InfoHub Logo

Dúnıeden qaıtqasyn Jırensheni qarap baptap kútip turýshy bolmaǵasyn, Jırensheni han óz saraıyna kelip turýǵa ámir etipti deıdi. Sonan Jırenshekeń hannyń saraıyna kelip turǵan, sońǵy jerde óz úıin saǵynǵany ǵoı: «han ulyqsat etse, óz úıime qaıtar edim» dep ár ýaqyt kúńirene beredi eken deıdi. Sonan han Jırensheniń úıine qaıtqysy kelip, kúńirene bergenin estip: «bolmas, endi Jırensheni úıine jiberińiz, barsyn!» depti. Óz úıine ketkesin, han: «Jırenshe úıine barǵasyn ne aıtar eken, sony tyńdap kele ǵoı» dep Jırensheniń artynan bir kisisin jiberipti deıdi. Bu kisi kelse, Jırenshekeń sol kıim-kónshegin salyp aı shynyq manaǵy óziniń jyrtyq-jyrtyq qosyna kirip, uıyqtaýǵa jatyr eken deıdi. Sonda jáne aıtady deıdi: «Keń saraıym bóz úıim, qaıran meniń óz úıim!» deıdi jáne sony aıtyp sozylady deıdi, sozylǵanda aıaǵy tizine deıin qostyń syrtyna shyǵady deıdi. Sonan bul tyńdaýshy adam qaıtyp han qasyna kelipti, kelse han aıtypty:

— Qosshy bala, baryp tyńdadyń ba? Jırenshe neǵylyp jatyr eken, ne aıtady? — depti. Manaǵy kisi aıtypty:

— Han taqsyr, bardym. Men barsam, qosyna kirip uıyqtaýǵa jatyr eken. Keriled, sozylad, aıaǵy tizine deıin qostyń syrtynda jatyr jáne «keń saraıym boz úıim, qaıran meniń óz úıim!» deıdi, — depti.

Sonan han aıtypty deıdi:

— Oıbaı, onda Jırenshege bir áıel alyp bermeı bolmas, sóıtip júrip bir kún joǵalar, keter. Jırenshemizden aırylyp qalarmyz, baryńyz, Jırensheni shaqyryp kelińiz! — depti. Sonan Jırensheni bireý baryp shaqyryp kelgesin, han aıtty deıdi:

— A, Jırenshem, bar ózińe sáıkes unaǵan bir qyz taýyp al, qyzdy sen tap, oǵan mal qansha da bolsa men bereıin, — depti. Sonan Jırenshe qasyna neshe bir joldas ertip, ózine unaǵan qyzdy izdeýge ketipti deıdi. So ketýden izdeı-izdeı tórt jylǵa deıin izdep eshbir ózine unaǵan qyzǵa tap bola almapty deıdi. Sóıtip ábden daǵdaryp kele jatsa, bir qyrdyń basynda úsh qyz otyrad eken deıdi, sol úsh qyzdyń úsheýi de tezek terip, qaptaryn toltyryp aýyldaryna qaıtyp kelatqanda, kún jaýǵasyn, kún ashylsyn kishkene dep qappen tezekterin anadaı jerge qoıyp, ózderi kıimderin búrkenip jaýynnan tasalanyp otyrady eken deıdi. Endi bireýi ústindegi beshpetin sheship tezektiń ústine jaýyp, ózi
jalańash kóılegimenen ǵana jaýyp qoıypatqanda jaýyn ishinde tur eken deıdi. Sonan Jırenshekeń joldastarymenen osy otyrǵan qyzdarǵa kelip, manaǵy jalańash kóılegimenen otyrǵan qyzdan surady deıdi:

— A, shyraǵym, ana qyzdar otyndaryn jamǵyrǵa qoıyp, ózderi beshpentterimenen búrkenip, jamǵyrdan tasa bolyp otyr, siz beshpetińizdi sheship, otyn ústine jaýypsyz, ózińiz jamǵyrdan jalańash tursyz, munyń sebebi qalaı bolad, aıtyńyz, shyraǵym, — dep surapty deıdi. Sonan qyz turyp aıtypty deıdi:

— Munyń sebebi úıimde qart ákem menen qart sheshem bar. Qazir munan otyndy sý qylyp alyp barsam, úıdegi ákem menen shesheme as pisirip ishkize almaı, ol baıǵustar túnimenen ash qonady. Eger sý qylmaı qury qylyp alyp barsam, áke-sheshem as pisirip iship toıyp, bir jaǵynan jylynyp rahat uıyqtaıdy, — depti. Sonan Jırenshe bu qyzdyń sózine den qoıyp:

— Shyraǵym, aýylyńyz qaıda? — depti. Qyz:

— Aýylymyz mine turǵan obanyń astyndaǵy aýyl, — depti. Sonan Jırenshekeń joldastarymenen qyzdyń kórgizgen aýylyna kelipti deıdi. Kelse, bir jaman qos eken deıdi. Úıdiń syrtyna taman kelip Jırenshekeń: «sóıles!» dep aıqaılady deıdi. Aıqaılasa, úıden bir aqsaqal shal shyǵyp:

— A, jolaýshylar, jol bolsyn! — depti. Jırenshege aıtypty:

— Qosh aýla, qonyńyz, túsińiz, — depti. Sonan Jırenshe aıtypty:

— Jol bolsa, qonaqpyz, ruqsat bolsa, qonamyz, — depti.

Shal aıtypty:

— Qonaq bolsańyz, qosh aýla, qonyńyz, túsińiz, — depti.

Sonan Jırenshekeń joldastarymenen túsip, attaryn baılap qosqa kiripti deıdi. Qosqa kirse, kempir-shaldan basqa eshkim joq. Birazyraq otyrǵasyn kún táýir ashylǵan kezde manaǵy qyz da otynyn arqalap kelipti deıdi. Otyny qurǵaq, nesin suraısyń. Otynyn jaǵyp, qonaqtarǵa shaıyn quıyp, asyn berip, ońypty da qalypty deıdi. Álgi eki qyz túnimenen otyny sý jaǵa almaı álekshilik bolyp, ońdap as pisirip ishe almaı jatypty deıdi. Sonan Jırenshe joldastarymenen o kúni qonyp, ertegisin ertemenen shaı iship, endi attanar kezinde Jırenshekeń qyzǵa qarap murtyn sıpady deıdi. Jırenshe murtyn sıpaǵanda, qyz turyp qasyn sıpady deıdi. Jırenshe qasyn sıpady deıdi. Sonda qyz turyp shashyn sıpady deıdi. Qyz shashyn sıpaǵasyn Jırenshe de shashyn sıpap edi, qyz turyp jerde jaıýly jatqan týlaqtyń túgin sıpady deıdi. Sonan eshbir sóz joq, Jırenshe joldastarymenen attanyp jolǵa shyqty deıdi. Jolǵa shyqqasyn, neshe bir kúnder júrip aman-esen aýyldaryna barǵasyn Jırenshekeń hanǵa amandasýǵa bardy deıdi. Sonan han aman-túgel surasqasyn, han aıtty deıdi:

— Qane, Jırenshem, ózińe unaǵan qyz taptyń ba? — depti deıdi. Jırenshe aıtypty:

— Taqsyr, taptym, tapqanmenen dúnıede mal jetetin emes, týlaqtyń túgi esebine mal suraıdy, — depti. Sonan han aıtypty:

— Bar, Jırenshem, tórt túlik maldan qansha aıdasań da aıdap baryp, so qyzdy neǵylsań da alyp kel, — depti.

Sonan Jırenshekeń qasyna neshe bir qosshy alyp, tórt túlik maldan jer-dúnıege sıdyrmaı aıdap, álgi qyzdyń aýylyna qarap shyǵypty deıdi. Sonan neshe bir kún júrip baryp, qyz turǵan aýyldyń ústimenen maldy aıdap, kóp mal qoısyn ba, jaryqtyq, qyzdyń ákesi turǵan qosqa súıkenip, árqaısysy maza bermeı taq qosty qıratatyn bolǵasyn, qyzdyń ákesi:

— Oı, qan jaýǵyr, bu kimniń maly, óz qosymyzdy qıratatyn boldy ǵoı, — dep, qolyna taıaǵyn alyp ashýlanyp, maldy qaıyraıyn dep syrtqa shyqty deıdi. Sonan qyz turyp aıtty deıdi:

— Ata, o maldy qaıyrma, bu mal sizge kele jatqan mal bolar. Men túneýkúni kelgen qonaqpenen sóılesip, «atam meni týlaqtyń túgi esebine malǵa beredi» dep aıttym. Endi siz týlaqtyń túgin eseptep, malyńyzdy alyńyz! — deıdi. Sonan qyzdyń ákesi shal aıtypty:

— Óı, men ony qaıdan eseptep sanap turaıyn, osy maldyń bárin berse, osy mal maǵan jetedi, artyǵyn suramaımyn, — depti. Sóıdesip turǵanda uzaqtamaı myna jaǵynan qosshylarmenen maldyń artynan Jırenshekeń de kelipti deıdi.

