InfoHub Logo

(Dıptıh)

1. «Saǵyndyń ba?»

Mamyrdyń mamyrajaı bir kúni edi. Mal tóldep bitip, sharýa adamynyń qoly qalt bosaǵan shaq. Sóıtse de, aýyldyń usaq-túıek sharýasy bite qoısyn ba, isteımin deseń eki qolǵa bir jumys tabylady. Gúlsim de úıde jalǵyz otyrýdan zerigip, qora jaqqa bettedi. Badaǵa ketken sıyrlardyń astyn tazartý kerek. Bul ólkege naǵyz kóktem mamyrdy ortalap keletin ádeti. Sonda ǵana Jer-Ana býsanyp alyp, baýyryn tile ekken kókke nár berip, erkin tynystap jatqany.

Ulynyń kúpáıkesin kıe salyp edi, sálden keıin ystyqtaı bastady. Basyndaǵy oramaly kózine qaıta-qaıta túse berip sharshatty. Gúlsim kúpáıkeni sheshýge asyqpady. Kóktemgi jelemik jelmen oınaýǵa bolmaıdy, erteń búıirden ustap qalsa, bále sonda bastalar. Oramalynyń sýlyǵy samalmen terbelip, qytyǵyn keltirgen soń, Gúlsim oń jaq ezýimen tistep aldy. Epsekti qoly kúrekti ári-beri tez aýdarystyryp, retti qımyldaıdy. Bir muńdy áýen tiliniń ushyna kele bergen. Sálden soń Gúlsim óziniń jaılap sol áýendi yńyldap júrgenin ańǵardy.

Qyzdarynyń bári turmysqa shyqqan. Bul kúnde árqaısysy bir-bir úı. Birden-ekiden jıen de súıgizip otyr. Bári alysta. Anda-sanda ǵana artynyp-tartynyp kelip, aptalap jatyp ketedi. Ondaıda Gúlsimnen sergek, Gúlsimnen samdaǵaı adam joq. Burynǵysynsha, Temirbegi tiri kúnindegideı, jaınań qaǵyp jasaryp ketedi. Jıenderiniń birin jetelep, kórshilerge kirip-shyǵýy da jıileıdi. Qalyń oıdan eńse jazyp, qabaǵyna sáýle uıalaıtyny da osy kez. Amal ne, qyzdary ketkesin qulazyp-aq qalady. Keýdesinen el kóshkendeı, bop-bos. Al jalǵyz uldyń sanasyna eshteńe kirip-shyqpaıtyn sıaqty. Erteli-kesh baǵatyny — qora mańy. Odan qalsa keshkilik dobyn qushaqtap, mektepte voleıbol oınaýǵa tartyp bara jatady. Anda-sanda dastarqan basynda otyrǵanda ákesi týraly sóz bastasa, uly ilesip te jarytpaıdy. Únsiz tyńdaıdy da, basyn salbyratyp otyryp-otyryp turyp ketedi. Biraq Gúlsim ulynyń bul qylyǵyna renjigen emes. Onyń da sońǵy kezderi jıi oılanatynyn baıqap qalyp júr. Syrttaı oqýǵa túskeli ózi kitap oqyǵysh bolyp aldy. Sesıa bastalýyna áli jarty aı ýaqyt bar bolsa da, «kıinemin», «ápkelerimniń úıinde jatyp aǵaramyn» dep syltaý aıtyp, Almatyǵa alyp-ushyp jónelgen. Anasynyń jalǵyz qala beretinine ábden eti ólip ketkendeı.

Qora tazalap bolǵan soń Gúlsim úı irgesindegi kúnshýaqqa otyryp alyp, kir jýýǵa kiristi. Úp etken jel qalmapty, jaınaǵan jaz kúni dersiń. Eshkim keletin habaryn aıtpasa da, Gúlsim qolymen kúndi kólegeılep, kóshe jaqqa aýyq-aýyq qarap qoıady. Otaǵasy o dúnıelik bolǵaly beri osyndaı ádet tapqan. Ázirde bul úıge Temirbek bardaǵydaı qonaq ta jıi kelmeıdi.

Gúlsimniń oıyn kórshi úıden jetken án sazy bólip jiberdi. Qabyrǵasynyń jartysy áınektelgen Aqylbaı kórshiniń úıiniń shyǵa beris esigi ashyq qalypty, aýyz bólmeden ádemi áýen jetip tur. Bul úıdiń mektep bitiretin Baný esimdi qyzy bar. Álginde ǵana sabaqtan qaıtqanyn kórgen. Magnıtofondy qosyp, saz oınatyp jatqan sol boldy ǵoı. Al áýen búrtúrli... adamdy elitip barady. Gúlsim bul ándi qaıdan estigenin esine túsire almaı kóp turdy. Qolynyń sabyny kebe bastaǵanda ǵana:

— Oıbuı, án tyńdap nemdi alǵan? Shymyldyǵy jelpildep turǵan jasqa uqsap... — dep ózin jazǵyryp alyp, sharýasyna qaıta kirise berdi. Báribir áýenge eltýin qoıa alar emes. Munyń tilegin estip qoıǵan jansha, aýyz úıden burymy jalt etip kóringen Baný magnıtofonnyń daýysyn zoraıtty. Endi áýen erkin estiledi.

