Rızamyn.

— Rıza bolsań, meni sen de rıza et, — dep Perızat ushyp kelip ony qushaqtaı aldy. — Temir erteń maıdanǵa ketetin kórinedi, sen de oılan.

— Baqytty sapar tileýden basqa oılanatyn ne bar?

— Soǵys bolsa áli biter emes, soǵys bitpeı Nurlandardyń ne ekenin biletin túrimiz joq, sen sony oıla. Elge mazaq bolýdan basqamyz qalmaı barady, sen sony oıla.

Sáýle jańaǵy bir irkip qalǵan suraýyn amalsyzdan aıtyp saldy:

— Perızat, sen ne bolyp barasyń osy? — dep edi, sezikti adamnyń sekemshil keletin ádeti ǵoı, Perızat tym tez tyz etti.

— Ne bolyppyn? — dep túsin tez sýytyp aldy.

— Sońǵy kezde men saǵan túsine almaı júrmin.

— Munyń bir jańalyq eken. Iá, sen túsinbeıtin men ne isteppin?

— Men senen syr jasyryp kórgen joq edim ǵoı, bir sapar sen de menen syryńdy jasyrmaı aıtshy. Osy sen Paveldy shyn súımeýshi me ediń?

— Á, qoıshy, sofysynbaı, — dep Perızat qolyn bir sermedi, — El aman, jurt tıyshta kimdi kim súımep edi, Ony men súısem, Nurlandy sen súıgensiń. Jaý bolsa ekeýi de jaý, onyń sen sóz qylatyn nesi bar?

«Jaý» degen sóz Sáýleniń janyna batyp ketti. Biraq aqylyn ashýǵa jeńgize qoıǵan joq, salmaqpen ǵana:

— Men Nurlandy qazir de súıemin, sen she? — dedi.

— Á, qoıshy basty aýyrtpaı, — dep Perızat qolyn taǵy da bir sermedi de turyp ketti, — El seni de ońdyryp júrgen joq. Sofy qyz dep bozbalalar saǵan kúletin kórinedi. Ol ǵana emes, bireýdiń eteginen tezirek ustamasań erteń ókinesiń, tipti búkil ómiriń jylaýmen ótýi sózsiz.

— Ótpeı qalmasam ıgi edim, — dedi Sáýle yzaly keskinmen myrs etip. — Sen, óz qaýpińdi aıtyp otyrsyń aý.

— Qyryq jyl qyrǵyn bolsa da seniń ótetinińdi bilemin. Biraq sen Nurlan úshin kúıesiń, qashan aıttyń deme!

Sáýle endi bárin de túsindi, túsindi de kúrsindi. Biraq ózin kútip turǵan qasirettiń qandaı ekenin sezse de seskengen joq, tek Perızattyń jańaǵy bir sózinen onyń keleshegin kórgendeı bolyp edi, sol kúdigin, kórgen kúdigin jasyrmastan ashyq aıtyp saldy.

— Perızat! Sen baıqaısyń ba? Osy soǵys adam balasyn eki júıege bólip barady. Bireýler kók jıekten kóterilgen kúndeı shalqyp, adamshylyqtyń asqar shynyna qaraı órlep bara jatsa, endi bireýler aspannan aǵyp túsken juldyz sekildi birte-birte quldılap qarańǵy tuńǵıyqqa qaraı qulap barady. Biraq aspannan aǵyp túsken juldyzǵa uqsaıtyndar bizde az. Seni sol azǵan azdyń biri bolyp kete me dep qorqamyn, jalynamyn, saqtanshy, janym. Aqyl-esińdi nápsińe bılete bermeı oılanshy.

Perızat oılanyp otyr, oılanǵan saıyn jadyrap jaınań qaqty da, Sáýleni kelip qushaqtaı aldy:

— Sen aqyldysyn da, meırimdisiń aý, Sáýlesh. Biraq osyndaı aqyldy bola tura Temirdeı asyl adamdy súımeýine tan qalamyn, bul qalaı? — dedi.

Sáýle onyń Temirdi ne úshin maqtap, bul suraýdy ne úshin berip turǵanyn ańǵarmastan:

— Ondaı adamdy súımesem kim bolǵanym, — dep edi Perızattyń óńi qaıtadan surlanyp ketti. Sáýle ony da ańǵarǵan joq, tek sózin qaıta jalǵady, — biraq men ony týysqandyq sezimmen ǵana súıemin. Jalǵyz baýyrym Dýlattan aıryldym, meniń endi týys eter Temirden basqa kimim bar?

Perızattyń saıtan oty oınaǵan kózi qaıtadan jaınap ketti. Ol Sáýleni qushyrlana qushaqtaı tústi de:

— Sáýletaı aý, sen ózin qasymda júrip qaıda sharyqtap ketkensiń? Myna qasıetin búkil adam balasyna ónege ǵoı. Al, Temirdiń ózi qalaı? Seniń mundaı asyl qasıetine Onyń qıaly jetetin be? — dep endi Sáýle arqyly Temirdiń de oıyn bilgisi keldi.

Onyń ne úshin yntyǵyp turǵanyn sezbese de, Sáýleniń jaýaby qysqa boldy:

— Joq, jeter emes. Ol ózine teń jar tabýdan qaryndas tabýdyń qıyn ekenin áli bile almaı júr.

Perızat oılandy, biraq qansha oılansa da ótirikten basqany taba alǵan joq. Sol ótiriginiń biri: «Seniń qandaı qyz ekenińdi Temir aǵań endi ǵana tanı bastapty. Sondyqtan onyń endigi armany seni qaryndas, meni jubaı etkisi keletin sekildi» deý edi, sony shimirikpesten aıtyp saldy.

Sáýle onyń bul sózine senerin de, senbesin de bilmeı uzaq qarap otyrdy da:

— Perızat! — dedi aqyryn. — Sen ne aıtqaly kelesiń?

Perızat uıalǵan bolyp birese kózin jumdy, birese ernin tisteledi, qınalǵan bolyp qyńsylap biraz otyrdy da:

— Aıran suraı kelip shelegimdi nesine jasyraıyn, — dedi teris qarap, — eger sen Temirdi aǵa etkiń keletini ras bolsa, meni jónge etýińdi ótingeli keldim.

— Jeńge etkeni qalaı? — dedi Sáýle jóndi túsine almaı. — Sonda sen Temirge tımeksiń be?

— Iá, endigi bar armanym sol.

Sáýle sener - senbesin bilmeı áli ańyrýda. Seneıin dese muny Temirden kútken emes, senbesin dese Perızattyń sózi shyn sekildi. Sondyqtan ol áli de asha túskisi kelip:

— Sonda qalaı? Sen Paveldiń taǵdyry ne bolǵanyn bilmesten, onyń aq - qarasyna kózińdi jetkizbesten basqa bireýdi shynyńmen - aq súımeksiń be?

— Men ótirik súıýdi bilmeımin, — dedi de Perızat turyp ketti. Endi Sáýle de sóıleı túre keldi.

— Sen osyndaı opasyz ba ediń? — degen daýsy da tuńǵysh ret osy arada tym zildi shyqty.

Perızat ta zildenip alyp bar ashýymen jalt qarady.

— Men sendeı tas júrek emespin, munan bylaı maǵan aqyl aıtýdy toqtat.

— Men seniń ózime istegen opasyzdyǵyńdy keshken edim, dál mynaý Pavelge istegen opasyzdyǵyńdy keshe almaspyn. Endigi bar aıtarym sol ǵana. Júregimniń seniń júregindeı las bolǵannan tas bolǵany. jaqsy, sondyqtan meniń aǵam Temir sendeı opasyzdyń júregin kómýge de jerkener. Bar, meni munan ári sóıletpe!

Eger entige basyp Bólekbas kirip kelmegende Sáýleniń munan da aýyr sózderdi aıtýy múmkin edi. Ol ne aıtsa da esesin qaıtarýǵa Perızat ta bekingen edi, amalsyzdan bar kegin ishke tyǵyp surlana tústi de, túk aıtpastan shyǵa jóneldi.

Bólekbas keshigip kelgenine shyn ǵafý ótingisi keldi me, joq álde beıneti kóp, zeıneti joq eńbegin maqtan kórip sony Sáýlege aıryqsha eskertkisi keldi me, áıteýir esikten kire bere:

— Ýh, jettim aý, keshe ketkennen jańa keldim. Az ǵana keshikken bolarmyn, oǵan ǵapý ótinemin, — dep basyn ıip edi, tóbesindegi qar jerge sylq ete tústi.

— Basyńdy qar basyp qalar, qulaqshynyńdy ala kórme, — dep Sáýle ótirik esirkeı qarap edi, onyń mysqyl ekenin sezip Bólekbas kóz ilestirgen joq, qulaqshynyn basynan julyp aldy.

— Keshir Sáýletaı, keshir, — dedi qalbalaqtap.

— Keshirimdi ózińnen sura da, kelgen sharýańdy aıta ber. Kóziń kirtıip ketipti, ózin qaıdan kelgensiń?

— Oı, Sáýletaı aı, jer astynan emeı qaıdan keldi ǵoı deısiń. Qyzyl tý qolǵa tıgenshe shahtydan shyqpaıyn dep edim, sen shaqyryp jatyr degen soń amalsyz keldim.

— Mundaı sypaıy bolǵanyńa raqmet, otyr! — dep Sáýle Bólekbastyń qyzyl tý alǵansha degen sózine toqyrap, oılanyp qaldy.

«Shekerdiń aıtqany osy ma álde? Onda, munyń báıgege tikkeni kim?» — dedi ishinen.

Keshe keshke Sáýle Shekerden jumys jaıyn surap edi, ol:

«Kómir meni sileıtti, men osyndaǵy bir jelbýaz aǵaıdy da sileıttim. Eger men birdeńe sezetin bolsam, dál sol aǵaı osy shahty qyzyl týdy qaıtyp alǵansha jer astynyń búgeligi bolyp keter», — degen edi.

«Shekerdiń jer astynyń búgeligi bolyp ketken jelbýaz aǵasy osy bolar aý, sonda munyń sormaq bolǵan gúli kim eken? Sol Shekerdiń ózi ǵoı, ol munyń silesin qatyrý úshin sondaı alystaǵy jeńis kúnin jeleý etken ǵoı».

Shyny olaı emes edi. Bólekbastyń kóksegeni Sheker emes, Sáýleniń ózi bolatyn, Nurlan bar kezde mastyqpen ǵana súıetin Sáýleni ol endi shyn súıetin de, úmit etetin. Biraq, Sáýlemen betpe-bet sóılesýge bata almaı barmaǵynan bal tamyza hat jazǵan edi de, Shekerge tapsyrǵan edi. Sheker ol hatty .Sáýlege kórsetpesten jyrtyp tastap burnaǵy kúni Bólekbas sonyń jaýabyn suraǵanda túısinbesten:

— Aldymen týdy qaıtaryp alaıyq ta dep kúrsindi, soǵan qaraǵanda toıdy sol kúnge belgileı berýge bolatyn sıaqty.

Sodan beri Bólekbasta bólek qımyldap júr:

— Men endi qashan qyzyl týǵa qol jetkenshe tynym kórmespin, — degen bolatyn. Átteń ol oıyn qalaı oryndaryn áli uǵynar emes. Sáýleniń qazirgi aıtar sózinen úmittenip. — Sáýlesh ólsemde aıtaryńdy óz aýzyńnan estip ólsem eken, — dep erlenip edi, ol erligi Sáýleniń bir qaraǵanynan qalmaı jer boldy.

— Osy sen ózińniń kim ekenińdi biletin kúniń bola ma, joq, pa? Aldymen, osyǵan jaýap bershi! — dedi.

Mundaı suraýdy Bólekbas kútken joq edi, ol ne derin bilmeı qaldy ma, joq álde bar túsingeni sol boldy ma:

— Sezem, Sáýlesh, sezem, — dedi tóbesinde turǵan áldeneni silkip túsirgisi kelgendeı buıra basyn selteńdetip.

— Sezseń, óz qadirińdi óziń nege ketiresiń? Jıylys bolsa ár kitaptan jattap alǵan sózderińdi aıtyp qý dalaǵa laǵasyń. Jumysqa barsań kim kóringenge tıisesiń. Jumysshylardyń ózińdi nelikten búgelek dep júrgenin sezbeısiń. Bul ne?

— Búgelek! Búgelek deımisiń? Meni olaı kelekeleıtin kim ózi? Aıtshy, kim bolsa da netip, kózin jelkesinen shyǵaraıyn, — dep Bólekbas ushyp túre keldi.

Sáýle onyń basynan aıaǵyna deıin kózin bir júgirtti de:

— Átteń, átteń, — dedi kúrsine sóılep. Onyń ne úshiń kúrsingenin Bólekbas ańǵarǵan joq. Ol óziniń ojarlyq istegenin endi ǵana sezip qaıtadan otyra ketti.

— Sáýletaı aý, tipti túk jazyǵym joq, qalaı shydarsyń? — dep muńaıa qalyp edi, Sáýle jaýap qatqan joq. Stoldyń tartpasynan árbir ýchastkeniń ótken kúngi málimetin aldy da:

— Seniń ýchastkeń ótken kúni neshe tonna kómir bergenin bilesiń be? — dedi.

Bólekbas oıǵa ketip, eki kózi úıdiń tóbesine qadaldy.

— Bilem. Otyz bes jáne otyz. Elý jáne otyz bes, ana ekeýi alpys bes, myna ekeýi seksen bes, ana men mynany qosqanda bolady júz elý tonna... On aıdan beri artta kele jatqan ýchastkeni júz elýge bir jetkizdim, sonda da maǵan jaqsy at joq. Sonda da kók esek men minetin, ózin aq aıtshy Sáýletaı, osylaryń da ádilet ne? Esek minip, ıá, ıá esek minip, oı álgi bir máteldi umytyp qalǵanymdy qarashy.

— Bergeniń júz elý tonna ekeni ras, beretinin qansha? Eki júz elý mes pe?

— Iá, eki júz elý, biraq ol lava ómirinde júz elýden artyq bergen emes kórinedi.

— Ómirde mundaı soǵys ta bolǵan joq-ty, dep sondyqtan bizdiń árbir isimiz búgingi maıdan talabymen ǵana ólshenedi emes pe?

— Ony bilemin.

— Ony bilseń, eski jospardy oryndaǵanyna nege máz bolasyń?

— Maǵan sol eski jospardy oryndaý da jeńil tıip júrgen joq, — dep Bólekbas óziniń oıyn dúrdıtkisi kelip edi, Sáýle aqyryn bir kúrsindi de:

— Bólesh, sen baıqaısyń ba? — dedi salmaqpen, — bilim ordasynda bes jyl birge ómir súrý adamdy bir uıada ósken balapandaı etedi eken. Sondyqtan da men seniń jaqsylyǵyńa qatty súıinemin de, jamanshylyǵyńa óte kúıinemin. Seniń súıindirýińnen kúıindirýiń kóbeıip barady, osyny qaıtemiz bul?

Onyń muny ne oımen aıtyp otyrǵanyn Bólekbas túsinbegen eken:

— Sabyr, Sáýletaı, sabyr. Az sabyr etseń kóp súıindiremin, — dep jylmıa qalyp, jymyn etti, — meni anaý-mynaý dep júrgenderdiń bári men túgili óziniń baıyn súıindire almaı júrgen ósekshi áıelder, olardyń ósegine aldanyp qalma, Sáýletaı, jaraı ma?

Sáýle tesile qarap az otyrdy da:

— Sen ózińniń ne aıtyp, ne qoıǵanyńdy da bilmeıtin bolyp barasyń dárigerge kórinseń qaıtedi?

Bul sózge Bólekbas shamdanyp qaldy, biraq Sáýle namysyn tepkilese de eleıtin emes, bir ázil aıtýǵa ońtaılanyp edi, Sáýleniń otty kózine kózi tústi de júregi zyrq etti. Sol zyrq etken júrekti toqtatyp ún qatqansha bolǵan joq, Oljaıdy bir qolynan jetekteı Dámen kirip keldi.

Oljaı artta, Dámen alda, nege ekeni belgisiz Oljaıdyń unjyrǵasy múldem túsip ketipti Sáýle onyń kún jaýmaı sý bolyp turǵan keıpine ishteı keıise de, jyly shyraımen qarsy aldy.

— Kelińiz aǵaı, beri kele berińiz! — dep esik kózinde turyp qalǵan Oljaıǵa qarap edi, betinde shirkeýi bar ma qalaı, ol tórge better emes. Dámen onyń ne úshin tartynshaqtap turǵanyn sózdi de,ishteı kúlip Sáýlege jaqyndady.

— Ol kisiniń bıligin maǵan bergen ediń ǵoı, aryzynda ol bylaı dedi, — de, Sáýle ne úshin jalt qaraǵanyn sezip, sózin aıaqtamastan kilt toqtaı qaldy.

— Bir saparǵa aıta ǵoı, — dedi Sáýle onyń kúıeden kórinbeı turǵan túrine, bas-aıaǵyna kóz júgirtip, — biraq munan bylaı bul túrindi maǵan qaıtyp kórsetpe! Shyn jumysshy bolsań janyn da, tánin de taza bolsyn.

Onyń qabaǵynan yzǵar shashýyna sebep osy kúıeniń kesiri ekenin sezse de, ımenbeı qolyn bir siltep tastap sýmańdaı jóneldi:

— E, biz sıaqty shoı taban jumysshy áıelge kim qyryndar deısiń, júreginiń túgi bar bireý bolmasa... Másele bylaı, sińilim, sen jumysshy degen ómirdiń júregi, mysaly ómir — mashına bolsa, jumysshy — sonyń motory deýshi ediń ǵoı. Sonyń ras eken, myna bir motordyń benzıni taýsylyp qalyp júrmeı qaldy, — dep qyryndaı bere myrs etti.

Sáýle onyń «benzın» degeni ne sóz ekenin túsine almaı:

— Sen Shekerdeı bola almaıdy ekensiń, kórdiń be onyń Saırandy qaıraı-qaıraı qandaı almas etkenin.

Saıran men Shekerdiń eńbek ústindegi egesi ekeýin de el qataryna qosyp keledi. Sol baqytty Sáýle myna ekeýiniń de basynan kútip Oljaıdy Dámenniń qamqorlyǵyna bergen edi, ol úmiti aqtalmady. Óıtkeni mosqaldanyp qalǵan Oljaı Dámenniń namys serigi bola almady. Onyń jasy úlken, óziniń jasy kishiligi tilin baılap Dámen ashshy ázilmen namysyn shymshylaýdan árige bara alǵan joq. Benzıni taýsylǵan mashınaǵa uqsatýy onyń ashýmen aıtqan eń. aýyr sózi.

Sáýleniń jańaǵy sózine Dámen jaýap qaıtarǵan joq. «Sheker túgili óziń qaırasań da mynandaı muqyldan myń jylda da eshteńe shyqpas» degisi kelip edi, ony aıta alǵan joq.

Sáýle Dámenniń osy oıyn sózdi me, joq álde esik kózinde myqshıyp turǵan Oljaıdyń túrine kúlkisi keldi me, áıteýir kúlki oralǵan kózin ekeýine kezek júgirtip otyr. Ol kúlimdese Bólekbas ta qosa kúlimdep jymyńdap otyr edi, ne úshin ekenin ózi de bilmeıdi eken, qyryn qaraı bere eńkeıip aqyryn kúńk etti:

— Men túsinbeı qaldym, osy jeńgeı birdeńe dedi me?

Sáýle jaýap qatqan joq... Qasyna kelip otyra ketken Dámenge qarady.

— Maǵan masyl bolǵanmen, aq kóńil adam edi beıshara, — dedi Dámen Oljaıdy ıegimen nusqap. — Kómeıine kómir ketip qalyp múlde sorlapty, sóıleı almaı turǵan sebebi de sol. Normasyn artyq oryndaǵandarǵa júz gramdaı araq beriletin bolypty ǵoı. Sonyń maǵan tıistisin osy kisige berińder degeli kelip edim.

Dámen sony aıtqan kezde Bólekbastyń kózi qoıannyń kózine uqsap ketti. Óıtkeni, aýzy dalıǵan úlkendeý edi. Onyń neden úreıli ekenin sezgen bolý kerek:

— Kóp kóringen kómeıge kómir ketkish keledi, sen de saqtan! — dedi Sáýle Bólekbasqa kúle qarap.

Oljaı julyny úzilip, bel! kilt etkendeı segiz kózdiń tusynan ustaı alyp:

— Oıbaı, belim aý, osyna bir kelinnen aq óler boldym, meni ylǵı keptiredi de júredi. Oıbaı, belim aý, saraıym saý qaraǵym, tek belim, belim, — dedi.

Sáýle onyń aıańkestenip turǵanyn sezse de, sezbegen bolyp belgisiz bir jymıyspen ezý tartty da:

— Jaraıdy, osy artısigińiz úshin bir-eki júz gram bergizeıin. Onyń esesine sen meniń bir tilegimdi ber. Dámen, men muny saǵan aıtyp otyrmyn. Aıtaryńdy aıtyp bolsań betińdi búrke de, úıińe tezirek jónel. Erteń senderdiń emtıhandaryń, emtıhannan jaqsy ótip mashınıst bolyp shyqsań, myna kisini sen oqytasyń, — dedi.

Bul sóz Oljaıdyń kishkentaı júregin taǵy bir selk etkizdi. Ári jumys istep, ári tehnıka jaıyn oqý qabattasqan qos jaza sekildi kórindi. Ol beliniń aýrýlyǵyn syltaý etip, sol oqý degen «jazadan» qutylaıyn dedi me, joq álde Sáýleden araqty molyraq alǵysy keldi me, belin qaıta-qaıta sıpalap, bet aýzyn tyrystyra tústi. Túkirigine shashalyp, túshkirip te saldy. Túkirigine shashalsa, ózi «maı qap» dep, túshkire qalsa «ıa rahman alla» deıtin ádetin de tastaǵan joq.

«Áı, qaqpan bel qara kerim aı, qaıratyń qandaı bolsa qaırymyn da sondaı aý», — dep Oljaı ishinen Dámendi aımalap tur edi, ol qýanyshy baıandy bolmady. Sáýleniń jańaǵy sózinen keıin shıryǵa túregelgen Dámenniń túri qalt-qult etip turǵan úmitin úzip ketti.

— Meniń aıtqaly kelgen aryzym tipti ol emes. Jolshybaı ustap alyp qaıyrshydaı mólteńdegen soń ǵana aıtyp turmyn. Maǵan tıisti araq pen temekini osy kisige berseń de, qaıyrshyǵa berseń de erkiń. Onyń maǵan qajeti az. Meniń tilegim: kináli bolsam basqa jaza tartaıyn, tek osy masyldan qutqar. Jerlestik boryshymnan qutyldym, endi aýlaq, ol úshin artta qalyp, elge kúlki bolar jaıym joq. Eger munan qutqarmasańdar, basqa shahtalardyń birine ketemin de qalamyn, qosh bol.

Dámen sony aıtty da, aldy-artyna qaramastan shyǵa jóneldi.

Sáýle kóz qyryn tastap Oljaıdyń unjyrǵasy túsip ketkenin kórse de, esirkeı qoıǵan joq, sondyqtan:

— Belińiz shyn aýyrsa nege otyrmaısyz? — degen daýsy qattyraq shyǵyp ketti.

Oljaı tursa beli úzilip, otyrsa orny oıylyp ketetindeı aıaǵyn maıysa basyp, aýyr qımyldap kelip otyrdy da:

— Oıbaı, belim aý... Qudaıdyń kúni de qaqańdap ketti ǵoı bul. Belimniń quıańy bar edi, sonyń qurystyryp - byrystyryp júrgeni. Emi tezirek tabylmasa, keshikpeı úziletin shyǵar, — dep eki qolymen kezek-kezek belin ýqalaı bastady.

— Qashannan beri syrqatsyz?

— Kesheden beri.

— Á, onda jeńil eken. Men sizdi ishten týa syrqat deýshi edim. Ondaı jeńil syrqattyń emi tabylar, tek ony alatyn aqshańyz adal bolsyń.

«Aqshańyz adal bolsyn» degen sózge túsine almaı: Bul ne sóz eken á? Shirkin aı, osy qyzdyń ishindegisin biletin sıqyrym bolar ma edi», — dedi ishinen. Onyń sál kidirgeni Bólekbastyń bar shydamyn ketirdi.

— Aý, joldas aý, til bar ma sende. Nege úndemeısiń? Aqshań joq bolsa, joq deseńshi, mundaǵy aqshasy barlar alsyn, — dep edi, Oljaı shoshyp oıanǵandaı selk etip basyn kóterip aldy.

— Oǵan jeterlik aqshany ózimdi satsam da tabarmyn. Oıbaı, belim aý, úzilip keter me eken? Bul araq degendi aýzyma alǵan pende emes edim. Belim qaqsap quıańym janyma batqan soń shydaı almaı júrgenim... Oıboı, shontanaıym... shontanaı aýyrdy degenshe shońqaıdym deseńshi. Qudaı ámiri, bir terlegim keledi de turady.

— Terlegińiz kelse monshaǵa nege barmaısyz?

— Kórmegenim sol tozaq bolsyn, qaraǵym. Anada bir baryp edim, terimniń bir qabaty jıdip qaldy. Osy aýrý dál sonan jabysty.

Sáýle qatty aıtaıyn dese, kinási úlken. Sony oılap ıe isterin bilmeı, az otyrdy da sóz salmaǵyn Bólekbasqa tastaı saldy.

— Men myna bir chertejdi bitirýim kerek edi, myna kisimen sen sóılesshi.

Bólekbas aldymen óziniń ákimshiligin kórsetip nyqyrtyp aldy, sonan keıin araqtyń zıandylyǵy, monshanyń paıdalylyǵy jaıynan bes mınýttik leksıa oqydy. Sonan keıin neshe túrli suraýlar berip Oljaıdyń esin shyǵardy, eń aqyrynda:

— Borysh degeniń basyńdaǵy shashyńnan kóp, ony qalaı óteýdi nege oılamaısyń? Araq degende aýzyńdy arandaı ashasyń, boryshyńdy óteýden nege qashasyn? — dedi, osy joly taýyp aıttym aý degen oımen nasattana shalqaıyp.

Oljaıdyń úreılengendigi sondaı, ot basyp alǵandaı yrshyp ushyp túregeldi de, qaıtadan otyra ketti.

— Astapyralda, qaraǵym aý, qaıdaǵy borysh? Janary ózińnen qaryzǵa alǵan elý tıyn bar edi, sol ma aıtyp otyrǵanyń?

— Joldas, joldas, sen óıtip ańqaýlanba! Men saran aqshany emes, kómirdi aıtyp otyrmyn, kómirdi.

— Qaraqtarym aý, aıanyp júrgenim joq qoı.

Bólekbas qabyrǵaǵa jetip baryp ózin kelemejdeıtin sýrettiń aldyna tura qaldy.

— Mynaý ne? — dedi esekti nusqap.

— Esek.

— Jaqsylap qara, ol esek emes, esek aıańmen kele jatqan sen. Sol esektiń qulaǵymen araq iship turǵan mynaý maskúnem de sensin.

— Baýyrym aý, meniń shashym joq qoı, myna seniń shashyndaı buıra shashy bar bireý ǵoı.

— Sen óıtip qýlanba, másele kún tártibindegi qazirgi másele shash týraly emes, bas týraly, bas. Bildiń be?

— Ony bilemin ǵoı.

Sáýle jalt qarady:

— Neni bilesiz?

Oljaı Sáýleniń suraýyna jaýap qatqan joq. Túnergen kúıi tómen qarap tuqıa tústi.

— Nege úndemeısiń, ózińdi óziń tanymaı otyrmysyń? — dep Bólekbas ıyǵynan túrtip qalǵanda ǵana ol selk ete túsip:

— E, ózimdi ózim tanymaı maǵan ne kórinipti, — dedi jalqaýlardyń sýretine urlana qarap.

— Tanysań jaqsylap tany. Jaýdyń tankisin qıratýdyń ornyna ózimizdiń tankti qıratyp jatqan anaý sen, masqara bolǵan sen, kúlki bolǵan sen, jalqaýlyǵyn etegimizden tartyp jatqan kesel sen, — dep Bólekbas jyndana aıǵaılap shubyrta jónelip edi, Sáýle «toqtat!» degendeı qolyndaǵy qalamnyń sabymen stoldy tyq etkizdi de, Oljaıǵa qarady:

— Qazirgi shaq — eń uıalar shaq aǵaı. Mundaı kezde uıalmaǵan adamnyń adamshylyǵy da shamaly, ondaı adamǵa bizdiń ister jaqsylyǵymyz da shamaly. Eń aldymen sony bilip alyńyz, — dedi.

Sáýleniń úni zildirek shyqqan edi, tuqıa - tuqıa moıny ishine kirip ketti. Sondyqtan ba Oljaıdyń tili kúrmelip qaldy. Tek erni ǵana jybyrlaıdy. Mundaı kezde muryndyqsyz buqasha kıe jóneletin Bólekbas edi. Ol kóziniń qyrymen Sáýlege bir qarady da jym boldy.

— Mynany magazın bastyǵyna berińiz, — dep Sáýle bir japyraq qaǵaz usynyp edi.

— Araǵy da, maraǵy da qursyn, — dedi de, Oljaı Sáýle usynǵan qaǵazdy almastan shyǵa jóneldi.

— Et jemese de sorpa ishkendeı terledi bálem. Ózine de sol kerek edi, aıtqanǵa bir bolmaıtyn meılinshe kesir. Myrzekeń aıtqandaıyn tupa-týra qatyp shyqty, aıyzym mundaı. qanbas, — dedi Bólekbas ár sózdiń basyn bir shalyp.

Sáýle oǵan bir ret kóz tastady da:

— Biz ony terlettik. Al, bizdi, ásirese, seni terletetin kim bar?

Bólekbastyń jańa ǵana kúlkige kómilip turǵan kókshil kózi aıazdy kúngi juldyzdaı lezde shaqyraıyp ketti.

— Terletkendeı jazyǵym ne? — dedi ol kúshene sóılep.

— Jańaǵy Oljaıdyń jazyǵy ne?

— Ol jalqaý, maskúnem, óndiris josparyn oryndamaıtyn zıankes.

— Sol aıtqandaryńnyń bári de seniń óz basyńda da bar emes pe? Ózgeniń túımedeı minin kórgende ózińniń túıedeı minińdi nege kórmeısiń? Ras, seniń onan eki túrli artyqtyǵyn bar, sen oqyǵan adamsyń, ınjener degen atyn bar. Biraq boıyńdaǵy barlyq jaqsy qasıetińdi jegideı jeıtin dertin de bar. Ol seniń jaǵympazdyǵyń. Seniń qaısy bir minezderiń Abaı atamyz shenegen Kúlembaı bolystyń minezine uqsaıdy.

Bólekbas Sáýleniń bul sóziniń baıybyna bara almaı:

— E, bastyqtarǵa jalyn, jumysshylarǵa jalyn, bárine birdeı jalyna berýge janym jete me meniń. Shahta búgin jabylyp qalsa da jalynyp júre almaımyn, — dedi ózinshe qatýlanǵan bolyp.

