InfoHub Logo

Bıik-bıik dýaldan arǵy jaǵyndaǵy ásem kotejderi áreń kórinetin kóshemen órlep kelemin. Myna keremet úıler biz turatyn yqshamaýdanmen kórshiles ekenine kóńilim senbeıdi. Óz úıimdi qatty qorashsynyp qalǵanym ras edi. Mundaǵy úılerdiń sáýleti birinen-biri asady. Syrtynan kórip júrsem de, bul saraılarda qandaı ómir qaınap jatqanyna qyzyqpaǵan ekenmin.

«Emendi» yqshamaýdanyndaǵy besinshi nómirli úıdi izdep kelemin. Bul aýdannyń kóshelerinde ataý joq. Birine-biri ıin tirestire salynǵan, qos dýaldyń ortasynan eki jeńil kólik syǵylysyp áreń ótetin kóshelerge eldik tulǵalardyń aty berilmegeni de jón shyǵar. Myna jerge qor bolady ǵoı. Bolashaq «qyzmet ornymdy» izdep júrip, osylaı «keń oılanyp» kele jatqan jaıym bar.

Erteńnen bastap №5 úıge kúzetshi bolmaqpyn. Buǵan deıin tyshqan murnyn qanatyp, jumys istep kórmegen erke edim. Ákem men anamnyń zeınetaqysyn jyrymdap, oqýyma tólep jatqany oılandyrdy. Kúnderdiń kúni tártip saqshysy bolyp isteıtin aǵama: «Jumys taýyp ber», — dep mindetsı qaldym. Oqýyma ózim tapqan aqshany tólegim keletinin aıttym. Úshinshi kýrs bolǵanymdy, endi ata-anama salmaq sala berýim durys emestigin termelep jatyrmyn. Aǵam meniń kenet kúrt ózgergenime sener-senbesin bilmeı, bet-júzime syǵyraıa, zor kúdikpen qarap aldy da:

— Tabamyz. Shynymen jumys istegiń kelse... — dep qysqa qaıyrdy.

Tapqany — kúzetshilik. Juma kúni qolyma óziniń sál ǵana eskirgen jumys formasyn, áldebir kýálikti ustatty. «Osy kóshemen tik júrip, baǵdarshamnan solǵa burylsań, qyzyl shatyrly úlken úı kórinedi. Sonyń qatarymen joǵary órleı ber. Aldyńdaǵy ekinshi burylystan №5 úıge tirelesiń. Sonda Marat jáne Tamyr degen jigitter bar. Solarǵa menen kelgenińdi aıt. Olar seni bastyǵyńmen tanystyrady» degen aqylyn qosa aıtty. Jáne ózimniń stýdent ekenim týraly tis jarmaýym kerek. İshki ister qyzmetkerimin, boldy.

Áýelde «Besinshi úıde áldebir keńse bar shyǵar» dep oılaǵanmyn. Aǵamnyń tońmoıyn minezinen yǵyp, tolyq suraı da almadym. Endi ne de bolsa bara kórýge bel baılap, nán qaqpanyń qońyraýyn bastym. Qulaq túbimnen «Kto tam?» degen daýys gúr etkende, selk ete qalyp: «Men... Ásetten kelip tur edim...» — dedim mińgirlep. Nán qaqpanyń shetindegi shaǵyn esik ún-túnsiz ashyla ketti.

— Sen Beketsiń be? — dedi polısıa formasyn kıgen, nurly júzdi jigit aǵasy. Jaýabymdy kútpesten sóıleı jóneldi. — Áset aıtqan. Qojaıynmen kelisip qoıdyq. Kir, kir. Kýálik jasattyń ba? Káne, ákelshi, kim dep toltyrǵan eken? O-o, kishi serjant. Bolady, ábden bolady.
Shamasy, bul kisi — Marat. Aǵamnan eki-úsh jas úlken. Ekeýi ýnıversıtette birge oqyǵan. Marat meniń betime úńile bir qarap alyp:

— Tym jastaý kórinesiń. Túk emes. Qojaıyn surap jatsa, «jıyrma ekidemin» deı sal, — dedi. Bas ızedim. Á degennen-aq Mákeńe táýeldi bolyp qalǵanymdy moıyndap turmyn.