«Taǵdyrǵa baǵyndyń ba?

Jibek muń jamyldyń ba?

Meni ańsap, aıaýlym-aý,

Sen meni saǵyndyń ba?

Meni ańsap, aıaýlym-a-aý,

Sen meni saǵyndyń ba?

Sa-a-ǵyndyń ba?

Sa-a-ǵyndyń ba?»

Gúlsimniń tula boıy túgel uıyp ketti. Kózin jas ashytyp barady. Ol qalt tura qalyp, qolynan tamshylaǵan sýdy da silkimesten tyńdaı qaldy. Meırambektiń qońyr daýsy júregin tilgilep, janyn qozǵaıdy. Ánniń sózin bilmese de, ernin jybyrlatyp qosylǵan bolady. Jeńimen sharasyna tunyp qalǵan jasty súrtip turyp ta, qulaǵyn án jetken jaqqa tóseýden tanbady. Áýen sorǵalap baryp kilt úzilgende Gúlsimniń ishi de solq etti. Ári-sári bolyp biraz turdy. Ózine-ózi kele alar emes. Otyra qalyp, jýyp jatqan kirin ári-beri aýdarystyrdy. Qoly da ıkemge kelmeı qalypty.

«Banýǵa baryp, osy ándi qaıta qoıýyn ótinsem be eken?» dep oılady. Oramalyn túzep qoıyp, kelesi ándi kútti. Aldyndaǵy sharýasyn da umytqan. Jalǵyz adamda qaıbir jýylmaı jatqan kir bolsyn, kirshidegisi — kórpeniń seısebi ǵana. Gúlsim álgi áserden aıyǵa alar emes. Endi oınaqtaǵan bóten áýen estiler bolsa, áseriniń byt-shyt bolaryn sezip úıine asyqqan. Tabaldyryqtan attaı bere tosyldy. Taǵy da sol án. «Sa-aǵyndyń ba?» dep qolqany úzerdeı shymyrlatyp, tógiltip barady. «Baný basynan qaıta qoıdy ma eken?» dep kórshi úıge bir qarap qoıyp, Gúlsim kirin syǵa bastady. Qoly dir-dir etip, ıkemge keler emes. Kirdi silkip-silkip alyp kermege jaıyp turyp, Gúlsim kóz jasyna erik berdi.

«Taǵdyrǵa baǵyndym ǵoı men, Temirbek! Baǵynbasqa sharam qaısy? Janymyz bir demep pe edik? Dúnıeniń tar soqpaǵyn dańǵyl jolǵa endi aınaldyrdyq degen tusta jalǵyz tastap kete bergeniń ne? Sen ketkeli myna dúnıege urlyqy nıetpen qarap qalǵandaımyn. Ezý tartyp kúlsem de, bireý qarap, baǵyp, ańdyp turǵandaı qýystanam. Jumysymda da burynǵydaı belsene, bel sheshe qımyldaý joq. «Temirbektiń áıeli kúıeýi ólgeli belsenip ketipti, barlyq sharýaǵa aralasatyn bolypty» degen qańqý sózden qorqamyn. Eli ishi bolǵan soń, ondaı áńgime aıtylmaı turmaıdy eken. Al men seniń atyńa kúıe jaqqym kelmeıdi, selkeý túsirgim kelmeıdi. Osydan eki-úsh jyl buryn Esbergen qaıtys bolǵanda, shıetteı bala-shaǵasyna zeınetaqy jazdyryp alýǵa júgirip júrgen Naz jaıly el ne demep edi? Sol Nazdyń janyn túsingen jan boldy ma?»

Kirqystyrǵyshty qysa ustap, kózinen jasy sorǵalap turǵanyn bir-aq ańǵardy. Apyl-ǵupyl jan-jaǵyna qarap, eshkimniń kórip turmaǵanyna kózi jetip, tez basyp úıge kirdi. Kóńiline alań kirgeni anyq edi. Syrtqa qaıta shyqqan. «Saǵyndyń ba?» áni áli tógilip tur eken. Gúlsim Banýdyń bul ándi bir taspaǵa túgel jazyp qoıǵanyn uqty.

Aqylbaı kórshiniń úıi men óz úıi arasynda shaǵyn baqsha bar. Gúlsim baqsha ósirý máselesinde kánigi maman bola bastaǵan. Jylda túrli jemis-kókónis uryǵyn ákelip, ósirip kórip júredi. Kún saıyn baqshanyń aram shóbin tazalap, sýaryp júrse de, Gúlsim dál qazir taspa túgel aınalyp bitkenshe sonda túrtinektep júre turý jón bolatynyn shamalady. Syrt qaraǵan adam da bóten eshnárse baıqaı qoımaıdy, Gúlsimniń aram shóp julyp otyrǵanyn ǵana kóredi.

