InfoHub Logo

Tarbaǵataı taýynyń jotasynan sozylyp túsken árbir salalardyń arasy sarqyrap aqqan bulaq. Jaǵasyndaǵy kógal jer tyǵyryqtarda aqboz úıli aýyldar. Biz bul aýyldardy aralap, birine qonyp, birine tústenip júrip, búgin besinshi qonalqaǵa Másálim degen bıdikinde edik. Meniń erip júrgen kisilerim bul kórgen syı-qurmetke men de ortaq edim.

Túse sala qymyz quıylyp 3-4 qabattap salynǵan taza kórpege otyrǵan soń, aıaǵymyzdy kósilip jastyqqa jantaıystyq. Úı ıesi: «Malǵa bata qylyńyz» degen soń, dalaǵa shyǵyp, bes kúnnen bergi ádetimizshe bir taı, bir qoıǵa betimizdi sıpap, kelip otyrdyq. «Osymen segiz taı boldy ma, áli aldymyzda neshe taı, neshe qoı jatyr-aý» dep tómenirek otyrǵan bir otaǵasy tórge qarap kúlip qoıyp, keıbirimizdi jymyń etkizdi.

Kesh boldy. Áli ishilip jatqan qymyz, jelinip jatqan et. Qymyz shekeni qyzdyrǵan soń, jastyqqa shalqıyp jatqan myrzalarymyzǵa áńgime - ermek kerek bolyp, bireýdi bireý túrte sóılep qaljyńdasý bastaldy.

Májilisimizdiń aqsaqaly Qurban qajy:

— Balalar, qur qaljyń nege kerek, gazetteriń, qısalaryń bolsa, oqyńdar! — dedi.

Gazet degenge úı ıesi yntasyz bolǵandaı:

— Bizdiń bul qytaı eli ázir ondaımen úıirligi joq; bireý ondaıdy aıtyp otyrsa qulaqqa kirgizbeı, dombyra shertip, ıakı bir iske aınalǵymyz keledi, — dedi.

Bul sózge bizdiń myrzalar da qarap otyrmaı, tus-tusynan ózderiniń orys eli bolyp, olarǵa qaraǵanda ashyq, pikirliligin kórsete, ondaı-mundaı aıtqan bolsa da, aıtýshynyń kóńili úshin tana tańdalǵany bilingen soń uzamaı toqtasty. Bireýimizden «Baqytsyz Jamal» kitaby tabylyp, úıdegiler endi sony tyńdaýǵa aınalysty. Ózgeleri tyńdaǵanmen ne jaqtyrdy, ne joq. Manaty aqsaqal Qurban qajy túgel oqytyp estigen soń:

— Qurǵyr osyndaı ádetterdiń qate ekeni ras-aý, bala kúnimde osyndaı qyz alyp qashqan bir jigitti tas teńdep túıege asqyza óltirtti osy Mámetek dep maǵan qarady.

Men ony qalaısha óltirgendigin surap, eski qazaqy minezderdi jaza júrýge kóńilim bar ekenin bildirgen soń, bir qolymen tasıtyn tarta - tarta, kósilgen aıatyn jınańqyrap Qurban qajy sózge kiristi.

— Balam, bul kórip júrgen eliń Mámetek atandy. Mámetek osy kúni myń shamaly úı; úshten birimiz Qytaıǵa qaraımyz. Mámetek ishinde eń jýany Atantaı atanǵan mine bizder; qalmaq qatynnan týǵan jińishkesi - Eshke degen el. Sol Eshkeniń menimen adas Qurban degen jaqsy jigit boldy. Biz kórdik: qyp-qyzyl narttaı, jigittiń tóresi edi, janyp turǵan órt edi. Sol jigit pysyqtyq qylyp, meniń ákemniń aǵasy Tana bıdiń qylyshynan qan tamyp turǵan kezinde, inisi Shalanyń Múnı degen qyzymen kóńil qosyp júripti.

«Duǵaı-duǵaı sálem de aq Múnıge,
Saǵynǵanda zar boldym bir kórýge.
Eki ortada sary bel, sary jon bar,
Átteń at shydamaıdy zar jelýge!» -

degen óleń sol Qurbandiki.

Olarlasty degen jerde, biz Terisaıyryqta otyramyz, arasy 35 shaqyrym. «Sary beli» óziń kórgen taý toı. Aq Múnı dese aq Múnı, kisi jutyp qoıardaı sulý da edi ózi. Álgi oqyǵan «Jamaldaryndaı» bul ekeýiniń de sertteri qatty bolsa kerek.

Bir kúni keshke Qurban barsa Múnıdiń aýylyndaǵy jartasta ári otyryp, beri otyryp, tań atýǵa aınalǵan soń, otyrǵan jerinen bir tasty alyp qyzdyń tusyna laqtyrypty. Qyz da uıyqtaı almaı jatady eken: úıge tıgen tastan dal ada Qurban turǵanyn sezip, tysqa shyǵyp jolyqqan eken desýshi edi.

