“Jyl on eki aı” – baldyrǵandar syrlasy
Altyn kópir
Balalar aqyny, balalar jazýshysy júrekke jaqyn, kóńilge qonymdy osy bir sóz tirkesteri keńestik kezeńde ómirge keldi. Sol tusta balalar ádebıeti “Ádebıet” atty qara shańyraqtan enshisin bólip alyp otaý tikkeni belgili. Al onyń qaz basqan qadamynyń armandy adymǵa aınalýyna qazaq sovet ádebıetiniń irgetasyn qalaǵan Beıimbet Maılın, Maǵjan Jumabaev, Júsipbek Aımaýytov t.b. Aqyn - jazýshylar eleýli úles qosty.
Qunarly topyraqqa túsken túıir tuqym dál darıasyna aınalatyny sıaqty sodan bergi kezeńde qazaq balalar ádebıeti san - alýan ósýi órkendeý baspaldaqtarynan ótti. Sóıtip, qazaq balalarynyń san býyny ózderine arnalǵan jaýhar jyrlardy oqyp, jattap eseıdi, tildik qoryn, oı órisin damytty.
Eseıe kele, olardyń keıbiri ózderi óleńderin oqyp ósken aýzynan aq marjan tógilgen aqyn aǵalary men ájelerine eliktep jyr jazýǵa áýestenedi. Qıal qanatynda qalyqtap, ómir tanymyn arttyrdy. Talmaı talpynyp, Allanyń bergen azdy - kópti talantynyń arqasynda solardyń keıbiri arqaly elge áıgili aqyndardyń sanatyna qosyldy. Alda qanshasy máńgi sónbes jyr shyraǵyn jaǵyp, jyr qyp asqaraly aspanyna qanat qaǵady deseńizshi.
Al sol balalar aqyndary men jazýshylarynyń ózderiniń baldyrǵan oqyrmandarymen búkpesiz syrlasyp, olardyń balǵyn júrekterine jol salýyna dáneker - altyn kópir ol, árıne, respýblıkalyq balalar basylymdary ǵoı. Ol - “Baldyrǵan”, “Pıoner”, “Aq jelken” jýrnaldary, “Qazaqstan pıoneri”, “Ulan” gazetteri. Olardyń sanatyn 2001 - jyldan beri jaryq kóre bastaǵan “Jyl on eki aı” jýrnaly tolyqtyrdy.
Ádebı- tanymdyq kúnparaq sodan beri keń baıtaq respýblıkamyzdaǵy baldyrǵan balaǵa da, kópti kórgen kóne kóz danaǵa da qyzyqty ortaǵa salar oralymdy oıy, tartar taǵylymy, usynar úlgisi bar ortaq basylym ekenin tanytty. Sóıtip, respýblıkadaǵy balalar basylymdary arasynan oıyp oryn alyp, endigi jerde jurttyń izdep júrip oqıtyn súıikti basylymyna aınaldy.
Al 2007 - jyly balalarǵa arnalǵan basylymdar arasynda Qazaqstan jýrnalıseriniń eń mártebeli syılyǵy “Altyn juldyzdy” jeńip aldy. Jýrnaldyń bas redaktory, jazýshy Talǵat Aıtbaıuly: “Árbir úıdiń tórinde, árbir ulannyń qolynda júretin jýrnal”, - dedi osy qýanyshqa oraı jazǵan maqalasynda. Bul shyndyq. Oǵan kóz jetkizý úshin endi biraz ótken jyldarda jaryq kórgen jýrnal betterin asyqpaı paraqtaıyq.
Ataqty aqyndar da aınalyp ótpegen
Astana men Almatyny kim bilsin “el ishi” atanatyn aýyl, aýdan, oblys ortalyqtarynda turatyn jýrnalıs, aqyn- jazýshylardyń keıbiri óz ortamyzdan shyqqan Múbáraq Jamanbalınov, marqum Esentaı Erbotınniń shyǵarmalary týraly sóz bola qalsa “E, táıiri - aı olar bar bolǵany balalar aqyny ǵoı deýden ári aspas edi. Osyndaıda bıikte ilýli turǵan etke qansha umtylsa da ala almaı túńilgen mysyqtyń ári jasyn, ári sasyq sol etti jemeı - aq qoıdym” depti - mis. Bul da soǵan jaı ǵoı, óıtkeni qazirgi qazaq ádebıetiniń saýsaqpen sanarlyq abyzdarynyń biri Muzafar Álimbaev balalar ádebıetiniń kókjıegin keńeıtken alyptardyń biri emes pe?