Gúlsim jaratylysynan qaıratty áıel-di. Jan-jary o dúnıelik bolyp, aqtyq saparǵa attandyryp salǵan soń tars bekingen. Sodan beri kóz jasyn jan adamǵa kórsetken emes. Anda-sanda kóńil aıtyp kelgender bolsa, olardyń da jaqyn-alystyǵyna nemese shyn jylap turǵan-turmaǵanyna qaraılaıtyn bolǵan. Ondaıda ishteı egilip, sosyn boıyn tez jıyp, qataıyp alady. Álgi adamdar Temirbek týraly aıta tússe eken dep tileıdi. Ázirshe kóńiline jalǵyz medeý — Temirbek týraly jyly sózder. Jıyrma jeti jyl bir shańyraq astynda ǵumyr keshse de, eriniń ózi sezip-bilmegen adamshylyq qasıeti kóp bolǵanyn endi ǵana túsinip júr. Degenmen áıeldiń aty áıel emes pe, eshkim joqta óz-ózinen bosap, aıqaılap turyp jylap alǵysy keledi. Bul kúnge deıin óziniń kóńiline qaraıtyn, ashýyn kóteretin adamy barda eshteńe oılamaǵan sıaqty. Endi jan-dúnıesin kimge aqtararyn bilmeı sansyraıtyn kúnderi kóp. Jalǵyz uldyń tirshilik qyzyǵyn endi tatyp kele jatqanyn túsinedi, sondyqtan da onyń sanasyna júk artýǵa asa peıildi emes. Ýaqyt óte kele ulynyń ákesi jaıly kóbirek bilýge qushtary oıanar. Onyń ústine, besikte qalǵan bala emes, bildeı stýdent.

Gúlsim onsyz da júıegi aınadaı bolyp jatqan sábiz óskinderiniń tusynda shuqynyp biraz otyrdy. Munda jula qoıatyn aram shóp joq. Keshe ǵana tazartyp, sýarǵan. Qulpynaı otyrǵyzǵan tusqa qarady. Onda da beısaýat tamyr baılaǵan sabaqtar az eken. Ánnen qulaǵyn almaǵan kúıde sonda bardy. Júıekten shashyraǵan birdi-ekili sabaqty byrt-byrt úzdi.

«Seni óledi dep oılasam neǵyl de, Temirbek... Ár tańda seniń aıaq-qolyń seme bastaǵanyn sezip oıansam da, jazylyp, saýyǵyp ketetinińe senip júrdim. Kóńil suraı kelgen kisilerdi jaqtyrmaıtyn mineziń birte-birte maǵan aýysty. Olardyń bári seni tabalaıtyndaı, seniń dármensizdigińnen lázzat alatyndaı, óz-ózimnen qorynyp, ishteı shytynap júretin boldym. Biraq seniń aldyńda ondaı álsizdigimdi kórsetýge qaqym joq-ty. Sen óz qolyńmen qasyq kótere almaıtyn jaǵdaıǵa jetkende de, sol kúıińdi ázilge aınaldyryp, balalar syrtqa shyǵa salysymen aýzyńa tamaqty erkeleı salatynym she? Seniń qulazyǵan kóńiliń bir serpilsin dep, stýdent kezimizdi eske alatynmyn. Ol kezde sen kitaptan bas almaıtyn ediń ǵoı. Sonda «sýyp qalady» dep aýzyńa tamaqty qasyqpen quıatynmyn. Sen báribir kózińdi kitaptan almaıtynsyń. Men beıbaq sol shaqta kúnderdiń kúni seniń qasyq kóterýge shamań bolmaıtynyn, tamaqty jas balasha aýzyńa tosarymdy oıladym deısiń be?»

«Saǵynǵanym-aı...» dep egildi Gúlsim. Basyn eńkeıte tústi. Saýsaqtary júıek-júıektiń arasyn tintip, qur beker túrtinektep júr. İline qoıar aram shóp joq. Bir sát ánshi aıaldap, ıirimi tereń saz shalqyǵanda, Gúlsim qaıtadan óz-ózimen sóılesip ketti.

«Men seni ólimge qımadym, Temirbek. Mıyma qaıdan ornap qalǵanyn qaıdam, kúnderdiń kúni sen qulan-taza aıyǵyp, teń basyp ketetindeı kórindiń de turdyń. Tula boıyńdy ábden meńdegen aýrý shyǵyp bitýi úshin seniń aǵzań tolyq álsirep, sosyn baryp qana kúsh alýǵa tıis sıaqtanyp turdy. Jazǵan basym, sol álsireý — máńgi aıyrylysýdyń basy ekenin túsinbeppin-aý...

