InfoHub Logo

Erte-erte ertede, eshki quıryǵy keltede, Qarataýdyń oıynda, Qarasýdyń boıynda Qazanqap degen bir kedeı bolypty. Qazanqap qus atyp kún kóredi eken, áıeli aý toqyp, jamaý jamaıdy eken, osylaı óz kúnderin ózderi kórip, júre beripti. Kúnderde bir kún Qazanqaptyń áıeli júkti bolypty, aı-kúni jaqyndap, kún ótken saıyn áıeldiń aıaǵy aýyrlaı beripti. Toǵyz aı, toǵyz kún bolǵanda, áıel tolǵatyp, bosanypty. Torsyq sheke, appaq ul taýypty. Ata-anasy qýanyp, tóbeleri kókke jetipti, balasyna Kendebaı dep at qoıypty. Kendebaı aı saıyn emes, kún saıyn ósipti, alty kúnde kúlipti, alpys kúnde júripti, alty jylda jigit bolypty. Sondaı kúshti bolypty, alysqanyn alyp ura beripti, kúreskenin jyǵa beripti, shyńyraý qudyqqa qulaǵan atandardy jalǵyz tartyp shyǵara beripti. Ań aýlap, ákesine járdemdesipti, bara-bara qulan alypty, quralaıdyń kózinen tıgizgen mergen bolypty, arqar men kıikti qulan men maraldy maıa-maıa úıip tastapty. Qarasýdyń boıyndaǵy qara úıli kedeıler qarq bolypty da qalypty. Kúnderde bir kún Kendebaı ań aýlap júrse, Qarataýdyń oıynda, tereń quzdyń boıynda arystandaı kókjal bóri bir býaz bıeni jańa ǵana jaryp, jegeli jatyr eken. Kendebaı júgirip baryp, kókjaldy quıryǵynan ustap alyp, bulǵap-bulǵap laqtyryp kep jiberipti. Qasqyr ars etip, aýzyn qısańdatyp, ólipti de qalypty. Kendebaı qasqyrdyń terisin soıyp alyp, bıeniń qasyna kelse, bıe jantalasyp, ólgeli jatyr eken. Kendebaı almas qanjarymen bıeniń qarnyn jaryp jiberip, qulynyn sýyryp alypty. Arystaı erkek qulyn eken. Kendebaı qulyndy úıine alyp qaıtypty, ony qulannyń sútimen asyrapty. Qulyn saǵat saıyn emes, mınýt saıyn ósipti. Alty aıdyń ishinde alty kez at bolyp shyǵypty. Attyń túsi kerqula bolypty. Kendebaı Kerqulany úıretip minip, tún qatyp júrip, ań aýlapty. Kerqula qýsa jetip, qashsa qutylatyn, aýzymen qus tistegen eren júırik bolypty. Kendebaı Kerqulany qustaı ushyryp, alty qyrdyń ar jaǵynan qasha jónelgen qulandy kózdi ashyp-jumǵansha qýyp jetip, quıryǵynan ustaıtyn bolypty. Kendebaı osylaı ań aýlap, el aralap júre beripti. Ol meılinshe qaıyrymdy bolypty, jylaǵandy jubatypty jatsynýdy súımepti, tabysyna búkil el ortaq bolypty. Kerqula atty Kendebaı batyr atanyp, álemge aıan bolypty. Kúnderde bir kún Kendebaı ań aýlap, alysqa uzap ketipti. Ketip bara jatyp, qozysyn baǵyp júrgen bir balaǵa kezdesedi. Bala eńirep jylap júr eken. Kendebaı jetip kelip:

-        Kóziń jasty, kókiregiń qaıǵyly ne etken jansyń? - dep surapty.

Balanyń basy taz, kıimi órim-órim eken.

-        Ardaqtaǵan anańdy alsa, tógilmeı me yrysyń. Asqar taýdaı ákeńdi alsa, kórgen kúniń qurysyn! - dep qoıa beripti bala.