Muraǵań “Baldyrǵan” jýrnalynyń bas redaktory bolǵan jyldarda balalar ádebıetiniń bosaǵasyn attaǵan jas qyrandardyń tomaǵasyn sypyryp, qanattarynyń qataıýyna ushan - teńiz sińirdi emes pe?! Sol Muraǵańnyń atalǵan jýrnalǵa basylǵan “Mundaı sózderdi bilesiń be ?” atty toptamasynyń birer shýmaǵyn oqyp kóreıikshi:
Dep edim - kúrdel mánin anyqtaryn,
Qarasy eken jas tól men aryq maldyń
Oqtan qudyr shoshynǵannan,
Yrǵydy ordan shuǵyl kep.
Buǵy tektes kishirek al,
Atalady qudyr dep. -
“Kúrdel”, “Qudyr” ataýlarynyń mánin túsindirýge arnalǵan bul óleń joldary halqymyzdyń ǵasyrlar boıy qalyptasqan sózdik qorynan syr sýyrtpaqtap, jas jetkinshekti til máıegimen aýyzdandyrady. Has sheberdiń qalamynan týyndaǵan bul shýmaqtar bala sanasyn tanymdyq tereńdikke bastaıdy.
Qalyń qazaq oqyrmanyna áý bastan - aq mahabbat jyrshysy retinde tanylǵan memlekettik syılyqtyń ıegeri Tumanbaı Molldaǵalıev balalardy da atalyq mahabbat, súıispenshilik shýaǵyna bólep ońy men solyn tanýyna, sóıtip elin súıgen úlken júrek ıesi bolyp ósýine jol nusqaıdy, úlgi usynýdy, kúrmeýi kúrdeli tirlik túıinin túsindirýdi azamattyq, atalyq paryz dep biledi. Máselen, aqyn óziniń “bizdiń zań” atty óleńinde zamanymyz, bizdiń jolymyz, sol zańmen ósip er jetemiz deı kelip
Sol zańmen ósip sanamyz,
Qýaty berer bar qandaı, - dep saýal tastaı otyryp,
Biz onyń tilin alamyz,
Ananyń tilin alǵandaı, - dep oı túıindeıdi.
Sóıtip, ony bizdiń nege ardaq tutyp, nelikten aınamyz sanaıtynymyzdy osy túıin arqyly uǵyndyrady. Ospanhan Áýbákirov. Onyń esimi qazaq oqyrmandaryna satıra sardary retinde jaqsy tanys. Al sol Ospanhannyń balalar ádebıetinde de eleýli iz qaldyrǵanyn bul kúnde bireýi bilse, bireýi bile bermeıdi. Óıtkeni 2005 - jyly Almatydaǵy “Qazǵurt” baspasynan bar - joǵy 2000 - dana bolyp jarıalanǵan “anaý men mynaý” jınaǵynyń mektepterdiń kitaphanasynda bolýy ekitalaı. Sol olqylyqtyń ornyn “Jyl on eki aı” hal - qadaryń toltyrǵan.
Sóıtip, aqynnyń “Bytbyldyq nelikten” atty óleńderin jarıalaǵan. Jyly ıýmorǵa toly osy óleńder oqyǵan balalardyń ezýine kúlki úıireri talassyz. Máselen, “Nelikten” atty óleńde Serik atty balaǵa “shyraǵym, nelikten jumys isteımiz” degen saýal qoıylady. Serik sol suraqqa “jumys istemesek tamaq ishpeımiz” dep jaýap beredi. Seriktiń osy jaýaby arqyly avtor “Eńbek etseń erinbeı, toıady qarnyń tilenbeı” degen qanatty naqyly bala uǵymyna mine osylaı sáıkestendiredi.