Seniń naýqasqa dýshar bolǵanyńa kináli — menmin. Azamatym dep arqalanyp júrýdi ǵana bilippin. Batpandap kirgen dertti mysqaldap shyǵarýǵa túk istemegenim-aı... Báribir... báribir meni tastap ketkeniń ne? Bir kúni qasyńa shaqyryp, qalam-qaǵaz surap, aıtqanyńdy jazyp otyrýymdy ótingenińde de ólim týraly túk oılaǵan joqpyn. «Jyldardyń túrdim jelkenin» dediń.

— Jyldardyń túrdim jelkenin,

Tentekteý edim, erke edim.

Túnek bop tónip tur qarap,

Kelmeıtin máńgi erteńim.

Tirliktiń tylsym araly,

Barady tastap jaǵany.

Jalǵannyń nuryn qıa almaı,

Janarym sónip barady,

— dep jazǵyzdyń. Seniń qoshtasyp jatqanyńdy sonda da sezgen joqpyn. Eki aýyz óleńdi ary oqyp, beri oqyp túsine almadym. Túsinip-aq turdym, biraq sengim kelmedi. Elýdiń esigine kelip turyp, jaryq dúnıeni kim qıyp ketýshi edi? Buryn sen óleń jazbaıtynsyń. «Kúni boıy áreketsiz jatqan soń, bul da ermek shyǵar» dep oıladym da qoıdym. Keleside úmitti óleń jazbasań, qaǵazǵa túsirmeı qoıatynymdy aıtyp qorqyttym. «Jaz, jazyp qal. Kókiregimnen janym qosh dep ushar kún maǵan da taıady» dediń sen sup-sýyq.

Erteńine ortanshy qyzdyń shoshyǵan daýsynan selk etip oıanyp kettim. Seniń janaryń eshteńege turaqtaı almaı, sharasynan shyǵa alaıyp jatyr eken. Tilsizsiń. Kórshi úıden molda da kele qaldy. Balalardyń bárin syrtqa shyǵaryp jiberdi. Ernin jybyrlatyp, kálıma qaıyrdy. Sý aldyryp, basyńdy súıep otyryp urttatty. «Qaraǵym, berik bol. Azamatyń máńgilik mekenge attanyp barady» dedi maǵan. «A-a?» deppin. Eshteńe túsinip turǵanym joq. Basym dýyldap barady. «Qosaǵyńnyń janyn qınama. Qıdym dep aıt. Qıdym de» dedi molda. Qalaı qıamyn men? Men sol kezde sol bir aýyz sózdi, qarǵys atqyr «qıdym-dy» aıtpasam, sen ólmes pe ediń, Temirbek?..»

Gúlsim judyryǵynyń aýyrǵanyna qaramastan, kesek topyraqty salyp-salyp qaldy. Sýlyǵymen kózin basyp alyp, taǵy uzaq otyrdy. Bul kezde óksik jan-júıeden bir-aq shyǵyp, eki ıyqty selkildetip baryp qana kómeıden aqtarylatyn bolǵan. Gúlsim uzaq óksidi.

Ornynan ázer kóterilip, úıge bettedi. Qadamy qalt-qult etip, teńsele basyp barady. Úıge kire betin jýmaqqa eńkeıe berip edi, qoljýǵyshtyń aınasyndaǵy óz beınesine kózi tústi. Eki kózi bulaýdaı bolyp isip ketipti. Ózin-ózi qınaı jymıdy.

İshi bosap qalypty.

Óksigi ábden tyıylyp, kóziniń isigi basylyńqyraǵanda, Gúlsim Aqylbaı kórshiniń úıine aıańdady. Mana áýen úzilip, tynshyǵandaı bolyp edi. Endi taǵy tógilip tur. Gúlsim engende, óspirim qyz Baný aýyz úıdegi tór kórpede shalqasynan jatqan-dy. Kózin jumǵan kúıde ánge qosylyp, yńyldap, «Sa-aǵyndyń ba?» dep qubylta sozyp, basyn saz yrǵaǵymen bıletip qoıady. Aıaq dybysynan kózin shalt ashqanda, Gúlsim alǵa umsyna berip, Banýdyń qolynan ustap:

— Banýjan-aı, rahmet saǵan! Bir jeńildep qaldym-aý, — dedi.

Baný túk te túsingen joq. Kórshi apaıynyń sál isińki kózine bir qarady, ózine bir qarady...

2. Túsiný

Kúlán bul týraly eshkimge aıtpaýǵa bekindi. Oısha kimmen aqyldasý keregin salmaqtap kórgeni ras. Qurbylarynyń eshbirine bul máselede senim bildire almasyna kózi jetti. Áıeldiń aty áıel, erteń sál sóz shyqsa, qamysqa tıgen órtteı qaýlap jóneler. Odan da aldymen Tántiniń tamyryn basyp kórsin, arǵy jaǵy birdeńe bola jatar.