Bul — atyn asa eshkim bile bermeıtin, sońǵy jyldary qaltasy qalyńdaǵan Nysanbek esimdi kisiniń úıi eken. Meniń mindetim — esikten kimniń kirip-shyǵyp jatqanyn qadaǵalaý. Aýysatyn kezde arnaıy dápterge belgi soǵyp, ornymda qalatyn jigitterge tabystap ketýge tıispin. Eńbekaqyny Marat arqyly alamyn. Kezekke úsh kúnde bir túsemin. Qasymdaǵy jigitter de aýysyp turady. Maratpen aqyldasyp otyryp, aptanyń seısenbi, juma jáne jeksenbi kúnderi kelip turatyn bolyp kelistim. Sabaǵyma solaı yńǵaıly sıaqty. Seısenbide — áskerı sabaq, oǵan men qatyspaımyn. Jumada — bir ǵana oqytýshynyń qatarynan úsh dárisi, ol kisimen kelisip alýǵa bolady. Al jeksenbide — bospyn. «Sáti tústi» dedim ishteı.

Syrttan máshıne bıpildetti. Marat qarsy aldyndaǵy ekranǵa kóz tastap: «Baýr keldi», — dep áldebir tetikti basa qalǵanda, nán qaqpa syqyrsyz, syrǵyp ashyldy. İshke esik pen tórdeı, qara «Jıp» ekpindeı endi. Aptyǵyn baspaǵan kúıi úıdiń astyńǵy bóligine tekirekteı kirip, áreń toqtady.

— Bul — Baýyrjan degen jigit. Osy úıdiń jalǵyz uly. QazMÝ-da, zań fakúltetinde oqıdy.

Denem dir ete qaldy. QazMÝ-da oqysa, ekeýmiz ushyrasyp qalar ma ekenbiz? Kelmeı jatyp, másele týyp turǵanyn qarashy.

— Bul úıdegilerdiń seni bilýi mindetti emes. Sen olardy jaqsy tanyp alýǵa tıissiń. — Marattyń osy sózi ǵana jan shaqyrýyma mursat berdi.

— Munda sen qalaıda tanysýǵa tıis bir jan bar. O-o, onymen dos bolsań, seni eshkim shetke qaǵa almaıdy.

— Ol kim? — dedim tutyǵyńqyrap.

— Kim emes, ne. It. Kádimgi alabaı. Ittiń syrttany. Qazir kóresiń.

Aýlanyń bir shetindegi qyzyl shatyrly shaǵyn úıshiktiń ishinde tilin salaqtatyp dáý ıt jatyr eken. Boıymdy jıyp ala qoıdym. Kózine týra qaraý múmkin emes. Aıbarly. Boıy taıdaı. Dobaldaı basy tyqyr denesine qanshalyqty úılesimsiz bolsa, sonshalyqty jarasymdy. Moıny jýan. Uly keýdesi zor kúsh jasyryp turǵany baıqalady. Tumsyǵy qysqa. Basyn jerden julyp alyp, maǵan zertteı qadaldy. Moıny qylt-qylt etip, aýadan ıis alyp tur. Bóten ekenimdi sezgendeı.

— Sen onyń jatqan jerine qara.

Shynynda da, ıttiń úıshigi kishigirim saraıdaı. Qabyrǵalary túgeldeı boıalǵan, tipti ádemi sýrettermen de áshekeılenipti. Astyńǵy jaǵy ıttiń súıkenýinen, álde dáretinen sarjaǵaldanyp qalǵany bolmasa, myna turysymen ıt uıasy degenge qımaıtyndaısyń. Artqy jaǵynda — qystyq jaı. Onyń ishi tipti keremet shyǵar.

— Ittiń aty — Askarık. Baýrdyń eń jaqyn dosynyń aty. «Qaljyńdap qoıa saldym» deıdi.

Titirkenip kettim. Sonda da Maratqa sezdirmeýge tyrysyp, «Asqar, Asqar» dep alystan erkeletip jatyrmyn. Itti adamnyń atymen shaqyrǵan birtúrli eken.

— Mynaý bir baqytty ıt eken... — dep tujyrdym aqyry.

— Askarıktiń jaǵdaıy almatylyqtardyń jartysynikinen jaqsy. — Marat ıttiń tusyna baryp, ernin túshtıtip, ysqyra erkeletip aldy. — Jyly qora. Daıyn tamaq... Tamaq bolǵanda da, jańa soıylǵan sıyr eti... Áı, biraq ánsheıin sán úshin, syrt kózge aıbar úshin bolmasa, bul baıǵus tiri eksponat qoı...

Az kúnde jumys ornyma úırenip aldym. Meni eshkim teksergen joq. Qujatym aldyn ala úı ıesine tanystyrylǵandyqtan, mártebeli qojaıyn qaǵazǵa kóbirek sengen bolý kerek. Eń qyzyǵy, jumys istegenime eki aptadan assa da, men osy úı turǵyndarynyń eshqaısysyn betpe-bet ushyrastyrǵan emespin. Tańerteń aldymen — Baýyrjan, sosyn qaryndasy Gúljan sabaqqa ketedi. Segizge on-on bes mınýt qalǵanda qarsy aldymyzdaǵy dybys kúsheıtkishtiń jasyl jaryǵy jypylyqtap janady da: «Rebáta, ıa v sbore», — degen daýys estiledi. Bul — «garaj ben qaqpa ashylsyn» degen buıryq. İle manadan beri kúbirleı otalyp turǵan qara «Jıp» bir-eki yshqynyp alady da, garajdan atyp shyǵady.