— Bastyqtarǵa nege jalynasyń. Tipti seniń jaǵynǵanyń da bir túrli, bulańdaısyń ba aý, qylmyńdaısyń ba aý. Keıde tipti ózińniń adam ekenińdi umytyp ketesiń.

— E, ol jalǵyz. men ǵana ekenmin. Basqany bylaı qoıaıyn, tresiń bastyǵy men obkomnyń sekretary kelgen kezde Myrzekeńe qara da turshy, mańdaı terisinen bastap baqaıshaǵyna deıin bulańdasyn.

Sáýle myrs etti de, kenet túsin sýytyp aldy. Onyń Bólekbasqa búgingi ońasha aıtpaq jaıynyn, biri osy edi.

— Onyń ras, biraq Myrzekeńniń jaǵympaz bolmasqa amaly joq, óıtkeni onyń basqa óneri de, basqa senepi de, basqa súıeneri de joq. Onyń ómir boıy oqyǵan kitaby da ózinen joǵarǵylardyń qas-qabaǵy ǵoı. Joǵarǵy bilimi bar saǵan ondaı bolý uıat ekenin qalaı bilmeısiń?

— Ony bilmeıtin aqymaq emespin, — dep Bólekbas tumsyǵyn kótere bastap edi, Sáýleniń myna sózi onyń shala jansar dámesin qaıta sylq etkizdi.

— Aqymaq emes ekeniń ras bolsa jaǵympazdyqtan mansapqorlyq týatynyn, mansapqorlyqtan uıatsyzdyqtyń týatynyn, uıatsyzdyqtan pasyqtyqtyń barlyq túri túgel týatynyn qalaı bilmeısiń?

Bólekbas ynq etip bir kúrsindi de:

— Al, men de et jemesem de sorpa ishkendeı boldym. Aıtqanyńnyń bári de jón bola - aq, qoısyn, jón emes dep tapqanymdy keıin ózim alyp tastarmyn. Jalǵyz - aq tilegim, Perızattan aýlaq bol.

— Nege?

— Onyń ózi bizdiń ınjener degen atymyzdy lastaıtyn túri bar, — dep Bólekbas ózi las sózdi aıtty. Sáýle Perızatty qansha jek kerse de Bólekbastyń bul sózinen tiksingen tur kórsetti.

— Bólekbas! Seniń osyndaı eki júzdiligiń de bar ma edi? — dedi onyń betine tesile qarap, — Perızatty súıe tura kúıe jaqqanyń qalaı? Álde ony jamandap menen osylaı syr tartpaq pa ediń? Eger, izdegenin meniń syrymdy bilý bolsa ony aıtyp bereıin, tek jer jebirine jetsem de ókpeleme.

Bólekbas yrshyp turdy da qaıta otyrdy. Ol sorlynyń bul jerde jamanshylyqqa jany qastyǵyn, jany aýyratynyn sezdirgennen basqa oıy joq edi. Sondyqtan, ol Sáýleniń bul sózine býlyǵyp qaldy. Býlyǵýdan daýsy da jóndi shyqqan joq. Daýsyn qattyraq shyǵaryp qaıyra suraǵansha bolǵan joq, Myrqal kirip keldi. Onyń bul kabınetke tuńǵysh kirgeni osy edi, qandaı quıyn aıdap kelgeni belgisiz, áıteýir, búgin kele qalypty.

— Sáýlesh aý, myna kabınetin nemene bolyp ketken bul? — dep ol jan-jaǵyna súısine qarap tur edi, mesheýlikti beıneleıtin sýretterdi kórgennen keıin eni kenet buzylyp sala berdi. — Muny jasap júrgen kim? - degen daýsy da yzbarly.

— Sýretshiler ǵoı.

— Solar da erige beredi eken, — dedi de Myrqal sýretterden kózin almastan Sáýleniń qasyna aqyryn otyra bastady. — Tak, joldastar, másele bylaı, joldastar, bizder áıelder máselesin durys sheshken sıaqtymyz, sondyqtan qazirden bastap jer astyndaǵy jumys isteıtin áıelderdiń tizimin jasaýymyz kerek, men muny saǵan tapsyramyn, joldas Búldirgenov.

— Iá, ony qaıtesiz? — dep Bólekbas ta qosarlana ketti.

Myrqal tez jaýap bere qoıǵan joq, óıtkeni jasandy jaıdarylyqtyń septigi tıer emes. Ol sony oılap temekiniń tútinimen búrkegisi kelgendeı qaltasynan papırosyn alyp tutata bastady. Sáýleniń kózi áli sonda. Ol jańaǵy suraýdyń jaýabyn kútýde, ony Myrqal da sezip otyr.

— Qaıtetinimiz belgili emes pe? — dedi Myrqal papırostyń tútinin býdaq - býdaǵymen burqyldatyp. Sol býdaqtaǵan tútinmen birge óziniń keýdesindegi jalyny da burq etti, — Erteńnen bastap áıelder ýchastkesin uıymdastyratyn boldyq.

— Biz be? — dedi Sáýle oǵan tańdana qarap.

— Árıne biz.

— Ol úshin nesine qynjylasyz?

— Sen úshin qynjylamyn, qynjylǵanmen amal joq, tańdaǵan bir ýchastkeńdi al da, armıańdy saılaı ber! Ekinshiden, myna kombaındaryńa arnap eki motor ákeldim, ekeýi de sý jańa, ony da tezirek qabylda.

«Qasqyrdan qaırat ketse eshkini apa der» degen ǵoı. Myrqaldyń býlaı momaqansýynda úlken mán bar. Ol osy kelgende Orlovtan kelgen-di. Anada Abzal aıtqan Myrqal úshin ajal oǵyndaı sezilgen aýyr sózdiń shet jaǵasyn búgin Orlov ta qyltıtqandy. Ol Abzal sekildi: «shahtany basqarý jumysyn sol Sáýlege ber» deı qoıǵan joq, biraq soǵan jaqyndatqan-dy. Sondyqtan onyń aldynda qurdaı jorǵalap, basyn shulǵı-shulǵı mıyn sýlandyrǵan edi, ishinen Sáýlege jasaıtyn qastyqtaryn saılap qasqyr bolyp qaıtqandy.

«Seniń de batyl qımyldaıtyn tyń kúsh dep qudaıdan kórip otyrǵanyń Qazybektiń Sáýlesi ǵoı, kórermin onyń qımylyn, kórsetermin men, — dep Orlovqa sol jerde aq ishteı kijingen-di: — Egerde men Nurlannyń jaıy qyrsyǵymen shyrmap tastap, asaý áıeldermen alystyryp qoısam sen qyz shahtanyń jumysy túgili ózińniń kirpigińdi de qımyldata almassyń» dep munda da qaırap otyr!.

Sáýle aýyr oıda otyr. Óıtkeni ol Myrqaldyń osy ıgilikti isten de kútkeni jamanshylyq ekenin sezip ishteı kúıinip, Myrqalǵa atylar oq bolǵaly túıilip te otyr. Biraq oılana kele ózin-ózi tejedi de:

— Men táýekel ettim, — dedi.

— Sáýlesh, oılan, — dep Bólekbas dostyq nıetin kórsetip edi.

— Tak, abyroıly is kútem, Sáýlesh, rızasyń ǵoı? — dep Myrqal kıip ketti.

— Óńkeı urysqaq áıelder úshin Sáýle sorlaı ma, basqa bireýdi nege qoımaısyzdar? — dep Bólekbas kúdigimen áli alysyp otyr.

— Basqany qoıýǵa nege bolmasyn. Ábden bolady. Biraq onan abyroı almaımyz. Mysaly, seni jibersek, sóz joq, ol ýchastkege sen qulaısyń, seniń qulaǵanyn. — osy ıdeıanyń ıesi Sáýleniń qulaǵany. Sáýleniń qulaǵany meniń qulaǵanym, meniń qulaǵanym búkil shahtanyń qulaǵany, bizdiń shahtanyń qulaýy — búkil Qaraǵandynyń qulaǵany! — den Myrqal shubyrta jónelip edi, Sáýle stoldy sart etkizdi.

— Qulasam da bardym men soǵan, — dedi.

— Tak, onda, qaı ýchastkeni alasyń?

— Basqa ýchastkelerdiń biriniń alasy alasa, biriniń sýy kóp, áıelderge Bólekbastyń ýchastkesi qolaıly, sony berińizder!

— Maqul.

— Al, meni? — dep Bólekbas shaq ete tústi.

— Eger Myrqal aǵaı qabyl kórse sen meniń osy ornyma kel!

Bólekbas ishteı qýanyp úndeı almaı qalyp edi.

— Ony keıin kórermiz, — dedi de, Myrqal shyǵyp ketti.

Bólekbas ony bul orynǵa oımaıtynyn qabaǵynan baıqap qalǵan eken, endi óziniń ýchastkesinen aırylǵysy kelmeı.

— Sáýletaı aý, «túıeniń tanyǵany japyraq» degendeıin, meniń ýchastkemdi netkeniń ne? Basqa ýchastkeniń birin alsań da bolady ǵoı. Ótinemin, sóıtshi, janym, — dedi jalbarynyp.

— Qaıran, Bóleshim aı, júregiń adal bolsa da oıyń sholaq aý. Túsinbeısiń aý, munyń túbi nege aparyp soǵaryn oılashy. Atqanym tıgendeı armanyma jetken joqpyn ba búgin. Biraq bul ekeýiniń İshinde maǵan degen birdeńesi áli jatyr byqsyp. Meni ýchastkege jiberýinde de esep bar, sen oǵan túsinbediń, Ony keıin aıtarmyn, sen kókem menen Mıron qartty maǵan shaqyryp jibershi, sáti kelse biz kelesi jyly osy ýaqytqa deıin dúnıe tan qalǵandaı ister isteımiz. Onyń kilti sol eki qartta, barshy, tez kelsinshi, — dedi.

* * *

Sáýleniń áıelder ýchastkesine bastyq bolypty degen habar shahtadaǵy jumysshylarǵa sol kúni, sol saǵatta - aq tarap ketken edi. Osy shahtadaǵy jurttyń, ásirese, lavanyń eń túkpirinde otyrǵan eki áıeldiń búgingi áńgimesi sol Sáýle jaıynda boldy. Onyń biri kúlim kóz Dámen, ekinshisi Kákıma eken. Úlken aýzy tynysh tappaı áńgimeni soǵyp otyrǵan da sol edi, kóp sóıleımin dep kórinip qaldy. Ol Dámenniń Sáýleni madaqtaǵanyn jaqtyrmaı bet aýzyn tyrjyń etkizip:

— Á, qoıshy, erkekter maıdanǵa ketpese Moskva túgil Túrkistanda oqyp kelse de bastyq bolý qaıda oǵan. Páshtı biz qusap kómir kúrep júrmese de pomashnıkmomashnık sıaqty birdeńe bolyp júrer edi. Bul soǵys bireýge sor, bireýge páshtı, baqyt boldy ǵoı, — dedi de, aldyndaǵy shashylǵan kómirdi temir naýaǵa qaraı jıystyra bastady.

Dámen Moskvany da, Túrkistandy da kórgen emes. Kórmese de qaısysy qaı jerde ekenin, qaısysynan qaısysy úlken ekenin biletin edi. Kákımanyń soqyrlyǵyna kúlkisi kelip teris aınala bere myrs etti de:

— Jer júzinde Túrkistannan asqan qala joq deýshi edi, sen oǵan da barǵan ekensiń aý, — dedi kúlkisin kúshpen tejep.

— Qaıda oǵan men barǵaly. Pashtı, on bes jyldan asyp barady. Baıǵus eń bastapqy kúıeýim aparyp saırandatyp edi. Ózin tastap ketsem de sol bir jaqsylyǵyn esimnen tastar emespin.

Dámen shydaı almaı Kákımanyń eń jek kóretin suraýyn bergisi kelip kúlkige kómilip turǵan kúlim kózin kóleńkege súńgitip jiberdi:

— Qaı - qaıdaǵynyń bárin bilesin, neshedesiń osy? — dep edi:

— Páshtı, jıyrma beske kelip qaldym ǵoı, — dep aqyryn kúrsindi de, — sózdi qoı, ana soıqandy qyz osylaı kele jatyr... Osy qyzdy kórsem bar ǵoı á, búkil denem dirildep ketedi, janym jaratpaıdy aq tipten. Ózimiz qyz kezimizde qyldaı syzylyp, etimizge soıaý kirip ketse de, páshtı úndemeýshi edik. Mynaý qyz emes, qyrǵı. Aıtpaqshy, sen myna sumdyqty estidiń be? Álgi bir Safonov deıtin áýlıe neme, Tákemizdiń ornyna osy qyzdy brıgadır etkeli júrse kerek. Sonda bizdiń kúnimiz ne bolmaq?

— Jaıyraq sóıle, estip qoısa ol qyz bar qoıańdy aqtaryp, soryńdy sorpadaı qaınatýdan taıynbaıdy.

Dámen sony aıtyp kómirdi naýaǵa sala bastap edi, Kákıma qolyndaǵy kúregimen onyń kúregin aqyryn salyp qaldy.

— Ne deısiń eı? Ol qyz aqtarǵandaı meniń qandaı qoıam bar edi eı, qane áýlıe ekensiń, aıtshy, — dep qalshyldaı jóneldi.

— Baıǵus aý, on jasyńnan kúıeýge tıemin dep jyndanǵansyń ba? Nege qalshyldaısyń sonsha? — dep Domen kúle sóılep edi, Kákımanyń tisi onan saıyn shyqyrlap ketti.

— Sandalaqtama, aýzyńa kelgendi taptyramasańshy, on jasyńda tıseń óziń tıgen shyǵarsyń, al men on beske kelgenshe erkek degenniń nemene ekenin bilgen emespin.

— Sen qyzyqsyń, eı. Jasyńdy surasam, «páshtı jıyrma beste» deısiń «bastapqy kúıeýim arqasynda Túrkistandy kórgenime páshtı on bes jyl» deısiń. Sonda tantyraqtap otyrǵan qaısymyz? Óziń oılashy.

Dámen sony aıtqan kezde mańaıdaǵy jumysshylardyń qaısy biri myrs-myrs kúlip edi, Kákımanyń qulaǵyna konveıerdiń búkil lavany jańǵyryqtyrǵan dańǵyry da mazaq kúlkisindeı estildi. Onyń ústine Sheker kelip ekeýiniń aralyǵyna otyra qaldy. Ol onymen de qoıǵan joq:

— Jeńgeı, siz nege sileıdińiz? — dep zirk etti.

Kákımanyń janyna, ásirese, osy sóz batyp ketti.

Sol sózge yzalanǵandaı qolyndaǵy kúregi de diril qaǵyp kóteriler emes. Sheker ony egesip otyr dep túsindi de, bir tizesimen jyljyp jaqyndaı tústi.

— Jeńgeı, ilinip-salynyp júrgen birli-jarym áýmeserlerińizden aırylyp qalarsyz, egesti qoıyp, qattyraq qımyldasańyz qaıtedi?

— Eı, osy qyzdyń ózi bir túrli eken eı. Jigit degen, áýmeser degen sumdyqty qaıdan shyǵardy taǵy? — dep Kákıma alara bir qarady da, kómirdi naýaǵa qaraı burqyrata bastady.

Osy kezde Saırannyń qarqyldaǵan kúlkisi, daýryǵa aıǵaılaǵan daýsy shyqty. Ol ózine tıisti jerdiń kómirin tıep bolǵanyna máz edi, sonyń býy Shekerdiń ashýyn endi eletetin emes.

— Sheker-ay, baıyńa talasatyn kúndesiń emes, baǵyńa talasatyn teńdesiń emes, osy jeńgeıdi nege munsha qorlaı beresiń! — dedi Kákımaǵa estirtý úshin ádeıi aıǵaılaı sóılep.

Shekerdiń jaýaby qysqa boldy.

— Basyńa jaýlyq salyp kel, bul suraýyńnyń jaýabyn sonda alasyń, — dep taqyr qoltyq tusynan bir nuqyp jiberip edi, Saıran yńq etti de, Kákıma jyrq etti.

— Ózi de, páshtı, kelinshekke uqsaýshy edi, jaýlyq qandaı jarasar eken, — dedi ol aýzynan árbir sóz shyqqan saıyn bir jyrq etip.

Saıran uzaq yńyldap alyp:

— Men birdeńe desem ǵoı, ekeýiń shaptaryńa shok túskendeı móńkısińder, á, — dep edi, Kákımanyń júregi zý ete tústi.

Onyń Dámenge jaqyndap:

— Bol tezirek, basqaǵa mazaq bolǵanymyz da jeter, myna bir áýmeserge mazaq bolmaıyq, — degen kúbirin Saıran estip qaldy. Biraq osylarǵa sózin qor etkisi kelmegendeı murnyn shúıirip, tumsyǵyn bir kóterdi de, úndegen joq. Tek Kákımanyń kómir tastasyna tańyrqana qarap:

— Qaraı gór, myna dala aýyzdy, — dep kúńk etin edi, jaqynyraq jerde, qaldyq kómirdi jıystyryp otyrǵan Oljaı estip qaldy.

— Áı shyraǵym aı, sen tym bolmasa men qurly bolmadyń aý, endi sol qatyndardan da qalyp júrmeseń ıgi ediń? — dedi.

Saıran eki qolymen jer tireı tónip Oljaıdyń betine úńildi de:

— Qaısymyz qatyndardan qalyp qoıǵan, men be, siz be? — dedi.

— Á, Shekerden kúnde alǵys estip, «jaraısyń, aǵa, jaraısyń» degizip arqasynan qaqqyzyp júrgen kim? Men emeı sen be? Qadam basqan saıyn Shekerdiń qarǵysyna ushyrap júrgen kim? Sen emeı men be? Oılandym, tolǵandym, namysqa shaptym. Mine, endi burynǵy Oljaı emes. «Oljeke» atana bastadym. Oljaıdyń osy Oljeke atalǵany atalǵan. Sen úshin Shekerden sógis alar jaıym joq, menen aýlaǵyraq júr, eger menen úlgi alǵyń kelmese, atyńdy aýlaq arqanda.

Saıran mundaı sózdi basqalardan kúnine myń qabat estise de elemes edi, dál Oljaıdan estý oǵan jeńil tıgen joq, qatty qorlanyp tútigip ketti, Namysyna tıgen sózdi betine tıgen tepkideı sezinip, qolyndaǵy kúregin de laqtyryp jiberdi. Ondaǵy oıy Oljaıdyń jaǵasynan ala túsý edi, aqyly kelip araǵa tústi de kúregin qaıta aldy. Oılap qarasa Oljaıdyń nasattanyp bulaı asqaq sóıleıtin jóni de bar eken, óıtkeni ol óziniń turǵylasy Kákımadan búgin ozyp shyqty. Al, Saıran ózi jarysqa túsken Shekerdiń shańyna da ilese almaı keledi. Sony oılap ol aldynda taý bolyp úıilip jatqan kómirge qarady.

Ónimdi eńbeksiz jastyqtyń jalyny joq ekenin, jalynsyz jastyq mezgilsiz jetken kárilik ekenin ol endi ǵana sezgen sekildi.

Sol kúnnen bastap Saırannyń baǵy jańa bastady.

3

Elektr sáýlesimen jaınap turǵan keń shtrekte bir top jumysshy kele jatyr. Báriniń de jumystan jańa qaıtqan beti bolý kerek, kúıeden tek kózderi ǵana jyltyraıdy. Munyń bári Taıman qarttyń brıgadasyndaǵylar. Eń aldaǵy Safonov pen Sáýle Taımannyń qoltyǵynan demep keledi. Kóńiliniń búgin shat ekenin kórýshige aıtpaı sezdirgisi kelgendeı Sáýle bylǵary kepkesin shalqaıta kıipti. Ózgeshe bir ystyq sezimmen aýyq aýyq Taımannyń betine qarap qoıady.

Sózdi Safonov bastap, Sáýle qostap, jumysshylar tyńdap kele jatyr edi, bir kezde bári birdeı tym - tyrs bola qaldy. Bárinin de kútkeni Taıman qarttyń jaýaby. Ol Safonovtyń sóz emeýirine túsine almaı sál oılandy da:

— Shirkin aı, káriliktiń tonaýshy ekenin jas kezimde nege bilmedim eken? — dedi.

Sáýle onyń betine jalt qarady:

— Ata, bul sózińizge túsine almadyq.

— Onyń túsinbeıtin jumbaǵy joq, balam. Men ózimniń jas kezimdegi ańǵyrttyǵymdy oılap kelemin. Mysaly, men de jas kezimde qart adamdy baladaı kóretin sender sekildi edim.

— Ata, olaı deseńiz ókpeleımin, — dep Sáýle nazdana qarap edi, Taıman qalpyn ózgerte qoıǵan joq.

— Ári ózimdi bala kórip aldaısyń, ári ony aıtqan sózime ókpeleısiń, á?

— Sizdi bala kóretin, aldaǵysy keletin essiz emes shyǵarmyz, — degen Sáýleniń daýsy qattyraq shyqty.

— Aldaǵyń kelmese shynyńdy aıt, ekeýiń nege búgin qart bizderdi shelıte qaldyńdar? Soǵys kezinde de jaıshylyqtaǵy qalpynan uzap kete almaı, áli táltirektep júrgen meniń túrim mynaý. Kombaınnyń nusqasyn osy kúnge deıin jasap bitire almaı júrgen Mıron men Qazybektiń túri anaý. Sonda bizdiń maqtaıtyn nemiz bar?

Sáýle ne derin bilmeı múdirip qalyp edi, Safonov ilip áketti.

— Biz sizderden qaısar qaharmandyqty bir úırensek qaharman qaısarlyqty eki úırendik. Sol úshin maqtan, sol úshin maqtan kóremiz sizderdi. Sondyqtan biz sizdiń beınetińizdi azaıtyp, zeınetińizdi molaıtqymyz keledi.

— Ondaı nıetterińizge túsinemin, túsingen saıyn súıinemin, — dedi Taıman qart, áldeneni kórgisi kelgendeı Safonovtyń betine úńile qarap. — Eger, osydan basqa jumys meniń qolymnan kelmese qaıtesińder.

— Qolyńyzdan qandaı jumys keletinin ózińizden kóri bizder jaqsy bilemiz.

Taıman «seniń de aıtaryń osy ma?» degendeı Sáýlege qarap edi, Nurlandy izdegen oıdyń qushaǵynda kele jatyp Taımannyń kózindegi suraýdy baıqaǵan joq. Sol eki arada keıingi jaqtan bireýdiń:

— Eger Tákeńdi áıelder ýchastkesine aqylshy etip qoısańyzdar, bir óziniń keńesi eki bastyq, bes orynbasardyń ákimdiginen áldeqaıda jemisti bolyp shyǵatynyna men kepil, — degen daýsy shyǵyp edi, Sáýle qoltyǵyna tyǵyla tústi:

— Kórdińiz be, anaý adam kim bolsa da bar shyndyqty ádil aıtyp keledi. Biz áıelder brıgadasyn úlken ýchastkege aınaldyrmaqpyz. Onyń kópshiligi qazaq, áıelderi, jasy úlkendi syılap esken qazaq áıelderin basqarý úshin ákimshilikten kóri ákelik qymbat. Sondyqtan Safonov joldas sol ýchastkeni basqarýdy siz ekeýimizge júktemek. Buǵan ne deısiz?

Taıman aıtar sózin saılap alǵansha bolǵan joq, Saırannyń:

— Al sonda biz qaıtemiz? Biz de áıelder esebine kiremiz be? — degen daýsy shyqty. Ańǵal baıǵus qasynda Shekerdiń kele jatqanyn sezbegen eken.

— Sen sıaqtylar áıelderdiń, men sıaqtylar erkekterdiń esebine kiredi, — degen daýsy shyqqan kezde ǵana selk etip ernin qatty tistep qaldy.

Shekerdiń sózine máz bolyp qarqyldaǵan jumysshylardyń arasynan úzdik shyqqan daýys:

— Ha-ha-ha, jetisken ekensiń, papshym - papshym, - degen Oljaıdyń kúlkisi boldy.

— Shynynda, biz qaıtemiz, basqa ýchastkege ketemiz be? — dedi bir qara murtty jumysshy Sáýlemen qatarlasa berip.

— Iá, basqa ýchastkedegi áıelder munda keledi de, sizder solardyń ornyna barasyzdar.

— E, munyń aty jap-jaqsy aıyrbas deseńizshi.

— Ne deıdi - eı, aıyrbas deı me eı? — dep artta kele jatqandar dýyldaı bastap edi.

— Iá, aqsarbas, — dep Saıran qýanǵan kezdegi ádetimen kepkesin julyp alyp edi.

— Iá, boz qasqa, Saırannan qutylǵanymyzǵa, — dep Sheker ony taǵy qaǵyp tústi.

Sol kezde aldyńǵy jaqtan Taımannyń:

— Mynalarǵa jol berińder! — degen daýsy shyqty.

Bularǵa qarsy eki áıel vrýb mashınasynyń sym arqanyn súıretip keledi. Onyń biri — minezi ár jerde kózge túse ketetin Dámen. Ol jumys isteı júrip Qazybek qarttan úırengen ónerin búgin tuńǵysh ret kórsetpekshi.

— Bul ne súıretip kele jatqanyn? — dep Safonov qarsy aldyna tura qalyp edi.

Dámen tańdana qarap:

— Arqan ǵoı, — dedi.

— Arqan ekenin bilemin, munyń basqa bir aty bar emes pe?

Dámen onyń betine oılana qarap tur. Munyń ne arqan ekenin Safonovtyń bilmeýi múmkin emes, ózi bilgendi suraýdyń keregi ne? Eger bile tura surasa, ondaı keńiske jaýap berýdiń qajeti qansha? Sol oımen kete bere:

— Kókemizdiń sózimen aıtqanda, bul — ómirdiń arqaýy, tehnıkanyń tizginin bilmeseńiz, bilip alyńyz, — dedi daýystap.

— «Kókemiz» degeni kim? — dep Safonov Sáýlege qarap edi, jaýap berýdi Taıman qaǵyp áketti:

— Ol — ózderiniń ustazy, álgi bir Qazybek deıtin kári saıtan.

Sol kezde art jaqtan:

— Aý, kelin! Sen endi kergı berme, bildiń be? Men endi búginnen bastap Saıran basqaratyn jalqaýlar uıymynan shyqtym. Senen araq suramaıtyn halge jettim. Ol, esinde bolsyn, bildiń be? — degen Oljaıdyń daýsy shyqty.

— Ras bolsa quttyqtaımyn.

— Nanbasań ana brıgadırden, bolmasa Shekerden sura. Men búgin bir jarym kisiniń jumysyn istedim.

— Bir jarym degeniń ne pále taǵy da?

— Á, mysaly ózim bir kisi de, Saıran sıaqty normasynyń jartysyn ǵana oryndaıtyndar jarty kisi. Ekeýin qossań bir jarym bolyp shyǵa keledi.

Alda kele jatqan Saıran shydaı almaı Oljaıǵa jetip baryp:

— Kári kókek aý, óz atyńdy men joq jerde shaqyrsańyz edi, júre qalyńyz, dál búgin kómirdi qaısymyz kóp berdik eken, estıik, — dep edi.

— Júrseń júre ǵoı, — dep Oljaı Saırannyń qolynan jetekteı jónelip Taımannyń qataryna keldi.

Sheker onyń qulaǵyna kúbirlep:

— Jeńilip qalasyz, talaspańyz, — dep edi, Oljaı ony tyńdaǵan joq.

— Aqsaqal, qudaıshylyǵyn dál aıtyńyzshy, búgin osy ekeýmizdiń qaısymyz kómirdi kóp berdik?

Taıman Oljaıdyń betine kúlimsireı qarady da, onyń tasqyndap kelgen kóńilin basqysy kelmeı:

— Sony Shekerden suraǵanyń jón bolar, — dedi.

— Joq, men endi munan býlaı sizden basqaǵa baǵynbaımyn, ózim baǵynbaǵan adamnyń sózin tyńdamaıtyn ádetim.

— Oho, — dedi Sheker kúlimsirep, — mine, jańa ǵana árlendińiz. Biraq búgin Saırannan qalyp qoıdyńyz!

Oljaı aýzyn ańqıta ashyp turyp qaldy. Ol Taımannyń:

— İnisi toptan ozyp uzasa, aǵasy turyp qýanar bolar, — degen sózin de uqqan joq, bireý tóbeden uryp ketkendeı sileıip áli tur.

Saıran onyń betine eki ret úńilip, eki ret tamaǵyn kenedi de:

— İshińiz kúıse týz jalańyz, — dedi.

ON BİRİNSHİ TARAÝ

Aýyr kúnder aqyryn jyljyp ótip jatty. Sýyq habar sýmańdap keń dalaǵa ýdaı tarap, kózdi jas, júrekti sher basty. Bozdaǵynan aırylyp talaı analar ańyraýda, talaı arýlar zarlaýda. Biraq birdiń qaıǵysy — myńnyń kegin qaıraǵandaı, birdiń zary — myńnyń qaharyn qaınatqandaı edi. Sonymen birge Moskva irgesine jetken jaýdy jer túbine jibere talqandap eldiń eńsesin alǵash kótergen shaǵy edi. Tek Kúltaıdyń ǵana jany japa shegýde, qapaly. Óıtkeni Shaltaı maıdanǵa ketkeli ony qorqaqtyǵynan qolǵa túsetindeı kórip, únemi úreılenýde edi, ótken túni túsinde Shaltaıdyń kózildirigin kıgen bir qoıan muny tóseginen súıreı jóneldi. Sonan shoshyp oıanǵan edi, áli shoshýda.

«Bul nemenege shaqyrdy eken, álde Shaltaı týraly bir sýyq habar keldi me eken, — dedi ishinen. — Qara qaǵaz kelse úıge kelip estirter edi ǵoı. Endi ne úshin? Álde onyń qorqaqtyq jasaǵan birdeńesin estip, sony meniń betime tańba etip baspaq pa eken?» — Ol shahtaǵa qaraı kele jatyr. Ony shaqyrǵan Sáýle edi, Kúltaı kelgen kezde onyń aldy tolǵan jumysshy áıelder eken. Árqaısysy ár túrli aryzben kelse de, kártaımaǵysh Kákımadan basqasynyń bári áp-sátte sap boldy. Al, kártaımaǵysh Kákıma jańasha jaza bilmeı, Sáýlege beretin aryzyn bireýge jazdyrǵan eken. Aryzyn jazǵan adam, onyń kóringenge kóz súzip júretinin, keshegi kúni bireýmen shahtyńa túnep qalǵanyn aıtypty da, eń aqyryna bir unamsyz qylyqtaryn jazypty. Sáýle ári bul kúnge deıin saýatsyz júrgen Kákımanyń ózine ári onyń aryzyn jazǵan kisige yzalanyp:

— Saǵan bul aryzdy jazyp bergen kim? — dep qadala qarap edi. Ury kóńili ózinen ózi qýystanyp Kákımanyń óńi buzylyp ketti. Qabaǵyn qaıta-qaıta kerip, aýzyn da burańdatyp kárdi. Biraq úlken aýzyna júıeli sóz túser emes.