Kúlán Tántini qatty aıaıdy. Myna zamanda alty balamen jesir qalýdy Alla eshkimniń basyna bermesin. Tánti jyl jarym aralatyp, qursaǵy qurǵamaı bala kóterip, aınalasy on-on bir jyldyń ishinde alty balanyń anasy atanyp shyǵa kelgen. Eri Áýdembek te azamattyń azamaty, erdiń eri edi. Tánti ekeýi shańyraq kótergende úrerge ıti, syǵarǵa bıti joq-ty. Ekeýiniń el qataryna iligip, kádimgideı jurt úlgi tutar otbasy atala bastaǵany da sońǵy jyldar bolatyn. Áýdembekke kesel kenet jabysty. Keıingi bir jylda eki ıyǵymen esiktiń jaqtaýyn syndyryp kirerdeı azamattyń qur súıegi qalǵan. Aqyry aýrý alyp tyndy. Alty balasymen ańyrap Tánti qala berdi.

Alǵashqyda Kúlán jıirek baryp, Tántiniń kóńilin aýlap otyrýshy edi. Tánti tez bosaıdy, Áýdembektiń aty atalmaq tursyn, ol ustaǵan zattyń retsiz jatqanyn kórse de kóz jasyna erik beredi. Bala balalyǵyn istemeı tura ma, birde ortanshy ul Ahmet Áýdembektiń shalǵysymen qalaqaı shappaq bolyp, abaısyzda saǵasyn syndyryp alypty. Shalǵynyń bólek jatqan basyna bir, sabyna bir qarap, Tánti al kep egilsin. Solq-solq etip, ıegi kemseńdep uzaq jylady. Kúlán jubatpaq bolyp edi, kórshi kempir «ishin bosatyp alsyn» dep erik bermedi.

Áýdembek qaıtys bolǵannan keıin Tánti bir jyl boıyna aýyldan attap basqan joq. Jıyn-toılarǵa da barmady. Anda-sanda, senbi, álde jeksenbide ol balalaryn jyly kıindirip, aýyldan edáýir qashyqtaǵy zıratqa bet alatyn. Bir-eki ret Kúlán da erip bardy. Tánti beıbaq Áýdembek qabirine sharshaı jetip, topyraǵyn ýystaǵan kúıi tynyp qalady. Kózinen jas parlap, qystyǵyp, aqyry shydaı almaı daýys salyp jiberedi. Eski maqammen saı-súıegińdi syrqyratyp, erin joqtaıdy. Mundaıda ár jer-ár jerde úrpıisip turǵan alty bala ne isterin bilmeı, biri janarymen jer shuqyp, biri túımesin aınaldyryp, ábiger-áýrege túsedi. Mektep bitirýge taıaǵan Aqqal ǵana anasynyń qasyna otyra ketip, Tántini kishkentaı kókiregine qysyp, jubatyp otyrǵanyn kórgende kimniń keýdesin óksik kernemesin... Ózi de jylap jiberip, sostıyp turyp qalǵan Kúlán sonda ǵana es jıǵandaı bolyp, tez-tez basyp Tántige taıap:

— Janym, qurbym-aý, sabyr etshi. Balapandaryńdy aıashy. Qabir basynda jylamaıdy deıdi ǵoı. Azamatyńa, Áýdembegińe aýyr bolady, káne, tyıylshy, — deıtin.

Tánti ábden bosap, bir sátteri tek eki ıyǵy selkildep qalǵan kezde dombyqqan kózderin Kúlánnan jasyryńqyrap, jerge qaraǵyshtap, pisirip kelgen shelpekterin salyp, shaǵyn dastarqan jaıady. Aqqaldan ózge bes bala bul kezde zırat ishin aralap, týys ata-ájeleriniń qabirinen topyraq alyp júredi. Estıar bolyp qalǵan Táýirbek ózgelerine ámir berip, úıden arnap ákelgen oramaldarmen qulpytastardaǵy shańdy, qus sańǵyryǵyn súrtkizedi. Sosyn bári Tántiniń qasyna jaıǵasyp, ananyń kúbir-kúbir duǵasynan keıin kishkentaı qoldarymen bet sıpap, dastarqandaǵy shelpekti talasa-tarmasa jep alady. Úıge qaıtarda, bala emes pe, eresekteý Aqqal, Táýirbek, Rahmetten basqa úsheýi quldyrańdap jarysa jóneledi. Tipti kenje qyz Qamar da bantıgi jelbirep, aǵalarynyń artynan júgiredi. Olar áýdem jerge baryp, entik basyp demalyp turǵanda, Táýirbek jyldamdata anasynan buryn jetip, olardy tártipke shaqyrady. «Toıdan kele jatqan joqsyńdar ǵoı. Úıge deıin shydasańdar bolmaı ma? Úıge qaraı júgirýge bolmaıtynyn da bilmeısińder me?!» dep jekigenin Kúlánniń de qulaǵy shalǵan. Ondaıda Ahmet, Dáýirbek, Qamar úsheýi de óz qatelerin shyn moıyndap, aǵat ketkenderin sezip, analarynyń qabaǵyn baǵyp, úıge tomsaryp jetetin.