Baýyrjan rólge kújireıip jatyp alyp, tusymyzdan qolyn kóterip óte beredi. Bizge kóz qıyǵyn salmaıdy da. Qolyn kótergeni — amandasqany. Shynyna kelsek, Baýyrjannyń bet-álpetinen góri, alaqanynyń sıpatyn, qaı tusynda qandaı syzyǵy baryn anyq bilemiz. Erekshe iltıpatpen, basymyzdy sál ıe saýlyq aıtysqanymyzdy Baýyrjannyń kózderi emes, alaqany kórip ótedi. Artynsha «Leksýs» kóligin tizgindep, Gúljan ketedi sabaǵyna. Tákappar qyz kózderin týra qadap, birinshi amandasýyńdy kútedi. Óziniń mysy basyp turǵanyn ábden sezedi-aý, kóligin kibirtiktetip, qaqpaǵa deıingi 10-12 metr jerdi shashyn salalaýmen, kóz aldyndaǵy aınasyna úńilýmen júrip ótedi. Bolmashy kirpik qaqqany — amandasqany. Ózi qazir ataǵy jer jaryp turǵan Boljaý ınstıtýtynda oqıdy.

Qojaıyn — jasy qyryq bes, qyryq altyny mańaılaǵan tórtpaq kisi. Jumysqa asyqpaı, toǵyz jarymdarda jınalady. Áýeli daýsy estiledi, sosyn kórse kóz toıǵysyz ádemi, súlik qara «Kamrıimen» ol da joq bolady. Bul kisiniń jumystan kelý merzimi óte baıansyz. Kóbinese túndi ortalap baryp oralady. Keıde tipti kelmeı de qalady. Aptalap shetelderde jolsaparda júretini taǵy bar. Marat ta, Tamyr da, taǵy bir kúzetshi Tasqyn da onyń negizgi qyzmeti qandaı ekenin ashylyp aıtpady. Qalada birneshe meıramhanasy baryn ǵana qulaǵym shalǵan.

Qojaıynnyń jarynyń astynda da bir kólik. Jumysqa eń kesh ketetin de osy kisi. Bir sózinde Marat Galá-Ǵalıa apaıdyń jumysy joq, ánsheıin qydyryp júretini jaıly aıtyp qalǵan-dy. Solaı bolsa solaı shyǵar. Galá apaı úıge kúni boıy eki-úsh ret kelip ketedi.

Kúnuzaq Askarıktikinen de tar úıshikte bos otyrǵandyqtan, ishimiz pysady. Jazylmaǵan zań boıynsha, bul úıdiń aýlasynda biz bas suǵýǵa tıis emes, shek qoıylǵan jerler kóp. Tipti qaqpadan beısaýat bas shyǵaryp qaraýǵa da bolmaıdy. Úıdiń aınalasyna alty jerden qoıylǵan kamera aýladaǵy jaǵdaıdy kóz aldyńa shyp-shyrǵasyn shyǵarmaı kórsetip turǵan soń, birte-birte ornyńnan turýǵa da erinip qalady ekensiń. Al úıdiń ishine kirýdi tipti armandamaımyz da. Tek aılyq beretin kúni Marat qana qojaıynmen dıdarlasýǵa múmkindik alady. Áýelde qushtarym aýyp: «Úı ishi qandaı eken?» — dep suraǵanmyn. Marat qolyn silteı saldy. «Ondaǵy sán-saltanat seniń túsińe de kirgen joq» dedi sosyn.