— Pojalýsta, aıtaıyn, muny jazǵan osyndaǵy bir, ıá, páshtı bir jaqyn kisi.

— Sol jaqyn kisińdi maǵan qazir shaqyryp kel, aryzyn sonan soń qaralady.

— he-ıe! — dep Kákıma ótirik kúlgen ispettendi. — Apyr - aı, ol kisi eshkimge aıtpa degen edi de, men aıtpasqa, páshtı, ýáde bergen edim, he... he...

— Sen aldymen maǵan bergen ýádeńdi orynda. Janyń barynda aıt: mynany jazǵan kim? — dep Sáýle túsin sýytyp alyp edi, Kákıma qas-qabaǵymen birge aýzyn da kere sóılep:

— Pajalýsta, siz ashýlanbańyzshy pajalýsta, muny jazǵan halyq jaýy ǵoı deısiz be, ózimizdiń Sheker, — dedi.

— Sheker?

— Iá.

— Sen onyń myna aryzda ne jazǵanyn bilesiń be?

— Bilem, magazınge kelgen shaıdan shaı bergizýlerińizdi suraǵanmyn.

— Onan basqa she, — dedi Sáýle yzaly kúlkimen alysyp.

Kákıma oılanyp az turdy da:

— Páshtı, onan basqa eshteńe suraǵanym joq.

— Suraǵanyn shaı emes, qyzýy shaıdyń býyndaı jigit kórinedi ǵoı. Eger jigit taýyp bermesender shahtyǵa kelgen saıyn jyndanamyn dep bizdi qorqytqan da kórinesiń ǵoı.

— Pajalsta, siz meni úıtip kelemejdemeńiz. Men tipti jigit degen ıtterdi aýzyma túgili oıyma da alǵan emespin, — dep Kákıma doldana bastap edi. Sáýle sóıleı túregeldi.

— Aryzyńdy al da, kózińdi joǵalt. Egerde saýatsyzdyqtyń eń baqytsyzdyq ekenin osy kezge deıin bilmeı, ózderińe arnap ashylǵan keshki mektepten oqymaı, bar ómirińdi osyndaı mazaqpen ótkizer bolsań, ókpeleme. Ekinshiden...

Kákıma ony munan ári Sóıletken joq, aryzyn Sáýleniń qolynan julyp ala sala, qaq bólip laqtyrdy da, túk aıtpastan shyǵa jóneldi.

— Ǵafý et! — dedi Sáýle Kúltaımen endi ǵana qol alysyp. — Haliń qalaı?

— Shaltaıymnan hat bolmaı sharshatyp tur aý, janym, — dedi Kúltaı aqyryn kúrsinip.

Sáýle onyń betine suraý sala qaraı qaldy.

— Jýyrda ǵana emes pe edi, bárimizdiń hat alyp máz bolǵanymyz?

— Az bolsa da sol hattyń kelgenine bir aıdan asty. Soǵys kezindegi bir aı jaıshylyqtaǵy bir jyldaı eken ǵoı.

— Onyń ras, — dep Sáýleniń ózi de bir muńly oıǵa túsip ketti.

— Hat jazǵan saıyn aqtyq sózin aıtyp qoshtasýshy edi, qorqaq baıǵus qoldy boldy ma degen oı jegideı jep barady. Keıde tipti shatastyryp onan bezdirip te áketedi. Já, ony qoı da, ne úshin shaqyrǵanyńdy aıtshy.

Shaltaı jaıynda bul kúdik Sáýlede de bar edi, biraq ol Kúltaıdy qostap ilese jónelgen joq. Josyǵy joq jubanysh sózin de aıtqan joq, óıtkeni Kúltaı qarapaıym áıel emes, aldaǵy jazda bitiretin taý-ken tehnıkýmyn ómirdiń eń bıik satysyndaı kórip, bul shahtadaǵy áıelderdiń Sáýleden basqasynan boıyn asqaq ustaıtyn.

— Kúltaı — dedi Sáýle oılana sóılep, — maıdanǵa ketken jumysshylardyń ornyn mundaǵy áıelderi joqtatqan joq. Al, bizder Shaltaıdyń ornyn kúnde joqtaýdamyz, sen osyny bir oılasań qaıtedi?

— Oılaǵanda oqýymdy qalaı tastaımyn?

— Árıne, oqýdy tastaý kıyn. Biraq tastamasqa bolmaıtyn taǵy bir jaı bolyp otyr. Áıelderdi top-tobymen ákelip jumysqa salsaq ta durys jolǵa áli sala alǵanymyz joq. Erkek brıgadır sypaıylyq istep olarǵa qatty aıta almaıdy, qatty aıtsa «men seniń qatynyń emespin» deı áıelder shap ete túsedi. Sondyqtan olardy qatty da, tátti de aıta alatyn kisi basqarmasa, bizdiń barlyq jaqsy nıetimiz dalaǵa ketetin, seni shaqyrǵandaǵy oıym osy jóninde keńesý edi.

— Meniń aıtarym sol: oqýymdy bıyl bitiremin, bitirgen kúni kelip shahtaǵa túsemin.

Eger osy kezde Mıron Pavlovıch kirip kelmegende, Sáýle salmaq sala sóılep ony óz aıtqanyna kóndirýi múmkin edi, Mıron Pavlovıchtyń:

— Tasta, qyzym, tasta bárin de, — degen ashshy daýsy ol oıyna jetkizgen joq.

Sáýle onyń júregindegi kúıikti kózinen kóre qalyp, úreılene túregeldi. Eki kózi Mıron Pavlovıchte, al Mıron Pavlovıchtyń jasaýraǵan kózderi kombaınnyń maketinde. Ol soǵan jete bere otyra ketti.

— Kúltaı, sen bara turshy, — dedi de, Sáýle Mıron Pavlovıchtiń qasyna jetip bardy. — Tez aıtyńyzshy, osynshama kúıingendeı sizge ne boldy?

Kúltaı jylysyp shyǵyp ketti, Mıron Pavlovıch onymen amandasqan da, qoshtasqan da joq, ózin-ózi ishteı sógip, maketti urǵylap otyr.

— Ex, aljasqan basym, aljasqan basym. Nem bar edi osy kombaında? Nem bar edi? — dedi de, kózin birte birte kóterip Sáýlege qarady. — Solaı, qyzym! Men jumystan qýylyp, sotqa beriletin boldym, sotqa!

— Kim? Kim sizdi jumystan qýatyn? Kim sizdi sotqa beretin?

Sáýleniń bul sózi kórset kózime kim bolsa da, sen úshin men alysamyn degendeı qaırat shashyp, jalyn ata shyqqan edi, Mıron Pavlovıch:

— Ózimizdiń bastyq Myrqal Taımanov, — degende ol ańyryp qaldy. Óıtkeni ol kúni keshe ǵana: «Qaraǵym Sáýle aı, kóregensiń aý sen. Men bul kúnge deıin tanymaı kelippin, Donbastyń ana bir Mıron deıtin qarty bizdiń shahtaǵa kelgen baqyt eken ǵoı», — dep kópirgen edi. Endi onyń araǵa kún salmastan búgin bulaı sabynsha buzyla qalýy Sáýleni shoshytyp jiberdi.

«Netken qubylmaly» edi, ol mundaı qubylmaly bolsa zymıandyǵy da mol, saqtanbasa bolmas».

Sáýle ishinen osyny aıtyp úlgirgenshe bolǵan joq qasyna ertken Bólekbasy bar Myrqal jetip keldi, Ne Sáýlege tóngen bir qater bar, ol ne sony sezgen, ne ózine bir des tıgen, áıteýir onyń eńsesi kóterińki, syn kórmeı turǵan kezdegi ádetimen alshaqtaı basyp, asqaq sóılep keledi.

— Kombaın, kombaın dep júrip kómir shabatyn mashınanyń ózin qurttyńdar ma aqyry? Bólekbas, sehqa kir de, Qazybekti shaqyr, — dep Bólekbasty jumsap jiberdi de, Mıron Pavlovıchke tipti kóz de salmastan Sáýlege jaqyndady. — Mıdaǵy mashınany júrgizemin dep júrip qoldaǵy mashınany qurtqandaryń mynaý, alasuryp júrip shahtany qaıtadan qatarǵa qosa bastap edim, búkil Qaraǵandynyń qamqorshysy bolamyz, kombaın atty qanat baılap, Qaraǵandyny aspanǵa ushyramyz dep júrip, eń mol ónim berip turǵan lavany toqtatyp qoıǵandaryn mynaý, soǵys bolsa anaý, bul ne?

— Báse, bul ne? Túsindirińizshi, ne bop qaldy? — dedi Sáýle salmaqpen.

— Sura myna ustazyńnan! — dep Myrqal zirk etti, — 4-lavadaǵy kómir shabatyn mashına búlinip qaldy. Onyń ornyna sala qoıatyn qolda mashına joq. «Eski mashınalardy tez jóndeńder, ázir tursyn» dep myna kisige munan bes kún buryn qaqsadym, kúni búginge deıin birde-bireýi jóndelmepti. Osy da sovet adamynyń qylyǵy ma?

— Sizshe qalaı? — dedi Sáýle ımene sóılep. — Oǵan bir ǵana Mıron Pavlovıch kinály ma?

— Iá, ol ǵana emes, sen de kinálysyń sen de, tak.

— Siz ony maǵan qashan aıtqan edińiz?

— Aıtpasam da bilýin kerek edi.

— Siz ózińiz bergen buıryqtyń qalaı oryndalyp jatqanyn baqylaýyńyz kerek edi.

Sóz taba almasa ashýǵa basý Myrqaldyń ejelgi ádeti, sol ádetke taǵy basyp:

— Á, boldy. Kimniń kinály, kimniń kinásyzyn sot qana sheshedi, — dedi de, júrip ketti.

— Sottyń úkimi sizge mashına bolmas, sondyqtan bul landy tezinen toqtatqanyńyz jón bolar.

— Joq, toqtatpańyz, meni sottata berińiz, — dedi Mıron Pavlovıch, — tek kombaınnyń jasalýyna kesel keltirmeńiz.

Myrqal barlyq ashýymen tepsinip, oǵan jetip bardy:

— Nemene, siz úshin sonda ózim keteıin be sotqa?

Qazybek Myrqaldyń sońǵy sózin estip qalǵan eken, esikten sóıleı kirdi.

— Paı-paı, shyraǵym, Myrqal aı! Sózin ylǵı ottan, sottan keledi aý, seniń.

— Ottyń ortasyna tússeńiz, ózińiz de solaı sóılersiz. Másele bylaı, Qazeke! Men jańa trespen de kelistim, laıyqty kisi tapsań pojalýısta dedi. Sol tapqan adamym sizsiz. Qazirden bastap mehsehty siz basqarasyz.

— Men be?

— Iá, siz. Eń aldymen isteıtin isińiz osynda jóndeýge berilgen 5-6 mashına bar, solardy tez jóndetińiz, tak. Ekinshiden...

— Toqta! — dedi Qazybek on qolyn kóterip. — Mıron Pavlovıch nege basqarmaıdy? Bul kisi menen kem be?

— Joq, ol sizden kem emes. Biraq óndiriske keltirgen keseli de kem emes.

«Kesel» degen sóz Mıron Pavlovıchti yrshytyp jiberdi.

— Qurmettim, sońǵy sózińdi qaıtyp al tezinen, qaıtyp al! — dedi ol atyp turyp.

Myrqal tistene jaqyndaı túsip, qarnymen tirep tura qaldy da:

— Eshýaqytta, nıkogda! Uqtyń ba? — dedi.

— Myrqal aǵa, aıta berse sóz degen aıtyla beredi ǵoı. «Kesel» degen sózdi adamyna qaraı jumsaıyq ta.

Myrqaldyń «Árıne, sen jaýlardyń biri kelip shahtany túgel órtep jiberse de rızasyń» degisi keldi de, ony aıta alǵan joq. Oıyn ashyq aıtýǵa batyly jetpese de, aıbat shegip, kekireıe qarap:

— Sózińniń tórkini jaqsy emes eken, ashyǵyraq aıtshy, — dep edi, Sáýle onyń oıyn sezse de, seskengen joq.

— Ashyq aıtsam, ondaı las sózdi bul kisige aıtpańyz, — dedi.

— Onda berilgen buıryqty oryndamaı, bútindeı bir lavany toqtatyp qoıǵandy ne deımin?

— Oryndamaımyn degen joq, bul kisi sońǵy kezde kúndiz-túni kombaınmen aınalysyp ketti ǵoı.

— Men qashan búkil Qaraǵandy úshin azaptanyp, tynym tappa dep edim? Men qashan aıaǵyńdy kórpeńe ólshemeı kósil, álińdi bilmeı álekten dep edim? — dep Myrqal daýsyn bir túrli ádemi yrǵaqtatyp jiberdi.

Myrqaldyń mundaı óktem kezindegi daýsy Bólekbasqa bulbuldyń únindeı seziletin edi. Bul sapar ol múldem balqyp ketti. Ásirese, jańaǵy bir zirkildeı shyqqan yrǵaqty daýystyń balqytqany sonsha, ol ózine qudaıdaı kórinetin. Sáýleni de bul sapar elegen joq. Buıra basyn qushyq alaqanymen bir sıpap tastap, alǵa taman shyqty da:

— Joldastar aý, túsinseńdershi, — dedi ol, ózi bárin túsinetin adamsha mańǵazdana sóılep, — másele kombaın jaıynda emes, Myrekeńniń aıtyp turǵany kómir shabatyn mashına jaıynda bolyp tur ǵoı. Aldymen sony netseńdershi.

— Búlingendi jóndeıtin de, arttaǵyny alǵa bastyratyn da sen emessiń. Buralqylanbaı jónel ári, — dep Sáýle sozben uryp, kózben atyp, Bólekbastyń únin óshirdi de, Myrqalǵa qarap. — Jumystyń kóptiginen ýaqyttyń joqtyǵynan týǵan bul kemshilikti tez jóndeý tek Mıron Pavlovıchtiń ǵana qolynan keledi. Ekinshiden, meniń kókem mundaı jumysty basqara almaıdy, — dedi.

— Iá, maǵan áýre bolmańdar, — dep Qazybek kete berip edi:

— Qazeke, Sáýleniń balalyǵyna erip qaıtesiz, onan da tezinen iske kirisińiz. Eger de motory tozǵan bolsa, mynalardyń álgi kombaınsymaǵyna salynbaqshy bir - eki jańa motor bolatyn, sony alyp salyńyz.

— Ol ne sóz? — dedi Sáýle.

- — Ol — kombaın atty ertegi osymen bitti degen sóz.

Sáýle Myrqaldy tuńǵysh ret osy arada kózben atyp:

— Kim aıtty? — degen daýsy da qatty shyqty.

— Men! Men! Men! — dep Myrqal ekilene aıǵaılap edi, Sáýle eki qulaǵyn basa qalyp, tiksine qarady da:

— Myrqal aǵa, men sizdi dál mundaı dep eshýaqytta oılamaǵan em. Joq, ol aıtqanyńyz eshýaqytta bolmaıdy, Myrzeke! — dedi.

— Bolǵanda qandaı! Sózdi qoı da, qazirden bastap ýchaskeńe bar, tak. Maǵan mıdaǵy mashına emes, kómir berińder, kómir, tak. Ózim týdan aırylyp janym kúıip júrgende senderdiń ertekterine jol bere almaımyn, — dep Myrqal kete berip edi:

Toqta, qurmettim, toqta! — dedi Mıron Pavlovıch ornynan atyp turyp. — Sen meni qolyńnan kelse sottat meıliń, aıdat meıliń, tek kombaınǵa soqtyqpa. Ol meniń urpaǵym, onyń motoryn alǵansha meniń júregimdi al, al júregimdi, aıama!

Myrqal tý syrtynan kirip kelgen Abzaldy baıqaǵan joq. Mıron Pavlovıchke tepsine jetip keldi de:

— Otan úshin men siz túgil ózimdi de aıamaımyn, tak. Endi túsinikti me? — dedi.

— Bári de túsiniksiz, — dedi Abzal jaǵalaı qol alysa amandasyp. — Iá, bul ne aıǵaı?

Aıǵaıdyń ıesi Myrqal úndemegen soń basqalar kidirip qalyp edi, sózdi Qazybek bastap ketti:

— Aı, Abzal shyraǵym aı, aıǵaıdyń qandaıy bolsa da jaqsylyǵy az aý, — dedi ol, — Mıron Pavlovıch Myrqaldyń bir tapsyrmasyn umytyp ketip, sonyń saldarynan bir lava toqtap qalǵan eken. Sol úshin bul kisi ornynan alynyp, sotqa da beriletin boldy, jasap jatqan kombaıny da toqtalatyn túri bar. Bul sonyń aıǵaıy.

— Aıǵaıǵa táýir bolsańyzdar, qoı baqqandaryńyz jón emes pe! — dedi Abzal kúlimsirep, — aıǵaıdan qoıǵa shapqan qasqyr ǵana qaımyǵady ǵoı. Solaı emes pe, qaryndas, á? — dep Abzal Sáýlege burylyp edi, ol:

— Men aıǵaıdy da ártúrli dep bilemin, — dedi qabaǵynyń kirbenin jaza almaı samarqaýlana sóılep, — bireýler ózi qoryqqannan aıǵaılasa, endi bireýler ózgeni qorqytý úshin aıǵaılaıdy.

— Durys aıtasyń. Biraq sender basqany qorqytý úshin emes, ózderiń qoryqqannan aıǵaılaı beresińder me deımin. Solaı emes pe, Mıron Pavlovıch?

— Men bizde ǵana emes, búkil elimizde eshqandaı aıǵaı shý bolmaı, tek qana tynyshtyq raqat bolsa eken dep tileıtin adammyn.

— Tamasha, tamasha, jaqsy tilek munyńyz, — dedi Abzal ony bir qolymen qushaqtaı. — Sizdi bizdiń shaldardyń «júzden asqan júırik emes, myńnan ozǵan tulpar» deýi tegin emes aý osy.

— E, qurmettimiz, — dedi Mıron Pavlovıch basyn ızeı sóılep, — qanshalyqty júırik ekenimizdi sottyń aldynda baıqarsyz endi.

— Eger sizdi sottaı alatyn sot búkil Sovet Odaǵynda joq bolsa qalaı baıqaımyz? — dep Abzal Mıron Pavlovıchtiń betine kúlimsireı qarap edi, ol Abzaldyń on boıyna kóz salyp, oı júgirtip etti de, onyń týrashyl adam ekenin tanyp:

— Myrqal Taımanovıch sıaqtylar bar jerde ondaı sottar da tabylar, — dep oıyndaǵysyn ashyq aıtyp saldy.

Abzal onyń bul sózin yńǵaısyzdaý kórip, áńgimeniń betin tez buryp jiberdi.

— Qane, endi iske kiriseıik, — dedi ol Myrqalǵa qarap. — Siz birinshi shahtaǵa kisi jiberip kómir shabatyn eki mashına aldyryńyzshy!

Myrqaldyń ózgere qalǵan túsinde kekesin bar edi.

— Múmkin, olar bizdiń kómirimizdi de qazyp berer? — degen sózi de kekeı shyqty.

— Ózińiz uıalmasańyz, olar oǵan da daıyn, — dep Abzal ony bir tuqyrtyp tastady da, Qazybekke qarady, — óz mashınalaryńyzdyń remonty qashan biter eken?

— Erteńnen qalmas.

— Erteń túgili endi bir jetińe biter me eken. Saqaldy basyńyzben nege ótirik aıtasyz? — dep Myrqal taǵy da óziniń tomyryqtyǵyna basyp edi, Abzaldyń: «Bastyq basyńyzben ózińiz ne aıtyp tursyz?» degisi keldi de, úndegen joq, tek:

— Eshqaıda ketip qalmańyz, qazir osynda komısıa kelmekshi, — dedi.

Ashýdy ishke búgip jaı aıta salǵan osy sózdiń ózi Myrqaldy shoshytyp jiberdi.

— Komısıa? Ol qaıdan, ne úshin kelgen komısıa? — dedi ol úreılene sóılep.

— Almatydan, ádeıi Mıron Pavlovıchtiń kombaınyn kórýge kelgen.

Qazybek murtynan kúle myrs etti.

— Biz munda bul kisini sottatqaly jatyrmyz ǵoı, Myrqal, sen estip tursyń ba? — dep edi.

— Ne men túk túsinbeımin, ne osylar túk túsinbeıdi. Bólekbas-eı, júr beri, — dep Myrqal shyǵa jóneldi, onyń sońynan Bólekbas ta jóneldi.

— Mıron Pavlovıch! Basqa jumysty keıin sóılesermiz, siz maǵan kombaın jasaıtyn sehyńyzdyń túrin kórsetińizshi, — dedi Abzal.

— Abzal Taımanovıch, — dedi Mıron Pavlovıch oǵan shattana qarap, — bul sózińizden men sizdiń aldaǵy kúnderde bizben birge bolatynyńyzdy kórdim aý. Qýanttyńyz aý, júrińizshi, kórińizshi.

Abzal oǵan erip sehqa betteı bere:

— Sáýlesh, sen de júr, — dep edi, Sáýle aldynda jatqan qaǵazǵa asyǵa úńile túsip:

— Sizder bara berińizder, men myna bireýdi bitirip tastap, qazir baraıyn, — dedi.

— Sizder bara berińizder, — dep Abzal Mıron Pavlovıcha sehqa jóneltip, ózi Sáýleniń jazyp otyrǵan qaǵazyna alystan kóz jibere jaqyndady.

— Bul ne?

— Shahtamyzdyń jańa qarqyny jaıynda qalalyq jınalysta jasalatyn baıandama edi. Kórdińiz be, ýaqyttyń joqtyǵynan sozyp alǵanymdy?

— A, onda sen Erteń obkomǵa joldas Orlovha kel. Sol jerde sóılesermiz.

— Orlovqa? Ne úshin?

— Osy shahtanyń qarqynyn údete týsý úshin endi ne isteý kerek ekenin keshe aıtqan edim ǵoı, sol úshin. Ýaqyt ótip barady, kóp bógelme, — dep Abzal kete berip edi:

— Abzal aǵa! — dedi Sáýle atyp turyp.Erteń ol kisiniń aldynda sizben aıtysyp otyrǵanym unamas. Onan da tilegimdi ózińiz tyńdaı ketińiz.

— Bastyq bola almaımyn degeli turǵanyńdy sezemin, olaı deýge dálelińniń joǵyn taǵy da bilemin. Sondyqtan talasty qoı, báribir men tyńdamaımyn.

Abzal sony aıtaryn aıtsa da otyra ketken Sáýlege oıly kózimen qaraı qaldy. Onda ýaıymnyń jańa bir túri baryn qabaǵynan ǵana ańǵarǵan edi, sonyń ne ekenin bilgisi kelip:

— Osy seniń qabaǵyńnyń ashylar kúni bar ma bul, joq pa? — dep edi, Sáýle muńaıyp, kózin tómen túsirdi de:

— Aspandy qara bult torlaǵan kezde kúnniń kózin kórýge bolmaıdy ǵoı,- — dedi kúrsine sóılep.

— Seniń qabaǵyńa taǵy bir qara bult jańadan paıda bolypty, men sony bilgim keledi.

Abzal sony aıtty da qadala qarap turyp qaldy. Biraq ol qansha úńilse de, Sáýleniń janyna túsken jańa bir jara baryn sezse de ne ekenin taba alǵan joq. Al, óziniń janyna túsken jara Temir ekenin Sáýle eshkimge aıtar emes.

Ol Temir úshin nege jaraly?

Jarasynan jazylyp maıdanǵa qaıtqaly júrgen Temir burnaǵy kúni áke-sheshesi men úsheýine birdeı salmaq salyp, aqtyq aryzyn aıtypty. Ári Temirge qyzyǵyp, ári Temirdiń ákesi Saıdakqa bergen antyn buzǵysy kelmeı, ákesi men sheshesi sonan beri Sáýleni úıde kórer raqatynan aıyrǵan bolatyn.

Sol úshin ol qınalýda edi, sol úshin onyń kóńili qaıaýly edi.

Óziniń máńgi súıer Nurynyń aldynda da osy ata - ananyń rızalyǵyn alýdy qaryz etken joq pa edi? Sol qaryzdar ata-ananyń beti Temirden basqaǵa burylar emes, endigi amal ne? Ashý kerek pe syrdy, aıtý kerek pe Nurlan jaıyn? Biraq dál qazir ony qalaı aıtar? El ardaqtysy Temirdi súımeı, Nurlandy súıemin dese, ne demek jurt? Eń aldymen sol áke-shesheniń ózi qarǵys oǵyn atpaı ma? Biraq onan qaımyǵyp, ómirinde súıeri bir ǵana Nurlan ekenin qalaı jasyrar? Jasyrmaı aıta qalǵan kúnde qalaı aıtar? Kimge aıtar? Bir aıtsa, aıtatyn adamy osy Abzal edi, oǵan da batyly jeter emes. Sońǵy ret osy oıǵa bekinip aldy da:

— Ótinemin, sol qara bultty siz ázir suramaı-aq qoıyńyz, — dedi.

— Maqul. Al, hal-jaıyńdy bilýge bola ma? — dedi Abzal endi ekinshi jaqtan oraǵytpaq bolyp. Ol Sáýle ózinin bolashaq, kelini ekenin bilmeı, ázilmen de shalǵaly tur, ondaǵy maqsaty erteń ózi usynatyn bolashaq. bastyqtyń bar syryn bilip alý.

Sáýle ezý tartyp sál kidirdi de:

— Halim jaman emes, tek sizderge aıtar azdy-kópti ókpem bar, — dedi.

— Bilem, bilem ókpeńniń ne ekenin. Qolymnan kelmeıtin jumysqa qoımaqsyńdar deısiń. ǵoı. Ol ókpeń qulaqqa kire qoımas, sondyqtan aıtpasań da bolar, — dep Abzal aldyn orap, tujyra sóılep edi, Sáýle qaıysa qoıǵan joq, qaıta shıryǵa túsip:

— Meni qınaıtyn bastyq bolý emes, Abzal aǵa! Ózińiz bilesiz, bizdiń qazaq, áıelderine tendik erte berilgenimen tárbıe kesh berilgen ǵoı, olarmen jalǵyz jumys istesý azap sekildi.

— Nege jalǵyzsyń?

— Meniń izdep otyrǵanym Safonov sıaqty saıası basshy da, óz ákelerimiz sekildi tájirıbeli jumysshylar da, Mıron Pavlovıch sıaqty mamandar da, Serdúk sıaqty jas komısar da emes. Sizdiń úıdegi jeńgeı sekildi bilimdi, bedeldi áıelder meniń izdegen serigim.

Abzal da ne aıtaryn bilmeı ańyryp sál kidirdi de myrs etip:

— Qaıdaǵy bedel ondaǵy, — dep edi, endi Sáýle myrs etti.

— Onyń bedeli obkom sekretary sizdiń aldyńyzda da kúshti ekenin bilemin.

— Sen onyń, dekretnyı demalysta ekenin bilýshi me ediń? — dedi Abzal. «Muny ne úshin aıtyp otyr?» — degendeı oılana sóılep.

— Bilemin, ol demalystyń keshegi kúni bitkenin de bilemin.

— Bilseń, onyń erteńnen bastap óziniń burynǵy qyzmetine shyǵatynyn da bil.

— Ony da bilemin, — dep Sáýle kúlimsiregen saıyn Abzal onyń oıyna túsine almaı tandana tústi, — Eger meni bastyq etseńizder bir ǵana shartym bar. Sol jeńgeıdi osy shahtaǵa aýystyryp, meniń qazirgi ornyma ýchastke nachalnıgi etińizder.

Abzal Sáýleniń oıyna endi ǵana túsindi de, túsingen saıyn oǵan súısine tústi. Biraq rızalyǵyn aıtyp úlgire alǵan joq. Óıtkeni Saıran men Sheker kelip qaldy.

Abzal óz qolynda ósken Saırandy qandaı tanysa, Shekerdiń de sondaı ónerli ekenin tanyǵan-dy. Sol ónerdi jaryqqa shyǵarý úshin olardy ázilmen qarsy aldy.

Esikten kire aıaǵyn sándene basqan Saırannyń on boıyna kóz júgirtip:

— Sen nemene, jas botasha maımıa qalǵanyń? Áldekimge kórsetken sánin be bul? — dep edi, Sheker, Saırannyń murnynan ustap alyp:

— Shok, janýarym, shok... shok! — dedi.

Shekerdiń bul oınaqy minezine Abzal men Sáýle jarysa kúlip edi, Saırannyń ózi de kúlip:

— Tura tur sen qyz, men de seni bir shegerermin, — dedi.

— Sheker - ay, mynaý ne deıdi? — dep Abzal ol ekeýin egestire túskisi kelip edi, olardy Sáýle tejep tastady.

— Abzal aǵa, bul óliktermen de ázildese beretin Shanshardyń qyzy, ózińizdi de sharpyp keter, otyna maı quımańyz, — dedi de, kenet Shekerdiń ózine jalt berdi, — biraq meniń bul sińilim sizdiń Saıran inińizdeı emes, aǵasynyń aldynda ıbaly.

Ol sony aıtyp Shekerge basyn shaıqap, qabaq qaǵyp edi, onyń Shanshar eliniń qyzy ekenin estigennen keıin Abzaldyń ózi qyzyp ketti.

— Dýmannyń týy ekensiń, sharpysań sharpı ber, qaraǵym, tek ata-babalaryńnyń dańqyna saı bir kúldirgi áńgime aıtyp jiber. Saıran, saǵan buıryq sol, aýzyńdy ashyp ańqıa bermeı, kún saıyn Shekerden bir kúldirgi áńgime, óleń úırenesiń de, sony keshke kókem ekeýimizge aıtyp beretin bolasyń, uqtyń ba?

Saıran qıastanyp úndegen joq. «Qyzdardyń qyrsyǵynan basqasyn úırene almaımyn» — degisi kelip edi, ony aıtýǵa batyly jetken joq.

Sheker uıala turyp kóz qyryn Sáýlege tastap edi, ol jaıdary qalpyna qaıta túsip, kúlim qaǵyp otyr eken. Óńine úńile qarap ashý joǵyn sózdi de, Saırandy taǵy bir túrtip qaldy.

— Jap aýzyńdy, qurt túsip keter!

— Jyndanba! Qane, aýzymnyń ashyq turǵany?

— Baıǵus aı, onyń ras eken ǵoı, keshir, botaqanym. Men Abzal aǵanyń sózine aldanyp qaldym. Qudaı biledi, bul kisiniń úlken basymen ondaı kishkentaı ótirikti ózine ólshemeı aıtatynyn bilmedim, ollahı...