Alty balany kıindirip-ishindirý Tántige ońaı bolǵan joq. Tánti kolhoz taraǵansha sonda bas esepshi boldy, taraǵan soń mektepke aýysty. Onyń esep-qısapqa tastaı ekenin búkil aýyl biledi. Muǵalimderdiń jalaqysyn aýdannan ýaqtyly ákelip, ý-shýsyz, sońǵy tıynyna deıin túgendep, shyp-shyrǵasyn shyǵarmaı ustatatyn. Aýdandaǵylar da Tántiniń uqyptylyǵyn biletin, ol kelgende: «Taýbulaqtyń Kúlmesqany kelipti, ony birinshi jibereıik», — desip, Tántiniń qaǵazdaryna tez-tez qol qoıyp, mór basyp jiberetin. Jurt syrtynan túrli at qoıyp, pysh-pysh sóz aıtsa da, Tánti sol sabyrly qalpynan ózgergen joq. Tek burynǵysynan góri tuıyq, burynǵysynan góri buıyǵy. Áýdembek qaıtqanyna eki jyl ótkende ǵana toıǵa bardy. Aýyl Tántini ánshi dep bilýshi edi, endi tipti qolqalap án aıtqyza almaıtyn boldy.

Qurdastar arasyndaǵy túrli otyrystarǵa Tánti udaıy balalarynyń bireýin ertip ákeledi. Otyrys bitip, kelinshekter kúıeýleriniń kıimin izdep, bireýleri qyzyp qalǵandardy súıemeldep, ábigerge túsip jatqanda, Tánti sol úıdiń balalarynyń ortasynda uıyqtap qalǵan óz balasyn oıatyp júrgeni. Ondaıda Tántiniń álde Rahmeti, álde Ahmeti, álde Dáýirbegi túkke túsinbeı, tynyshtyǵyn anasynyń kenet buzǵanyna renjip, páltesiniń jeńin tappaı, biraz áýrege salady.

Kolhoz taraǵaly burynǵydaı tegin kelip jatqan dúnıe joq, jurt aldy-aldyna janbaǵys úshin jantalasyp ketti. Sol kezde Tánti qınalýdaı qınaldy-aq. Júgirip júrip, aýylǵa taıaý jerden shabyndyq jer aldy. Egistik báribir qashyq. Ózi bolsa jumysyn tastaı almaıdy, tastaǵan kúnde de Áýdembegi barda shalǵy ustap, ne bolmasa traktorshynyń artynan «áke-kókelep» júrip jer jyrtqyzyp, egin ekkizip kórip pe? Bar salmaq eresekteý Táýirbek pen Rahmetke tústi. Anasy úsheýi kóktem shyǵa egiske, jaz ortalana shabyndyqqa, kúz týa oraqqa júgiretin boldy. Kúlán bir-eki ret Tántiniń shalǵy tartyp júrgenin kórgen. Búksheń-búksheń etip, aıaǵy artqa, keýdesi alǵa ketip, qara sorpa teri shyǵady eken. Shalǵysyn túzý tartqannan, basyn jerge qadap alatyny jıi. Ondaıda Táýirbek pen Rahmet ózderinshe namystanyp:

— Apa, siz shaı qaınatyp otyrsańyz boldy emes pe? Tipti jumys istegińiz kelip shydamaı bara jatsańyz, kepken borazdany qoǵamdap, shómele salýǵa yńǵaılaı berseńizshi, — dep qoıady.

Osynyń bárin kóre júrip, Kúlán bir oıǵa bekigen. Ózderimen qurdas esepti, birer jas qana úlken Saǵynbektiń áıeli qaıtys bolǵaly bes jyl. Onyń eki balasy da stýdent, qaladan anda-sanda ǵana keledi. Áıeli qaıtqaly Saǵynbekten de kúı ketken. Kıimderi saýys-saýys bolyp, ýaqtyly ystyq as ishpeı, jaıy kelmeı júrgeni ańǵarylǵan. Ózi bir aqkóńil jigit. Kolhozdan eńbegine tıgen «Gazıkti» kúni-túni saldyrlata aıdap, bireýdiń shóbin, bireýdiń otynyn túsirip berip, endi bireýdi kóshirisip, qoly esh tımeıdi. Kóktem men kúzde, aýyldaǵy jalǵyz kombaınnyń ıesi bolǵan soń, egin egip, ony orýdan bosamaıdy. Aýyldastary egin orǵyzý úshin Saǵynbektiń kombaınyna kezekke jazylady. Keıin eńbeginiń aqysymen qosa «amandyq úshin» alyp qoıatyny bolmasa, Saǵynbek bylaı jaman adam emes. Kúıeýimen qurdastyǵyn paıdalanyp, ol Kúlánniń qıtyǵyna tıgendi jaqsy kóredi. Kúlán Tántini osy Saǵynbekke tanystyrmaq. Bir aýylda turǵasyn, burynnan-aq tanıdy ǵoı. Ekeýi nege jarasyp ketpeske? Qartaıyp turǵan joq, biri — elýge endi keledi, biri — qyryqtan jańa asty.