-        Ne boldy? Jóndep aıtshy? - dep surapty Kendebaı. Bala kóziniń jasyn kól qylyp, aýyr bir kúrsinip alyp, bylaı dep jaýap beripti:

-        Men Mergenbaı degen batyrdyń jalǵyz balasy edim. Qazir altyǵa shyqtym. Bıyl tórtinshi jyl, elimizge jaý tıip, jylqy bitkennen tigerge tuıaq qaldyrmaı aıdap ketipti. Ákem alyp uıqyly batyr edi. Uzaq jortýyldan kelgende alty kún qatarynan uıyqtaıtyn. Osy uıqyda jatqanda ákemdi jaý áskeri baılap áketti. Ákemdi arashalamaqshy bolyp jetip barǵan sheshemdi qaıyrymsyz jaý aldyna óńgerip jónep berdi. Men jetim qaldym. İsherge asym, kıerge kıimim bolmaǵan soń, amalsyzdan Tasqara baıdyń qozysyn baǵyp júrmin. Arydym, tozdym. Ernim jalaq, basym taz boldy. Sodan beri kózimde jas, kóńilimde qaıǵy. Men áke-shesheme jylaımyn, baı jylqysyna jylaıdy.

-        Olaı bolsa, jylama. Men áke-shesheńdi izdep taýyp bereıin, - deıdi Kendebaı. Bala qýanyp ketedi.

-        Aǵaı, onda bizdiń qoıshylardyń qasyna eki-úsh kún jatyp tynyǵyńyz, sodan keıin júrersiz, - dep ótinedi. Kendebeı «maqul» dep, qoıshylardyń kasyna baryp túsedi. Atyp alǵan qulandaryn asyp, tamaq pisiredi. Keshke basqa qoıshylar keledi de, manaǵy bala qozyshy kelmeıdi, ári kútedi, beri kútedi. Kendebaıdyń kózi uıqyǵa bara bergende ýhilep-ahylap qozyshy keledi.

-        Nege keshiktiń? - dep suraıdy Kendebaı.

-        Jáı, ishim aýyryp qaldy, - deıdi bala. Bala tańerteń oınap-kúlip qozysyn óriske aıdap ketedi. Keshke basqa qoıshylar kelgende, manaǵy qozyshy taǵy da kelmeıdi. Kendebaı izdep baryp, talyp jatqan balany taýyp alady. Bala esin jınaǵannan keıin Kendebaı mán-jaıdy suraıdy. Bala jónin aıtpaıdy. Sodan keıin Kendebaı balaǵa ashýlanady. Sonda qozyshy bala aıtady:

-        Kesheden beri kún batqan kezde alty aqqý tóbemnen aınalyp ushady da:

Kendebaı sal munda ma?

Kerqula aty qolda ma?

Baýda nury balqı ma?

Balaq júni shalqı ma? -

dep suraıdy. Men turyp:

Kendebaı sal men edim,

Kerqula atym qolda edi.

Baýda nurym balqıdy,

Balaq júnim shalqıdy, - dep jaýap beremin. Olar meni qanattarymen qaǵyp, jyǵyp ketedi. Men talyp túsem, - dep jaýap beredi. Úshinshi kúni qozyshy balanyń kıimin kıip, qozyny baǵýǵa Kendebaı ózi shyǵady. Kún batyp, qas qaraıǵan kezde baıaǵy alty aqqý Kendebaıdyń tóbesinen alty aınalyp ushyp, jaqyndap keledi de:

Kendebaı sal munda ma?

Kerqula aty qolda ma?

Baýda nury balqı ma?

Balaq júni shalqı ma? - dep suraıdy.

Kerqúla atty Kendebaı qozyshy bala bolyp:

Baýda nurym balqıdy,

Balaq júnim shalqıdy, - dep jaýap beredi.