Osydan keıin men ishteı úıdiń ishin bir kórýdi armandaı bastadym. Ýnıversıtette sabaqta júrgende, jas emespin be, bári basymnan shyǵyp ketedi. Qalaı jumys ornyma betteımin, qıalı bolamyn da qalamyn. Birde Baýyrjannyń qara «Jıpin» shyńǵyrta aıdap, esikten shyǵyp bara jatamyn ba-aý, birde ústime erkekter halatyn kıip alyp, ekinshi qabattaǵy, Marat aıtqan haýyzdyń jaǵasynda tátti shyryndy soraptap otyramyn ba-aý, taǵy birde úshinshi qabattaǵy syrǵymaly qabyrǵany púltpen sylq etkizip ashyp, balkonnan Alataýǵa qarap turamyn ba-aý... áıteýir, sán-saltanatqa shomylamyn da júremin. Shynymdy aıtsam, sol úıdiń ıesi ózim bolǵym keledi. «Osynsha baılyq meniki bolsa-shy» dep qıalǵa batamyn. Baýyrjannyń da, Gúljannyń da fánı-armany joq sıaqty. Tipti osy aýlada beıqam jatqan Askarık te óte baqytty ıt bolyp kórinip ketedi. Marat pen Tamyrdyń, Tasqynnyń úı ıelerine nege tis qaıraıtynyn túsiner emespin. Meniń oıymsha, olar ózderi baı bolmaǵan soń, kóre almaıtyn sıaqty. Sóıte tura, osy úıdeginiń qaı-qaısysyn jolyqtyrsa da, ıesin kórgen kúshikteı qýtyńdaı qalatyndaryn qaıtersiń. İshimnen «men de baı bolamyn» degen oıǵa ábden bekidim.

Askarık-alabaımen tez-aq dostastym. Temir torǵa asylyp alyp, sholaq quıryǵyn dirildetip-bulǵańdatyp turatyn dáý ıt arpyldap úrgen emes. Tamaǵynan yńyrsyǵanǵa uqsas ún shyǵarady. Tar jerde ishi pysatyny baıqalady. Ony serýendetýge úı ıesinen arnaıy ruqsat alý kerek. Qyzyǵy, Askarıkke qyz tektilerdi bylaı qoıǵanda, Baýyrjan da, qojaıyn da jaqyndaı almaıdy. Tamaǵyn beretin — biz. Qydyrtatyn — biz. Astyn tazalaıtyn — biz. Jazǵan ıt biz qaldyq-qoqysyn tazalaýǵa torǵa kirgenimizde, alapat kúsh tunǵan keýdesin erkin kóterip, eki aıaǵymen ıyǵymyzǵa asylyp alady. Kúrektiń sabyn tistep, oıynǵa shaqyrady. Tistegen jerinen aıyrylmaıdy ózi.

— O-o, bul degeniń naǵyz ıt qoı, — dedi Tamyr men Askarıkti qydyrtýǵa kóshege alyp shyqqanymda. — Baýrdyń qaıdan, kim arqyly tapqanyn bilmedim, qalaı qoly jetse de, taza qandysyn tapqan eken báleń.

— Ony qaıdan bilesiz?

— Baıqadyń ba, Askarık eshqashan abalap úrmeıdi. Sosyn qazir jiberip kórshi, kósheden ótken adamdardyń bireýine bolsa da tıiser me eken? Tıispeıdi. Óıtkeni, ol — óz aýlasynyń ǵana kúzetshisi. Basqa bireýge tán aýmaqta ol ózin qonaq qana sezinedi.

— Siz qury otyrǵansha dep, alabaı tektes ıtterdi ábden zerttep alǵannan saýmysyz?

Tamyr meniń bul ázilime ezý de tartqan joq.

— Sen bilmeýshi me ediń, meniń kınologpyn ǵoı, — dedi sosyn. — Jer betindegi ıt tuqymdastardyń báriniń bolmasa da, jartysyna jýyǵynyń atyn atyp, túsin tústep bere alamyn. — Artynsha óz biletin nárse jaıly sóz qozǵalsa, jany kiretin adamnyń keıpine túsip, uzaq sóılep ketti. — Alabaı degen — álemde eń taza saqtalǵan ıt. «Orta Azıanyń ovcharkasy» deıdi ony. Bireýler túrkimen alabaıynyń qany taza ekenin aıtady. Meniń bilýimshe, qazaq alabaıynyń da qany buzyla qoıǵan joq. Aýylǵa bara qalsań, qazaqy ıt dep dál bizdiń Askarıkteı keýdesi aıaqqaptaı, júrgen júrisinen-aq keremet aıbar seziletin, júni tyqyr, qulaǵy qysqa ıtterdi aıtyp jatady ǵoı. Solardyń bári —

Askarıktiń týystary. Baıqadyń ba, basqa sháýildekter qoıly aýyldyń mańynan ótip bara jatqan salt attyǵa, ne bolmasa kólikterge dalaqtap, tura umtylady ǵoı. Alabaı ondaı emes. Ol ondaı usaqtyqqa barmaıdy. Bóten adam onyń ıeligine bas suqsa ǵana aıbat shegedi.

Óte bekzat, óte aqsúıek jaratylys ol.