Kúlán men Tánti aýdan ortalyǵynyń shetki kóshesinde kólik kútip turǵanda, Kúlán óz oıyndaǵysyn taǵy bir pysyqtap aldy. Olardyń aýylyna endi kólik júre qoıýy ekitalaı. Tánti keshki avtobýsqa bir-aq shyqpaq bolǵanda, mana Kúlán qoımaı osynda ertip ákelgen. Tańerteń Saǵynbektiń «Gazıgimen» ortalyqqa tartqanyn kórgen, áne-mine ol aýylǵa qaıtýǵa tıis. Kabınasynda bóten eshkim bolmasa deńiz. Kóshe basynan qylt etip kórinip, zoraıa bergen kóliktiń Saǵynbektiki ekenin tanyǵanda Kúlán ishteı qýanyp ketti. Qasynda da eshkim joq eken. Saǵynbek gazdy oıbaılata basyp jaqyndady da, Kúlán men Tántini tanı ketip, shıqyldata toqtady. Oń jaqtaǵy esikti shalqasynan ashyp jiberip:

— Bizdiń aýyldyń sulýlary, qalaı, jumystaryń bitti me? Kettik! — dep qýana daýystady ol.

Kúlán tabanynyń balshyǵyn súrtkensip ádeıi aıaldap qaldy. «Tánti Saǵynbektiń qasyna otyrsyn» degeni. Qasaqana áýrelenip, Tántige kóz tastap edi, ol qalshıyp tur eken.

— Áı, áı! Meniń «Gazıgim» «Toıota» emes mindetti túrde aıaq tazalap kiretin. Káne otyryńdar! Qaıta aýyzdaryńdy basyp, bastaryńdy tumshalap otyrmasańdar, shańǵa kómilesińder, — deıdi Saǵynbek. Oıynda eshteńe joq. Tántiniń báribir qozǵalmasyna kózi jetkesin ǵana Kúlán birinshi bolyp kólikke aıaq artty. Aýylǵa jetkenshe Tánti olardyń áńgimesine aralasqan joq, terezege telmirip otyrdy da qoıdy.

Budan keıin de Kúlán Tánti men Saǵynbekti «kútpegen jerden» bir-birine birneshe ret jolyqtyrǵan. Tánti ish bermedi. Bergenińiz ne, birte-birte Kúlán oıyn oqyp qoıǵandaı, jaqyn qurbysynan boı tarta bastaǵany da sezilgen. Birdeńege kirisse, nátıje shyǵarmaı toqtamaıtyn Kúlán sonda da qyńǵan joq, óz josparyn báribir iske asyrmaı tynbaýǵa bekindi. Saǵynbektiń ózi eshteńe sezer emes. Birdeńe ǵyp bildireıin dese, maı-maı shápkisin qysa ustap, otyrystarda jurttyń sońyn ala asyqpaı ornynan turady. Tánti balasyn ertip, jurt ornynan qozǵalǵanda-aq shyǵyp ketedi.

Aqyry Kúlán shydaı almady. Keshte kúıeýi Jaqsybaıǵa sháı quıyp otyryp óziniń Tántini Saǵynbekke teligisi kelip júrgenin, biraq Tánti tipti moıyn burmaıtynyn aıtyp saldy. Jaqsybaı áıeline jaqtyrmaı, alara qarady.

— Sende ózi taýyqtyń mıyndaı mı bar ma ózi? — dedi az-kem únsizdikten soń.

— E, neǵyppyn? Jazyǵym — eki jartyny bir bútin etýge tyrysqanym ba? — dep bul da shap ete qalǵan.

— Basqa basqa, Tánti men Áýdembektiń qandaı jarasymdy ǵumyr keshkenin sen bilseń etti! Tánti... ol... baıaǵyda janyn, ıá, jan-dúnıesin, joq... keýdesindegi sezimdi... Áýdembekpen birge jóneltip qoıǵan. Onyń endigi bar qyzyǵy — balalary ǵoı. Qalaısha túsinbeısiń sen? — dedi sosyn. Sóz osymen támam boldy.