Sonda aqqýlar ashýlanyp, Kendebaıdy qanattarymen qaǵyp, sabaı bastaıdy. Kendebaı bireýiniń aıaǵynan shap berip ustaı alady. Aqqýlar usha jóneledi. Kendebaıdyń qolynda bireýiniń altyn kebisi qalyp qoıady. Baıqap qarasa, kebistiń betinde jazý bar eken. Kendebaı basqa aqqýlardy birneshe kún kútedi. Biraq olar kelmeıdi. Sodan keıin Kendebaı qoıshylarmen qoshtasyp, úıine qaıtady. Ata-anasyna bir jyldyq azyq daıyndap berip, saýyt-saımanyn kıinip, jaý-jaraǵyn asynyp, azyǵyna alpys qulynnyń qazysyn alyp, baıaǵy jetim balanyń áke-sheshesin izdeýge shyǵady. Kerqúla at qustaı ushyp, quıǵytyp barady, aılyq jerdi alty-aq attaıdy. Kóz ushyndaǵy qus qanatyn jazyp, jerden kóterilgenshe Kerqula at ústinen attap ótip ketedi. Teńizdi kól, darıany shalshyq, taýdy qyrat qurly kórmeıdi. Sonymen, Kendebaı kún júredi, tún júredi, aı júredi, apta júredi, bir jerlerge kelgende aspanmen tiresken bir bıik taý kórinedi. Taýdyń etegine kelgende Kerqula atqa til bitip sóıleıdi: «Dostym Kendebaı, izdegen joǵyń alysta emes. Bireýi emes, ekeýi de osydan tabylady. Myna taýdan ári assań, aǵyp jatqan ózendi kóresiń. Ózenniń ortasynda bir aral bar. Ol aralda adam perisiniń hany turady. Seniń qoltyǵyńdaǵy altyn kebis osy han qyzynyń kebisi. Baıaǵy qoıshy balanyń áke-sheshesi de osy hannyń qolynda. Olar tereń zyndanda jatyr. Zyndannyń aýzy qulypty. Onyń kilti qolǵa túspeıdi. Ol kilt alpys ózen quıylǵan tereń darıanyń túbinde jatyr. Adam balasy onyń túbine jete almaıdy. Taýdyń arǵy betkeıinde sıyr baǵyp júrgen zor deneli bir adam bar. Ol joryqta qolǵa túsken adam, qazir hannyń quly. Sen sol adamǵa bar da jolyna jeterlik pul ber. Onyń kıimin óziń kı de, ózińniń kıimińdi oǵan kıgiz. Sóıtip, álgi adamdy azat et te, óziń sıyrdy baǵyp qal. Qazir quıryǵymnan bir tal qyl al da, meni qoıa ber, saýyt-saıman, qural-jabdyqtaryńdy meniń ústime sal. Ázirge saǵan meniń de, quraldyń da keregi joq. Eger kerek bola qalsam, quıryǵymnan alǵan qyldy tutat. Sonda men daıyn bolamyn. Endigi áńgimeni barǵan soń kórersiń», - deıdi. Kendebaı Kerqula attyń quıryǵynan bir tal qyl julyp aldy da, qoıa berdi. Onyń aıtqanynyń barlyǵyn istedi. Malshyny azat etedi. Jolyna pul beredi. Onyń kıimin kıip, sıyrdy ózi baǵyp qalady. Keshke jaqyn ózennen aıdap ótkizeıin dese, sıyrlar sýǵa túspeıdi. Kendebaı, ashýlanyp ketip, sıyrlardy sıraǵynan ustap alyp, bir-birlep laqtyra bastaıdy. Laqtyrǵan sıyrlar ózenniń ortasyndaǵy aralǵa tompyldap  túsip jatady. Sol kezde hannyń kishi qyzy sýdyń arǵy jıeginde kórip tur eken.

-        Oı, ońbaǵan-aý, kyrasyń ǵoı maldy. Nege kúndegideı: «Aırylǵyrdyń sýy aıryl!» dep aıtpaısyń? - dep aıǵaı salady. Kendebaı: «Aıyrylǵyrdyń sýy aıyryl» - dep edi, ózenniń sýy ekige aıyrylyp, ortadan jol ashylady. Sóıtip, Kendebaı mal baǵyp júre beredi. Kúnderde bir kún han óziniń eki balasyn shaqyryp alyp:

-        Búgin qara bıe qulyndaıdy. Bul toǵyzynshy qulyndaýy. Qulyndaǵan kúni túnde qulyn joq bop ketedi. Búgin osy bıeni ózderiń kúzetińder. Ne bolǵanyn kózderińmen kórińder, - deıdi. Muny Kendebaı estip turady. Keshke hannyń eki balasy bıeni kúzetýge barǵanda, Kendebaı da jasyrynyp baryp otyrady. Birazdan keıin hannyń eki balasy qoryldap uıyqtap qalady. Kendebaı uıyqtamaı otyra beredi. Tań biline bergen kezde, bıe altyn quıryqty, qundyz júndi arǵymaq qulyn týady. Bir kezde aspannan bir bult túıilip keledi de, qulyndy kóterip ap jóneledi. Kendebaı shap berip quıryqtan ala túsedi. Kendebaıdyń qolynda altyn quıryq julynyp qala beredi. Kendebaı altyn quıryqty qoınyna tyǵyp, uıyqtap qalady. Erteńine tańsáriden han eki balasyn shaqyryp alyp, ne kórgenderin surady. Balalary turyp:

- Bıe qulyndaǵan da joq, eshnárse bolǵan da joq, - dep jaýap beredi.

Han taǵy da tańqalyp otyrǵanda, Kendebaı esikten kirip kelip:

- Dat, taqsyr! - deıdi.

- Datyń bolsa, aıt! - deıdi han aqyryp.

-        Men aıtsam, bulardyń aıtyp otyrǵany ótirik. Bularǵa kórinbeı men de kúzettim. Tún ortasy kezinde eki balańyz uıyqtap qaldy. Tań aldynda bıe bir altyn quıryqty, qundyz júndi qulyn týdy. Aspannan bir bult túıilip keldi de, ony kóterip ala jóneldi. Men quıryqtan shap berip ustaı aldym. Bultpen aralasqan úlken qus qulyndy alyp ketti de, quıryq meniń qolymda qala berdi, - degende, sózdiń aıaǵyn kútpeı:

-        Quıryq qaıda? - dedi han.

-        Taqsyr, sabyr etińiz. Men altyn quıryqty paıda qylǵym kelse, sizge aıtpaımyn ǵoı, mine, quıryq, - dep Kendebaı quıryqty qoınynan sýyryp alǵanda, úıdiń ishi jap-jaryq bolyp ketedi. Hannyń balalary uıalyp jerge qaraıdy.