Shekerdiń bul sózine Abzaldyń kúlkisi kelip edi, Sáýle úlgirtken joq. Ol:

— Sheker! — dedi stoldy tyqyldatyp.

Osy kezde hatshy qyz kirip keldi de:

— Abzal aǵa, sizdi telefonǵa shaqyrady, — dedi.

— Kim?

— Obkomnan.

Abzaldyń Sheker áńgimesine qyzyǵýynda mán bar eken. Ketýge asyǵyp túre kelse de, sony aıtqaly toqtaı qaldy.

— Maıdandy da, maıdanǵa qural beretin zavodtardy da azyqtandyratyn jumysshylar keremetti jasap jatqan. Sol keremetterdi jasap jatqan jumysshylarǵa bizdiń berer jan azyǵymyz qaısy? Mine, myna tur. Bir ǵana osy ekeýiniń óneri talaılarǵa jan azyǵy bola alady. Osyny bir oılasańdar, atap aıtqanda osylardan bir kórkemóner úıirmesin uıymdastyrsańdar qandaı jaqsy bolar edi.

— Bizde ondaı úıirmeler bar. Bizdiń klýbtan ónerdiń neshe túrin kóresizder. Onyń ishinde Shanshar shadymanshylarynyń ólisiniń kúlkili sózderi de, tirileriniń kúldirmeı qoımaıtyn ónerin kóresiz.

— Sol ónerleriń úshin aldyn ala raqmet. Men qazir kelemin, — dedi de Abzal shyǵyp ketti.

Sáýle Shekerge ishteı ashýly eken. Abzal ketisimen túsin kenet sýytyp aldy.

— Sen qyzdyń árqashan da esinde bolsyn, sondyqtan Abaı atamyz aıtqandaı jaıdarylyqtyń da jaraspaıtyn jeri bar. «Keı qyzdar jaıdary ashyq bolamyn dep orynsyz kóringenge jyrtaqtaǵan» dep shenegen-di. Qyz ekensiń, qylyǵyń, qyz mineziń baldaı, qımylyń qyldaı bolsyn. Qyz balaǵa sol laıyq, uqtyń ba? Uqsań máńgi baqı umytpa.

Sirá, Sáýleden mundaı sóz kútpegen bolý kerek, Shekerdiń shyraıly óńi múldem qyzaryp ketti.

— Qoıdym, tátetaı, qoıdym, — dedi erni dirildep, - meni daraqylandyryp jibergen mynanyń kesiri. Sáýle myrs etti de, ony Saıranǵa tabalatpaý úshin biraz maqtap ta aldy. Sonan keıin ekeýine kezek kóz tastap:

— Ekeýiń búgin qosarlana qalǵan ekensińder, aıtatyn tilekteriń de bireý bolar, beri kel, Saıran... Iá, ne jumyspen kelgen edińder? — dep ashýdyń izin de qaldyrǵan joq.

Sheker sóıle degendeı Saıranǵa qarap edi, sen aıt degendeı kózin bir tóńkerdi de tómen qarady.

— Óı, áýkesi túsken sorly, — dedi de Sheker Sáýlege jaqyndady. — Táte, Serdúk joldas myna serini endi komsomoldar brıgadasyna barsyn deıdi. Bul: «Eshqaıda barmaımyn, basyma kımeshek kısem de osy áıelder brıgadasynda qalamyn, ólsem de osylardyń shashyna oralyp álemin, kómilsem solardyń etegine oranyp kómilemin» deıdi.

— Qaıtemiz muny?

— Óziń ne deısiń?

— Ne deıtinimdi bilsem sizge kelmes edim ǵoı.

— Á, endi qımaıyn dediń be muny. Joq, Saıranymdy senderdiń tálkekterińe endi bere salmaımyn. Bul endi sol brıgadasynyń brıgadıri bolady da, seniń brıgadańmen jarysqa túsedi.

Saıran nasattana qarap Shekerge birdeńe aıtýǵa oqtaılanyp edi, Temir kirip keldi de, aıta almaı qaldy.

Sirá Sáýleniń keshegi qaıtarǵan jaýaby qanyn qaınatqan bolý kerek. Temirdiń qazirgi túri tym sýyp ketipti. Esikten kirgennen Sáýleden kóz almaı únsiz túıilip kelip, Saıran men Shekerge qaramastan: — Súıikti ini, qaryndas! Keıin amandasarmyz. Jumystaryńa bóget bolsam ǵapý etińder de, shyǵa turyńdar! — dedi.

Sáýle qysylǵan keýdesin azar kóterip, Temirge tiksine qarap ún qatty.

— Qadalýyńyz tym qatal, tanı almaı tursyz aý, sirá, — dep ázilmen tartyp kórip edi, daýsy dirildep shyqty da, júreginde qorqynysh baryn sezdirip aldy.

— Seniń kózderin de semserden kem qadalyp turǵan joq. Jaýyzdyqtyń naızasy desem de bolatyn. Keshegi jaýabyńnan keıin kórmeı aq qoshtaspaı aq ketpekshi edim maıdanǵa, bul kúnge deıin men bilmeı kelgen sende bir syr bar eken, sonyń yzasy aıdap keldi osynda. Endi úkimimdi tyńdaı ber.

Sáýle yzaly keskinmen sýyq jymıyp:

— Men, úkimi áldeqashan aıtylǵan qyz edim, sondyqtan úkimińizge endi orynsyz bolar. Osyǵan siz de túsinip toqtatsańyz qaıtedi?

— Joq sulý qyz, jan sulýy bolmasa, tán sulýyn eshýaqytta syılap kórgen emespin, jasyrynbaq oınamaı ashyq kel de ashyp aıt. Eger, estigenim ras bolyp Taımannyń Nurlany bolsa súıgeniń, jasyrmaımyn, tary aıdalyp ketsem de aıamaımyn sen qyzdy.

Sáýle mysqyl kúlkimen taǵy myrs etti de:

— Basqa taǵar aıybyńyz joq pa, áıteýir? Ol ǵana bolsa bári ras. Súıgenim de, kútkenim sol Nurlan. Kórge qazir tússem de osy sózdi aıta túsemin. Osy ma edi estimegińiz?

Sáýle sony aıtqan kezde Temirdiń keýdesindegi barlyq ashýy otty kózine oınap shyǵa keldi.

— Eldi satqan ezdi súıgenshe, eldiń ıtin súıseń edi laǵnat... laǵnat, — dedi daýsy beıne naızaǵaıdaı satyrlap.

Sáýle Temirdiń myna sózi janyna qansha batsa da, namys otyna órtenip, jaýda esesi ketkendeı bar kegi tutanyp turǵanyn sózdi de ishinen aıap, aýyr sezge onsha barǵan joq.

— Eger meniń súıgenim elin satqan ez emes, eli úshin týǵan ózińizdeı er bolsa ne der edińiz? — dep sál ezý tartyp edi, bul sóz Temirdi múldem jandyryp jiberdi.

— Sadaǵa ketsin, elimnen, ózimnen, basqan izimnen sadaǵa ketsin.

— Olaı deýge dálelińiz qaısy? Bar erlik bir sizdiń basyńyzǵa berilip qoıyp pa?

— Qytyǵyma tıe berme, sulý qyz. Shydamym taýsylyp barady, ıá aqtal, ıá tezirek saqtan!

Sáýle endi qorqaıyn dedi me uzyn kirpigi jıi qaǵylyp, óńi qasha bastady.

— Neden aqtalmaqpyn?

— Azǵyndyqtan, — degen Temirdiń daýsy sańq etti, onan arǵysyn aıtqyzba!

Onyń osy sózi Sáýleni múldem ashyndyryp jiberdi. Ol qatýlanyp aldy da:

— Boıyńyz kókke jetse de oıyńyz áli jerde eken, — dep salmaqpen bastady da, tyńdańyz! — dep kenet sańq etti. — Adasqan bolsam, aldanǵan bolsam óz jazamdy ózim tartamyn. Biraq, sizdiń aıtqan jazańyzdy emes, ózimniń aıtqan úkimim bar, sol jazany tartamyn. Onyma eshkim ortaq emes. Eshkimge esep te bere alman.

Seldeı qaptap, tasqyndaı tasyǵan Temirdiń túpsiz tereń oıynyń toqyraǵan jeri osy boldy. Ol ne aıtaryn da bilmeı alaı-túleı kúıde otyr edi, gúl-gúl jaınap Perızat kirip keldi.

Ol sońǵy kezde Temir dese kózi munarlanyp, ishpeı jemeı mas bolatyn bir qupıa dertke ushyraǵan edi. Sondyqtan ba, Sáýleden jasqanatyn eski ádetin tastap:

— Ay, bularyn qalaı, men senderdiń baldaı oralysqan qyzyqtaryńdy kóreıin dep kelsem, ajdahasha arbasyp qalypsyńdar ǵoı, — dedi oınaqy kózin ekeýine kezek tóńkere, mysqyldaı kúlip.

Naǵyz kólgirliktiń sıqyrly sózi, naǵyz kúnshildiktiń mysqyl kúlkisi. Adamnyń ishki saraıyn kóre biletin Sáýle onyń kóńili kóleńkesiz emes ekenin bilse de, dál mynandaı túpsiz túnek ekenin sezgen joq-ty. Nurlan jaıyn Temirge aıtqan osy ekenin endi sezip, tiksine qarap túıilip qaldy. Al, Perızatta ózgeris joq, kólgirsı kúlimdegen júzinen zulymdyq ýy tógilip tur. Múmkin, ol jazasyz bolar, biraq, osy arada Sáýleniń kózine ol sondaı jıirkenishti, sondaı zymıan kórindi.

— Eh, opasyz, — dedi aqyryn kúrsinip.

Perızattyń óńi buzylyp ketti. Sasqanynan «sen nege aıtyp qoıdyń» degendeı suǵanaq kózin syǵyraıtyp alyp Temirge jalt qarady da, qaıtadan Sáýlege burylyp ketti.

— Sen ne dep otyrsyn? — dedi túsi surlanyp.

— Jer beti sendeı opasyzdardan qashan tazarar eken dep otyrmyn.

Sáýle sony aıtqan kezde Perızattyń óńi qyzara surlanyp baryp kógerip ketti. Temir Sáýledegi mundaı qataldyqtyń shyndyqtan shyqqanyn sózdi de, Perızatqa otty kózimen qarap:

— Men seni shaqyrǵan joq edim ǵoı, — dedi yzbarly únmen.

Temirdiń bul sózi Perızatqa tepkiden kem tıgen joq. Asqaqtap kelgen asaý kóńili aıaqqa basylǵandaı, ne isterin de, ne derin de bilmeı sál kidirdi de, Sáýlege qaıtyp qaraı almastan shyǵa jóneldi. Sirá, ishinen Temirge de aıtqan laǵnaty bolar, qatty ashýmen esikti sart etkizdi.

Temir sart etken esikke qaraǵan kúıi oıda turyp qalyp edi, Sáýle oǵan kóz tastap aldy da:

— Meniń «opasyz» degen sózime bola onan bezip ketpeńiz, ol shaqyrýǵa turatyn qyz.

Ony ne úshin aıtqanyn sońynan ózi de oılap taba alǵan joq.

— Iá, jaman qyz emes sekildi. Biraq bar jaqsylyǵy kózinde ǵana bolar. Óziniń kúıeýi maıdanda ma?

— Kúıeýim bar dep pe edi?

— Bar demese de bar ǵoı.

— Barlyǵyna kózińiz jetken bolsa, menen nesine suraısyz?

— Dárigerler adamnyń syrqatyn bilýge qandaı qumar bolsa, men qyzdardyń syryn bilýge sondaı qumarmyn.

— Jaqsy dáriger syrqattyń qaıda ekenin árkimnen surap bilmeıdi ǵoı.

— Onyń jón sóz. Biraq dál osy qyzǵa kelgende meniń dárigerligim baqsynyń sandyraǵy bolyp barady, — dedi de Temir Sáýlege únsiz jaqyndap, — Sáýlesh, aqtyq sózińdi aıtshy, sen sol Nurlanyna áli de senesiń be? — dedi kúrsine sóılep. Úninde jalyný bar ma qalaı?

Sáýle kózin bir jarq etkizip onyń dál qazir qandaı kúıde turǵanyn sózdi de, ózin onyń qaryndasy tutqan qalpyna qaıta kelip:

— Oǵan senbesem, sizben mundaı qatty sózge kelmes | te edim ǵoı, — dedi.

— Egerde ol, sen oılaǵandaı adam emes, azǵyn bolyp shyqsa qaıtesiń?

— Onda siz nendeı úkim aıtsańyz da rızamyn.

— Anyq rızasyń ǵoı, — dedi Temir sózdi keýdesinen julyp alǵandaı julqyna sóılep.

— Rızamyn.

— Ýáde ǵoı.

— Ýáde.

— Ákel qoldy, — dep Temir Sáýleniń qolynan ustaı aldy — sert osy bolsyn!

— Bolsyn!

— Sońǵy tilegim, bir japyraq qaǵaz ben ber - eki aýyz jyly sózińdi aı saıyn aıama.

— Ózińiz de jazyp turyńyz.

— Qosh, meniń armanym!

Temir sony aıta sala jónelip edi, qarsy aldynan Abzal kirip keldi. Ol Temirdi kópten

beri kórmegen bolý kerek, esikten kire sóılep Temirmen qoldasa ketti.

— Batyr aý, amanbysyń, qaıda júrsiń kórinbeı, — dedi Temirdiń ón boıyna kóz júgirtip. — Qane, jarań jazyldy ma ábden, taıaqtan qutylǵanbysyń?

— El jaqqa baryp jańada keldim. Jaýdyń salǵan jarasynan da jazylyp, taıaqty da tastadym. Endi qyzdar salǵan jarany arqalap, maıdanyma jetpekpin, — dedi Temir kóz qıyǵyn Sáýlege anda-sanda bir tastap:

— Sáýle, myna batyr ne dep tur? — dedi Abzal stol ústindegi qaǵazdardy jıystyryp otyrǵan Sáýlege kúlimsireı qarap.

Sáýleniń óńin muń basyp ketti.

— Batyr aǵaıym, qazannyń qara daýylyna uqsaıdy eken. «Sen kúzdiń sóne bastaǵan gúlisiń, ushyramyn da túsiremin» deıdi.

— Átteń daýyl bola almaı kór boldym ǵoı. Eger daýyl bola alsam talaı qyzdardy táýbesine keltirer edim, — dep sóziniń ázil-shyn ekenin bildirmeı aralastyryp jiberdi.

— Temir, sezdim syrlaryńdy. Sen bizdiń úıge bara ber. Qazir men de baramyn.

Temir kete bere kózin Sáýlege bir tastady da:

— Cay bol, qaryndasym, — dedi jaıdarylanyp.

Abzaldyń ne aıtqysy kelip qalǵanyn Temir de, Sáýle de sózdi. Biraq Temir Sáýleniń kim aıtsa da ıilmeıtinine senip ketti. Al Abzaldyń oıy Sáýlege aǵalyq sózin aıtý edi, sony qalaı bastaryn bilmeı az kidirdi de:

— Sáýlesh! Bul meniń jumysym emes edi, tek jaman atqa seni qımaǵandyqtan bir nárseni qatty eskertkim keledi. Osyndaǵy jurttyń úlgi etip betke ustary sensiń. Osy Temirmen aralaryńdaǵy kesel sol jaqsy atyńa jaman at keltirip, móldir qasıetińdi laılaıma dep qorqamyn. Óıtkeni, jurt seni qandaı jaqsy kórse, ony da sondaı kóredi, — dep sózin áriden qozǵamaq bolyp edi, Sáýleniń dirildep shyqqan úni ony degenine jetkizgen joq.

— Aǵa, asyl aǵa! Aıtýshylar adasyp aıtady, aldanyp aıtady. Sábı kúnimde atastyrylǵanyma men aıypty emespin. Men buǵan eshýaqytta sóz bergen de emespin. Júregim kimge berilse, sózim soǵan berilgen.

Abzaldyń esine Myrqaldyń bir sózi túsip:

— Ol tabynǵan táńirińniń kim ekenin bilýge bola ma? — dep edi:

— Ol úshin qınamańyz, — dedi de Sáýle jylap jiberdi.

Arada ótken az ýaqyttyń ishinde qaýesettiń alýan túri qaptap ketti. Bireýler: «Shahta basshylarynyń bári aýysatyn bolypty», «Myrqal ornynan alynyp, sotqa tartylatyn bolypty», «bizdiń bas mehanık Mıron aǵaı joǵarylap, treske baratyn bolypty» dese, endi bireýler «bul shahtyǵa Rýsak bastyq bolyp keletin bolypty», «mashına jasaımyz dep qazynanyń múlkin búldirgeni úshin Mıron aǵaı men Sáýle sottalatyn bolypty» degen sıaqty qaýesetter sońǵy kezde múldem gýlep ketip edi, kesheden beri sonyń bári sap boldy. Óıtkeni Sáýleniń búgin osy shahtaǵa bastyq bolyp bekitiletinin keshe bilip qoıǵandar bar. Onan bıhabar tek Bólekbas qana. Onyń ýchastkesi Sáýle basqaratyn áıelder ýchastkesimen jarysta edi, Bólekbastyń ózinen burynǵy bastyqtyń isinen tapqan qatesi áıeldermen jarysqany boldy. Sol «qateni» jóndeýden bastamaq bolyp búgin Sáýlege keldi de:

— Joq, bulaı netýge bolmaıdy. Keıbireýler meni basqa ýchastkemen jarysýdan qorqyp, áıeldermen jarysty dep mazaqtaıtyn kórinedi. Sondyqtan men senimen jasasqan shartty buzyp, tup-týra komsomoldardyń ýchastkesimen jarysamyn, — dedi.

Sáýle oǵan jumbaq jymıyspen kúle qarap, ol jaryspaq bolǵan komsomoldar ýchastkesiniń bastyǵy Perızat emes, endi Qultaı bolatynyn, Perızattyń bas ınjenerge orynbasar bolýy múmkin ekenin aıtyp edi. Bólekbastyń kózi ejireıip ketti.

Eger bas ınjenerdiń orynbasary bolsa Perızat muny etegine de ilmeıdi. Bólekbastyń kózindegi úreı sol. Buryn ony óziniń qýyrshaq etkisi keletin ol endi ózi onyń qýyrshaǵy bolatynyn sezip otyr. Sony sezgen saıyn qınalyp, qınalǵan saıyn tátti úmitterdiń bárinen de adasyp, boldyrǵan kári aıǵyrdaı sileıip otyr edi. Kúltaı ony bul azaptan lezde qutqaryp jiberdi.

— Súıinshi, súıinshi, — dedi ol esikten kire entige sóılep. Búırekteı bultıǵan qyzyl beti qyzara bórtip, gúldeı jaınap ketipti. Sáýle Nurlan men Dýlattyń biri kelgen eken, dep ushyp tura keldi de, qýanǵannan aýzyna basqa sóz túspeı:

— A, qudaı, — dedi bar shattyq daýsymen.

Onyń ózine tán qýanysh izdep turǵanyn sezip, aǵattyq istedim aý degendeı Kúltaı sál kidirip qalyp edi:

— Aıtsańshy netpeı, Nurlannan kelse men súıinshige ózimdi bereıin saǵan, — dep Bólekbas kılige ketti.

— Joq, — dep Kúltaı qaltasyna qol apara berip edi:

— Nurlannan qaıdan bolsyn, — dedi de Sáýle qaıtadan muńǵa batyp sylq etti.

Osy kezde esik jaqtan Safonovtyń:

— Shahtamyzdyń jańa bastyǵyna jalyndy sálem, — degen kóńildi daýsy shyǵyp edi, Bólekbas óz qulaǵyna ózi senbeı, suq qolymen qattyraq shuqyp jiberdi de:

— Maksım Maksımovıch, keshirińiz! Qulaǵymnyń ustamaly múkisi bar edi. Sondyqtan aǵat bolsa keshirińiz, ne degenińizdi estı almaı, estisem de nete almaı qaldym. Sizdiń jańa bastyq dep turǵanyńyz kim? Ózimizdiń Sáýletaı ma?

— Iá, ózimizdiń aq Sáýle. Qane, qýanyshymyz eselene bersin degen tilek ıen taǵy bir quttyqtaýǵa ruqsat etińiz, — dep Safonov qolyn usynyp edi. Sáýle onyń qolyn alyp, basyn bir ıdi de úndegen joq. Ol alaqanyn shartyldatyp aıǵaı sala túregelgen Bólekbasqa da qaraǵan joq, óńi myń qubyla qulpyryp jasaýraǵan kózin Safonovtan ala almaı, oǵan aıtar alǵysyn da aıta almaı bal - bul janyp tur. Safonovtyń oǵan sonsha qymbat kórinetin sebebi bar. Óıtkeni ózine bir jyl boıy jaǵylǵan jalanyń eń sońǵy kúıesi osydan bir aı buryn jaǵylǵandy. Ol Sáýleni Nurlan men Pavelǵa birdeı matastyryp jazǵan bireýdiń domalaq aryzy bolatyn. Sol domalaq aryz Sáýleni qatty jaralaǵan edi, sonyń bárinen arshyp alyp shyqqan osy Safonov bolatyn. Sáýle sondyqtan da ony janyndaı kóretin, sol úshin ony dál qazir qushaqtaı alyp súıgisi de keledi, Bólekbastyń óseginen de seskenedi.

Onyń júregindegi sol bir tolqynǵa kózi túskendeı Safonov ta únsiz qadalyp kúlimsirep tur edi, Bólekbas mysyqsha basyp kelip Sáýleniń qolynan aqyryn ustaı aldy, tipti Sáýle yńǵaı bildirse qushaqtaýdan da taıynar emes.

— Apyr - aı, Sáýletaı aı! Bul netken ne edi? Netken tamasha edi degenim ǵoı. Tamasha, tamasha! Men ótken túni sen týraly bir tamasha tús kórip edim, sonyń aınymaı kelgenin qara. Naǵyz tamasha sol. Sol tamashanyń bári de qutty bolsyn, — dep ózine qaraı tartyp edi, Sáýle onyń qushaqtaǵysy kelip turǵanyn sózdi me qalaı, qolyn aqyryn tartyp aldy.

— Maksım Maksımovıch, keshirińiz, men sizdiń aldyńyzda tilsiz mylqaý ekenmin, eń aqyry sizge aıtar alǵysymdy da aıta almadym. Tipti berekeli sózdiń bári menen bezip ketken sekildi.

— Men ne aıtaryńdy estimesten uqtym, sondyqtan ol úshin áýre bolmaı meni tyńda. Qazir osynda obkomnan, kombınattan qurmetti adamdar keledi, men solardy qarsy alýǵa kettim, sen ózińniń osy kabınetińnen tabylatyn bol.

Safonov sony aıtty da, Sáýleniń jaýabyn kútpesten shyǵyp ketti. Kúltaı ne óziniń aıta kelgen qýanyshyn aıta almaı, ne Sáýleni quttyqtaı almaı únsiz otyrǵandy. Safonov ketisimen ol ushyp kelip Sáýleniń betinen qaıta-qaıta súıdi de:

— Bastyqtyǵyńa taǵar baıǵazym Shaltaıymnyń erligi... Má, oqy mynany! — dep tós qaltasynan bir qaǵazdardy sýyryp alyp Sáýleniń aldyna sart etkizdi.

— Shaltaı!.. Erlik! — dedi Sáýle tańdana qarap. Sol eki sóz oıyna toqylǵan saıyn shattana túsip, aldynda jatqan qaǵazdardy ashyp oqı bastady.

Shaltaıdyń óz haty óte qysqa eken. Amandyqtan basqa aıtqany: «Sender meni aldasańdar, men nemisterdi aldadym. Biraq senderdiń aldaýlaryńmen ólgen men joq, meniń aldaýyma túsken on jeti nemis qyrylyp ketti. Ony men aıtpaı-aq qoıaıyn, jalǵyz meni qorshap jatqan on jeti nemistiń eligin óz kózimen kórip, óz qolymen sanaǵan polk komandıri polkovnık pen ózimizdiń batalónnyń komandıri maıor aıtar» depti. Sáýleniń qýanyshty kózi endi gazettiń bir úlken qıyǵyna tústi. Ol gazette Tarasov degen maıordyń «úıde qorqaq túzde batyr» degen maqalasy bar eken. Biraq qutty bolsyn aıtýǵa jınalǵan jurt qaptap ketti de, Sáýle ony oqı alǵan joq.

Eldiń eń aldymen kelgen ózinin ákesi Qazybek pen Mıron Pavlovıch edi. Óz ákesi qansha qýansa da tası qoımaı, sabyrlyq etip:

— Qaıyrly bolsyn, qaraǵym, — degennen basqa eshqandaı mezret kórsetken joq. Al, Mıron Pavlovıch Sáýleni kele qushaqtap mańdaıynan uzaq súıdi de:

— Asyǵystyq ketti dep aıyp etpe, qyzym, bizdiń aıta kelgen aryzymyz da bar.

— Aıtyńyz.

— Obkom maǵan tórt bólme úı berilsin depti ǵoı. Eger, ol habar ras bola qalsa maǵan alty bólme úı berińizder. Onyń esesine men sizderge tórt bólme úı beremin.

Mıron aǵaıǵa tórt bólmeli úı beriletin bolǵanyn estigennen beri bul eki qart búgin buryn eshbir elde bolmaǵan bip úlken kelisimge kelipti. Sáýle olardyń sol oıyn tolyq sezbese de, júrekterinde dostyqtyń jańa bir mazdaǵy mazdap turǵanyn sózdi de:

— Jaraıdy, tórt bólmeli úı tabý bizge kıyn edi, jaqsy boldy. Endi bir-eki bólmeli úı taýyp bereıik, ózderińizdegi barmen alty bólme bolsyn. Bólekbas solaı dep jaz buıryqty, tez! — dep Sáýle ázil tastap edi.

— Joq, qymbattym, ózimizdegi tórt bólmege jáne tórt bólme qossań da keregi joq. Bizge ózimiz kiretin esigi bir, kúnimiz kiretin terezesi bir tutas úı kerek. Máselen, mynaǵan qara, — dep Mıron qart qoly qalt-qult etip qaǵazdy syza bastady. — Qaq ortada as ishetin úlken bir bólmesi, jumys isteıtin myna shette bir úlken bólmesi bolsyn. Endi qalǵan tórteýin bóleıik. Bir bólmesi aldymen saǵan, bastyqsyn ǵoı, tańdaǵanyńdy al. Bir bólmesi Sheker men meniń nemere qyzyma, qalǵan eki bólmesi osy otyrǵan eki ákeńe. Mine, qalǵan azǵana ómirin birge bir úıde ótkizýge bekingen bizderge keregi osyndaı úı.

Sáýle ekeýiniń arasyna tura qalyp, ekeýiniń betinen eki súıdi de:

— Bir ǵana sizderdi emes, shahtadaǵy bar adamdy bir semádaı etýge bar kúshimdi jumsarmyn, ázirge aıtarym sol ǵana, — dedi.

Sáýleniń ózine ózi bergen sertindeı sezilgen bul sózine alǵysyn aıtty da, qarttar shyǵyp ketti.

Bul kezde komsomol uıymynyń sekretar: Serdúk, Saıran, Shekerler de kelip tur edi. Bólekbas olardy sóıletpesten:

— Toqtańdar, joldastar. Sáýletaı, bergen buıryǵynyń buljymaı oryndalýyna jaqsy yrym bolsyn, buıryq jaz dediń ǵoı. Qazir bir buıryq berip jibershi, men jazyp jibereıin, — dedi.

— Sen sony oınap aıtsań, men shyn aıtqaly otyrmyn, — dedi de Sáýle Serdúkke qarady. — Joldas Serdúk. Men ózimniń burynǵy ornyma osy Bólekbas Búldirgenov joldasty taǵaıyndamaqpyn. Buǵan qarsylyq joq pa? Qalaı qaraısyńdar?

— Komsomol uıymy qarsy emes, — dedi Serdúk.

— Men be, men be áıelderge bastyq bolatyn, — dep Bólekbas ot basyp alǵandaı yrshyp turdy.

— Iá, sen! Jaz buıryqty! — dep Sáýle ony ıyǵynan basyp qalyp, oryndyqta sylq etkizdi.

ON EKİNSHİ TARAÝ

1

— «Qanǵa qan, janǵa jan!»

Soǵys bastalǵaly jeti júz toqsan kún, jeti júz toqsan tún ótti. Ár mınýti bir ǵasyrdyń qasiretin arqalaǵan sol aýyr kúnderde keýdemiz kúrsinip, zeńbirekterimiz gúrsildegen saıyn uranymyz «qanǵa qan, janǵa jan» deý bolyp kelgen edi, sol qaharly sóz kesheden beri Don dalasyn kernep, jaý qamaldaryn talqandaı bastapty, sony estigennen beri Qaraǵandy shahterleriniń shattyǵy shalqýda. Sol shattyǵy shalqyǵandardyń biri Sheker. Ol shahtaǵa túskeli turǵan óz adamdaryna Donbastyń azat etile bastaǵanyn aıta kelip, qasynda turǵan Dámenniń arqasynan qatty qaǵyp qaldy.

— Qanǵa qan, janǵa jan! Ol úshin, qalaı da búgin Saırannyń brıgadisinen ozýymyz kerek, — dep edi, bireý ysqyryp qoıa berdi. Ol — shahtydan jańa shyqqan Saıran eken, manadan Shekerdiń sózin tyńdap tura beripti, Sheker oǵan jalt qarady da, kúıeden jyltyrap turǵan kózine, aqsıǵan tisterine kúlimsireı qarap:

— Túriń jetisip turǵandaı nemenege yrsıa qaldyń? Óziń aıtqandaıyn, ishin kúıse týz jala da, qý tizeńdi qushaqtaı ber, biz búgin senen qaıtsek te ozamyz, — dedi.

— «Arystan aıǵa shaýyp mert bolypty» degen óleńdi bilýshi me ediń? — dedi Saıran tumsyǵyn kóterip.

Sheker onyń bulaı shalqýynda ne syr baryn oılaǵan joq, ózine telmire qarap turǵan kózinen ishteı bir súıdi de, jan qanatyn qaǵysqysy kelgendeı ıyǵymen bir qaǵyp qaldy.

— Seniń aspandaǵy aıyn, meniń qolymdaǵy mynaý shamym bolar, — dep sózben de qaǵysa ketti.

— Qalaı túsinseń olaı túsin, — dedi Saıran onan saıyn asqaqtap, — men ózimniń búgin bir saǵattyń ishinde toǵyz tonna kómir berip, seniń júregine ot jaqqanymdy ǵana aıtyp turmyn.

Sheker áli túsingen joq, ony ózi de jasyrǵan joq.

— Túsinbedim, qalaı-qalaı deısiń?

— Seniń muz júregińdi jibitý úshin, — dedi Saıran salmaqtap turǵandaı ár sózin úzip sóılep, — bir saǵattyń ishinde on segiz jumysshy beretin kómirdi jalǵyz ózim berdim, endi túsinikti me?