“Al sol kisi jumys istemeıdi nelikten” - degen saýalǵa,
- Jo... Joq... Ol kisi jumys istegen. Otyz jyl boıy kombaıynnan túspegen, - deı kelip, onyń zeınetker ekenin aıtady.
Al aqshany qaıdan alady?
Pensıa alady.
Ne úshin alady?
Eńbegi úshin alady, - deı kelip eńbektiń taýsylmas, sarqylmas qazyna, yrys ekenin sóz etedi.
Tańatqan - aý, Tańatqan,
Oıyn menen tamaqtan
Qolyń tımeı únemi
Eki alasyń sabaqtan
- Aı, aı Tańatqan
Eki alasyń sabaqtan.
Osy bir “mazaqtama” dep atalatyn óleńniń avtory qazaqtyń áıgili aqyndarynyń biri Ábdirashtyń Jarasqany. Óleń aıtqan sózdi uqpaıtyn, túske deıin uıyqtaıtyn jylaýyq nas bala týraly. Bul taqyrypty, ıaǵnı jalqaý, jylaýyq, shaldýar balalar týraly qalam tartpaǵan aqyndar shamaly bolar. Bir sózben, Jarasqannyń jyrlap otyrǵan taqyryby tyń taqyryp emes. Soǵan qaramastan aqynnyń:
Mazaqtaımyz
Qoımaımyz,
Túzeler dep oılaımyz...
Túzelmeseń
Bólinip,
Ózdi- ózimiz oınaımyz.
Aı - aı, qoımaımyz
Ózdi - ózimiz oınaımyz, - dep túıin jasaýy bala oqyrmandarǵa, ásirese, jalqaý, jylaýyq, uıqyshyl balalarǵa oı salyp, sóıtip, olardyń túzý jolǵa túsýine yqpal etedi. Ótkeni óleń keıipkerine uqsas balalar tek mazaq bolyp qana qoımaı, birte- birte dostarynan kóz jazyp, jeke qalatynyn ańǵartady. Óleńniń ár shýmaǵynda oınaqy “Aı - aı” sózin qaıtalaı qoldanýy arqyly óleńde sóz bolyp otyrǵan máselege nazar aýdarýǵa tyrysady.
Bizdińshe, aqynnyń bul tásili óziniń jemisin bergen, bere de bermek. Aqıyq aqyn Qadyr Myrza Áliniń óleńderin mekteptegi bala da, ultynyń maqtanyshyna aınalǵan birtýar dana da jatqa aıtady.
Qazaq tili - aryń bul,
Uıatyń bop tur bette.
Ózge tildiń bárin bil,
Óz tilińdi qurmette.
Osy bir shýmaq óleńimen - aq ulttyq poezıamyzdy asqar bıikke kóterip, qazaq tili aldyndaǵy urpaq paryzyn taıǵa tańba basqandaı anyqtap, ózge tildiń bárin bil, - deý arqyly qazir de úsh tuǵyrly til ataýyna ıe bolyp otyrǵan memlekettik baǵdarlamaǵa da buǵan sandaǵan jyldar buryn ún qosqan. Kóregendik tanytqan dese de jarasatyndaı.
Memlekettik syılyqtyń laýreaty Qadyr aǵa shyǵarmashylyq jolyn balalar ádebıetinen bastaǵan kezinde balalarǵa arnap, birneshe jyr jınaqtaryn shyǵarǵan. Sırek te bolsa Qadyr aǵa “Jyl on eki aı” jýrnalyna da atsalysyp turady eken.
Esin bile bastaǵan balanyń qaryndash ustamaıtyny, qaǵaz shımaılamaı -tyny joq. Birte – birte sol balǵyn bóbek árip tanyp, túrli - tústi qaryndashpen óziniń balǵyn qıalyn terbegen san - alýan kórinisti qaǵaz betine túsirýge talpynady. Qazirgi qazaq poezıasyndaǵy eleýli tulǵalardyń biri - Ulyqbek Esdáýletovtyń “Qaryndashtar” atty óleńi mine osyndaı talapty balalarǵa úlgi beredi, jol nusqaıdy.