-        Qazir úsheýiń izdep shyǵyp, qusty da, qulyndy da taýyp kelińder. Taba almasańdar, meniń mańymdy kórmeńder! - deıdi han. Kendebaı ózennen ótip alyp, quıryqtyń qylyn tutatqan kezde Kerqula at jetip keledi. Qula atty minip alyp, qarý-jaraqty ilip alyp, saýyt-saımandardy kıip alyp, Kendebaı jónep beredi. Bir jerlerge kelgende at taǵy toqtaıdy da, Kendebaıǵa: «Anaý jalyny aspanǵa shyǵyp jatqan ot darıasy. Seniń baratyn jeriń sol darıanyń ar jaǵynda. Qazir kózińdi jum. Men ash degenshe ashpa. Kózińdi ashsań, ekeýmiz de ólemiz», - deıdi. Kendebaı kózin jumady. Sonymen usha beredi, usha beredi. Bir kezde eń áýeli ystyq lepti, odan keıin ysyldaǵan jeldi sezdi. Talaı ýaqyt ótkennen keıin: «Ash kózińdi!» - deıdi Kerqula at. Kendebaı kózin ashyp jiberse, úlken darıanyń ortasyndaǵy aralǵa kelip túsken eken. Aralda altyn quıryqty segiz qulyn, quıryǵy joq bir qulyn altyn naýadan sý iship tur eken. Kerqula atqa taǵy da til bitip: «Aspanmen tiresken anaý báıterektiń basynda samuryq qustyń uıasy bar. Ol alty aıda bir ret azyq izdep ketedi de, on bes kúnde keri aınalady. Qazir ol azyq izdeýge ketipti, onyń qaıtyp kelýine áli alty kún bar. Biz onyń qolyna túspes úshin alty saǵatta alty aılyq jol alýyńyz kerek. Meniń ústime min de, altyn naýany aldyńa óńger. Qulyndar, altyn naýadan qalmaı, bizdiń sońymyzǵa eredi de otyrady. Biz qulyndardy sońymyzdan ertip otyryp manaǵy ot darıasynan tikeleı óte almaımyz, aınalyp júrýimiz kerek. Bizdiń kelerdegi qysqa jolymyzdyń keterde alys bolyp otyrǵany da sol. Bul jolymyzda úsh bóget bar. Eń áýeli jeti basty dáý kezdesedi, aqyrǵan arystanǵa jolyǵamyz, sodan keıin jádigóı kempir baılanysady. Al, ýaqyt ozdyrmaı júreıik», - deıdi. Kendebaı altyn naýany Kerqula atqa óńgerip alyp,jónelip beredi. Barlyq qulyn onyń sońynan eredi. Bir ýaqytta aldarynan bir úlken taý kórinedi. Taý teńselip, qozǵalyp bularǵa qaraı jaqyndap keledi. Bul jeti basty dáý edi. Kendebaı altyn naýany jerge qoıady. Qulyndar naýaǵa ıirilip tura qalady.Kendebaı qolyna júz batpan shoqparyn alyp, Kerqula attyń barlyq shabysymen dáýge qarsy shaba jóneledi. Kózdi ashyp-jumǵansha aǵyp ótip bara jatyp, salyp ketedi. Dáýdiń bir basy ushyp túsedi. Keıin qaraı shaýyp, taǵy soǵyp ótkende, ekinshi basy ushyp ketedi. Osylaı ersili-qarsyly jeti ótip, jeti ret soqqanda jeti basy birdeı ushyp ketip, dáý tóńkerile qulaıdy. Kendebaı dáýdiń kózin oıyp, qorjynǵa salyp alady. Kendebaı qaıtyp kelip, altyn naýany óńgerip, qulyndaryn ertip, júrip ketedi. Ekpinine shań ilespeı, áıt degende, alty qyrdan bir-aq asyp, Kerqula at zymyrap keledi. Bir kezde alystan arystannyń aqyrǵan daýysy estiledi. Kendebaı bul joly Kerqula atty qulyndardyń qasyna qańtaryp tastap, daýys shyqqan jaqqa jaıaý júre beredi. İlgeri eki-úsh attaǵanda, bir lep Kendebaıdy tartyp ala jóneledi. Bir ýaqytta Kendebaı arystannyń apandaı aýzyn kóredi. Kendebaıdy tartyp jatqan sonyń lebi eken. Kendebaı alty qulash almas qylyshyn kóldeneń ustaı qoıady. Almas qylysh arystandy eki bólip, Kendebaıdy ar jaǵyna bir-aq túsiredi. Kendebaı arystannyń azýyn qaǵyp alyp, taǵy júrip ketedi. talaı belester, talaı taýlar buldyrap artta qalyp barady. Bir kezde jer dúnıeni qap-qara tuman basyp kep ketedi. Tek altyn quıryqtardyń sáýlesi ǵana bulardyń jolyn jaryq qylyp kórsetip turady. Sol eki arada qarańǵylyq serpilip júre bergende, sylańdaǵan bir sulý qyz shyǵa keledi. Kendebaı atynan túsip qyzǵa qarsy júredi. Qyz munyń betine uzaq qaraıdy da:

-        Uzaq júrip sharshaǵan shyǵarsyz, ordama júrip, tynyǵyp ketińiz, - deıdi. Jádigóı kempirdiń qyz bolyp qarsy alatynyn, onyń ordasyna kirgen kisi keri shyqpaıtynyn Kerqula at aıtqan bolatyn.

-        Sharshaǵanym ras. Demalýǵa qarsy emespin, bastańyz, - deıdi Kendebaı. Qyz alǵa túsip aıańdaı bergende, Kendebaı almasyn sermep kep qalady, almas qylyshtan ot jarq ete túsedi de, dúnıeni taǵy da tuman basyp kep ketedi. Tuman ashylǵanda qyzdyń ornynda eki bólingen kempir jatady. Kendebaı kempirdiń basyn kesip qorjynǵa salyp alady. «Bul kempirdiń qaramaǵyndaǵy jerden ushqan qus, júgirgen ań óte almaıtyn. Kempirdiń ólgenin qazir eshkim bilmeıdi. Sondyqtan bul jerge samuryq kelmeıdi. Osyjerde bir úsh-tórt kún demalaıyq», - deıdi Kerqula at. Kendebaı sol arada úsh-tórt kún tynyǵyp, kempirdiń asyl kazynasyn jınap alyp, Kerqula attyń aldyna altyn naýany óńgerip, altyn quıryqty qulyndardy ertip, aman-esen hannyń úıine jetedi. Han qýanyp úlken toı jasaıdy. Toı ústinde túk taba almaı, sandalyp moıyndary yrǵaıdaı, sıraqtary shıdeı bolyp, azyp-tozyp, hannyń eki balasy keledi. Han Kendebaıdy tórge otyrǵyzyp, onyń aty-jónin suraıdy.