— Bir saǵattyń ishinde toǵyz tonna? — dedi Sheker tańdana sóılep, — seniń tonna dep turǵanyń kılo bolar, oılanshy.

— Ne bolmasa toǵyz kúnniń ishinde bergeniń bolar aıtyp turǵanyń, — dep Dámen Shekerdiń áziline ázil qosyp edi, basqa áıelder de keýkildese jóneldi. Bireýleri sypaıy ázilmen, endi bireýleri syqaq kúlkisimen, Kákıma sıaqtylar dórekileý sózimen kelemejdep Saırannyń yzasyn keltirdi.

— Eger osy aıtqanym ras bolsa, — dep Saıran Shekerge qolyn usyna jaqyndap edi, shahtanyń ishinen Sáýle bastaǵan birneshe adam shyǵa keldi de, onyń sózin bólip jiberdi. Sáýle áıelderdiń ortasynda kúıeli beti kúlkimen jylt-jylt etip turǵan Saıranǵa shattana qarap:

— Aspanǵa atyńdar, aspanǵa! — dedi.

Sáýleniń sol sózin estı sala áıelderdiń qaısybiri Saıranǵa tap berip edi, Shekerdiń ashýly daýysy sańq etti.

— Óńkeı daraqylar! Nemenege masaıraısyńdar? Artta qalyp mazaq bolǵandaryńa ma?

Ol óz adamdaryn osylaı shenep tastady da Sáýlege qarady:

— Sonda qalaı, mynanyń bir saǵattyń ishinde toǵyz tonna kómir bergeni ras pa?

— Onyń, tańdanatyn nesi bar? — dedi Sáýle kúle sóılep. — Tap kúni erteń dál osy mezgilde, sen onan eki ese asyrasyń, sonda oǵan da tańdanýymyz kerek pe?

Sheker endi bárin de uqty. Ol Saırannan qara úzip qalǵandaı jańaǵy bir kezde qatty qapaly edi, Sáýleniń sońǵy sózi ony qaıtadan jadyratyp jiberdi.

— E, solaı ma edi, — dedi dóńgelek qara kózinen Saıranǵa mysqyl kúlkisin bir jymıyp jiberip. Búrkit túlkige túsken shaqta sol túlkini ózi alǵandaı qorazdanyp qarqyldaǵan ala qarǵany talaı kórgen edim, Saırannyń aýzynan jańaǵy estigenim sol ala qarǵanyń qarqyly eken ǵoı.

Shekerdiń bul sózi áıelderdiń kúlkisin dý etkizdi. Sol dý etken kúlki shapalaq bolyp tıgendeı beti dýyldap Saıran tur. Onyń talasarǵa dármeni, daýlasýǵa dáleli joq, óıtkeni sonsha mol kómirdi bergen Mıron Pavlovıchtiń kombaıny ekenin Sheker dál tapty.. Onyń. ala qarǵasy ózi ekenin Saıran sezip tur, sony sezgen saıyn onyń tili baılana tústi. Biraq Shekerdiń shattyǵy da baıandy bolǵan joq, ol kenet oılana qalyp edi, óńi buzylyp sala berdi. Sol surlanǵan qalpyn ózgertpesten:

— Ol kombaınnyń alǵashqy tizginin maǵan bermek bolǵanyńyz qaıda? — dedi Sáýlege tiksine qarap.

— Aıtqanym aıtqan, — dedi Sáýle onyń arqasynan qaǵyp. Biz búgin ózimizdi ózimiz baıqaý úshin eki jylǵy eńbektiń alǵashqy qımylyn ǵana jasadyq. Naǵyz synaý erteń, úkimet komısıasynyń aldynda. Ol abroıdyń ıesi sensiń. Saıraı búgin seni ǵana tańdandyrsa, sen Erteń, saǵatyna on segiz tonna kómir berip búkil eldi tańdandyrasyń.

Sheker Sáýleni munan ári sóıletken joq, ókpelegendeı túr kórsetip qolyn bir siltedi de, shahtaǵa qaraı tura jóneldi.

— Nemenege tursyńdar! — dedi keıin qalǵan tobyna zekire daýystap.

Sáýle men Serdúk onyń sol minezine súısine qarap, áldeneni kúbirlesip tur.

Oljaı manadan Dámenniń ońashalaýyn ańdyp tur eken, Shekerdiń sońynan tura júgirgen ony ustaı aldy da:

— Jańaǵy toǵyz tonnanyń ishinde meniń de úlesim bar, sen ony da esker, papyshym, — dep buǵaǵynan bir qaǵyp qaldy.

Osy kezde buıra shashy jalp-jalp etip Bólekbas júgirip keldi.

— Sáýlesh, Sáýletaı sizdi anda shaqyryp jatyr.

— Kim?

— Óńkeı nán. Qasynda Abzal aǵaı bastaǵan bir top nókeri bar batyrdyń ózi kelipti.

— Batyry kim? — dedi Sáýle. Ony ne úshin aıtqanyn ózi de bilgen joq. Óıtkeni Bólekbastyń aıtyp turǵan batyry — Sovet Odaǵynyń Batyry Temir ekenin, onyń demalys alyp keshe osy qalaǵa kelgenin, ony qarsy alýǵa búkil qala jınalyp, sol qarsy alýdyń aqyry úlken mıtıńige aınalǵanyn Sáýle biletin-di. Sondyqtan Bólekbas qansha lepirtse de Sáýleni elirte alǵan joq.

Sáýle kelgende qonaqtar Safonovtyń kabınetinde otyr edi. Jergilikti basshylar túgel jınalypty. Shahta Komıteti Rýsak ta, shahta bastyǵynyń sharýashylyq jónindegi orynbasary Myrqal da kelipti. Bul ekeýi Qaraǵandy úlkeıgen saıyn osylaı kishireıip ketken-di. Biraq, ekeýiniń de jumysy qazir jaman emes. Myrqal sharýashylyq jumysyn qandaı jaqsy basqarsa, Rýsak profsoıýzdyń jumysyn, ásirese sosıalısik jarysty jaqsy júrgizdi. Biraq Donbass azat etile bastaǵannan beri onyń, jarna jınaýdan basqa jumysqa belsendiligi azaıyp barady.

Kóńildegi adamnyń kózge túskish keletini qandaı, esikten kirgennen Sáýleniń kózi Temirge tústi. Abzal ekeýi áldeneni óz ara áńgimelep otyr edi, Sáýleni kóre sala izet kórsete túregeldi. Onyń qazirgi túr sıpaty kimniń bolsa da kózin tartatyndaı edi. Sáýle oǵan birden artyq qaraǵan joq. Jasy úlken dep Abzalǵa, ne syıly dep Temirge tura umtylmaı esik jaq shette otyrǵandar men jaǵalaı amandasyp baryp, Temirge qoldasyp edi, ol Sáýleniń qolyn jibermesten:

— Bári de qutty bolsyn, ásirese jeńis týyń qutty bolsyn, — dedi.

Onyń, «jeńis týy» degen sózine Sáýle túsingen joq, qutty bolsyn aıtýdyń jóni óziniki ekeni esine tústi de:

— Ǵafý etińiz, qutty bolsyn aıtý meniń boryshym, — dedi ezý tartyp. — Elińizdiń maqtany bola berińiz, árqashanda tileıtinim osy.

— Men ózime tilegen baqyttyń bárin saǵan da tiledim, — dedi de Temir onyń qolyn bosatyp jiberdi.

Sáýle bul sózge jaýap qatqan joq. Temirdiń ondaı jaqsy tilegine antar alǵysyn da aıtqan joq, áldenege asyqqandaı Abzalǵa tez burylyp ketti.

— Aldymen týyndy quttyqtaımyn, — dedi Abzal sonan keıin...

— Qaıdaǵy tý? — dep Sáýle onyń sózin bólip jiberdi.

— Shúıinshimdi ázirleı ber, Otan Qorǵaý Halyq Komısarynyń ekinshi shahtadaǵy aýyspaly qyzyl týy senderge berilipti. Ol týdy Erteń saltanatty túrde qabyldaıtyn bolasyń.

Sáýle muny aıtqan Abzalǵa da:

— Saǵan ol týdy tapsyrý baqytyna men ıe bolyppyn, — degen Temirge de «raqmetten» basqa sóz aıtpaı jaǵalaı qarap turyp qaldy.

— Men kimdi quttyqtasam eken? Sizdi quttyqtaýǵa bolmaıdy, óıtkeni bir shahtańyz alsa, ekinshi shahtańyz aırylyp jatyr, Maksım Maksımovıch, men sizdi quttyqtaımyn, — dep Sáýle ekpindep baryp Safonovtyń qolyn aldy.

— Temir aǵań sekildi, men ózime ne tilesem saǵan da sony tileımin, — dedi Safonov.

Sáýle gúl-gúl jaınap Temirge qaraı kele jatyr edi, Abzaldyń esine ótken túni ákesiniń kúnirene aıtqan bir sózi tústi de, qanyn muzdatyp jiberdi. Úıtkeni ol Sáýleniń kim ekenin, atap aıtqanda óziniń bolashaq kelini ekenin ákesiniń sol sózinen ǵana bilgen-di. Onyń ústine Temirdiń Sáýlege degen yntyqtyǵy burynǵysynan da kúsheıgenin sezgen-di, sezip qana qoıǵan joq, tipti Temirdiń ózinen de búgin estigendi.

— Abzal aǵa, esińizde me, munan eki jyl buryn bizdiń, bir áńgimemiz aıaqtalmaı qalǵan edi aý, sol úzilgen áńgimeni búgin Sáýleniń aldynda qaıta jalǵańyzshy, — dep jalynǵan-dy. Onyń sol jalynǵany Abzaldyń janyn sol sátte qatty qınaǵan edi, áli qınalýda eken.

«Nurlanymnyń taǵdyry ne bolyp tynǵanyn bilgenshe, Sáýle meniń Nurlanym, ol meniń nurym. Óz nurymdy ózim olaı óshire almaspyn» dedi ishinen.

Ol osyndaı oıda otyryp ózimen birge kelgenderdiń bári shahtyǵa týsý úshin jumys kıimderin kıe bastaǵanyn da sezgen joq. Tipti Sáýleniń Temirge: «Siz túspeı aq qoıyńyz, shahtanyń aýasy aýyr keler» degenin; «men maıdannyń talaı túrin kórdim, endi jer astyndaǵy maıdandy kórgim keledi» degen Temirdiń sózin de estigen joq. Tek Sáýleniń:

— Abzal aǵa? — degen daýsy shyqqan kezde ǵana selk etip oıdyń uıqysynan oıanyp ketti.

Sáýle onyń oıyndaǵysyn sózdi de, muńaıa qarap turyp qaldy...

...Baıaǵy Sáýleniń kishkene kabınetinde turatyn plakat qazir úlkeıtilip, esik aldynda turýshy edi. Shahtyǵa qaraı bettep kele jatqan Temirdiń kózi soǵan tústi de, toqtaı qaldy.

— Mynaý Myrqal aǵaıdyń dáýirinen qalǵan mýra eken, — dep kúldi de, — Myrqal aǵa, osydan eki jyl buryn ishte ketken bir suraýym bar edi, sony sizden surasam qaıtedi?

— Tak, sura shyraǵym, sura.

— Aldymen jer astyndaǵy maıdandy kórip shyǵaıyn, múmkin sizden estimegendi sol maıdannan kórermin.

— Aıtaryńyz myna sýretter jaıynda bolsa, qazir aıtyp qalyńyz, óıtkeni shahtadan qaıta shyqqanyńyzsha bul joq, bolady, — dedi Sáýle kúlimsireı qarap.

— Nege?

— Mundaı mazaqty bizdiń shahta osy mınýttan bastap kórmeıtin bolady.

— Onda meniń Myrzekeńe qoıar suraýym joq.

Bulardyń qarsy aldynan qarny shermıip Perızat shyǵa keldi de, Temirdi kóre salyp jalt buryldy.

— Ǵajap aý jańaǵy Perızat pa? — dedi Temir ol ketken jaqqa tańdana qarap.

Ári Temirdiń kózine kózi kezdesip, ári basqalar jaýap qata qoımaǵan soń Sáýle ún qatty.

— Jadyńyzǵa saqtaǵanyńyzǵa raqmet.

— Ol kisi bizden nege qashty?

— Ony Bólekbastan surańyz, — dep Sáýle endigi jaýapty Bólekbasqa aýdara saldy.

— Ol kisi byltyr maǵan úılengen edi, sonyń arqasynda bir azdan beri dekretnyı demalysta.

Bólekbastyń bul sózine kele jatqandardyń bári dý kúlip edi, Temirdiń:

— Soǵys sheshesine jaqqan eken, balasy soıqandy bolar degen yzǵarly sózinen keıin bári de jym boldy. Temir sol salqyn qalpynda. Ol Sáýleniń:

— Soıqandy bolsa da tirilik qymbat eken, — degen sózine oı jibergen joq, nemereleri men shóberelerin shubyrtyp kele jatqan Kúlsim ájeıdiń aldyna baryp tura qaldy.

— Armysyz, áje.

— Bar bol, balam. Úni móldir qaı balasyń?

— Maıdannan ýaqytsha kelgen balańyzbyn. Qalaı, qalyńyz jaqsy ma?

Kúlsim ájeı kózine taman túsken aq shashyn bir jıystyryp tastady da Temirge tesile qarap:

— Balam, sýretińdi bolsa da ózińdi bir kórgen sekildimin. — Temir jaýap qatqansha bolǵan joq, qazan bas atanǵan nemeresi onyń qulaǵyna sybyrlaı bastady:

— Áje, áneýgi altyn juldyz alǵan batyr, — dedi de Temirge qolyn usyndy. —

— Sálemáleıkem...

Temir ony jerden kóterip alyp betinen súıip edi, Kúlsim ájeıdiń ájimi qalyń betinen analyq meıirimi jarqyraı tústi. Ol únsiz kelip Temirdiń mańdaıynan uzaq súıdi de:

— Kóp jasa, balam. Juldyzyń bıik jan ekensiń. Baǵyńa juldyzy janǵan qyz kez bolsyn, ámın, — dedi betin bir sıpap.

Ol sony aıtqan kezde Temirdiń de, Sáýleniń de júregi lúp etti. Biraq, eki júrektiń lúpili eki basqa.

2

Ortalyq shtrekte qoltyqtasyp kele jatqan Mıron, Qazybek, Taıman úsheýi uzaq ómirleriniń eń úlken jemisin búgin ǵana kórgendeı tym shat edi, kenetten bir oı tústi de, Taımannyń qýanyshyn qaıdaǵy bir qara tuman basyp ketti. Óıtkeni, ol kúni búginge deıin Sáýleni Nurlannyń kózindeı kóretin edi, sondyqtan ol ne aıtsa sonyń bárine káne beretin. Ol brıgadırlikti tastańyz dep edi, tastady. Ol ózime keńesshi bolyńyz dep edi, boldy. Tek pensıaǵa shyǵyńyz degen tilegin qabyldaǵan joq. Biraq kombaın qaı kúni kómir bere bastasa, sol kúni ol shyǵýǵa ýádesin bergen-di, sol ýádeli kún jetti. Endi ne isteý kerek? Enbek qyzyǵynyń shynymen-aq osymen bitkeni me?

Ol sony oılap qınalyp keledi.

Al, onyń, syrlasy da muńdasy Qazybek basqa qıaldy kezip keledi. Ol Mıron Pavlovıchti oń jaq qoltyǵynan demep kele jatyr edi, bir kezde keýdesin kere demin tereńnen bir tartyp alyp oıyndaǵysyn aqtaryp saldy:

— Taıman, sen ekeýmiz bir jyl týǵan qurby edik. Qurby bolsań da kelindi menen buryn túsirip, qyzdy menen buryn uzatyp qyzyǵyn kórgen ediń. Jalǵannyń jazymy kóp qoı, Dýlatym olaı-bulaı bolyp ketse, meniń Sáýletaıdan basqa kimim bar? Men ony Bólek úı etkenshe Temirdi qolyma alsam deımin. Osyǵan sen ne deısiń?

Qazybek bul sózimen Taımannyń janyna qandaı qaıaý salǵanyn sezgen joq. Óıtkeni Sáýle men Nurlannyń Taıman biletin syryn ol bilmeıtin. Sondyqtan, ol Taımannyń tunshyǵyp qalǵanyn ańǵarmaǵan.

— Aý, tiliń baılanyp qaldy ma, men saǵan aıtyp kelemin ǵoı, — dedi.

Taıman aýyr kúrsindi de:

— Eger ózi súımese, sen ondaı asyl adamdy eskiliktiń shyńyraýyna súıreme.

— Táıpegim aý, sen qaıda laǵyp kettiń?

— Men laqsam da seniń qara aspanyńa juldyz bolyp aǵyp kelemin.

Qazybek onyń betine jalt qarady, biraq shahtanyń ózine tán qara túni Taımannyń kúıin kózge túsirgen joq.

— Bári bos sóz, — dedi Qazybek qolyn sermep, — Temir jamanshylyqty da, jaqsylyqty da Sáýle úshin kórgen adam, men onyń ákesiniń qudalyǵy úshin emes, óziniń sol adamdyǵy úshin qaryzdarmyn. Ony túsinbeıtin meniń Sáýleshim aqylsyz emes.

— Iá, ol aqyldy, men saǵan jańaǵy aqyldy sondyqtan da aıtyp kelemin.

— Ondaı aqyl ózimde de jetkilikti.

— Eger Temirdiń ózi unatpasa qaıtesiń?

— Á, onda daýym joq. Baǵyń ashylsyn qaraǵym deımin de aq batamdy beremin. Toqta, myna kele jatqandar kim boldy eken?

Manadan únsiz kele jatqan Mıron qart toqtaǵan soń baryp ún qatty.

— Kele jatqandar kim bolsa da kóp jasasyn. Eger solar kelmegende sender meni súırep óltiretin edińder! Myna bir aǵashtyń ústine otyra turaıynshy.

Bular shtrekti irgeleı jatqan bir jýan aǵashtyń ústine jaıǵasyp otyrǵansha bolǵan joq, aq kóılekti bireý qastarynan júgirip óte shyqty. Ol Bólekbas eken. Qonaqtardyń osy ýchaskege baratynyn estı sala jumys kıimin kımesten jónelipti.

Topty bastap kele jatqan Sáýleniń ózi bolatyn. Ol jolda otyrǵan qarttardy kórip toqtaı qalyp edi.

— Qaraǵym aý, mynaý Temir me? — degen Qazybektiń daýsyn Temir tanı ketti de:

— Assalaýmaǵalaıkúm, — dedi qolyn usyna jaqyndap. Biraq Qazbek qolyn usynǵan joq, qushaǵyn jaıyp:

— Ózińdi ákel, ózińdi, — dedi. Onyń qushaǵy Temirge basqa bir qushaqty ańsatyp jiberdi.

— Tanysyńyzdar, sizderge jer astyndaǵy maıdannyń marshalyndaı kóringen myna kisi meniń Taıman deıtin ákem, — dep qolymen Taımandy qushaqtap edi, onyń muny ne oımen aıtyp turǵanyn sezgendeı Temir qolyn aldymen Mıron Pavlovıchqa sozdy.

— Mıron aǵaı, aty maıdanǵa da jetken dańqty ákemizge jaýyngerlik sálem, — dedi Temir, Taımanǵa basyn ıdi. Sizge aıryqsha sálem. Óıtkeni sizdiń kim ekenińizdi atap aıtqanda ákemniń dosy ekenińizdi búgin ǵana bildim.

— Jaqsylyqtyń erte-keshi joq, balam, kesh bolsa da bilgenińe raqmet. Sózimnen min taptyń ba, nege qaraı qaldyń?

— Júzińizden jastyqtyń jalynyn kórip turmyn.

— Keıbir jigitterden jas ekenim ras, — dedi Taıman marqaıyp. — Iá, shyn asyl adamdar on besinde erjetip, toqsanǵa deıin qartaımaıdy eken, men osy turǵan úsheýińizden sony kórdim.

— On besinde erjetip, toqsanǵa deıin qartaımaıdy. Iá-ıá, — dep Mıron Pavlovıch oılana qarap az turdy da:

— Óte durys aıtasyń balam. Bul qazaq degen halyq sarańdyq pen kárilikti bilmeıtin halyq eken.

— Men osy turǵan qazaqtardyń eń qymbatyna qolqa salamyn, qandaı myrza ekenin sonda kórersiz.

Onyń qolqasynyń ne ekenin sezgenderdiń biri Sáýle edi. Ol ne derin bilmeı ózin ózi qarańǵyǵa súńgitip jiberdi de, Abzalǵa kóz tastady. Ózine tastalǵan kózden kóńil kúıin kórgendeı Abzal ún qatty:

— Bizdiń tyldaǵylar sóz jaǵynan da maıdandaǵylardan qalysa qoımas, sondyqtan bul shaldarmen áńgimemiz keıin ekenin eskereıik te ilgeri júreıik.

Onyń «shaldarmen áńgimemiz keıin» degen ashshy kúdigi alystan oraǵytyp kelip Sáýleniń júregine de túıildi. Biraq ol syr sezdirmeı:

— Beri júrińizder, — dedi de qonaqtaryn bastaı jóneldi.

Bular bettep kele jatqan lavada jumys qyzý júrip jatyr. Jan sala qımyldaǵan Shekerdiń brıgadasy búgin kómirdi taý sýyndaı tasqyndatyp jiberipti, sondyqtan onyń kózinen shattyq oty jıi jaltyldaıdy.

— Tók, tógińder terdi! Ter tógilmeı jer tebirenbeıdi, jer tebirenbeı el kógermeıdi, tógińder! Kákıma jap aýzyńdy daryldamaı. Tók, aıamaı tógińder!

Shekerdiń bul sózin Kákıma estise de elegen joq. Óıtkeni osydan eki kún buryn maıdannan kúıeýi qaıtyp kelgen-di, ol jaraly kelse de Kákıma sonan beri kóńildi. Búgin jumysta jaǵy tynym tappaı «Baıan aýly basynan bult ketpeske» basyp otyr. Biraq daýsy burynǵydaı emes, aryq qarǵanyń daýsyndaı bar-bar etedi.

— Aǵaı kelgennen beri óńeshiń myna temir naýaǵa uqsap ketipti, dańǵyrlaı bermeı qoısań qaıtedi?

Shekerdi eregistirse ózine jaıly tımeıtinin sózdi de, Kákıma jym boldy, biraq kómir salǵan qımyly báseńdegen joq. Osy kezde tómengi jaqtan Bólekbastyń:

— Shekerjan, qaıdasyń? Shekerjan! — degen entikken daýsy shyqty.

— Mundamyn, munda!

— Oıbaı, Shekerjan, ókpem netip ketti ǵoı. Temir osynda kele jatyr.

— Temir!.. Osynda ma?

— Osynda bolǵanda tupa - týra seniń brıgadańdy kórgeli keledi. Joldas Safonov bizdiń áıelder ýchastkesin óltire maqtap edi, sonan keıin ol qyzyǵyp ketti. Al, janym, netip ustaı kór.

— Neni?..

— Brıgadırdi deımin. Ýh, ókpem, ókpem, Shekerjan, ol suraǵanda qysylmaı jaqsylap ber.

— Neni?

— Tý ózin búgin nemene, keshshe bolyp ketkenbisiń? Jaýapty deımin. Ýh, janym aı, — dep jantaıa ketip edi, kózi Shekerdiń tusyndaǵy tireý qoıylmaǵan jerge tústi de basyn kóterip aldy. Bul kezde Sheker óziniń ornyna barǵan edi, ol oń - solyna birdeı qaran aldy da:

— Al dostarym, Saıran ólgendegiden kem bolmasyn, qımyldańdar! — dep bar daýsymen aıǵaı saldy.

Dál sonyń osy ámirin kútip turǵandaı temir naýa yshqyna soǵyp, yrǵala bastaǵan soń Bólekbas daýsy Shekerge endi jetpeıtinin sózdi de jaqyndap kelip:

— Mynaý araǵa nege tireý qoıǵyzbaǵansyń? — dedi ıyǵynan tartyp.

— Tireýshiler qolymdy bógeıtin boldy, qulaı qoımas, bógemeńiz.

— Sózdi qoı da qazir tireý qoıǵyz! Áıtpese kómirdiń astynda qalasyń, til al, — dep Bólekbas buıyra sóılep edi, Sheker ajaldyń ózimen egeskisi kelgendeı kómirdi burqyrata jóneldi.

— Búgin Saırannyń brıgadisinen ozbasaq masqara bolamyz, bógemeńiz. Tóbeniń qulamasyna men kepil, alan bolmaı kete berińiz.

— O, Saırannan ozatyn bolsań sal janyńdy, — dedi de, Bólekbas qos tizesimen jyljyǵan kúıi sheginip ketti. Biraq Shekerdiń degeni bolmady. Konveıer kenet toqtap qaldy. Ony toqtatqan Sáýle edi. Konveıerdiń mezgilsiz toqtaǵanyn kórip yzalana qalǵan Shekerdiń qulaǵyna tómengi tustan Sáýleniń daýysy shyqty.

— Kele jatyr! Kele jatyr, — dedi Bólekbas qalbalaqtap. — Sen beri taman kel! Anaý ara qýlap ketse, Temirdi ala ketersiń.

Bólekbastyń bul jaqsy nıeti keıin jamanshylyqqa aınalyp ketti. Óıtkeni Sáýle jaqyn kelse ol jerdiń qulaýyna az-aq qalǵanyn kóretin edi de, tireý qoıǵyzbaı jumys istetpeıtin edi, ózi bastyq bolǵaly apattyń usaq túrine deıin joıǵandyqtan ol eshqandaı qaýip oılamastan beıqam kele jatty.

Qonaqtardy bastap kele jatqan Sáýleniń ózi bolatyn. Ol lavanyń orta tusyna kelgende:

— Sheker qaıdasyń? — dedi daýystap.

— Mine, ózińizge qaraı jyljyp kelemin.

Temirdi kórgisi kelgen áıelder Shekerdiń mańyna toptalǵan edi, Temir aldaǵy Sáýleniń qataryna kele bere:

— Salamatsyzdar ma, apa-qaryndastar! — dedi.

— Salamat bolyńyz, aǵaı.

Shekerdiń osy sózi óziniń kim ekenin Temirge aıtyp berdi.

— Osynyń ishindegi komandıri sen bolarsyń, tanysyp qoıaıyq, men kapıtan Temir Saıdaqov deıtin bolamyn.

— Onan da anyǵyraq bilemiz kim ekenińizdi. Men áıelder brıgadasynyń brıgadıri Ermekqyzy Sheker deıtin bolamyn, — dedi Sheker de sózin shirendire sóılep.

— Óte jaqsy, al brıgadır joldas, hal qalaı?

— Maıdandaǵy sizderdiń haldaryńyz qandaı bolsa, bizdiń halymyz da sondaı. Sizde shabýylǵa shyqsańyzdar biz de shyqtyq.

Temir oǵan kúlimsireı qarap az otyrdy da:

— Maıdannyń aldyńǵy shebinde júrgenderdiń bir jaý óltirmegeni kem de kem. Al, senderde qalaı? — dedi.

— Biz de sondaı. Biz aldyńǵy shepke baryp áýre bolmaı aq nemisterdi osy jerde turyp aq jaıratyp jatyrmyz, oǵy bes myń kılometr jerge jetetin qural bizde ǵana bar...

— O, alysqa sermeıdi ekensiń qaryndasym jasa, kóp jasa, — dedi Temir.

Osy kezde taýdan qulaǵan tastaı zymyrap ýklonda Saıran kele jatty. Ol Temirdiń shahtyǵa túskenin kesh estip olardy «komsomoldar ýchastkesine barar, múmkin kombaındy maǵan shapqyzyp kórer» degen oımen tamaǵyn da ishpesten shahtyǵa qaıta túsken edi. Jolshybaı kezdeskenderden:

— Temirler qaıda, qalaı ketti? — dep suraý sala ushyp keledi. Suraı-suraı Temirlerdiń izine de tústi. Qustaı ushyp áıelderdiń ýchastkesine de jetti. Biraq ol kelgen kezde qonaqtar kombaındy kórýge komsomoldar ýchastkesine ketip qalǵan edi. Lavanyń aýyz jaǵynda otyrǵan áıelder «osynda, osynda, Shekerdiń qasyna barsań olardy tabasyn» dep ony aldap, adastyryp jiberdi.

Ańǵal baıǵus áıelderdiń aldaǵanyn bilmeı Shekerge qaraı órlep kele jatyr edi, aldyńǵy tustan áldeneniń sylq etip qulaǵany, áldekimniń:

— Ah! — degen ashshy daýysy shyqty.

Bir sumdyqtyń bolǵanyn bilip aýyzǵa qaraı tura qashqan áıelderdiń qaısybireýi joldaǵy Saırandy da basyp ketti. Ol ne isterin bilmeı birese dúrkirep bara jatqan áıelderge, birese jańaǵy jan daýsy shyqqan jaqqa umtylady. So kezde qarańǵy túkpirden Dámenniń:

— Áı, áı, Shekerdi kómir basyp qaldy. Áı, kelińder, kelińder! — dep jylamsyraǵan daýsy shyqqanda baryp, selk ete tústi de, órge qaraı atqı jóneldi.

Saıran jetip baryp jalma-jan tireýlerdi tirep jiberdi de:

— Ákel kúrekti! — dedi. Basqa sóz aıta alǵan joq, úı ornyndaı jerdi alyp jatqan kómirdi burqyratyp jóneldi. Sol kezde oǵan kómilip jatqan Sheker emes, óziniń júregindeı sezildi de ashynǵan jannyń ashshy teri súmektep kózin jaýyp ketti, oǵan da qaraıtyn emes, jary úshin janyn salyp ajalmen jalǵyz Saıran ǵana alysyp jatyr.

Bul kezde Temir kombaındy kórip, Mıron qartpen kóńildi áńgimede tur edi, myna jaısyz habar jetti de, olardyń áńgimesin buzyp jiberdi.

— Qutsyz qonaq boldym aý, biz de baraıyqshy, — den ol keri burylyp edi.

— Bizde úlken apat bolýy múmkin emes, barmaı-aq, qoıyńyzdar, — dep Sáýle jalǵyz jóneldi.

Ol kelgen kezde manaǵy úrke qashqan áıelder de Saıranǵa kómektesip Shekerdi shala jansar kúıinde arshyp alǵan edi. Onyń úni shyqqansha Saırannyń jany shyǵatyn, ol ózi attaryn biletin qudaılardyń bárine jalbarynyp zarlap otyr. Onyń keýdesine óz júregin salǵysy kelgendeı, áıelderge Shekerdiń betin jelpite otyryp, ózi ony keýdesine qysa túsedi. Shekerde áli ún joq.

— Dárigerge júgirmeı men nege turmyn osy, — degen Bólekbastyń daýsyna ilese Sáýleniń:

— Sen aldymen búldirgen jerindi jóndep al, — degen zildi úni shyqty. Ol sony aıta kelip Shekerdiń tamyryn ustap baıqady da Saıranǵa ámir etti. — Kóter jyldam!