Qazaqtyń qarttarynyń aıtýy, Jırensheniń qyzǵa qarap, murtyn sıpaýy — «seni ákeń osy murtymnyń túgi esebi malǵa bere me degeni» deıdi. Endi qyzdyń qasyn sıpaýy — «murtyńnyń túgine túgil ústine qasyńnyń túgin qossań da bermes» degeni eken. Endi Jırensheniń qasyn sıpaýy — «ony qossam, berer» degeni eken jáne qyz shashyn sıpap edi ǵoı. ol — «onyń ústine shashyńnyń túgi esebi mal qossań da bermes degeni» eken. Jırensheniń shashyn sıpaýy — «ony qossam, berer» degeni eken. Sonan qyzdyń «jerde jaıýly jatqan týlaqtyń túgi esebine malǵa beredi» degen sózi eken. Bu sózdi joldastary túsinbeı, tek ekeýi túsinisipti deıdi.

Kelgesin shaldyń óziniń úıine túsip, álgi maldyń bárin berip, qudalasyp, erteńine qyzdyń nekesin qıdyryp ákelip, manaǵy óziniń jyrtyq qosyna qoıyp, hanǵa amandasa bardy deıdi. Han:

— A, Jırenshem, aman keldiń be, qalaı, kelindi ákeldiń be, kelin táýir jaqsy ma? — depti deıdi. Jırenshekeń aıtypty:

— Táýir, jaman emes, — deıdi. Sonan han: «Jırensheniń áıeli qandaı kisi eken, baryp kórip kelińiz», dep qadirli adamdardan úsh-tórt adam jiberipti deıdi. Sonan hannyń jibergen adamdary kelip Jırensheniń úıine túsip, qonaq bolyp, Jırensheniń áıelin kóripti deıdi. Kórse, nesin
suraısyń, aq jibekteı esilgen, moıny quryqtaı, aq qolqa bir jas qyz eken deıdi hannyń jibergen adamdary. Muny kórip, sirá, bek tamasha qalypty deıdi, sonan bul adamdar qaıtyp hanǵa kelip, Jırensheniń áıeliniń boıy-synyn, bolmasa júris-turysyn, aqylyn sóılep, aıtyp bitirgisiz maqtap:

— Taqsyr, bul adam Jırenshege laıyq emes, tap han ózińizge laıyq eken, — dep, hannyń kóńilin aýdarypty deıdi. Hannyń ózi Jırensheni qansha jaratsa da, álgiler óstip azǵyryp turǵasyn pende ǵoı, hannyń kóńili aýyp, árne bar, Jırensheden so kelinshekti alýǵa aınaldyrypty deıdi. «Alýǵa bolǵanmenen, qapelimde tartyp alýǵa bolmaıdy, aılamen alýǵa Jırensheniń ózi sózge sheshen adam, qalaısha alsam eken?» — dep han bir kún óziniń keńesetin adamdaryn jınap:

— Qane, Jırensheden bu kelinshekti qalaısha alamyz, buǵan ne aıla bar? — dep keńes jasapty deıdi. Sonan bul adamdar mynaý-mynaý aılany, anaý-anaý aılany aıta tursa da, sirá, Jırenshe daǵdarǵandaı bir aıla tabylmapty deıdi. Sonan sol adamdardyń ishinde turyp bireýi aıtypty deıdi:

— Han taqsyr, siz mynaý tádbirde jasańyz, — depti, — siz Jırensheni shaqyryp aıtyńyz: «Mine men saǵan júz erkek qoı beremin, sol júz erkek qoıdy jazǵytury qoı qozdaǵan ýaqytta sony qozylatyp beresiń. Eger qozylatyp bere almasań, basyńdy alamyn!» dep tádbir jasańyz, — depti, — so tádbirge onyń amaly quryr, — depti deıdi.