-        Men han balasy emespin, adam balasymyn. Óz atym - Kendebaı, el meni Kerqula atty Kendebaı dep ataıdy. Sizdiń elińizge erigip kelgenim joq, jumyspen keldim. Eki birdeı joq izdep júrmin... Namys izdep júrmin, ruqsat bolsa aıtaıyn, - deıdi Kendebaı.

-        Aıt, aıt, balam! - deıdi han.

-        Budan birneshe jyl buryn sizdiń joryqshylaryńyz elimizdi shaýyp ketipti, malymyzdy aıdap, qolǵa túsken batyrymyzdy baılap alyp ketipti. Mine, sol batyrdy bosatyp áketpek bolyp keldim. Bul - birinshi. Ekinshi joǵym mynaý: bir kúni malda júrgenimde aspandap ushqan alty aqqýdyń altyn kebisi meniń qolymda qaldy. Sol altyn kebis sizdiń eldiki deıdi. Sony tabys etkeli keldim, - dep, Kendebaı altyn kebisti hanǵa usynady. Han: - Durys, balam! Sizdiń eldiń malyn aıdatyp, batyryn baılatyp aldyrǵanym ras. Mergenbaı batyr áıelimen ekeýi bizdiń qolda. Zyndanda jatqan Mergenbaı batyrǵa: «Maǵan qyzmet etseń bosatam», - dep elshi jiberip edim, qarysqan batyr eken. «Jaýyma qyzmet istemeımin. Biraq, qol-aıaǵymdy bosatsań, sodan keıin sóılesem», - dep, qarysyp jatyp aldy. Bosatýǵa koryqtyq. Ondaǵy maqsat: seni qolǵa túsirý edi. Seniń ataǵyń bizge de málim edi. Seni aldyrtyp, qulynymdy qoımaıtyn qara qusqa jumsamaq edim. Ózim izdep taba almaǵan son, namysy bolsa, izdep keler dep elindi shaptyryp, batyryńdy baılatyp aldyrtqan edim. Odan keıin de eki jyldaı kelmediń, sodan soń alty qyzym seni izdep barǵan bolatyn. Bul meniń kishi qyzymnyń kebisi. Endi seniń aldyńa qoıatyn taǵy bir shartym bar. Ol mynaý: dúnıede jeti basty dáý bar, aqyrǵan arystan bar, jalmaýyz kempir bar. Osy úsheýin óltirip, bastaryn alyp kel. Osyny oryndasań, batyryńdy bosatyp, beremin, malyńdy ózińe qaıtaramyn. Kishi qyzymdy berip kúıeý etemin, - dedi. Kendebaı Kerqula attyń qanjyǵasyndaǵy qorjynyn alyp kelip, arystannyń azýyn, kempirdiń basyn, jeti basty dáýdiń kózderin hannyń aldyna tógip tastaıdy. Han razy bolyp, zyndanda jatqan Mergenbaı batyrdy, onyń áıelin, qolǵa túsken basqa adamdardy azat etedi. Shaýyp alǵan malyn qaıtaryp beredi. Kishi qyzyn Kendebaıǵa qosyp, otyz kún oıyn, qyryq kún toıyn istep, kóp syılyqtar berip, Kendebaıdy eline attandyrady. Kendebaı eldiń malyn aıdap kelip, ıelerine tabys etedi. Ata-anasyna qosylyp, bala qýanady. Balasyna qosylyp, ata-ana qýanady. Uly dýman, úlken toı isteıdi. Kendebaı turǵanda elge batyp eshbir jaý tıe almaıdy. Sóıtip, bul el Kerqula atty Kendebaı batyrdyń eli bolyp atanypty.

---