Mynaý sary qaryndash,
Munymen kúndi boıaımyn.
Mynaý qońyr qaryndash,
Munymen qumdy boıaımyn.
Mine osylaı túrli - tústi qaryndashtardyń árqaısysynyń qoldanylatyn ornyn atap aıta kelip,
Men sýretshi bolamyn,
Qaryndashty alamyn.
Aq mamamnyń sýretin,
Aq boıaýmen salamyn,
- deıdi. Al anasynyń sýretin salý besikten beli shyǵyp, ońy – solyn tanı bastaǵan ár balanyń oı armany ǵoı.
Aqyn sony balǵyn keıipkeriniń aýzyna salý arqyly este qalarlyqtaı tamasha jyr týdyrǵan. Sonymen qatar balǵyn oqyrmandardyń dúnıetanymyn keńeıtip, talǵampazdyqqa baýlıdy bul óleń. Sol aqynnyń “Esen sabaǵy”, “Jańbyr” atty óleńderiniń árqaısysy tórt tarmaq, bir shýmaqtan turady.
Birinshi óleńdegi qol kóterip erlenip taqtaǵa shyǵyp, tórtke besti qosa almaı terlegen Qosanbaıdyń qylyǵy oqyrmanyn kúldirgi, bulttyń nege aýatynyn, jańbyrdyń qashan jaýatynyn túsine, bile almaı dal bolǵan bala keıipkerdiń:
Shóldedi ǵoı aǵashtar,
Shań basty ǵoı aýany, - deýi onyń aǵashtyń shóldegenine, aýlany shań basqanyna alań bolýy el men jerdiń bolashaq ıesi oıly azamat bolyp ósip kele jatqanyn ańǵartatyndaı. Bul aty atalǵan aqyndar úlkender poezıasynyń iri tulǵaly ókilderi bola tura balalar ádebıetiniń ajarly da, bazarly bolýyna qyrýar eńbek sińirgen, sińirip kele jatqan aqyndar.
Kitaphanalar jabylyp, baspadan kitap shyǵarý muńǵa aınalǵan merzimdi baspasózge jazylý baǵasy shamadan tys sharyqtaǵan jyldarda oqyrman súıikti aqyn - jazýshylarynan aqyn – jazýshylar oqyrmandarynan kóz jazyp qalǵandaı bolǵan tusta biz sóz etip otyrǵan aqyndardyń balalarǵa arnalǵan jyrlaryn qal - qaderimen basyp, jaryqqa shyǵarýy qýanarlyq, quptarlyq is edi.
“Kózden ketse, kóńilden tasa” demekshi Ospanhan, Jarasqan t.b. Ómirden ozǵan aqyndardyń shyǵarmalaryn aǵa urpaq ókilderi bilgenmen keıingi býyn ókilderiniń kópshiligi oqymaq túgili, esimderin de sırek estýi, tipti, bilmeýi múmkin ǵoı. Mine osy tusta “jyl on eki aı” jýrnaly abyroıly is atqardy, atqaryp ta keledi.
Balǵyn jyryn balalarǵa syılaǵan
Ómir boıy shyǵarmashylyǵynyń bal shyrynyn tek balǵyn bóbekterge arnap, bala bolyp ýanyp, bala bolyp jubanyp, bala bolyp oınap, bala bolyp oılaıtyn aqyndardyń bir tobyn bylaıǵy jurt balalar aqyndary dep ataıdy.
Sol ataýǵa saı únemi balalarǵa arnap qalam terbep, balalar ádebıetiniń kósegesin kógertýmen keledi. Solardyń biri balalar aqyny, halyqaralyq Alash syılyǵynyń laýreaty – Esken Elýbaev. Ótken jyly aqynnyń “Balalarǵa bazarlyq” atty jyr jınaǵy jaryq kórdi. Negizinen balalarǵa arnap jazatyn aqyn aǵanyń jyr jınaǵy týraly oı - pikirimizdi oraıy kelgen tusta aıta da jatarmyz.