...Qara kıimdi bireý qashyp keledi, aq shapan kıgen bir áıel ony qýyp keledi, «usta ana uryny, usta!» dep aq shapandy áıel qarańǵy kósheni basyna kótere aıǵaılap keledi, onyń aldyndaǵy qara kıimdi birese kúlip, birese:

— Qap, mynanyń yzasyn aı, á! — dep kúıinip keledi. Biraq onyń baqytyna qaraı dál bul kez júrektiń soǵysynan basqa barlyq qımyldyń toqtaı turǵan kezi edi, sondyqtan ere qýǵan da, qarsy kezdesken de eshkim bolǵan joq. Aq shapandy áıeldiń aıǵaıyn aýrýhananyń aldyndaǵy radıony tyńdap turǵandardyń bári de estidi. Biraq qýanysh qushaǵynda turǵan jurt myna habardy estimeı jer silkinse de, úı órtense de eler emes. Eshkim ere qýyspaǵan soń jalǵyz ózi qýa berýge qorqyp aq shapandy áıel de keıin qaıtty.

Bul kezde buıryq oqylyp bitip, Donbasty azat etkenderge Moskvadan kórsetilgen qurmettiń aıdyndy úni álem kógine órleı bastaǵan edi. Kóńilderi dál sondaı kóterilip shattanyp turǵan jurt aq. shapandy áıeldiń ashýly sózin kúlkimen qarsy aldy.

— E, ury bolsa bolar. Donnyń boıyndaǵy bizdiń áskerler búgin bir nemisti zeńbirektiń ishine salyp osylaı qaraı atyp jiberdi, dep edi, sol osy eken ǵoı.

Aq shapandy áıel jurttyń mundaı áziline burynǵydan beter ashýlanyp ishke kirip ketip edi, burynǵydan beter aıqaılap qaıta shyqty.

— Aha-aha, aha-aha! Kórińder aha-hanyń aıaǵyn. Nárse ǵana emes, adam joǵalypty. On birinshi palatadaǵy aýrý adam joq, jańaǵy uryny men sol palatkanyń terezesiniń aldynan kórgenmin.

— Ne deıdi?

— Ras aıta ma? — dep jańaǵy syqaqtaǵyshtar da on birinshi palataǵa qaraı júgirdi. Biraq bul júgiristen eshteńe shyqqan joq, ondaǵy adam qaıda ketse de ketip qalypty. Palatadaǵy nárseler túgel, eń aqyry aýrýdyń kıip júrgen kıimderi de túgel osynda. Bul qalaı? Jalańash ketken be?

Oılap-oılap, bul qalaı ekenin eshkim taba almady. Buryn kisi joǵaltyp kórmegen aýrýhananyń, qyzmetkerleri úreılenip jan-jaqty kezýildep, izdestirip edi, taba almaǵan soń shýyldasyp esik aldyna qaıta jınaldy.

— Onda kim ekenin biletinderiń bar ma?

— Bar. Men bilemin. Keshegi shahty astynda jaralanatyn Sheker deıtin qyz.

— Apyr - aı, kórikti de, kesirli de qyz edi. Kórkine qyzyqqan bireý óltirip ketpegeı edi?

— Qyzyqqan adam óltire me eken?

— Qyzyǵýdan kúıiný de týady ǵoı. Kesir minezi kektendirse, kim biledi.

— Múmkin úıine qashyp ketken bolar?

— Joq, ol ondaı aqylsyz emes. Ómir shirkinniń tátti ekenin jańa bildim ǵoı. Osynda biraz kún jatyp densaýlyqty myqtap almasam bolmas dep mana qaqsap jatqan.

— Qashyp barsa Sáýle ony ońdyra ma, ol sonyń jaqyny ǵoı.

— Onda ol jazym boldy.

— Nanbasańdar telefon soǵyńdarshy, sol qyz dál qazir úıinde otyr.

Osy sózge toqyraǵan jurt bir saıabyrlap telefon mańyna toptalǵan edi, telefonnan Sáýleniń ashýly jaýabyn estip qaıta shýlasa bastady.

— Úıine barmapty, endi qaıttik, qaıdan izdedik?

— Tarańdar jan-jaqqa, qarańdar taǵy! — dedi eńselileý kelgen bir aqsary áıel. Ol túngi baqylaýdaǵy doktor edi.

Aýrýhana turǵan qarańǵy kósheni aq shapan kıgender taǵy qaptap ketti. Anda-sanda «Sheker!» dep aıǵaılasyp ta qoıady. Sheker de joq, eshbir dybys ta joq. Tek bulardy syqaqtaǵandaı aspandaǵy juldyzdar ǵana jymyńdaıdy.

Osy kezde bir mashına qarańǵy kósheni jarqyratyp kelip aýrýhananyń aldyna tura qalyp edi, Shekerdi izdep júrgender jan-jaqtan soǵan qaraı júgirdi. Biraq olardyń Shekerdi alyp kelgen bireý bolar degen úmiti dalaǵa ketti. Bul Shekerdi izdep kelgen Sáýle eken. Doktormen sóılesip mán-jaıǵa qanǵannan keıin onyń ashýy kúsheıe tústi de aqyly toqyrap qaldy. Óıtkeni, Shekerdiń óz betimen qashyp ketýi múmkin emes, ketse Saıran arqyly urlatyp alsa da úıdegi kıimderin aldyrar edi, jańa ǵana óz kózimmen kórip túgendep shyqtym, kıimderiniń bári úıde tur. Kıimsiz ol qaıda ketpek? Ekinshiden, Sáýleniń ózi keshke jaqyn taǵy kelip: «Seni Erteń qaıtse de shyǵaryp alamyn. Qalalyq jınalysqa sen de barasyń. Qyzyl týdy sen kóterip, jurtty sen bastap kelesiń», — dep kóńildendirip ketken-di, ol ǵana emes, ázildegen bolyp, «Erteń keshke Saıran ekeýińniń toılaryńdy da jasaımyn» degen bolatyn. Sonyń bárine de Shekerdiń ishteı qýanyshty ekenin sezgendikten, Sáýle ony «qashyp ketti» degenderge sengen joq. Ashýdyń jeńip, aqyldyń jeńilgen sebebi sol.

Jalǵyz ǵana sezigi Saıran boldy. Sol azǵyryp áketti me eken degen oımen Abzaldyń úıine telefon soǵyp edi, Sheker ol úıde joq bolyp shyqty. Telefonǵa kelgen Dámeliden surap edi, ol kishkene kidirdi de:

— Saıran aýyryp jatyr, — dedi.

— Qashannan ekenin ózim de bilmeımin. Jańaǵy kezde qyzmetten kelsem dóńbekship jatyr.

— Doktorǵa nege barmaıdy?

— Bilmeımin. Bar dep edim, doktorsyz aq jazylamyn deıdi.

— Ol Shekerdiń qaıda ekenin bile me eken, surańyzshy.

Dámeliniń Shekerdi suraǵan daýsy Sáýlege de estilip turdy da, Saırannyń ony bilmeıtinin estigennen keıin trýbkany tastaı saldy.

Shynynda, bul kez Saırannyń demige dóńbekship dıvan ústinde jatqan kezi edi.

Saırannyń aýrýy da Sáýlege jaıly tıgen joq. Erteńgi kúni úkimet adamdaryna kombaınnyń jumysty qalaı isteıtinin kórsetpekshi edi. Ony jaqsy júrgize alatyn Saıran men Shekerdiń jaıy mynandaı boldy. Endi qaıtý kerek?

— Endi qaıdan izdeıik?

Bul suraýdyń jaýabyn eshkim taba alǵan joq.

3

Ol kúngi túndi Sáýle qıly-qıly oılarmen ótkizdi. Erteńgi kúndi oılap-oılap qansha ýaqyttyń ótkenin de sezgen joq. Terezeniń jel soǵarynan soqqan jel ashyq jatqan aq bilegin de muzdatyp ta barady. Ol ony da eler emes. Aýyq aýyq terezege qaraıdy, aýyq aýyq esik jaqqa qulaq salady. Tyrs etken dybys, qybyr etken jan joq. Tek qarsy bólmede jatqan Mıron qarttyń kúrk - kúrk jótelgeni, Qazybektiń qoryldaǵany ǵana estiledi.

Mundaı uzaq oıdyń bastalyp ketýine sebep Shekerdiń tabylmaǵandyǵy edi. Ushqynnan laýlaǵan qalyń órtteı, sol bir oıdan barlyq adam jaıynda úlken oılar qaýlap kete berdi.

Jas janyna ózgeshe bir óshpes jalyn bitirgendeı, kóńilin kókke kóterip, kóziniń aldynda erteńgi alatyn Qyzyl tý tur. Qıal shirkin sony qanat etip kókke erleıdi, aspan asyp alysty kezdi. Nurlandy izdeıdi. Endi Nurlan tiri bolsa qaıǵy-qasiret degender de joǵalǵan bolar edi deıdi ańsaǵan kóńil alasuryp.

Esine Nurlanmen ótkizgen qyzyqty kúnderi túsip edi, kópten beri berik kóńil, otty júregine betteı almaı shólirkep júrgen ystyq sezim qushaǵyna alyp bılep áketti. Osy ystyq qushaqta qansha ýaqyt jatqanyn Sáýleniń ózi de bilgen joq. Bir kezde jalyndaı lapyldaǵan denesi kórpesin serpip jiberdi, aýzynan «ah» degen jalyn da shyǵyp ketti. Sonda ǵana baryp óziniń qandaı kúıde jatqanyn sezip, aq jastyqtan basyn kóterdi. Oıdy toqtatyp, endi ańǵardy — osy sońǵy kelgen oı jas júregin qatty ezgen eken. Qanyn munsha qaınatqan bul nendeı kúsh ekenin de sezgen joq, ottaı oınaqtaǵan júrekpen alysa túregelip tereze aldyna bardy da, alysqa kóz jiberip turyp qaldy.

Qazir tan atady. Qazir kún shyǵady. Sol kúndeı shalqyp jeńimpazdyqqa jetkizgen qyzyl tý keledi. Biraq, qansha baqytty bolsa da júrektegi jarasy áli jazylmaǵan eken. Aldynda bir úlken qaýip turǵanyn sózdi de, jańa ǵana shattyq nury oınaı bastaǵan júzi qaıta túnepip ketti. Jańaǵy bir kezde qushaǵynda turǵandaı kórgen Nurlany da birte-birte alystaı baryp joq boldy. «Ol emes, sen izdegen adal jar menmin» dep Temir tur qarsy aldynda. Ol tósimen tas soǵatyn tas túlekteı tym asqaqtap tym aıdyndy tur.

Ol ǵana emes «tilegimizdi qabyl alsań aq batamyz, almasań — qarǵysymyz ázir» degeli ata men ana tur aldynda. Bul kúnge deıin Sáýleniń Temirge taǵar mini qandaı joq bolsa, onymen endi eski jarany bilteleıin degen oı da sondaı joq edi. Osy áke-sheshe arandatqaly tur Sáýleni. Óıtkeni, olar ózara keńesip, Sáýlege aıtar tilegin erteń jurt aldynda, dál Temirdiń kózinshe aıtpaq bolǵan-dy. Ol úshin Sáýlege «tý alǵanyna toı jasa» degen usynys aıtqan edi. Sáýleniń Shekerge: «Erteń Saıran ekeýińniń toılaryńdy jasaımyn» deýiniń de mánisi sol bolatyn. Erteń dál osy úıde úlken toı bolmaqshy. Biraq, sol toıdyń qaıǵyǵa ulasyp ketetinin Sáýle sezgen joq.

Armanyn aıta kelgen Temirge endi ne demek? Ata-analyq paryzyn suraı kelgen ata-anaǵa ne demek? Onyń bar oılaǵany sol.

Bul suraýdyń jaýaby áldeqashan aıtylǵan joq pa edi? Ony olar álde umytty ma? Muny álde Nurlannan kúderin endi úzgen bolar, mezgilsiz sónip qalmas deı me eken?

«Jaýabym áli de sol!» degen sózdi aıta alar ma edi, joq pa? Sony bile almaı del-sal bop tósegine bardy da qulaı ketti.

Sol bir zildeı aýyr, tastaı qatty qushaqta uzaq jatyp qalǵanyn terezeden túsken tan sáýlesinen sózdi de, tań samalymen kóńili sergigendeı ekinshi jaǵyna aýnap tústi. Endi birazdan soń kózi de jumylyp ketti.

...Alystan bulbul úni keledi. Sáýleniń tez kelýin asyǵa kútkendeı daýysyn myń tolqynmen mıllıon qubyltyp jiberedi. Sol bulbuldardyń baqshasynda aqqýdaı shalqyp Sáýle kele jatyr. Jolynda alýan túrli ádemi gúlder tur. «Sáýle meni úzip alsa eken, omyraýyna meni ilse eken» degendeı bári de qulpyra túsedi, jaınaı túsedi. Sáýle olardyń birine kóz salmastan qarsy aldynda aspanmen tildesip turǵan záýlim báıterekke qaraı júrip keledi. «Jańylmasa eken kúıinen» dep bulbuldardyń tamyljyǵan tátti kúıin qumarlana tyńdap keledi. «Jalyqpasa eken tyńdaýdan» dep bulbuldar da qumarta jyrlaıdy.

Báıterekke Sáýleniń jetkeni de sol edi, kenetten surapyl soǵyp baqshany qara túnek basyp ketti. Bulbuldardyń úni óship, jaınap turǵan gúlder semip barady. Bul ne ǵajap?

Sáýleniń júregin sýyq qan basyp ketti de kózine jas keldi. Jasqa toly kózine qara túnekten túk kórinbeıdi. Tek asqaqtaǵan kúıinde báıterek tur. Sony ǵana qudiret tutty. Sony ǵana súıeý kórdi. Biraq qolynda qandy shelegi bar bir tajal gúlderdi taptaı shyǵa kelip:

— Qan, qan! Shóldep baramyn, qan kerek maǵan qan! dep aıǵaı salyp edi, Sáýleniń jany túrshigip ketti. Túrshikkeni sondaı aýzyna qaharly sóz túspeı qalyp:

— Eı, túriń netken buzyq edi, lebiziń netken sasyq edi. Sen qaıdan kelgen tajalsyń?! — degen suraý berdi.

— Men «ýly Germanıanyń» kenje ulymyn. Sol aty atalǵan ekeýi de men! Men jaýyzdyqtyń eń kenjesimin. Dúnıe jaralǵaly jaǵalasyp jetkizbeı kelgen jaýym bar, onyń aty mahabbat. Myna báıterek sol mahabbattyń uıasy. Qulatpaqpyn osyny, joımaqpyn jerdiń betinen! Alystan keldim, ańsap keldim. Qan, qan!

Sáýle oǵan:

— Eı, esalań bul báıterektiń eki júz mıllıon tamyry bar, sen ony qazyp bitirgenshe eki júz mıllıon jyl ótedi, áýre bolmaı qurı ber! — dep edi, ol doldanyp kelip mańdaıymen báıterekti bir súzdi de, maıysqan bir-eki butaqtan ustaı aldy. Qýanǵannan syqylyqtap kúlip te jiberdi, ol kúlgen saıyn Sáýleniń júregi qan jylaı tústi. Jańa ǵana aspandy qushqan úmittiń qanaty da lezde qıylyp qaldy. Tómende jylandaı ıreleńdegen jańaǵy tajal órmelep keledi, órmelegen saıyn óshige túsip keledi.

— Kim bar qutqaratyn kim bar? Qutqar, qutqar! — dep Sáýle zarly kóńilmen jasty kózin alysqa jiberip edi, aı men kúnniń aralyǵynan bir top qyran shyǵa keldi, sony kórip tajal da toqtaı qaldy, Sáýle de qýanyp ketti. Saıyp qyrandardyń ishinen qolynda naızaǵaıdan naızasy bar bireý bólinip Sáýlege qaraı samǵap keledi. Qolyndaǵy naızaǵaı ondy-soldy sermep te keledi.

Ol Temir eken, Sáýle tanı ketti de aıtpaspyn dep júrgen bir sózdi qýanǵannan aıtyp ta jiberdi. Sol sózin bekite túseıin degendeı «mundaı erdi súımegen júrek pe!» dedi ishinen. Temirdiń qolyndaǵy naızaǵaı bir ret jarq etkende judyryqtaı qap-qara tútin bolyp bara jatqan jańaǵy tajaldy kórip qaldy. Qýanǵannan qushaǵyn jaıyp:

— Temir, Temirim! — dep asa bir tereń syrly jalyndy únmen aıǵaı salyp edi, qulaǵyna Temirdiń kóńildi kúlkisi keldi de oıanyp ketti.

Sáýle jańaǵynyń bári tús ekenin qandaı tez sezse, Temirdiń aýyzǵy úıde úlkendermen sóılesip otyrǵanyn da sondaı tez sezdi. Biraq, túsinde kórgen súıispenshilikti tez ózgerte almaı ishinen:

— Uıat aı, estip qoıdy ma eken? — dedi de atyp turyp, tez kıine bastady.

Shynynda, Sáýleniń daýysyn Temir estip qalǵan eken.

— Sáýle oıandy aý deımin. Biz shahta jaqqa qaraı bara bersek qaıtedi? — degen onyń daýsy shyqty.

Eń uıyqtamaıtyn kúni uıyqtap qalǵanyna keıip, úlken aınanyń aldynda shashyn órip turǵan Sáýle Temirdiń daýsyn estise de sózin uǵa alǵan joq edi. Shashyn shala ere salyp, aýyz úıge shyǵa bere Temir, Mıron, Qazybekterdiń syrtqa shyǵatynyn esikke qaraı bet alǵanyn kórip toqtaı qaldy. Ondaǵy oıy: myna túrimmen kórinbeımin, kete bersin degendik edi, ol degeni bolmady, Temirdiń kózi shalyp qaldy. Sirá, onyń shyn ketkisi kelmegen bolý kerek, qansha er bolsa da syltaý bolarlyq sóz taba almaı:

— Sáýle, sen keshke bizdi saǵat segizge shaqyrǵan joq pa ediń? — dedi kúlimsireı qarap. Al, uıalǵannan betin qaıda jasyraryn bilmeı turǵan Sáýleniń sózi de soǵan saı shyqty. Ol da amandasýdy umytyp, qolyn usyna bere:

— Saǵat qazir qansha? — dedi.

— Saǵat toǵyz bolmasa da, aıtýly segizden asty.

— Ǵafý etińiz, túnde kesh jatqan edim, qatty uıyqtap qalyppyn. Qazir birge shyǵaıyq, — dedi de aýyzǵy úıge baryp qolyn jýyna bastady.

Óz bólmesinen Baıan báıbishe shyqty.

— Kúnim aý, men sezip jattym, sen túnimen uıyqtaǵan joqsyń ǵoı. Ashshy shaı iship uıqyńdy ashyp ketseńshi.

— Joq apataı, oǵan ýaqyt joq. Temir aǵaıdy kórmeısiz be, bizdiń qýanyshymyzǵa qýanyp uıqysyn bólip erte kelgenin?

— Sen aıtpasań da bilemin. Aıtar alǵysymdy da, tiler tilegimdi de jańa aıttym ózine.

Bul kezde Sáýle jýynyp bolyp, tórgi esikke qaıta baryp qalǵan edi.

— Nendeı tilek? — dep sheshesine qaraı jalt buryldy.

— Ony keıin estısiń. Shaıǵa qaramasań sút ish!

Sáýle ıe derin de bilmeı, jaýap qatpastan Temir otyrǵan bólmege kirip ketti. Temir onyń, sýyq sýmen Qyzyl shyraılanǵan betine qyzyǵa qarap az turdy da:

— Qatty uıqynyń túsi tátti bolýshy edi, qandaı tús kórgenińdi aıtshy, neni kórseń de ózime meńzep joryp kóreıin, — dedi kúlip.

Dál osy kezde Temir Sáýleniń kózine túsindegisindeı asa súıikti bolyp kórindi de, jasyra almady.

— Ras, búgin bir jaqsy tús kórdim. Jasyrarym joq, túsimde sizdi kórdim, siz adal mahabbattyń adamy ekensiz. Bireýdiń adal mahabbatyn aramdaǵyńyz kelmeıdi eken. Keshke dál osy úıde toı bolady, basqasyn sol toıdyń ústinde aıtarmyn. Pále, eldiń jınalyp jatqanyn qara, meniń tús aıtyp turǵanymdy qara, — dedi terezeden syrtqa kóz salyp.

Sáýleniń muny ne oımen aıtyp turǵanyn bile almaı Temir oılanyp qaldy.

Kombaınnyń keremetin kórýge kelgen jurttyń mashınasy shahty mańyna syımaı ketipti. Oblystyń, kombınattyń, tresiń basshylarymen birge basqa shahtylardyń basshylary men ataqty stahanovshylar da kelipti. Ásirese keshe kelgen Orlovtyń búgin taǵy kelgenin kórip Sáýle ári qýandy da, ári Saıran men Shekerdi oılap renjidi. Ol ekeýiniń nendeı kúıde ekeni áli belgisiz. Múbáde Sheker joǵalǵan kúıi joǵalyp, Saıran aýyrǵan kúıi aýyryp qalsa, Sáýleniń bul kelgen jurttyń aldyna dál búgin maqtanarlyq máni de joq. Basqalar kombaıyndy júrgizýdiń jónin bilgenmen Saıran men Shekerge teń keletin biri joq. Osyny oılap ol keıisti túrge kirgen edi. Ony basqaǵa joryp Temirdiń de óńi buzylyp ketti.

— Sáýle, seniń kúlgenińdi kóretin kúnim bar ma meniń osy, joq pa? — dep ol muńly qońyr únmen.

— Mine, kúldim, — dedi de Sáýle onyń adasyp turǵan oıyn tez tanyp, shyn kúlip jiberdi. — «Maıdanda atqanym tımeı qoımasa, elde aıtqanym kelmeı qoımaıdy» deıtinderińiz bar aý batyrlar, — dep taǵy kúldi.

Ol kúlgen saıyn Temir kóńiliniń qóleńkesine de kún túse bastaǵandaı kóldeı tasyp Sáýlege jaqyndaı berip edi, oılamaǵan jerden Sheker kirip keldi de:

— Táte, kombaın bizdiń ýchaskide ázir tur, kombaınshy Qadısha men men. Biz qaıtsek te Saırannan asyramyz. Qaıtsek te bir saǵattyń ishine júz jıyrma tonna kemir beremiz, — dedi.

Óziniń qylyǵyna Sáýleniń ashýlanatynyn sezip osy sózderdi jolshybaı jattap kelgen edi, Sáýleniń jibı qoımaǵanyn sezin, kóńili sýyp qaıta jalt buryldy. Biraq endi qashyp qutyla almady. Sáýle ashýlanaryn da, qýanaryn da bilmeı tesile qaran az turdy da:

— Toqta! — dedi qatty zildenip.

Sheker toqtaı qaldy da, úlken jazaly kisideı ıyǵy salbyrap tómen qarady.

— Qaıdan keldiń? Kombaındy qozǵaýǵa ruqsat etken kim saǵan?

— Shahtadan keldim. Kombaınǵa ruqsat etken Mıron ataı.

— Kesheden beri qaıda boldyq?

— Shahtyńa boldym.

— Aýrýhanadan nege qashyp kettiń?

— Bosatpasa qashpaǵanda qaıtemin.

— Ózim bosatyp alamyn degenim qaıda?

— Siz bosatyp alǵansha kombaındy komsomoldar ýchastkesi alyp qoıatyn boldy.

Sáýleniń shıyrshyq atyp turǵan ashýynyń arqaýy endi tarqatylyp ketti. Biraq ishki syryn syrtqa shyǵarǵan joq. Jany kúlip janap keldi de:

— Kıimdi qaıdan aldyń? — dedi.

— Kúndegi jumysqa kıetin kıimderim emes pe?

Sáýle syrtqy sur penjaktyń omyraýyn ashyp jiberip edi, arjaǵynan kók jibek kóılek kórine ketti.

— Mynaý da men biletin kıimder me?

Sheker ne derin bilmeı Sáýlege bir ret kóz tastap edi, ol kúlimsirep tur eken! Sony kórgen soń ishi jylyp sala berdi de:

— Ony Saırannan surańyz, — dep shyǵa jóneldi.

Sáýle munan endi bárin de uqty. Keshegi ińirdegi aq shapandy áıel qýǵan qara kıimdi «urynyń» Saıran ekenin de uqty.

— Endi burynǵydan da qattyraq kúlýge bolady, — dedi Sáýle, Temirge kúlimsireı qarap. — Júrińiz qaryndastaryńyzdyń jer astynda tankini qalaı júrgizgenin kórińiz.

Temir búgingi mıtıńide Sóılemek - ti. Sáýle onyń sol úshin kerek etken málimetterin berip, shahtanyń maıdan úshin etken erlik isterimen tanystyryp otyr edi, jer astynan bir jaısyz habar keldi de, aıtyp otyrǵan maqtandarynyń birin joq etti. Sol úshin ol áńgimesin aıaqtamastan úzip, Temirden keshirim surady da, shyǵa jóneldi.

Ol kelgen kezde shahtanyń batys jaq qanaty únsiz de qımylsyz edi. Kúni túni tynym tappastan dýyldap, soǵysy qyzý júrip jatqan maıdan alańyndaı kórinetin jalǵyz lavasynda kombaın synalatyn bolǵandyqtan bul qanatta búgin jan joq, túni qoıýlana túskendeı túnergen qara úńgirdiń ár jerinde melshıip turǵan bos eshelondar ǵana kezdesedi. Tek onyń, da tyrs etken dybysy joq,. Lavaǵa kóterilgen kezde ǵana aldyńǵy jaqtan álde kimderdiń daýystary estildi. Onyń ishinen Sáýleniń eń alǵash tanyǵany Perızattyń daýysy. Ol:

— Mıron Pavlovıch, siz qansha kóp jasasańyz da, oı jetkenniń bárine qoldyń jete bermeıtinin bilmeı kelipsiz. Mynaý, sóz joq - sonyń aıǵaǵy. Osy úshin ózińizdi de, Sáýleni de áýre - sarsańǵa az salǵan joqsyz, endi muny toqtatqanyńyz jón bolar, — dep edi, oǵan ilese:

— Perızat durys aıtady, tak, — dep Myrqaldyń tańdaıy taq etti.

Mıron Pavlovıchtiń jaýabyn estigisi keldi me qalaı, Sáýle shamyn sóndirdi de ózin ózi jasyryp tura qaldy.

— Iá, qyzym, men seni bir baıqaǵan emespin aý, — deý ǵana boldy Mıron qarttyń jaýaby.

— Sizdiń mendeı qyzdy baıqaıtyn shaǵyńyz shańnyń astynda qalǵan bolar, — dedi Perızat sylq-sylq kúlip.

— Qaıdaǵy shań?

— Shaldyqtyń shańy.

— Shaldyqtyń shańy qandaı ekenin aıtar edim, betim shydaıtyn emes.

— Aıtaryńyz shyndyq bolsa, betińiz nege shydamaıdy?

— Betimniń terisi názik, sondyqtan shydamaıdy. Onyń náziktigi sonsha, buryn muny qoldap kelgen sekildi ediń búgin nege qubyla qaldyń? degen sózdi saǵan aıtýǵa da shydamaı tur.

— Ǵafý etińiz, Myrzekeń ekeýmiz buǵan esh ýaqytta sengen emespiz.

— Tak Perızat durys aıtady, bizder buǵan eshýaqytta, nıkogda sengen emespiz.

— Solaı ma? — dedi Mıron Pavlovıch salmaqpen. Onda ǵafý etińizder, men bul kúnge deıin sizderden kórgenim jyltyraǵan bettiń terisi ǵana ekenin bilmeı kelippin, keshirińizder.

— Ondaı eki júzdi pendeńiz men emespin, tezinen qaıtyp alyńyz, aljasqan aqylsyz sózińizdi.

— Eshýaqytta, — dedi Mıron Pavlovıch, Myrqaldyń jańaǵy bir sózdi aıtqan daýsyna salyp. — Nıkogda.

Daýsynyń mazaq bolǵanyna qorlanǵandaı Myrqaldyń qany qaınap ketti.

— Men jumysshy bolmasam da jumysshy tabymen birge ósip, bite qaınaǵan adammyn, tak. Partıa bastap, jumysshylar qostaǵan jumystan óz ózimdi eshýaqytta aýlaq ustap kórgen emespin, tak. Sondyqtan da men sizderdiń bul isterińizge barynsha kómektesip keldim, ol úshin meni eki júzdi deýge haqyńyz joq, tak.

Osy kezde onyń tý syrtynan Sáýleniń daýsy sańq etti.

— Beker, Myrzeke, beker aıtasyz. Siz kómektesýshi emes, kómýshi bolǵansyz.

— Aı, qaraǵym Sáýle aı, — dep Myrqal qamyǵa qaldy, — men emes, muny endi ózderiń kómetin boldyńdar aý.

— Aıtqanyńyz aıǵa jetse de, bul aıtqanyńyz eshýaqytta keshilmeıdi, bosqa máz bolmańyz, — dedi de Sáýle kombaınǵa súıenip aýyr oıda turǵan Mıron Pavlovıchqa jaqyndady. — Qane, aıtyńyzshy, ne boldy?

— Ne bolǵanyn ózim de bile almaı turmyn.

— Janymyz bar, esimiz joq, meń - zeńbiz, — dep Perızat muńdassynyp edi, Sáýle oılana qalyp kózin sýyq tastady.

— Perızat, sen osy mınýtten bastap demalystasyń, muny ózimiz de birdeńe etermiz, sen alańsyz qaıta ber. Myrqal aǵa, siz de bossyz... Aıtpaqshy, stakattaǵy kómir taý bolyp ketipti, ony nege jóneltpegensizder.

— Toǵyz aıdyń josparyn segiz aıǵa jetkizbesten oryndasaq kómirimiz taý bolmaǵanda qaıtedi?

— Tası berse taý da taýsylmaı ma?

— Ózimizde barǵa syımasa, qosymsha berilmek bolǵan eshelondar kelmeı jatsa, búgingi tóbeshikterimiz erteń taýǵa aınalatyn, sonda qaıtemiz?

— Sol suraýdy tres basshylaryna berińiz. Tómenge túsińiz de, telefon soǵyp sebebin bilińiz. Eger berilmek bolǵan qosymsha eshelon búginnen qalsa stakattaǵy kómirdiń janyp ketetin qaýpi baryn eskertińiz... A, kishkene kidirińizshi, — dedi de Sáýle Myrqalǵa jaqyndap kelip aqyryn kúńk etti. — Manaǵy aıtylǵandar ázir me?

— Joq,

— Nege?

— Sol jaıynda, qaq orynbasaryń retinde ózińmen bir aqyldasaıyn dep edim.

— Aıtyńyz.

Myrqal aýzyn Sáýleniń qulaǵyna jaqyndata tústi.