Birde keshkilik Tánti Kúlándi úıine shaqyrdy. Aýladan kire bere qora jaqtan beri taý bop úıilip jatqan shópti kórdi. Sharbaqtyń syrtynda Saǵynbektiń «Gazıgi» tur. Esiktiń aldynda Rahmet Saǵynbektiń qolyna sý quıyp jatty. Kúlánniń ishi jylyp qaldy. Óz nıeti iske asýǵa bet alǵandaı, úıge jaırańdaı kúlip kirdi. Dastarqan jaınap tur eken. Shóp basysqan eki-úsh bala jigit Kúlándi kórip, oryndarynan qarǵyp turyp amandasty. Bári dastarqanǵa yńǵaısyzdana qarasty. Ortada móldir shynyda jarty lıtrlik araq tur soraıyp. Tánti dereý jurt nazaryn aýdara:

— Bular da jigit boldy ǵoı. Táýirbegime shóp basysqany úshin alyp qoısa, ustaz-apaılary keshirer, ıá, — dedi jymıyp. Kúlán bozbalalardyń nege yńǵaısyzdanyn endi bildi. Otyra berip:

— E, bul jigitter mektep bitirip, azamat boldy ǵoı. Ózderi biledi de, — dedi jaıdary. As ústinde Kúlán urlanyp Tánti men Saǵynbekke birneshe ret kóz tastap qoıdy. Saǵynbektiń oıynda túk joq, Táýirbektiń shabysy qıada ekenin, máshıneni asa sheber tizgindemese, shóptiń op-ońaı aýyp ketetinin aıtyp qoıar emes. Al Tánti Kúlánniń timiski kózine bir ret asa sýyq qarady. Kúlánniń denesi titirkenip ketti. Qonaqtardy shyǵaryp salǵasyn Tánti Kúlándi ońasha alyp qaldy. Birdeńe aıtqysy bar.

— Kúlán, — dedi jaı ǵana. — Kúlántaı, seniń ne nársege talap qyp júrgenińdi sezemin. Menikin bir ómirzaıa kóretin shyǵarsyń. Meıli. Men... men... Áýdembekti...

Tánti jylap jiberdi. Jalyn ata kúrsinip:

— Meni báribir túsinbeısiń ǵoı sen... — dedi óksik aralastyryp.

Kúlán úıine beı-jaı bolyp qaıtty. Túsinbese túsinbeıtin shyǵar... Qursynshy, árkim ózimen-ózi bolsynshy. «Meniń nıetim adal edi ǵoı» dedi kúbirlep.

***

Dúnıe kenet aýnap tústi.

Báse, baǵana tula boıynyń jer tartýy jaman edi. Kórshi aýyldan hımık-muǵalıma ekeýi jaıaý qaıtqan. Jol boıy bul qaıta-qaıta demalyp, óz-ózinen demigip, árbir adymyn qınala attap, toqtaı berdi. Ánsheıinde 20 mınýtta taýsylatyn úsh shaqyrymdyq jol tipti uzaryp ketkendeı. Birneshe ret soqpaq shetine otyryp demaldy. Birde tipti kók maısaǵa kerile jatyp aıaq sýytqan. Hımık-muǵalıma jastaý edi, ne kete almaı, ne asyqtyra almaı, ol da munymen birge otyryp-turyp berekesi ketken. Kúlánniń sol kózi mańdaıyn solqyldata tartty da turdy.

Úıine taıaǵanda qaraqurym eldi kórdi. Daýys salyp kirip jatyr. Kúlánniń júrek tusy shym ete qalyp, jer taıanyp qaıta turdy. Qaınysy Atshybaı astyndaǵy atynyń tizginin qoıa berip, boda-bodasy shyǵa jylap, úıge qaraı at qoıyp keledi eken.

— Baýyr-e-em! Qanat-e-em! Uıalas-e-em! — dep ókire kelip, attan sekire túsip, úıge júgire kirdi. Kúlán talyp qaldy...

...Jaqsybaı qan qysymy kúrt kóterilip qaıtys bolypty. Túski asqa úıine kele jatqanda qasyndaǵy kórshi Talǵatqa birdeńe demek bolyp buryla beripti de, aýzy-murynan qan saýlaı qulapty. Sońǵy sózin de aıtyp úlgermepti marqum.

Kúlán qaıta-qaıta tala berdi. Kim kelip kóńil aıtyp, kim basyn súıep sháı ishkizip jatqanyn da sezgen joq. «Jaqsybaıdyń denesi jer qoınyna erteń beriledi» degen túni eptep esin jıyp, qosaǵynyń júzin kórip qalýǵa táýekel etti. Jaqsybaıdyń erni kógis tartyp, kúlimsirep jatyr eken. Mańdaıy, bar denesi sup-sýyq. Tórt balasymen birge otyryp shyraq jaqty.

Erteńine janaza shyǵarylyp, jurt súıekti alyp ketkende Kúlán taǵy talyp qaldy. Esin jurt zırattan oralǵanda bir-aq jıdy. Daýys shyǵaryp joqtaý aıtýǵa da shamasy joq, ishteı egilip, yńyrsydy da otyrdy.

Kózin bir ashyp, munarlanǵan janaryn seıiltip, aınalasyna úńile qaraǵanda aýzyna ystyq sháı tosyp turǵan Tántini kórdi. Eki-aq kúnde arýaqtaı aryp qalǵan qolyn soza túsip, Tántini baýyryna tartty.

— Men de sorly bolyp qaldym ǵoı, Tánti, — dedi qystyǵa jylap. Tánti qosyla jylady.

---