Sonan han Jırensheni shaqyryp alyp aıtypty:

— Jırenshe, mine men saǵan júz erkek qoı beremin, sony jazǵytury qoı qozdaǵan ýaqytta qozdatyp ber, eger qozdatyp bere almasań, basyńdy alamyn, saǵan tádbir sol, — depti deıdi. Sonan Jırenshekeń, sirá, bu sózge eshbir nárse taýyp aıta almaı daǵdaryp, kóńili buzylyp, úıine bardy deıdi. Úıine barsa, aldynan jarqyrap kelinshegi shyǵyp, Jırensheniń kóńili buzylyp kele jatqanyn bilip:

— Jarqynym, búgin neǵyp kóńilińiz buzylyp kelatyr, ne jaıyńyz bar? — dep surapty deıdi. Sonan Jırenshe aıtypty deıdi:

— Kóńilim neǵyp buzylmasyn, búgin han bir aýyz sóz aıtyp, soǵan eshbir jaýap aıta almaı janymnan úmit úzip kele jatyrmyn, — depti deıdi.

Sonan áıeli aıtypty deıdi:

— Aý, neǵylǵan aýyr sóz, — depti. Jırenshe aıtypty:

— Han aıtady: «men saǵan júz erkek qoı beremin, sony jazǵytury qoı qozdaǵan kezeńde qozylatyp ber, — deıdi. — Eger qozylatyp bere almasań, basyńdy alamyn» deıdi. Munan artyq aýyr sóz bolar ma, erkek qoı qozylaı ma eken? — depti deıdi. Sonan áıeli turyp aıtypty:

— Qaıǵyrma, qudaıyń bergen eken, bar jyldam júz erkek qoıdan aıdap kele ǵoı, — depti. Jırenshekeń baryp júz erkek qoıdy aıdap kelipti, kelse, áıeli aıtypty:

— Bu qoıdyń jıyrma shaqtysyn soı, et kerek qoı jeýge, — depti, — jáne qalǵanyn bazarǵa alyp baryp sat, kıim-keshek, shaı-sheker al da, jalǵyz bir erkek qoıdy esiktiń túbine baıla, qystaı sony baǵyp shyǵarmyz, — depti. Jırenshekeń baıǵustyń ábden daǵdarǵany ǵoı, áıeliniń aıtqanyn bárin istep, jalǵyz qoıdy ákelip esik túbine baılap qoıdy deıdi. Hanǵa aqyl bergen bıler bar, muny kórip, «kórim jaqsy qyldy, qoıdyń bárinen aıryldy, endi naǵylady, ol murat-maqsudymyz bolad endi» dep qýandy deıdi. Sonan, bárakalla, qys ótip, jaz shyqty, qoıdyń qozylaıtyn ýaǵy boldy. Endi kesýli kún tamam bolǵasyn han manaǵy aqyl úıretken bılerimenen Jırenshege barmaq bolyp shyqty deıdi. Sonan han Jırenshege jaqyndar mezgilde Jırensheniń áıeli aıtypty deıdi:

— Tur, jyldam ana qoıdy baýyzdaı qoı! — depti. Sonan jalma-jan Jırenshekeń qoıdy baýyzdapty. Sonan han úıdiń syrtynan kelip aıqaılapty:

— Á, Jırenshe úıde me? — depti. Sonda jalma-jan Jırensheniń áıeli eki qolyn sybanyp jiberip, qoıdyń baýyzdama qanyna eki tirsegine deıin boıap, qan bolyp, hannyń aldynan shyqty deıdi. Sonan han surady deıdi:

— Shyraǵym, bu tirsegińe deıin qan ne? — depti deıdi. Jırensheniń áıeli aıtady deıdi:

— Taqsyr, qazir Jırenshe jas bosanyp jatyr edi. Qolymnyń qany sol edi, — depti. Han turyp:

— Oı aqymaq, er kisi týatyn ba edi? — deıdi. Sonan Jırensheniń áıeli aıtypty:

— Bas taqsyr, erkek qoı qozylaıtyn ba edi? — depti. Sonan han sanyna qolyn bir soǵypty da:

— Qoı, bolmas, júrińiz qaıtalyq, — dep, han baıǵus bir áıelden jeńilipti de qalypty deıdi. Sóıtip, «qapıada qatyn tabady aqyldy» degen sóz sonan qalypty deıdi. Jırenshe óz ǵumyrynda bir baqyrdan aldanypty da, ekinshi osy qoıǵa jaýap taba almaı sasyp, sirá, Jırensheden kóri áıeli alǵyr bolypty deıdi.

---