— Mıron Pavlovıchqa syılyq ázirlemesten buryn kombaındy júrgizip alsaq syılyqty sonan keıin oılassaq qaıtedi?

— Aqyldaspaq bolǵandaǵy aıtaryńyz osy bolsa baryńyz, buıryqty oryndańyz, — dep Sáýle ıekti bir qaqty da, kombaınǵa qaraı júrip ketti.

— Tak, tak, — dedi Myrqal yńq etip. — Kettik, Perızat.

Onyń sońynan jónelgen Perızat Sáýlege tisin qaırap barady. «Asqaqtaı tur sen qyz. Búgin kombaınyńnyń kómeıine tyǵylǵan qara shegeni erteń qandy qazyq etip jolyna qaǵarmyn» dep ishinen qastyǵyn da saılap barady.

Bulardyń bir de birine rıza bolmaı, ózdi-ózi kúbirlesip Saıran men Sheker otyr.

— Eki ortada biz sorlamasaq ıgi edik, — dedi Saıran kúrsine sóılep. Onyń muny ne oımen aıtyp otyrǵanyn seze tura qaǵysqysy kelip:

— Nege? — dedi Sheker.

— Eger kombaın búgin júrmeı qalsa qaıttik?

— Neni qaıtetini bar?

— Toıdy osynyń bitýine belgilegen joq pa edik. Bul búgin júrmese qashan jasaımyz?

— Búgin júrmese erteń júrer, biz asyǵatyn ne bar?

— Sen qyzdyń esiń durys pa, eı? Egerde de bul Erteń túgili kelesi jylǵa deıin júrmese she?

— Ózińniń esiń durys pa, nege júrmeıdi.

— Mynalardyń ábigerlenýine qaraǵanda, bas ınjenerdiń aıtqany kele me dep qorqamyn. Ol ári bilimdi, ári tájirıbeli adam. Al, myna ekeýiniń biriniń bilimi, endi biriniń tájirıbesi tómen.

— Sáýegeıim aý, ne sandyraqtap otyrsyń, keshe ǵana emes pe edi, seniń onymen bir saǵattyń ishinde toǵyz tonna kómir bergeniń.

— Onda men toǵyz tonna kómirdi tek qulatqanmyn, tıeýshi tetigi búgin ǵana jalǵandy, múmkin kómirdi tıeı bilmeıtin kombaın bolar.

— Solaı ma edi? Sen meni keshe solaı aldap pa ediń?

— Solaı edi. Solaı aldaǵanym úshin betińdi bir bershi, — dep úzdige umtylyp edi, Sheker ony jaqtan tartyp jibergeli qolyn kóterdi de, kele jatqan Taımandy kórip toqtaı qaldy.

— Nemene, kombaın áli júrgen joq pa, balalar? — dedi ol bularǵa jeter jetpesten.

— Ázir júretin emes.

— Nege?

— Ony ana kisilerden surańyz.

— Júrgizetin sender nege bilmeısińder?

— Biz júrgizetin kombaın áli jasalmaǵan sekildi.

— Ne deıdi? — dep Taıman shoshyp ketti.

Osy kezde kombaın jaqtan Sáýleniń daýysy shyqty:

— Saıran, Sheker, beri kelińdershi, shaqyrylmastan kelgen mynaý kim?

— Men ǵoı, balam.

Sáýle umtylyp kelip ony bir qolymen qushaqtaı aldy:

— Keshirińiz jan ata, siz ekenińizdi qarańǵyda baıqamadym.

— Ol oqa emes aý, balam, men bir jaısyz habar estip keldim.

Sáýleniń shoshyna qaraǵan kózi qara túndi de tesip jibergendeı jarq etti.

— Jaısyz habar? Qaıdan? Maıdannan ba? — degen úreıli daýsy Taımanmen birge qara túndi de selk etkizdi. Árıne shahtanyń túni miz baqqan joq, biraq áıteýir Taımannyń júregine solaı sezildi.

— Shoshyma, balam, meniń aıtyp otyrǵanym myna kombaınnyń habary, munyń júrmeı qalý qaýpi bary ras pa?

— Dál búgingi kúnnen kútkenimiz bolmaýy múmkin.

— Nege? Ne úshin?

— Nege ekeni ázir belgisiz.

Taıman bar salmaǵymen sylq etti. Mundaı jumysqa qol ushyn berýge jany qumar onyń bul sapar qozǵalýǵa da shamasy keletin emes, kózi ózinen uzap kombaındy aınalyp bara jatqan Sáýleniń oıy astan-kesten. Eshteńeni sezer emes. Saıran men Sheker, Mıron Pavlovıch úsheýi áldeneni aýyr kóterip «áýp» desip jatyr, ony estıtin de emes, óz oıymen alysyp otyr.

— Apyr - aý, jańaǵy sóz Sáýleniń aýzynan shyǵatyn sóz emes edi ǵoı, bul qalaı? Shynymen aq, onyń úmitke aldanyp, eki jylǵy eńbeginiń zaıa ketkeni me? Joq, meniń Sáýletaıym aldanbaıdy. Ol, — bul zamannyń paıǵambary, sondyqtan ol meniń Nurlanymnyń aman keletinin bilip júr. Eger onyń aman keletinin bilmese meni kórgen saıyn «atataıym» der me edi?

Onyń. bul oıyn júgire basyp kelgen Bólekbas bólip jiberdi.

— Aqsaqal aý, siz demalysta emes pe edińiz, munda ne ǵyp júrsiz?

— Myna kombaınnyń júrgenin kóreıin dep kelip edim, bar bolǵyrdyń sileıip turǵany.

— Ne deısiz? — dep Bólekbas. ózinen ózi úreılenip ushyp turyp edi, Taıman ustaı aldy.

— Toqta, aýzyńa sóz turmaýshy edi, beker aıttym aý saǵan. Dabyra qylmaı qoıa tur.

— Oı, aqsaqal aı, áli bala ekensiz ǵoı. Men aıtpaıtyn sózdi aıtpaýǵa kelgende aldyma jan salmaımyn.

— O, onda adam ekensiń. Al, ózin osynsha entigip qaıdan keldiń?

— Álgi batyrymyzdyń bir suraýlaryna jaýap beremin dep keshigip qalǵanym.

— Batyry kim?

— Temir she?

— E, mundaǵy eldiń ózi batyrlyq jasap jatqanda, sen sonyń malaıy bolyp júr me ediń?

— Osy siz-aq janjal izdeı beredi ekensiz. Jalǵyz men be ekenmin, jurttyń bári, tipti sizdiń Abzalyńyz da sonyń aldynda báıek bolyp júr.

— Nemene, onyń ózi bir jola kelip pe?

— Joq, túneýgi bir habardan onyń jaýdyń jeti quzǵyndarymen jalǵyz aıqasyp sonyń tórteýin qulatqanyn oqyǵan edik qoı. Sol soǵysta ózi de azdap jaralanǵan eken, qazir jarasy jazylypty, keshikpeı qaıtatyn kórinedi.

Bólekbas sony aıta sala kombaın turǵan jaqqa qaraı kete berip edi, tómengi jaqtan Myrqaldyń daýsy shyqty:

— Áı, Bólekbas, áı, beri kelshi. Oıbaı aý Rýsak ekeýiń altyn ýaqytty ketirip qaıda júrsińder?

— Men osynda júrmin, Rýsaktyń qaıda júrgenin ózinen surańyz.

— Óziń burynǵydaı emes qutyryp barasyń ǵoı, eı?

— Buryn qandaı bolsam, áli de sondaımyn, aıtaryńyzdy aıtyńyz.

— Joq, «buryn qandaı bolsam áli de sondaımyn» degenin ótirik. Men bastyq kezde sen maımań qaǵýshy ediń qazir taırańdaıtyn bolyp barasyń. Ózine Sáýle eshteńe dedi me?

— Joq.

— Endeshe tyńdaı ber, — dedi de Myrqal qaltasynan bir japyraq kúıelengen qaǵazdy sýyryp aldy. — Birinshiden, qazir mıtıńi bolady, soǵan barlyq jumysshylardy jınaýymyz kerek, bul qaq shahtkomnyń bir múshesi seniń mindetiń, tak. Ekinshiden, Mıron qartqa beriletin syılyqty ázirleýimiz kerek, ol meniń mindetim, tak. Úshinshiden Saıran men Shekerge beriletin eki bólmeli úıdi búgin keshke deıin ázirleýimiz kerek, ol meniń mindetim eken, tak.

Bólekbas onyń qulaǵyna sybyrlap:

— Siz úı izdep te, syılyq ázirlep te áýre bolmańyz, — dep edi.

— Nege? — dep Myrqal eleńdeı qaldy.

— Aldymen kombaın is bolyp shyqsyn, kómirdi bere bastasyn, sonan soń bárin de ázirleısiz.

— Onda seniń jumysyn bolmasyn tak. Kombaın máńgi júrmeı qalsa da meıli, jaýap beretin biz emes, tak. Bizdiń mindet ózimizge berilgen buıryqty oryndaý. Sen jaýapty qyzmette bolyp kórmegendikten taktıkany bilmeısiń, tak. Saǵan jurtty habarla dedi me, habarlaýyń kerek. Maǵan úı izde dedi me, izdeýim kerek; syılyq ázirle dedi me, ázirleýim kerek, tak. Ózińe berilgen buıryqty buljytpaı kezinde oryndap qoısań, eshkimnen qysylmaı ken júresiń. Soǵys ýaqyty osyndaı tártipti bolýdy talap etedi. Bar, sózdi qoı da Sáýleniń buıryǵyn orynda.

Bólekbas bólinip kete berip edi, qarańǵy jerde otyrǵan Taıman ún qatty.

— Saıran men Shekerge neǵyp úı beretin boldyńdar?

— Ata-babasy atyn da estimegen tehnıkany meńgerip, buryn bir aıda beretin kómirdi endi bir saǵatta beretin bolsa, úıdi nege bermeıik.

— Shirkin ómir aı. Bir kezde sen ǵoı osy kombaındy jasalmastan jaırata jazdadyń, á?

— Siz de qaı qaıdaǵyny umytpaıdy ekensiz, — dedi de Myrqal aýzyn ákesiniń qulaǵyna jaqyndatty, sabyr etińiz, áke, osy kombaındy solardyń ózderi jaıratady.

— Jaǵyń qaryssyn, bar. Taǵy da sógis alarsyń, ne osy orynbasarlyqtyń ózine zar bolyp qalarsyń, bar Sáýleniń buıryǵyn orynda.

— Siz aq meni tabalap óltiretin boldyńyz aý, — dedi de Myrqal óz betimen ketti. Taıman aýyr oıda qalyp qoıdy.

Osy kezde ózi sharshasa da shattyǵy shalqyp.

— Taımansyń ba? Amansyń ba? Sen de kelip qalǵansyń ba? Sáýletaıymnyń tabysyna ákesi menen kem qýanbaısyń, seniń qýanǵanyńdy kórgen saıyn men bir jasaımyn, — dep daýryǵa sóılep Qazybek te kelip jetken1 edi, Taıman ony sýyq qarsy aldy.

— Óziń manadan beri kelmeı qaıda qańǵyryp júrdiń? — dep zirk etti.

— Úıge Temir kelip qalyp, onyń ústine búgin bir shaǵyn toı jasamaqshy edim, kempirime sonyń jabdyǵyn aıtamyn dep bógelip qalǵanym, saǵat beste bizdiń úıge kel.

«Temir», «toı» degen sıaqty sózder Taımannyń júregine tikendeı tıdi, sondyqtan ol Qazybekke burynǵydan da qattyraq yzǵar shashty.

— Nurlanymnyń bir aýyz habaryna zar bolyp meniń qan jutyp júrgenim mynaý, sen toı jasap masaıramaqsyń, á? — Dosynyń bul sózi Qazybektiń janyna batyp ketti, biraq aıtar sózin taýyp úlgirdi.

— Sabyr, Táıpegim, sabyr. Áli de bolsa qos qanatyń bar, táýbe qyl. Jalǵyz ulymnan aırylyp men de júrmin ǵoı? «Tuıaǵy bútin tulpar joq, qıaǵy bútin suńqar joq» degen emes pe? Sabyr oıla.

— Sen bilmeısiń, Qazybek, bilmeısiń. Men tek Nurlanymnan ǵana aırylǵanym joq. Sondyqtan seniń búgingi toıyńa bara almaspyn.

Shynynda, onyń janyn qınap otyrǵan syrdy Qazybektiń bilmeıtini ras edi.

— Táıpegim - aý, men ol toıdy myna kombaınymyz úshin jasasam ol seniń de jasaǵan toıyń emes pe?

— Sen toıdy kombaın úshin ǵana jasaısyń ba? — dep Taıman kenet jadyraı qaldy.

— Onyń olqy kórinetin nesi bar? Bul dúnıege jańa kelgen perzent sekildi emes pe? Ár perzenttiń óz shildehanasy bar emes pe?

— Eı, — dep Taıman múldem jadyrap ketti, — sen óziń qartaıǵan saıyn aqyldy bolyp barasyń, malades, — dep Qazybektiń arqasynan qatty qaǵyp ta jiberdi. Nelikten býlaı jadyraı qalǵanyn Qazybek sezgen joq, Taımannyń ózinen suramaqshy edi, Sáýleniń daýsy bólip jiberdi.

— Kóke, myna kele jatqandardy keri qaıyryńyz da Abzal aǵaıǵa telefon soǵyńyzshy, ózimizden habar bolmaı kelmesin.

Tómende lavany órlep kele jatqan bir top adamnyń ishinen Abzaldyń:

— Nege? — degen daýsy shyqty. Jaýapqa irkilgen joq.

— Mynanyń jer qylǵan jerin aı, — dep Sáýle kombaındy bir teýip jiberdi.

Qazybek qyzynyń bul sózine túsine almaı tiksine qarap ornynan tura bastap edi, oǵan súıene Taıman da túre keldi. Biraq ekeýiniń de nazary Sáýleden tez taıdy. Súlderin súıretip táltirektep kele jatqan Mıron Pavlovıchqa tura umtyldy. Kózildirigi bir jaq qulaǵyna ilinip salbyrap ketipti, ózi de sol synǵan kózildirikke uqsap ilinip qana keledi.

Qazybek pen Taıman onyń qaýsaǵan úmitine qanat bolǵysy kelgendeı ekeýi eki jaǵynan demeı qoıdy.

— Joq múmkin emes, múmkin emes, — dedi bar daýsymen aıǵaılap. — Aıtsańdarshy, bul ne?

Ol osy suraýdy ózine bergisi kelgendeı ózine ózi kúbirlep otyr edi, Abzal onyń qasyna kelip júresinen otyra ketti.

— Árbir jańa istiń ashylmaǵan jańa jasyryn syrlary bola beredi, Mıron Pavlovıch áli de oılanyńyzdar!...

Mıron Pavlovıchtiń kezbegen oıy qalǵan joq, biraq qansha kezse de bul qyrsyqtyń sebebin taba alar emes, sondyqtan onyń aıtary bolmaı ózinen-ózi tunshyǵyp otyr. Abzal sony sózdi de Sáýlege qarady:

— Tipti qozǵalar emes pe?

— Qozǵalar emes.

— Joq, bir ret qozǵaldy, — dedi Saıran ımene sóılep, bir qozǵaldy da shar etti, shar etti de kenet toqtady, sonan qaıtyp miz baqqan joq.

— Shar etti, deısiń be? — dedi Sáýle onyń betine úńile qarap.

— Iá, solaı deımin.

Sáýle Mıron Pavlovıchqa qarady.

— Onda motorynda shaınasqan birdeńe boldy toı... Joq ol múmkin emes eken.

— Nege múmkin emes? — dedi Abzal ekeýine kezek qarap.

— Motoryn asha biletin bireý qastyq nıetpen ádeıi salmasa, onymen shaınalatyn nárseniń ózdiginen túsýi múmkin emes.

— Degenmen sharyldap baryp kenet toqtaýy kúdikti eken, motoryn ashyp qarańyzshy.

Sáýle Abzaldyń bul sózine beriler jaýapty sonan kútkendeı Mıron Pavlovıchqa qarap edi, ol oılana túregeldi.

— Qastandyqtyń órti búkil Otanymyzdy sharpyp jatqanda ony óz ishimizden izdeýdiń ózi, árıne, masqara. Masqara bolsa da amal joq, júr, qyzym.

Olar kombaınnyń arǵy basyna qaraı ketti de, kelgen qonaqtar tar lavanyń qabyrǵasyna súıene tizbektelgen kúıi sol oryndarynda turyp qaldy. Olardyń ishindegi eń boıshańy Temir edi. Eki búktelip tura berýge basqalardan buryn sonyń beli shydamaǵan sekildi. Ol bir tizesin búgip otyra bere ún qatty.

— Abzal aǵa, mine áńgimege ýaqyt tabyldy. Meniń kútkenim ózimniń jol jónekeı bergen suraýymnyń jaýaby.

Abzal onyń jol jónekeı bergen suraýyn esine túsirip aldy da sóıleı jóneldi.

Soǵys alǵash bastalǵan kezde bul shahtanyń táýliginde kóretin. kómiri bir jarym myń tonna edi, qazir táýliginde úsh myń tonna kómir beredi. Esepke salyp qarasaq úsh myń tonna kómir, bir jarym myń tonna bolat, shoıyn degen sóz ıaǵnı segiz tank, ne bolmasa myń eki júz zeńbirek ıakı tórt myń mınomet ıakı alty myń avtomat degen sóz. Al osynsha mol quraldy jasaýǵa jetetin kómirdi sizderdiń, — dep Abzal ákesimen Qazybekke narády, — kombaındaryńyz bir jetinin ishinde beretin bolady eken. Sondyqtan bul tek Mıron Pavlovıch pen Sáýleniń ǵana emes, búkil Otanymyzdyń maqtany.

Osy kezde qolynda bir jýan shegesi bar Sáýle jetip keldi.

— Abzal aǵa, myna sumdyqty qarańyz, motoryn asha biletin bireý kombaınnyń kómeıine mynany tyǵyp jiberipti.

— Beker bolar, — dedi Abzal shegeni qolyna alyp.

— Ony qazir kóremiz, — dedi de Mıron Pavlovıch bar shattyǵymen aıǵaı saldy. — Saıran! Berińder tókti!

— Sal, Saıranym, qımyldy, — dep Qazybek te ún qosyp edi.

— O jasaǵan bere kór, berer bolsań jazdaı ber, jazdaı berseń jazbaı ber. Kúzdeı ber, kúzdeı berseń úzbeı ber. Qystaı ber, qystaı berseń qyspaı ber, — dep Taıman shubyrta jóneldi.

Osy kezde kombaın óziniń aıdyndy alyp únine basyp qara altynnyń, qaısar qabyrǵasyn qaýsata jónelip edi, jurt kóz salǵansha bolǵan joq, jelekteı jelpildep turǵan temir naýa arnasy tasqyndaǵan darıaǵa uqsap ketti. Kóńilderi sol darıadaı tasqyndaǵan jurt uran salyp, birin-biri qushaqtaı bastaǵan kezde Temir bir tilegin aıtyp saldy.

— Tym bolmasa betińniń kúıesinen bir súıeıinshi.

Oblystyq teatrdyń keń zaly búgin tym sáýlettenip ketipti. Keń zaldy kernegen halyq búgin kemtigi tolyp, kemeline kelgendeı shattyǵy kúndeı shalqyp otyr. Sol toptyń samsaǵan sansyz kózderi prezıdıýmdegilerdiń oń jaǵyn ala turǵan Temir men Sáýlede. Zaldaǵylar sol ekeýine súısine qaraıdy, maqtanysh sezimmen qaraıdy. Qaısybir suǵanaq kózder ár turǵydan qumarlana qaraıdy. İshinen:

— Meniń Perızatym osy Sáýledeı nege bolmady eken? — dep Bólekbas otyr.

— Meniń Bólekbasym osy Temirdeı nege bolmady eken? — dep Perızattyń júregi de oıran-asyr.

Jalǵyz sol ekeýi ǵana emes, Temir men Sáýledeı bolýdy árkim aq arman etip otyr.

— Ul ósirseń Temirdeı, qyz ósirseń Sáýledeı. bolsyn, — dep aqsaqaldy atalar da, aq shashty analar otyr.

— Dúnıede birine-biri teń qosylǵan osy ekeýi aq bolar, — desip uzyn qulaqqa ergish keıbir elpekbaılar da otyr.

Ekeýin jurtqa qyzǵylyqty kórsete túseıin degendeı altyn nuryn ekeýiniń betine kezek seýip qaq ortalarynda qyzyl tý tur. Ol shyn dostyqtyń bıik shyńyna megzep turǵandaı keıde joǵary serpilip qulpyra túsedi.

Tý áli Temirdiń qolynda. Orlov oǵan sóz bergen kezde zaldaǵy jurt ony qoshemettep qarsy aldy.

Joǵaryda eki qarlyǵash sharq ura jarysyp, zymyrap júr. Ol ekeýi de qyzyl týdyń saıasynda turǵan batyr jigit pen sulý qyzdy kórýge qumar ma, joq álde alystan ákelgen qýanyshty habary bar ma, taǵat tappaı sharq urýda. Olardy jurt baıqar emes, tek keıde Sáýleniń, keıde sóılep turǵan Temirdiń ǵana kózi túsip ketedi.

Temirdiń sózi ata-babalardyń armanynan bastalǵan edi, ony jurttyń kúlkisimen bir túıip tastady. Otany úshin maıdanda qandaı sharyqtasa, búgin Sáýle úshin sondaı sharyqtap tur. Úni de bólek sózi de kesek.

— Sáýle sıaqty aq tuıǵyndaı ǵana qyzdary tý ustaran mundaı batyr zamanǵa babalarymyzdyń qıaly da jetken joq. Ótkendegi babalarymyzdyń ǵana emes, búgingi ákelerdiń qıaly jetti me eken? Atap aıtqanda Sáýlesiniń osyndaı bolatynyna Qazekeńniń qıaly jetti me eken? Loq. Men ony ózimnen bilemin, óıtkeni ózime armanshyl kórinetin qıalym dál buǵan jetken emes. Sondyqtan áıel joldastar sizderge, ásirese Sáýleniń armıasy bola bilgen jumysshy áıelder sizderge bas ıemin.

Zaldyń ishi dýyldap ketti. Qaısy bir tustan «jasasyn bizdiń áıelder» degen daýystar da dý kóterildi. Sol daýyl lapyldap baryp basylǵan kezde Sáýle mańdaı shashyn keri qaıyrǵan bolyp, minbede turǵan Temirge kózin bir tastady da:

— Armannyń asylyn adamynyń asylyna aıtqyzý kerek eken aý, — dedi ishinen. Temir sózin «arman» deýmen bastaǵan edi, «arman» deýmen aıaqtaýǵa aınaldy. Óziniń keshegi asyl armandarynyń qaısy biriniń bul kúnde kúlki kórinetinin aıtyp jurtty dý kúldirdi de:

— Týdy qabyldaýshy komandır joldas, meniń qasyma kelińiz... Jaý ajalyn tezdetip jeńis kúnimizdi jaqyndatýǵa septigin tıgizetin eńbegińiz úshin aıtar maıdanshylardyń alǵysyn qabyl alyńyz da, siz de kelińiz, Mıron Pavlovıch.

Sáýle men Mıron Pavlovıch prezıdıýmda qatar tur edi, qatar túregeldi. Ekeýi qatar júrip kelip, týdy aspandata kóterip tańdaǵan Temirdiń aldyna tura qaldy. Temir týdyń sabynan Mıron Pavlovıchqa da ustatty da, ekeýi ony Sáýlege usyndy.

— Týyń ózińniń, ózin elińniń maqtany bolǵaısyń!

Sáýle tájim etip týdy bir súıdi de, shattyǵy shalqı túregeldi.

— Joldastar!

Jurt tyna qalyp, samsaǵan sansyz kózder minbede sóılep turǵan Sáýlege qadalǵan edi, sol súısine qadalǵan kózderdiń janary janyna jalyn qosqandaı ol tym sulýlanyp ketti.

Qobaljyp otyrǵan tek Qazybek qana.

«Meniń balam qaıter eken? Tym bolmasa jurttyń qolyn bir soqtyra alsa jarar edi aý. Áı, qaıdam úlken ákesi Jaras ómirinde on kisiniń basy qosylǵan topty kórgen joq. Men bolsam mundaı toptyń aldynda bes aýyz sózdiń basyn qosqan emespin, qaıteıin, balapanym, ózińdi ózińe tapsyrǵannan basqa amalym joq qoı meniń. Taıman sıaqtylardyń atyn ataımyn dep sózińnen jańylyp qalma», — dedi ishinen.

Ol sony oılap úlgirgenshe bolǵan joq, Sáýleniń sańqyldaǵan daýsyn zaldaǵylardyń jalyndaı lap etip dý soǵylǵan qoldarynyń dúrili basyp ketti. Ár tustan árkimderdiń qoshemettegen aıǵaıy da shyǵyp jatyr.

«Qap, sóıletpeı hoıdy aý mynalar, jańylyp qalar ma eken?» — dedi Qazybek ishteı qynjylyp. Ol jańa ǵana qyzyna osyndaı qoshemet tilep otyr edi, endi ony umytyp ketti. Biraq onyń Sáýlesi jańylar emes, qaıta jalyn atyp jandana tústi.

«Qap búgingi toıdyń tapshy bolyp qalǵanyn aı, á! Ómirinde eki shildehanadan basqa toı jasap kórmegen basym eki toıdy qabattastyryp nem bar edi. Onyń ne toı ekenin ózimniń kempirime de ashyq aıtqanym joq, osym azyraq dańǵoılyqtaý boldy aý, á?»

Ol osyndaı oıda otyryp saltanatty jınalystyń qalaı aıaqtalǵanyn da ańǵarǵan joq. Biraq, májilis zalynan shattanyp shyqty. Sol shattyǵyn kóshege de syıǵyza almaǵan kúıi úıine de jetti. Aýlanyń ishin jaınatyp jibergen toı jabdyǵyn kórgennen keıin shattyǵy onan saıyn shalqı tústi. Biraq bir búıirinde búktetilip jańaǵy ókinishi de jatyr.

Al onyń shaqyrǵan toıshylary bul toıdy ár saqqa júgirtti. Bireýler bul toıdy qyzynyn tý alyp, dosynyń jahanda joq jańa tehnıkany jasaǵany úshin dese, endi bireýler Sáýle men Temirdiń qol ustatar toıy desti.

Sáýleniń keshegi bir emeýirinen úmittenip Saıran óziniń qurby qurdastaryn da shaqyrǵan edi, sondyqtan bul toıdy Saıran men Shekerdiń qol.ustatar toıy desip júrgender de joq emes. Saırannyń ózi de sol úmitte bolatyn, biraq onyń bul úmiti eńkeıgen kúnmen birge eńkeıe bastady.

Jańaǵy bir kezde Sheker magazınge barǵan edi, sol saparynda ol Myrqal áıelimen ekeýi Sáýlege laıyq syılyqtar alyp júrgenin kóripti, kórip qana qoımapty, Myrqaldyń bireýlerge sol alǵan syılyǵyn kórsetip maqtanǵanyn da estipti. Sheker sony aıta kelip edi, Saıran basqa urǵan balyqtaı meń-zeń bolyp sileıip qaldy.

— Ym... Sen ekeýmiz qashpaǵan qashardyń ýyzyna mas bolyp, tulypqa móńirep júr ekenbiz ǵoı. Elge mazaq boldyq aý, endi qaıttik? Sen eshkimdi shaqyrǵan ba ediń?

— Joq.

— Onda menen sen aqyldy ekensiń.

— Árıne, — dep Sheker ony bir qaǵytty da, qapalanba, — dedi qasyna otyra bere basynan sıpap. — Sáýle tátem stahanovshylar úıinen eki bólmeli úı beretin boldy. Shaqyrǵan dostaryńa«erteń úı alǵan soń eki toıdy bir aq jasaıtyn boldym» dersiń. Júr myna oryndyqtardy aýlaǵa jetkizeıik.

— Nemene, men osy úıdiń malaıy ma edim, barmaımyn, — dep Saıran teris aınalyp edi, Sheker ony ózine buryp aldy.

— Bul úıdiń malaıy bolmasań da, meniń malaıymsyń sózdi qoı da júr.

Bulardyń sózin Qazybek pen Baıan báıbishe bólip jiberdi.

— Óziń qartaısań da jasyryn syrlaryń qartaımaıdy eken. Al, qulaǵym sende, aıta ber, — dep Qazybek qabyrǵada turǵan dombyrasyn ustaı aldy. Ony kórip Baıan báıbishe de, Sheker de qýanyp ketti. Óziniń ne istep turǵanyn Qazybek bilmegen eken, Sheker Baıan báıbishege kórdiń be degendeı:

— Apa! — dep qalyp edi, Qazybek shoshynǵandaı selk etti de, dombyradan qolyn tartyp aldy.

Burnaǵy jyly Dýlat jaıynda sýyq habar kelgen kúni Qazybek bul dombyranyń bir shegin úzip: «Dýlatymnyń únimen birge estiler seniń úniń, onan beri menimen birge sen de tunshyǵarsyń» dep ishteı ant etip osy qabyrǵaǵa óz qolymen qystyrǵan edi. Sonan beri bul dombyra qolǵa alynǵan emes-ti. Anda-sanda jel qaǵyp jalǵyz ishegin yzyńdatqany bolmasa, únsiz - kúısiz turatyn. Ákesiniń kúıin tirliginde ańsaýdyń aýyr ekenin aıtyp, Sáýle de talaı jalynǵan-dy, sonyń birde birine qaıyspaǵan qarttyń ańsary búgin aýyp júr. Onyń sebebin ózi de bilmeıdi, endi soza qalsa qoly dombyranyń ishegine jabysyp qalatyndaı eki qolyn artyna .ustap keıin shegine berip syrtqa qarap edi, kózi aýlaǵa kirip kele jatqan qonaqtarǵa tústi de, aýyr oıdan tez serpildi.

— Balalar, qonaqtardy qarsy alyńdar. Sáýle qaıda?

Qonaqtar leg - legimen kele jatyr. Aldyńǵy topty bastap kele jatqan Mıron Pavlovıch pen Taıman, solardy kúlkige qaryq qylyp Kúlsin ájeı keledi. Keıingi toptyń ishinde Rýsak pen Myrqal da kele jatyr. Olardyń izin basa bir qolymen Kúltaıdy, ekinshi qolymen Dámendi qoltyqtap dala aýyz Kákıma da keledi. Solardyń jelkesinen bir ıiskegisi kelgendeı murnyn anda-sanda bir shúıirip Oljaı da keledi. Qysqasy búgingi toıǵa biletinderden kelmegen tek Bólekbas pen Perızat qana.

Kelgenderdiń bári qutty bolsyndy Sáýlege aıtyp, aýlanyń ishine qaraı ótip jatyr. Olardyń ákelgen syılyqtaryn qabyldap, ózderine jón siltep turǵan Saıran men Shekerge qutty bolsyn aıtqan bireýi joq, tipti Kúltaı men Dámen de bulardy eleıtin emes, basqalardy ótkizip jiberip ózderi keıin qaldy da, jeke qalǵan Sáýlege aıtar qupıa sózderin aıtyp saldy.