Tamyr shynynda da alabaı týraly kóp biledi eken. Eki kúnde kóp nársege kózimdi ashty. Basqa áńgimeniń bárin jıyp qoıyp, Tamyrdan tek alabaı týraly suraı beretin boldym. «Nege onyń keýdesi zor?», «nege júni tyqyr?», «basqa ıtpen býdandassa qalaı bolady?» Tamyr osy suraqtardyń bárine jaýap tabady. Tipti qyzynyp ketip, qoldaryn siltelep te alady. Áńgimeni «o-o, bul degeniń naǵyz ıt qoı» dep bastaıdy. Sosyn ketedi deısiń. «Qany qalaısha buzylmaı saqtalǵan deısiń be? Ol bylaı. Alabaı negizinen maldy aýyldarda bolady. Al maldy aýyldarda naǵyz shopandar ıttiń qasıetin biledi. Bir-birine qanyn aralastyrmaıdy. Qany aralassa, qasıeti ketetinin biledi. Keıbir derekter boıynsha, alabaıdyń qany buzylmaı, áýelgi tabıǵı qalpyn saqtap kele jatqanyna bes myń jyl bolypty. Óziń oılashy, bes myń jyl! Keremet emes pe?! Qasqyrmen de tik turyp aıqasa alatyn myqtyń ǵoı bul! Onymen tiresýge mynaý degen arlanyńnyń óziniń beli shydamaıdy. Sóıte tura, bul alabaı ashtyqqa da keremet tózimdi ǵoı. Tipti qara sýdy talǵajaý etip, óz mindetin adal atqaryp júre beredi. Shólge shydamdylyǵy basqa áńgime».

— Bizdiń aýylda kórshimizde dál osy Askarıkteı ıt bolǵan. Ol da tuqymy alabaı deıtin. Aýyldyń ana basynan kórine qalsa, inine tyǵylǵan tyshqandaı joq bolyp ketetinbiz. Biraq ol nemesi yzaqor sıaqty edi... — deımin taǵy bir áńgimeniń shetin shyǵaryp.

— Oı, ol alabaıdyń naǵyz ózi emes, býdany ǵoı. Qazir nágizinde túk joq bolsa da, syrtqy túgin qampaıtqysy keletinder ıtten ıt qoımaıtyn boldy ǵoı. Baǵyp júrgeni qandaı ıt, qasıeti qandaı ekenin túk túsinbese de, áıteýir jurtqa aıbar jasaǵysy kelip, shalabýdandardy alabaı deıtin bolypty. Kórshińniń ıti yzaqor dediń be? Naǵyz alabaı mańǵaz bolady. Anaý-mynaý shýyńdy eleı bermeıdi. Al qazirgi býdandarynyń júıkesi nashar. Ne istep, ne qoıatynyn bilip bolmaısyń. Syrty kújireıip turǵanmen, minezi shálkem-shalys. Ondaılar úı kúzetip te, otar baǵyp ta jarytpaıdy. Seniń kórshińdiki sol shyǵar...

Tamyrdyń áńgimesinen keıin men Askarıkke aıanyshpen qaraıtyn boldym. Dala erkindigin tar aýlaǵa, tar qujyraǵa ákep qamap qoıǵan qojaıynǵa da eptep tis qaıraı bastaǵandaımyn. Shynynda da, ózderi basynan sıpap erkeletýge jaramasa, mundaı asyl tekti ıtti ne úshin asyraıdy eken? Iá, bul Askarık túk te baqytty emes edi. Tek áldebireýlerdiń baqytty ómir súrip jatqanyn aıǵaqtaıtyn dekorasıa ǵana edi. Meniń oıymnyń rastyǵyn nazar aýdaryp qaraýǵa turmaıtyn shaǵyn eki-úsh oqıǵa dáleldeı tústi.

Túski úzilis kezinde qyzmetshi áıelder pisirgen astan aýyz tıip, áldebir gazetti aýdarystyryp otyrǵanymda, syrttan qara «Jıp» ysqyrdy. Ádetinshe Baýyrjan garajǵa ekpindete kirdi. Artynsha daýys kúsheıtkishtiń jasyl jaryǵy janyp: «Rebáta, ne pomojete?» — degen daýysy estildi. Úıshigimizden shyqqanymyzda, Baýyrjan sıyrdyń san etin qoıqańdaı kóterip, garajdan shyǵyp keledi eken. Elp etip qolyndaǵysyn ala qoıyp, syrtqa shyqtyq.

— Bul kimge? — dedim asyp-sasyp.

— Kimge emes, nege? — Tamyrdyń daýsynda yza bary anyq edi. — Askarıktiń sybaǵasy... Aqymaq neme Askarıkti de ózi sıaqty nansoǵar dep oılaıdy ǵoı deımin. Kirpıaz ıtti jatypisher jasaǵysy keledi. Bir aptada bir ret osylaı jańa soıylǵan sıyrdyń san etin ákelip turady. Kimnen aqyl suraǵanyn qaıdam. Al Askarıkke mundaı et tipti de qajet emes. Oǵan bir shylapshyn bylamyq bolsa da jetedi. Qandaı jaǵdaıda da óziniń babyn bermeıtin tekti ǵoı ol...