Al ázirshe aqynnyń ózimiz sóz etip otyrǵan balalardyń súıikti basylymynda jaryq kórgen “Áripterdiń aıtysy” atty óleńin oıǵa azyq, tilge qazyq etip kóreıik. Birden aıtaıyq áripterdi “aınaldyrmaǵan” birde - bir balalar aqyny joq dese de bolady. Al solardan Eskenniń atynyń ozǵany ne degenge kelsek, ol onyń áripterdi san alýan minezdi balalar keıpinde keıiptedi.
Máselen, “A” ózinen ózgeni kórelgisi joq. Men - men, maqtanshaq. Áldekimdi jamandaı qoıýǵa da ket ári emes.
“A” atty “Ń” jóninde,
Onyń orny keıinde.
“Ń” degen baıǵus ol,
Sóz bastamas jalǵyz sol.
Jaratqan soń nashar ǵyp,
Bola almaıdy ol bas árip.
Osy joldardy oqyǵanda dostaryn jamandamasa, ishi pysatyn bireýdi jamandaý arqyly óz qadirin asyrǵysy keletin álde bir tanysyń esińe túsedi. Aqyn balalardy maqtanshaqtyqtan saqtandyrady.
Bolǵanmen sheteldik,
Bedel mende jeterlik.
Dediń,
Ne jasqanam.
Sóz kóp ózim bastaǵan – dep, “Ń” aıtpaqshy talapty jasqa aıtar sóz de, atqarar is te kóp.
Sultan Qalıuly. Onyń esimi tili qazaqsha shyǵyp, qazaq mektebiniń tabaldyryǵyn attaǵan, bul kúnde azamat atanǵan qazaq jastarynyń san býynyna etene tanys. “Baldyrǵan” jýrnalynda odan keıingi kezeńde “Ulan” gazetinde jaýapty qyzmetter atqarǵan.
Sultan atanyń qalamynan týyndaǵan oıly da, nárli jyrlar qanshama sábıdiń sanasyna uıalap qaldy deseńizshi. Jýrnalda jaryq kórgen “Qys ketti” atty myna bir shaǵyn óleńi de solardyń biri.
Shókim bult joq aspanda,
Osy - aý kóktem belgisi,
Terezeni ashqanda,
Serpildi bir bólme ishi.
Tóbeńnen tónip turǵan zeńgir aspan... Aınala tóńirekten nuryn jara burqyraǵan kók ısi bólmedegi aýyr aýany almastyryp, qyr betkeıden quldyraı aqqan bulaq syńǵyry qulaqqa keletindeı.
Kókteıtindeı tasy da,
Nazarym tur tysqa aýyp.
Alataýdyń basyna
Qonaqtapty qys baryp.
Oý, mundaı sátte bala jany qalaı baıyz tapsyn. Tysqa shyǵýǵa asyǵady. Onyń jaryq dúnıeni san alýan boıaýǵa malyp alǵandaı gúldentip, kórkeıtip, jańa bir ár bergen kóktem “sýretin” tabıǵattyń ár qubylysynan izdedi. Tańyrqaıtyndaı qaǵyp tamsanýy zańdylyq. “Alataýdyń” basyna qonaqtapty qys baryp. Ańǵal da baıqampaz bala sanasyn sáýlelendiretin jandy sýret.
Ótken jyldardaǵy “Jyl on eki aı” jýrnalynyń betin paraqtaǵanda túıgen oıymyzdy túıindeı aıtsaq, jýrnal jyldan jylǵa “Balalar ádebıeti” atty uly aıdyndy óz aǵysymen tolyqtyra, tolyqtyra túsýde eken.
Sonaý jyldary jylap aqqan júlgeden syrqyraı aǵar keń arnaly taý bulaǵyna aınala bastaǵan eken. Bulaq kózi máńgilik sarqylmasyn, arnasy sýalyp tartylmasyn.
(Áýmın).
Súleımen Baıazıtov