— Toıyń qutty bolsyn, biraq qasiretti kúnderdiń kóbi ketip, azy qalǵanda sabyrsyzdyq etkeniń qalaı? — dep Dámen sóz bastap edi:

— Búgin Donbass jaýdan túgel azat etilipti, Nurlannyń anyq habary endi keletin edi ǵoı, — dep Kúltaı ony qostaı ketti.

— Sender tús kórip tursyńdar ma? — dedi Sáýle ekeýine kúle qarap. - Joq álde meni tanymaı basqa bireýmen shatastyryp tursyńdar ma?

— Bul toı Temir ekeýińniń toılaryń bolsa seni tanymaı turǵanymyz ras.

— Onda aıtyp turǵandaryń ertegi eken, tórletińder.

Bular ishke bettep edi, qarsy aldarynan Myrqal shyǵa keldi.

— Tak, tak bastyq joldas, Sáýle qaryndas, tak. Toıyndy bireý emes ekeý ekenin osynda kelgen soń estidim, ol ras pa?

— Ras.

— Onda ekeýi de qutty bolsyn. Orlov joldastyń saǵan aıtar, bárimizge ortaq bir qýanyshy bar sekildi, sonymen toıyn toıǵa ýlasa bersin, telefonǵa bar.

Sáýle asyǵys jónelip edi, basqalar da onyń sońynan jóneldi.

— Estidiń de, bizge qutty bolsyn aıtqan bireýi joq, — dedi Saıran, — soǵan qaraǵanda bul toıdan bizge úmit joq.

— Basym qatyp ketti, erteńge deıin sabyr etshi, — dep Sheker basyn ustap qaıta otyra bastap edi, Saıran yrshyp tústi.

— Oı, erteńiń bar bolsyn seniń. Seniń aq Erteńin taýsylmaıdy eken osy.

Sheker onyń jylamsyraǵan túrine qarap, myrs etti de:

— Sózdi qoı da júr, — dedi qoltyǵynan demep.

— Qaıda?

— Shaqyrylmaı keletin qańǵybas qý aıaqtar kele qalsa oryn jetpeýi múmkin, Mıron ataıdyń úıinen on shaqty oryndyq ákeleıik.

— Sen bıkesh meniń qytyǵyma tıe berme, bildiń be? Men burynǵy Saıran emespin, eregistirseń toıdy búgin qalaı da jasaımyn. Búgingi tabysymnyń ózi bir toıǵa jetedi.

— Ondaı kedeı toıǵa kónetin kim? Sheker me? Joq. Keletin kim? Biz be? Joq! — degen Abzaldyń daýsy shyǵyp edi, Sheker úıge qaraı ata jóneldi. Saıran endi ǵana ańǵardy. Abzal men Temir aýlanyń syrtynda jelke tusyna kelip qalǵan eken. Kóre sala olar aýlaǵa kirip, úıdiń esigine jetkenshe Sheker Qazybek pen Baıandy qoltyqtap qaıta shyqty.

Temir basqyshtan teńsele túsip kele jatqan Baıannyń aldyna kelip tura qaldy da:

— Armysyz sheshe, — dedi basyn ıip.

— Shesheńmen birge besigińdi talaı terbetip, mańdaıyńdy talaı súıgen edim, ákelshi solaı mańdaıyńdy.

Temir oǵan mańdaıynan súıgizdi de, ózi onyń eki betinen kezek súıip, jasqa býlyǵyp qaldy.

— Qazeke, toı toıǵa ulassyn degennen basqa sóz taba alatyn emespin, — dep Abzal qolyn usynyp edi, Qazybek onyń qolyn almastan ózin qushaqtaı aldy.

— Senderdiń aýyzdaryn dýaly ǵoı, sol aıtqandaryń da jetip jatyr, kel mynalardan qalyspaıyq, — dedi betinen súıip.

Sáýle úıden osy kezde shyǵa kelgen edi.

— Al meni kim súıedi? — dedi ol oınaqy minez kórsetip.

— Netken súıkimdi sóz, súıkimdi bola tura netken zildi, sonda da seni súıetin men barmyn deıinshi, — dep Temir jaqyndaı túsip edi, Sáýle oǵan bir jaq betin tósep súıgizdi de, ekinshi betin Abzalǵa tósedi.

— Abzal aǵa, myna betim sizge, Temir aǵadan qalmańyz.

Sáýleniń bul qylyǵyna Abzal túsingen joq, túsinbese de súısinip súıip aıdy.

— Sáýleshim, tereń syrly baýyrym meniń, — dedi jalǵyz qolymen qushaqtap. — Men seniń kim ekenińdi bilmeıdi ekenmin ǵoı.

— Abzal aǵa, — dedi Sáýle ańyra qarap, myna sózińizge men túsinbedim. Kim ekenimdi bilmeseńiz, betimnen nege súıdińiz?

— Buryn bilmeýshi edim, ákemnen bárin de estidim.

— Ol kisi meniń Temir aǵanyń qaryndasy ekenimdi de aıtqan bolar. Sony esińizge saqtańyz da, telefonǵa baryńyzshy, sizdi Orlov joldas qatty izdep jatyr.

— Orlov! Jańa ǵana sonan shyqqan edik, ne bolyp qaldy eken?

Abzal asyǵa basyp úıge ketti de, basqalar aýlanyń tórindegi topqa baryp qosyldy. Ondaǵylar toıdyń ózinen buryn saýyǵyn bastapty. Án — «Kút meni», aıtýshy — Dámen. Temir óziniń shaǵyn daýsymen qosyla bastap edi, Saıran keldi de bólip jiberdi.

— Temir aǵa, sizdi Abzal aǵa shaqyrady.

Ol kelgen kezde Abzal jalǵyz qolymen súıenip tereze aldynda teris qarap tur eken, betin burmastan:

— Esikti japshy, — degen daýsy óksip shyqty.

Temir onyń daýsynda óksý baryn sezip shoshyp ketti.

Ne aıtaryn bilmeı umtylyp baryp ıyǵynan ustap edi, Abzal ony jalǵyz qolymen qushaqtap bir qysty da, kóziniń jasyn tógip jiberdi. Áldene aıtqysy keldi, jasqa býlyǵyp aıta almaı qınaldy. Bar kúshi qaltasynan oramal alýǵa jetti, sol oramalyn ózin-ózi tunshyqtyryp kóz jasyna tosqaýyl etkisi kelgendeı oramalyn betine jaýyp jiberdi de, teris aınalyp ketti. Temir ań-tań.

— Abzal aǵa, bul ne? Aıtyńyzshy? Ne boldy?

Abzal ózine ózi kele bastaǵan edi:

— Meńiń baýyrym Nurlanǵa Sovet Odaǵynyń Batyry ataǵy berilipti, — dedi de, onan ári sóıleı almaı qaıtadan egilip ketti.

Temir ańyryp qaldy:

— Mine, ǵajap! Anyq, pa?

— Obkom sekretary ótirik aıtpaıdy.

— Onda obkomnyń bir sekretary qýantsa, ekinshi bir sekretarynyń jylaǵany qalaı? Keshirińiz, qýanyshqa da jylaıtynnyń birimin ózim, qutty bolsyn, — dep Abzaldy bir qushaqtaı salyp esikke qaraı jalt burylyp edi, Abzal ony ustaı aldy.

— Qaıda barasyń?

— Sáýleden súıinshi suraımyn.

— Bárimizdiń súıinshimiz seniki, tek myna toı aıaqtalǵansha sabyr et.

Abzal sony aıtty da qaırattanyp aldy. Sol qaıratyna shydamaǵandaı kóziniń jasy da keýip ketti. Ol Temirdiń:

— Nege? — degen suraýyna jaýap bergisi kelmeı:

— Bul qýanyshtyń Sáýleni jylatýy múmkin aý, — dedi ózine kúbirlep.

— Nege? — degen suraýdy Temir taǵy berdi, biraq Abzaldyń sózi onan saıyn jumbaqtala tústi.

— Nege ekenin kezinde kórersiń, júr kettik.

Bul kezde Sáýle óz oıymen alysýda. Ony aýyr oıǵa salyp qoıǵan sheshesiniń bir jasyryn habary. Ol Sáýleni ońashalap «Saqtan, balam. Ashyp aıtpaıdy, aıtpasa da sezip júrmin — ákeń búgin osy toıdyń ústinde ózinin, Saıdaqqa bergen antyn aıtyp Temir ekeýińnen bir tilek tileıtin sekildi» — degen-di. Sáýle bul sózden qatty seskense de, syr sezdirgisi kelmeı sheshesin qushaqtaı alyp «Apataıym, kókeme jala jaýyp turǵan, apataıym, Meniń kókem eskiliktiń ondaı shyrmaýyn áldeqashan úzgen adam. Ol bul sózdi seniń qanshalyqty jańarǵanyńdy kórý úshin aıtqan ǵoı», — dep aldap jibere sala Mıron Pavlovıchti ońasha shyǵaryp aldy.

— Bul toıdy siz basqaryńyz, sonda siz kókeme sóz bermeńiz. Ózi suramasa Temirge de sóz bermeńiz maqul ma? — dedi.

— Maqul.

Abzal men Temir osy kezde oralǵan edi, Sáýle ózine Abzaldyń ne úshin qadala qarap turǵanyn sezgen joq. Qansha qaırattansa da Sáýleni kórgennen keıin qaıta egilip bara jatqanyn Abzaldyń ózi de sezgen joq. Ún qatýǵa shamasy joq, tek «Sáýleshim, Nurlanym» dep diril qaqqan júregi eljirep barady.

— Qane, qurmetti qonaqtar, keıbir jeńgeılerge jumbaq kóringen toıymyzdy bastaıyq, — dep Sáýle jurtty stol basyna shaqyryp edi.

— Jeńgeıleriń ǵana emes, keıbir aǵalaryńa da solaı, — dedi Myrqal myrs-myrs kúlip. Biraq Sáýleniń:

— Men ondaı aǵaılardy da Jeńgeıler deı beremin, — degen sózine áıelder dý kúlip edi, Myrqaldyń kúlkisi óshe qaldy.

Toıshylar tyrnadaı tizbektelip kelip stol basyna jaǵalaı otyra bastady. Stol ústinde turǵan aqtamaq, kók moıyndar da syldyr qaǵyp qulaqqa jaıly ánine basty. Tabaq-tabaq qýyrdaq pen samsalar býy burqyraǵan kúıi dastarhannyń qaq ortasynan oryn ala bastady.

Mıron Pavlovıch qýyrdaqpen qatar qoıylǵan samsaǵa túsine almaı, úńile qarap az otyrdy da:

— Qyzym, búgingi besbarmaq ózgerip ketken be? — dedi.

— Besbarmaqtyń keshirek keletin ádeti, Mıron Pavlovıch.

— Onda bul toıdy oryssha bastap, qazaqsha bitti deıik, — dedi Mıron Pavlovıch uzynshalaý bokalyn qolyna ustaı túregeldi. — Al qurmetti dostar, bul úıdiń qarıasy bolǵandyqtan men ózimdi ózim osy toıdyń eń joǵarǵy qolbasshysy sanap, sizderge ártúrli buıryqtar beremin. Sony buljytpaı oryndaısyńdar, aldymen osyǵan kelisip alaıyq.

— Kelistik, kelistik! — desken jurttyń daýsy dý kóterildi.

— Endeshe, birinshi tosty eshqandaı zulymdyqtyń bombasy qaıaý túsire almaıtyn dostyǵymyz úshin, sol dostyǵymyzdyń jeńimpaz týy úshin kóterińizder! Ekinshiden, bizdiń bolashaq jeńisterimizdiń týy bolatyn kombaın úshin kóterińizder. Esterińizde bolsyn, Sáýle ekeýmiz úshin munan basqa tost kótermeısizder. Sebebi «bizdiń mashınamyzda birinsiz biriniń kúni joq, eki motor bar. Biz ekeýmizdiń de júregimiz sol bir mashınanyń eki motory sıaqty. Sondyqtan bul tost kombaın úshin kóterilse bizder úshin, Sáýlemen men úshin kóterilgeni. Sony eskerińizder de muny túbine deıin qaǵyńyzdar.

— Men uqpaı qaldym, — dedi Saıran qasynda otyrǵan Shekerge kúńk etip, — kim úshin dedi?

— Óńeshińdi bitemeseń qulaǵyń jaqsy estıdi, — dep Sheker kúńk etti.

Mıron Pavlovıch sózdi otyrǵandardyń biriniń jasyna, endi biriniń ultyna, taǵy bireýlerdiń dárejesine, jynysyna qaraı berip óz turǵylastarynan alystatyp áketip edi, Qazybektiń shydamy jetpedi.

— Mıron Pavlovıch, endigi tosty men aıtaıynshy, — dedi Qazybek ornynan kóterilip, — óıtkeni bul toı eki qýanyshqa birdeı arnalǵan edi.

— Men jańaǵy tosty siz ekeýmizdiń atymyzdan kótergenmin, sondyqtan endigi kezek, — deı bergen kezde:

— Sen túgili mende otyrmyn ǵoı, aýzyń qyshyp bara jatsa mynany asyp jiber, — dep Taıman bir samsany aldy da Qazybektiń aýzyna tyǵyp jiberdi.

Sáýle ishinen Taımanǵa bir alǵys aıtty da sóıleı túregeldi.

— Joldas tamada, bir spravke berýge bola ma, ruqsat etesiz be?

— Ruqsat.

— Onda ydystaryńyz orta bolmasyn, Saıran, shúpildete quı. Qurmetti dostar, kókemniń aıtqany ras, bul toı eki qýanyshqa birdeı arnalǵan bolatyn. Men eń aldymen sol eki toıdyń basty aıypkeri Mıron Pavlovıch úshin...

— Qyzym, eger tártipti buzatyn bolsań men sózdi Abzalǵa beremin, — dep Mıron Pavlovıch onyń sózin bólip jiberdi.

— Baǵyndym, baǵyndym, — dedi Sáýle kúle sóılep.

Qurmetti qonaqtar, Mıron Pavlovıchtiń bizge taýdaı dańq ápergen eńbekteri úshin mıllıon qabat tost kótersek te kóp bolmas edi, ózi qatal buıryq berip, tyıym salyp tastady. Sondyqtan endigi tosty sol kisiniń uıasynda ósip erjetken Saıran men Sheker úshin, solardyń baqytty, tatý-tátti semá bolýlary úshin kóterińizder!

— Onda tegis túregelýlerińizdi suraımyn, suramaımyn buıyramyn! — dedi Mıron Pavlovıch shattana túregelip edi, jurttyń bári de jappaı túregeldi. Tipti Taıman sıaqty kúptiler endi múldem jadyrap ketti.

— Kórpeleriń ulǵaıyp, kósegelerin kógersin, qaraqtarym. Ata-ananyń joralǵysy, azamat bolǵannyń belgisi, men sekildi úbirli-shúbirli bolyńdar, kelinder, qaraqtarym, — dep ol staqanyn qattyraq soǵyp jiberdi de, basqalardy kútpesten qaǵyp saldy.

— Aý, sen tipti baılaýdan bosaǵan qustaı zytyp barasyń ǵoı, — dep Qazybek qaljyń tastap edi, Taıman keýdesin keńitip alǵysy kelgendeı demin tereńnen tartyp aldy da:

— Sen bilmeısiń, Qazybek, sen ózińdi de, meni de baılap júrgen jansyń, — dedi.

— Ne deıdi?

Qazybek onyń bul sózine mán bergen joq, ózine ákelgen Saıran men Shekerdiń mańdaıynan súıdi de:

— Taıman atalaryńnyń jańaǵy tilegi meniń de tilegim, — dedi.

— Kel, qaryndas, — dedi Temir Shekermen rúmke súıistirip, — Sáýledeı bol, meniń berer batam sol.

— Temir aǵańdaı elińniń maqtany bol. Meniń batam sol, — dedi Sáýle Saıranǵa.

Araq pen sharapty kezek jutsa da yqylyǵyn basa almaı Myrqal otyr. Ol sol yqylyǵyn basa almaǵan kúıi Sáýlege ún qatty:

— Sáýle, Sáýlesh... qatelessem ǵafý etińiz. Bizder búgin bul úıden munan da úlken toıdy, óz toıyńdy kútip kelgen edik, ol qashan bolady? Solaı ma, Temirjan?

— Myrqal aǵa, az sabyr etińiz. Keshikpeı osy úıde aspandaǵy aı men kúnniń de toıy bolady, syıyńyzdy ázirleı berińiz.

Temirdiń mezep turǵany Sáýle men Nurlannyń toıy ekenin Abzaldan basqalar túsingen joq, sol túsinbegenderdiń biri Sáýle, sondyqtan ol kúıine túregeldi.

— Myrqal aǵa, ańdamadyńyz ba, joq álde ańdyǵan jerińiz osy ma edi? Qalaısha aıttyńyz bul sózdi? Egerde bul toıdy meniń toıym dep kelseńizder adasyp kelgensizder. Óıtkeni, meniń toıym áldeqashan jasalǵan, qyzyǵy áldeqashan tarqaǵan, — dedi de ákesimen Temirge kóz tastady. — Kóke, qadirli Temir aǵa, sezip turmyn oılaryńyzdy. Men qansha baqytty bolsam da jaraly janmyn. Ol — jan jarasy. Jan jarasy jazylar emes, ony emdegim de kelmeıdi. Osyǵan, jan aǵa, siz, jan áke, siz jan baýyrlar, barshańyz da túsinińizder."Taǵdyrdyń meni jaralaǵany az emes, tym bolmasa siz aıańyz, Temir aǵa.

Sáýle jasqa býlyǵyp sózin jóndi aıaqtaı almaı otyra ketip edi, eki kózinen jas parlata Taıman túregeldi.

— Eı, qarǵys atqan Myrqal, qudaıdan tilep alǵan tuńǵyshym bolsań da, Sáýlemniń basqan izinen sadaǵa ket, joǵal kózimnen, joǵal!

— Sabyr, áke, sabyr, — dedi Abzal ákesiniń arqasyna qaǵyp. — Sáýleni bárimizden de artyq kóretin jónin bar, óıtkeni ol seniń Nurlanyń.

— Iá, oǵan men kýámin, — degen Temirdiń daýsy sańq etti. Onyń bul sózine jurttyń bári de, ásirese Sáýle tańdanyp qaldy.

— Mıron Pavlovıch, — dedi Abzal sál jymıyp. — Meniń kýámniń osal emes ekenin jurttyń mynaý tańyrqaýynan sezip otyrǵan bolarsyz. Endeshe, sol kýáligin aıtý úshin sóz Temirge berilsin.

Mıron Pavlovıch ne isterin bilmeı Sáýlege qarap edi, Temir olardyń ruqsatyn kútpesten sóıleı túregeldi.

— Kóńil syryn kózden uǵýshy edim, sondyqtan kóziń jasqa kómilgenin kórmesem deýshi edim, amalym joq taǵy kórdim, — dedi ol Sáýlege kóz tastap, — aǵa deýshi ediń qaryndasym dep aıtaıyn, osy sapar aǵańdy jazyqsyzdan jazaladyń. Sol sebepti qatty aıtamyn, buıyra aıtamyn, kórsetpe maǵan kóz jasyńdy! — dedi de Taımannan bastap jaǵalaı bir qarap aldy da shattana sóılep ketti. — Tyńdańyzdar, ata-analar, tyńdańyzdar aǵa men jeńgeler! Qyzyp bolsa Sáýledeı, ulyń bolsa Nurlandaı bolsyn.

— Nurlan? Qaı Nurlan? — degen daýystar kóterilip edi, táltirektep kele jatqan Taımandy kórip bári de tyna qaldy.

— Bala aý, sen ne aıtyp tursyń? Kimniń Nurlany?

— Keıbireýge jara salǵan, keıbireýge úreı salǵan, keıbireýdiń namysyn qorlap, baqytyn tonaǵandaı kóringen Nurlandy men bilmeımin. Meniń biletinim — halqynyń batyr perzenti, Sovetter Odaǵynyń Batyry Nurlan Taımanov. Myrqal aǵa, asyqpańyz, Sáýleniń toıy erteń.

Sáýle onyń, bul sózine túsine almaı tiksine qalyp jalt qarady.

— Bul qaı mazaǵyńyz?

— Ol mazaq emes, — dedi Abzal tez ún qatyp. — Temirdiń bul sózine men kýámin.

Abzaldyń aýzynan osy sózdiń shyǵýy muń eken:

— A, qudaı, aqsarbas, — dep Taıman atyp turdy. — Aqsarbas emes, aıttym ózimdi. Ne dediń, qaraǵym, Temir? Ne dediń? Aıtshy tezirek, sen bul habardy qaıdan estidiń?

— Jańa ǵana Orlov joldas telefon soqty. Ol kisiniń dál ne degenin Abzal aǵadan estidińizder.

Ol alystan áldekimniń «súıinshilegen» qýanyshty daýsyn estip toqtaı qaldy.

Aıǵaı sala «súıinshilep» kele jatqan Bólekbas eken. Ol bar ekpinimen kele Sáýleni qushaqtaı alyp.

— Súıinshi, Sáýle, súıinshi... ÝH, ókpem netip ketti... ókpem, — dep ol oryndyqqa otyra ketip edi, endi ony Sáýle qushaqtaı aldy:

— Bóleshim aı, Temir aǵanyń sózin bóldiń aý, aıtaryńdy tezirek aıtshy.

— Basqanyń sózine qulaǵyńdy bitep tasta da, meni ǵana tyńda.

— Áı, sen qoıa turshy, — dep Dámen onyń aýzyn qarýǵa yńǵaılanyp edi, Sáýle onyń qolyn ustaı aldy da Bólekbasqa ıek qaqty.

— Al, seni ǵana tyńdaıyq aıta ber.

— Men jańa ǵana Moskva radıosynan SSSR Joǵarǵy Soveti Prezıdıýmynyń Ýkazyn estidim. Nurlan men Pavelǵa Sovetter Odaǵynyń Batyry ataǵy berilipti.

Jurttyń shattyǵy daýyldy kúngi erttiń jalynyndaı lap etti. Dý kóterilgen jurttyń birimen biri aıqasqan qushaqtary týlaǵan tolqynǵa uqsap ketti. Qaısy biri Bólekbasty qushaqtaǵaly umtylýda. Sonyń biri Taıman. Onyń sóıleýge tili joq, tek ıegi kemsendep, saýsaqtary ǵana erbeńdeıdi, jaıylyp ketken qushaǵyna ne bola almaı táltirektep keledi.

— Aqsarbas... aqsarbas, — dep soqqan júregi dúrs - dúrs etedi.

Qansha degenmen baýyry ǵoı. Myrqaldyń qýanǵany sondaı, osy turǵandardy, ásirese óńi táýir jastaý áıelderdi shetinen shópildetip súıgisi kelip tur, biraq ońdaı súıisten aýzy talaı kúıgen sorly óz áıeliniń yzǵarynan shyǵa almaı:

— Aıym aý, kúnim aý, mynalarǵa seneıin be, senbeıin be? — dep onyń birese betinen, birese kózinen súıip eńkildep tur.

Nurlandar jaıynda taratqan bir kezdegi jalǵan laqaby búgin soıyl bolyp ózin soqqylap turǵandaı taqyr basyn qaıta-qaıta sıpalap Rýsak júr. Ol jańaǵy bir kezde aýlanyń alakóleńkeleý túkpirine qaraı syrǵyp ketken edi, sonan qaıtyp kózge túsken joq.

Miz baqbastan otyrǵan Abzal ǵana. Óıtkeni ol mana telefonda Orlovtan Nurlandardyń mundaı qýanyshymen birge qaza bolǵan qaıǵysyn da estigen-di. Mana sol úshin jylaǵan-dy, kóziniń jasy qurǵaǵanymen, onyń júregi áli qan jylaýda edi, sonda da ol Sáýleniń jylaǵanyn kórgisi kelmeı syryn ishke búgip qaısarlanyp otyr. Biraq onda bir qınalý baryn Sáýle sezip qaldy.

— Júregimnen basqa barymnyń barlyǵyn shashý etip shashtym joldaryńa, tek Abzal aǵany qınap otyrǵan nendeı qasiret ekenin bilsem eken?

Sáýle kútken jaýapty basqalar da kútip, bári de tyna qaldy. Abzal sonda da miz baǵar emes. melshıip qalypty.

Sáýle oǵan jaqyndaı tústi.

— Abzal aǵa, aýzym barmasa da aıtaıyn eger tartyp otyrǵan azańyz Nurlannyń qazasy bolsa jasyrmaı osy qýanyshynyń ústinde aıtqanyńyz jenil bolar.

Bul sóz turǵandardy túgel sileıtip saldy.

— Joq, Nurlan ólgen joq, — dep Abzal býlyǵa túregeldi, kózine uıalaı qalǵan jasty basqanyn kózine túsirmeý úshin, aspanǵa qarap ketti. — Janym, Sáýle, sonaý temirqazyq juldyzdaryna qarashy. Esińde bolsyn seniń Nurlanyń sol jaryq, juldyz sekildi adam. Ondaı adamnyń basqan izi búgingi bizderge, Erteńgi urpaqtarǵa ólmeýdiń jolyn silteıdi.

Sáýle Abzaldyń bul sózinen bárin de uqty, sorǵalaǵan kóziniń jasynan bárin de kórip:

— Joq! — dedi bar daýsymen. Onyń jan daýsy sol sátte shamy sóne qalyp aýlany bas salǵan qara túndi de selk etkizdi. Sáýle Abzaldan birte-birte sheginip alystap barady, — Jalynamyn, nanbańyzdar! Nurlan ólgen joq. Jalǵan... Jalǵan... — Onyń ashshy daýsy qaıta tutatqandaı aýlanyń shamy qaıta jandy. Sáýle bar daýsymen shyryldap áli sheginip barady. Ol sony aıtyp úıge qaraı shyryldaı jóneldi. Onyń sol shyrqyraǵan daýsy sol turǵandardyń birde biriniń, ásirese Temirdiń qulaǵynan ómir boıy ketken joq.

Sáýleniń sońynan qosyla eńirep sheshesimen Sheker jóneldi. Olardyń zaryna jany egilip, kózine jas almaǵan tek Taıman ǵana. Ol esinen adasyp, sendelip júr, áldeneni aıtyp kúbirleıdi, biraq sózi uǵylmaıdy, árkimniń betine úńile qadalady, qansha uzaq qadalsa da kirpigi bir qaǵylmaıdy. Samsaǵan kózdiń bári soǵan baılanǵan, bárinde de ún joq. Tek esin tez jınap, eńsesin tez kótergen Temir ǵana. Onyń kózi Sáýle ketken jaqta:

— Seniń qaıǵyń — meniń qaıǵym, seniń kegiń — meniń kegim, baýyrym Sáýle. Jaý ordasyna tastalar endigi bombamnyń barlyǵy seniń kegiń. Bul — meniń saǵan berer antym. Bul — ózimniń ómirlik uranym!

EPILOG

Donnyń jasyl jaǵasyndaǵy bir tóbeniń basynda, oıdaǵy shahtalardyń aspanmen tildesken turbasymen boı talastyrǵysy kelgendeı bir eskertkish asqaqtap alystan kóz tartady. Aq mramordan jasalǵan, irgesinde máńgilik oty mazdaǵan, tóskeıinde Nurlan men Paveldyń altyn juldyzdy sýreti jarqyraǵan sol eskertkishtiń aldynda bir top pıonerlerdiń ortasynda aq shashty ana sóılep tur. Kún saıyn bul eskertkishke bas ıip ketetinder az emes. Sondyqtan bolar, jańa kelip eki mashınadan aýlaqta túsip jatqan beıtanystardyń esh qaısysyna nazar salǵan joq. Olar da qaraýylda turǵandaı tizilip aýlaqta turyp qaldy. Olardyń qaq ortasynda turǵan Sáýle, Taıman, Qazybekter ekenin bilse, bul ana qushaǵyn jaıa umtylar edi, ómirinde kórmegendikten tanı alǵan joq. Oıyn bólmesten sózin qaıta jalǵady.

— Qatelespesem Sáýle deıtin qyzym sen bolarsyń, — dep edi, Sáýleniń:

— Qatelesken joqsyz, — deýge de shamasy kelgen joq, eskertkishke jete bere qýlap tústi.

— Nurlanym! Nurlanym, júregimdi mynaý máńgilik otyna salaıynshy.

O ǵajap, jańa ǵana daýyl soqqan terekteı teńselip, býyndary dirildep turǵan qart ana qımylyna kóz ilestirmesten bar qaıratymen umtylyp kelip Sáýleni jerden kóterip aldy.

— Ańsadym ǵoı, solar bolyp keýdemdi bir aımalashy qyzym.

Ol sony aıtty da, Sáýleniń jasqa kómilgen eki kózinen kezek-kezek súıe bastady.

— Senderdiń sol Nurlan deıtin aǵalaryńnyń jaýlarynyń aldynda qasqaıyp turyp, «Eger, meni óldi deýshiler bola qalsa, oǵan eshqashan da nanbańyzdar. Men ólmeımin» dep bar daýsymen salǵan aıǵaıy meniń qulaǵymnan óli ketken joq.

Iá, ol ólgen joq. Ras ol óziniń jan serigi, meniń jalǵyz ulym Pavelmen birge mynaý aq. mramordyń astynda jatyr, biraq olar máńgi tiri. Óıtkeni olar Otan úshin ólý — uzaq ómir surý ekenin kórsetkender. Ras, olardyń jaý qolynda ne úshin qalǵanyn, tipti kimder ekenin kezinde eshkim bilgen joq. Olar nemisterdiń bir jyl boıy azaptanyp qalpyna keltirgen eń alǵashqy alyp shahtasyn bir jetige jetkizbesten talqan etti, ony da kezinde bilgen eshkim joq. Olar basqynshylardyń talaı shonjaryn sol talqany shyqqan shahtanyń astyna tirideı kómip jiberdi, ony da kezinde eshkim bilgen joq. Olar, sol shahtada jumys istegen tutqyndardyń eki júz elý deıin qutqaryp jiberdi, ony da kezinde eshkim bilgen joq. Biraq sol erliktiń birde - biriniń izi óshken joq, sondyqtan da olar ólgen joq. Ekeýiniń keýdesinde jarqyraǵan sonaý altyn juldyzdar, ekeýiniń mazarynda mazdaǵan mynaý máńgilik ot — sol máńgi jasaýdyń aıǵaǵy.

Ananyń kózi ózine qaraı aýyr salmaqpen júrip kele jatqan Sáýlede. Týla boıyna túgeldeı qara kıinip, qara shashyn eki jaǵynan tógildire jaıyp jibergen Sáýleniń óńi de aq sáýle sekildi edi. Sol sulýlyqqa tańdana qaraı qalǵan ana jas arýdyń qabaǵyna úıirilgen qaıǵysynan kim ekenin tanı ketti.

---