Tamyrdyń ras aıtqanyna artynsha-aq kózim jetti. Askarıkke etti kúnine ólshep berip tursaq ta, shuqyp qana jeıdi. Bir ıiskegen nársesine qaıta jolamaıdy. Astyn tazalaǵanda, shybyn qonyp, beker rásýa bolǵan etti amalsyz shyǵaryp tastaıtyn boldyq.

Birte-birte bul úı adamdarynyń, onyń ishinde Baýyrjannyń da birtúrli jandar ekenin ańdaı bastadym. Iá, bizden bólek, múlde basqasha oılaıtyn adamdar. Eń bastysy — múlde oılanbaıtyn adamdar. Olar qansha bar, baı bolǵanmen, bizden múlde alys eken. Olar — syrty dýalmen qorshalǵan ádemi úıdi jeke memleket dep biletin, dýaldyń syrtyndaǵy qandaı da ózgerister ózderine qatyssyz dep oılaıtyn, sóıte tura, myna qoǵamnyń tiregi ózderi dep uǵatyn adamdar bolyp shyqty. Al biz — kúzetshiler, anda-sanda kelimdi-ketimdi kisiler — olardyń qyzmetshileri ǵanamyz...

Apyr-aı, áý basta qalaı ǵana osylardaı bolǵym keldi eken? Shynynda da, mundaı ómir kimge qyzyq? Iá, asta-tók baılyq, muqtajsyzdyq jaqsy-aq. Moıyndaıyq, moıyndamaıyq, bárimiz ómir jolynda áıteýir bir baıýdy kózdeıtinimiz ras qoı. Kenetten aspannan aqsha jaýsa, ıesi kim ekenin suramastan bas salýǵa, qushaǵymyzǵa syıǵansha jınap alýǵa daıarmyz. Biraq sonsha baılyq sonsha úreı ákeletin sıaqty. Baýyrjanǵa qarashy. Ózi menimen túıdeı qurdas. Biraq ózin álem qojasy sezinedi. Sóıte tura, ózi sondaı qorqaq. Marattyń sózimen aıtqanda, onyń sanasyna úreı egilgen. Ákesi de, anasy da baılyǵyn qoryǵany sıaqty, balalaryn da syrtqy áserdiń bárinen qorıdy. Olarǵa salsań, aınalanyń bári — jaý. Jaqynda úıdiń tóbesinen tikushaq gúrildep ushyp ótkende, úıdegilerdiń bári jandalbasalap syrtqa júgirip shyqqanyn endi túsindim. Kózderi atyzdaı bolyp ketipti. «Terrorlyq shabýyl bastalyp ketti» dep oılady ǵoı deımin... Betin ary qylsyn!

Baýyrjannyń basqany qoıyp, bizben de syrttap turyp sóılesetini, kóliginen túspeýge tyrysatyny da sodan bolsa kerek. Mine, osy úıde jumys istep jatqanyma birshama ýaqyt boldy ǵoı, mundaǵy turǵyndardyń bir-birimen aralasqanyn kórgen emen. Bári bıik-bıik dýaldardyń arǵy jaǵyna tyǵylyp alyp, áıteýir bir jumbaq ómir keship jatyr. Kórshi bolyp bir-birine kirip-shyǵý, bir-biriniń jaqsylyǵyna qýanyp, jamanshylyǵyna qaıǵyrý degen atymen joq. Tipti kóshesinde bala da oınamaıdy. Áıteýir nán temir qaqpalardyń dybyssyz ashylyp, dybyssyz jabylyp jatqanyn ǵana kóresiń. Bir-birinen jasyratyn keremet syry bar sıaqty. Al osy úılerden bir-eki shaqyrym uzamaı-aq, sál tómendeseń, qaqpasy túgili, qorshaýy da joq úılerge kezigesiń. Ondaǵy jurt bir-birin jaqsy tanıdy, qýanysh-qaıǵyny qatar bólisedi. Kim biledi, olar da aldaǵy bir-eki jylda dýaldardyń arǵy jaǵynan syǵalasyp júrmeı me?..