Mámetek myń úı bolsa da, áli osy kúnge deıin birinen-biri qyz alyspaıtyn ádet bar. Onyń ústine Múnı kúıeýge berilip qoıylǵan qyz. Qurbannyń eshkeligi taǵy bar. Qurbanǵa Múnıdi alýdyń jalǵyz-aq joly: alyp qashyp, elden-jerden bezip ketý edi Qurbandy jastyq derti býǵanda shydatpady. Áke-sheshe, baýyrlaryn mundaǵy Mámetektiń talaý-talqysyna tastal, Múnıdi bir túnde jabyqtan shyǵaryp alyp, jol tartty. Qurban bul isti isterinde Eshkeniń basty adamdarǵa bildirgen joq, óziniń týysqandaryna da aqyldacpapty. Aqyldassa: «Jýan atanyń balasy óltirmeı tynysh tappaıdy, malmen qutyla almaımyz» — dep qorqý aıtatynyn bilgen.

Tananyń han bolyp turǵan zamany, inisiniń qyzy úshin Eshkeni qalaı tentiretem dese de, qolynan keledi. Tananyń sol syrt yzǵarynyń ózine shydaı almaı, týysqandary hám Eshke bolyp qýyp baryp, Qalbanyń arǵy betindegi Mataı ishinen súıip qosylǵan eki jasty alyp keldi.

Eshke basymen inisiniń qyzyna qol sozǵanǵa Tana bıdiń súıegi syrqyrap, Qurbandy óltirtpeı ashýy tarqaıtyn bolmady. Ekeýin de óltirip, Múnı úshin Eshkeden qun men aıyp almaı bitpeımin dep jatyp aldy.

Qyz ben jigit kisende bir aı jatqan soń, jurt jıylys jasap:

— Bulardy qaıtýshy edi? — degende Tana bı:

— Ekeýin de óltirip, aıtqanymdy qylamyn, — degen sózinen aırylmaıdy.

Eshkeler Múnı úshin qun tartpaýdy oılap, Qurbandy óz qoldarynan óltirgeli, kózin tartyp baılap topqa keldi.

Keshegi ózekti Shılibastaý deıdi, sonyń at shapqan, ózimiz otyrǵan qyryna jurt jıylǵan edi. Meniń sonda 16-daǵy kezim be eken... ákemniń qasynda júrmin. Tas teńdep, túıege ózin asqaly jatqanyn bilip Qurban qoly baılaýly, kózi tartýly, kisenimen ózektegi bizdiń jurtqa qaraı oıbaılap qashty:

— «Jurtym-aý! Qanyma ortaq bolmasańdarshy, meni tym bolmasa, óltirem degen eldiń qolyna berseńdershi! Endi Múnıdi óltirmeńder», - dep zar ılep jalynǵanyn estip turdyq. Kisi jantalasqanda myqty bolyp ketedi eken ǵoı: asamyz degen súırelegen jigitterge boı bermeı, arpalysyp baqyryp jatty. Muny kórip meniń ákem Kenjemyrza Tana bıdiń qasyna shaýyp baryp:

— «Asylǵandy kesetin, túıilgendi sheshetin, buryn bundaıǵa hannan qalǵan úlgi, qaradan qalǵan jol bar ma?» — dep edi. Tana bı úndemedi.

Sonda Tananyń qasynda myna Tórtýyl eliniń sol kezdegi Álibek deıtin ákimi bar, o da úndemedi. Bir-eki aqsaqal buryn mundaıdyń bárin óltirgendik jolyn aıtty. Álibek, Tana ekeýi birden úndemegen soń ákem:

— «Qany juqsa, ózderine juqsyn, júr, balam, bylaı keteıik», — dep meni tizginimnen ustap, toptan shyǵarady.

Aýylǵa qaraı júrdik. Qalaı aýylǵa biz de júrdik, Qurbandy da asyp, túıeni jeldirtip jiberdi. Sonda túıeniń basyn jetelegen óziniń týǵan atasy Oljeke, aıdaǵan Erejep deıtin kisi. Osy kúni ekeýiniń tuqymy da ońbaı ketti. Sonda kún kúıip ketken sekildi, qyzaryp kórinip, qarańǵylyq túskendeı boldy.

Tas teńdep, túıeni jeldirtip júrgende, ákem taty shydaı almaı, jibin qıyp jibereıin dep qaıta shaýyp barsa, Qurban aıatyn bir ıirip jıyp alyp, qaıǵy sylq túsirip jibergennen jany shyqqandyǵyn bilip qımaı qaıtty. Moıyny sala qarys uzaryp, beti topyraqqa boıalǵannan barbıyp isip, kózi qyzaryp sharasynan aınalyp shyǵyp ketken eken, kórgende júregim tiksindi deýshi edi ákem.

Keshegi óziń kórgen beıitke Qurbandy aparyp qoıysty dep aqsaqal sózin támámdady.

1915

---