Ýnıversıtette de Baýyrjandy bir-eki ret jolyqtyrdym. Bizdiń fakúltet pen Baýyrjan oqıtyn zań fakúltetiniń oqý ǵımarattary — ýnıversıtettiń eki qanatynda. Arnaıy barmasań, bolashaq zańgerlermen ushyrasa da bermeısiń. Kúzetshilikke turǵaly beri zań fakúlteti jaqqa aıaq basýdy tipti qoıǵanmyn. Baýyrjan kórip qalsa, «ty che zdes delaesh?» dep suraqtyń astyna alatyndaı qorqaqtap júrdim. Bizdiń bir jaman ádetimiz — temekige úıirsekpiz. Qaltamyzda tıyn qalmaǵan kúni zań fakúltetiniń ájethanasyna baryp, ondaǵy bar-joqqa onsha alańdamaıtyn qurdastarymyzdan surap tartamyz. Árıne, jalynbaımyz ǵoı. Ózimizdiki bitip qalǵandaı bolyp, qaltamyzdy túrtkilegensip turyp suraı salamyz. Sol ádetimizge baǵyp, ájethanada ezýimizge temeki qystyryp turǵanymyzda, Baýyrjannyń kirip kelgeni. Kózine kózim túıise ketti. Selk ete qaldym. Urlyǵym ashylǵandaı qıpaqtap, temekiniń kúlin qaqqansyp, berekesizdendim de qaldym. «Ne der eken?» dep turmyn. Jurttyń kózinshe maǵan qojasynar ma eken? «Mynaý meniń kúzetshim ǵoı» dep sylq-sylq kúletin shyǵar. Biraq Baýyrjan jasyna jetpeı irkildep ketken qarnyn bir kóterip, myqyndanyp aldy da, ózimen-ózi bolyp ketti. Ezýine shıdeı temeki qystyryp, ádemi ottyqpen ot berdi. Men jaqqa qaıta qaraǵan da joq. Shynymen-aq tanymady-eı mynaýyń!

Erteńine meniń kúzetshilik kezegim edi. Tań qylań bere jumys ornyma jınaldym. Baýyrjan meni ótirik tanymaǵandaı, sybaǵamdy búgin jumysqa kelgenimde beretindeı kórindi de turdy. Durys uıyqtaı da almadym. Jumysymnan alyp júrgen qyryq myń teńgemnen osy qazir qaǵylǵandaı, ári-sári kúıge tústim. Sol aqshanyń bizdiń otbasymyzǵa qanshalyqty qosymsha kómek bolyp turǵanyn Baýyrjan-Baýr sezinsin be? Anam qabaǵymdaǵy kirbińdi birden ańǵardy.

— Jumysyń jaısyz bolyp júrgen joq pa, qulynym? — dedi júzime úńilip.

— Jo-ǵa, — deýin desem de, úkimi shyǵarylatyn qylmyskerdeı, bosaǵadan syrtqa qınala attadym.

Al Baýyrjannyń... mende jumysy bolǵan joq. Ádetinshe qara «Jıpin» yshqynta aıdap, bizge borpıǵan saýsaqtarymen sálem joldap, sabaǵyna ketti. «Ýh-h!» dep tereń dem aldym men. Sonda meni múlde tanymaǵany ǵoı... Demek, bul jazǵan óziniń úıinde júrgen janǵa durystap nazar salmaıtyn bolǵany ǵoı. Jynym keldi. Osy qazir bárin tastap, taıyp turýǵa bekindim de, tez aınydym. Qoıshy-eı, men eshkimniń adal asyn urlap iship jatqan joqpyn ǵoı. «Bir boqmuryn tanymady eken» dep er-toqymymdy baýyryma alyp týlaǵanym netkenim? Qaıta ómirimniń jańa bastalǵaly turǵan tusynda osyndaı jandarǵa jolyqqanyma, sóıtip biraz nársege kózim ashylǵanyna shúkir demeımin be? Eger osynda jumysqa turmasam, Baýyrjan sıaqty baı qurdastaryma syrttaı qyzyǵa qarap, ózimniń sondaı bolmaǵanyma ókinip júre beretin edim ǵoı. Bir kezderi ata-anamnyń ómir boıy qońyrqaı tirlik keshkenine yzalanǵanym esim túsip, ózimnen-ózim qysylyp kettim. Ózimniń jáne kýrstastarymnyń, qoldarynda túgi joq bolsa da, armandary tym asqaq ekenin moıyndadym. Aqyry «búkil tirlik Baýyrjan sıaqtylarǵa tirelip turǵan joq» dep sheshtim. Oılanbaıtyn jandardyń oıly fakúltetterde oqyp, keıin adam taǵdyryn sheshýge tikeleı aralasatyny qynjyltady.

Kúzetshiligim ekinshi jylǵa aýǵanda, men kádimgi saqa jigit bolyp qalǵan edim. Aınalaǵa órekpı, alǵaýsyz qaraıtyn kóńil-kúıden aryldym. Baýyrjan da ýnıversıtetti támamdaýǵa jaqyndady. Shetelge «Bolashaq» baǵdarlamasymen ketetin bolypty. Nú-Iorktegi Kolýmbıa ýnıversıtetinde oqıtyn kórinedi. Eki jyl oqyp kelgen soń, tikeleı úlken qyzmetterge aralasady. Joly bolsyn. Al men magıstratýrada qalmaqpyn. Qosymsha óz mamandyǵym boıynsha da jumys tabylyp tur. Aılyǵy — ázirshe jıyrma bes myń teńge. Meıli.

Baýyrjan men kúzetshi bolǵan eki jyl ishinde eki kólik aıyrbastady. Jazǵan neme jaı kólikterge syıa qoımaıtynyn biletin bolsa kerek, ylǵı irisinen alady. Jalpy osy eki jylda bul úıdegi tórt adam da kólikterin eki retten aýystyryp mindi.

Jumystan shyǵatynymdy, dıplom jazý úshin alańsyz otyrý qajettigin aıtqanymda, áriptesterim birden qostady. «Úılenbeı turyp, aqyryndap jumysyńda qamdap al. Tabysyń jetpeı jatsa, osynda qaıtyp kelersiń. Qosymsha jumys retinde isteı beresiń» dedi Marat. Qojaıyn meniń aq-adal eńbegimdi eskerip, dál aılyǵymnyń kólemindeı ústeme jazypty. Ózim úshin asa iri sanalatyn aqshany qaltama tompaıta salyp alyp, kúzetshi jigittermen qoshtasyp jatqanymda, Baýyrjan kórindi.

— Sen ne, jumystan keteıin dediń be? — dedi orysshalap.

— Iá...

— Baıqaýymsha, basqa jaqsy jumys tapqansyń ǵoı, — dedi ezýine kúlki úıirilip. Sosyn dereý túsin sýyta qoıyp: — Seniń esimiń kim edi? — dep surady.

— Beket.

— Beket, másele bylaı bolyp tur. Sen estigen shyǵarsyń, men jazda Amerıkaǵa oqýǵa ketemin. Men ketken soń, Askarıkke qaraıtyn eshkim qalmaıdy. Anyǵyraq aıtqanda... qaraıtyn emes, qyzyǵatyn. Askarıkti sen úıińe ala ketseń qalaı bolady, á? Baǵa alasyń ba?
Kútpegen ótinishke á degende ne derimdi bilmeı qaldym. Askarık meniń ıtim bola ma sonda? Maratqa kózim túsip ketip edi, ol «al» degendi uqtyryp, basyn qaıta-qaıta ızep tur eken.

— Árıne, baǵa alamyn, — dedim men.

Sálden keıin arystandaı ıtti jetektep, aınalama qoqılana qarap, úıime qaraı kele jattym. Askarık mań-mań basyp, keı sátterde meni ekpindete súırep, ilese berdi. Ózimshe Askarıktiń bizdiń ánsheıin sharbaqpen qorshalǵan, keń aýlaly úıimizge úırenip ketetinine senimdimin. Ákem de bizdi qýana qarsy aldy. «Ittiń ıti eken» dedi tamsanyp. Kórshiniń úıimizge erkin kirip júrgen qarasıraqtary sharbaqqa shyǵyp alyp, Askarıkti súısine tamashalady. Áýelde aýlanyń ishine bos qoıa berýdi oılaǵanmyn. Biraq balaqaılar syryn bilmeıtin ıttiń ashýyna tıip qoıa ma, shynjyrlaýǵa týra keldi. Ittiń atyn dereý «Qutjol» dep ózgerttim. Askarıkti neǵylam? Qutjol jańa atyna da tez úırendi. Tek burynǵydaı sıyrdyń jas etin emes, bizden qalǵan sorpa-sýdy qanaǵat tutyp júrdi.

Kúz túse jańa jumysyma asyǵyp, erteletip tysqa shyqqanymda, Qutjoldy kóre almadym. Shynjyry orta tusynan úzilgen. Dereý Maratqa telefon soqtym. «Bizge kelgen joq» deıdi ol.

Qutjol sol ketkennen mol ketti. Oralmady. Maǵan ol saıyn dalaǵa mańǵazdana basyp uzap ketkendeı elestedi de turdy. Qaskeleńdi betke alyp, tartyp tursa boldy ǵoı. Ary qaraı taýyna da barady. Qutjol-Askarık óziniń tabıǵı jaratylysymen endi qaýyshqandaı sezinip, erkin tynystadym. Múmkin, keńistikke shyqqasyn ǵana ol ózin naǵyz baqytty ıt sezingen shyǵar...

---