InfoHub Logo

Keı jańalyqtar kezdeısoq ashylyp jatady, keıde tipti zerttelip jatqan basqa bir salanyń janama áseriniń nátıjesi bolyp ketedi.

Qysqa tolqyndy pesh

Senesiz be, qysqa tolqyndy pesh kezdeısoq oılap tabylǵan. Injener-ónertapqysh Persı Spenserdiń ony qalaı oılap tapqany jaıly nebir ańyzdar bar. Bir derekkózder, Spenser jumys istep turǵan magnetronnyń qasynan ótip bara jatyp, qaltasyndaǵy kámpıttiń erýin baıqaǵan desedi. Taǵy biri, Spenser magnetronda býterbrodty ysytqan deıdi. Qalaı bolǵanmen de, oǵan deıin qysqa tolqyndy sáýlelenýdi tamaq ysytýǵa qoldaný eshkimiń oıyna da kirmegen. 1940-jyldary Raytheon kompanıasynda jumys istep júrgen kezde, Spanser burynǵy eline sińirgen eńbekterinen ózge, atyn búkil álemge pash eken ónertabysyn jasap shyqty. Qysqa tolqyndy peshke patent 1946-jyly berildi, al peshtiń ózi «Radarange» degen atpen 1947-jyly jasaldy. Ol bıiktigi adam boıymen shamalas, salmaǵy 300 keli tartatyn, qazirgi biz qoldanyp júrgen qysqa tolqyndy peshterge uqsamaıtyn úlken pesh bolatyn. Baǵasy da óte qymbat edi  - shamamen 3 myń dollar. Tek 1960-jyldan bastap qana baǵasy qoljetimdi (500 dollar shamasynda) jáne salystyrmaly túrde ólshemi de kishi turmystyq qysqa tolqyndy peshterdi shyǵarý jolǵa qoıyldy.

Teflon

Teflonnyń ashylýy, basqa da kóptegen ǵylymı jańalyqtar sıaqty kezdeısoq boldy. Bul oqıǵa 1938-jyldyń 6-sáýirde oryn aldy. Ónertapqysh mártebesi Roı DJ.Planketke tıesili. Ol Nú-Djersı shtatyndaǵy Dúpon (DuPont) fırmasynyń zerthanalarynyń birinde jumys isteıtin. Sol kezde Plankett freondardyń qasıetterin zerttep júrgen edi. Bir kúni ol tetraftoretılendi úlken qysymda muzdatqan bolatyn, nátıjesinde keremet qasıetterge ıe, appaq untaq paıda bolady. Eki jyl ótken soń jańa materıal jaryqqa shyǵyp, «teflon» degen atpen álemge tanyldy.

Velcro jabysqaq-ilgegi

Bul ónertabys týraly shveısarıalyq ınjener Jorj de Mestralǵa 1941-jyly keldi, al  patentti 1955-jyly aldy. Jorj de Mestral ıtpen serýendegennen keıin, onyń júnine jabysqan oshaǵan tikenderin terýdi ádetke aınaldyrǵan bolatyn. Bir kúni ol mıkroskoppen qarap shyǵyp, júnge jabysqan usaq ilgekterdi baıqaıdy. Osylaısha Mestralǵa jabysqaq-ilgek týraly oı týdy. Ony jasap shyǵarý úshin ınjenerdiń synaqtar men qatelikterge toly birneshe jyldarynyń nátıjesinde ónertapqysh jabysqaq-ilgekti neılonnan jasaǵan durys ekenin túsindi. 1955-jyly Jorj de Mestral ónertabysyn aqyry patenttep aldy. Alǵashqy toqyma jabysqaqtaryn ǵaryshkerler, akvalańshylar jáne taý shańǵyshylary paıdalana bastady. Ýaqyt óte kele jabysqaq ilgekter kúndelikti kıimder men aıaq kıimderdiń kádimgi bir bólshegine aınalyp, keńinen tarala bastady.

Hının

Hının – hına aǵashynyń qabyǵynan jasalatyn, qyzýdy túsiretin, aýyrsynýdy basatyn, jáne bezgek plazmodııine qarsy qasıetterge ıe, ashshy dámi bar negizgi alkaloıd. Bul ony uzaq ýaqyt boıy bezgekti emdeýdegi negizgi em retinde qoldanýdyń birden-bir sebebi edi. Búgingi tańda bezgekti emdeý úshin áseri odan da kúshti sıntetıkalyq dárilerdi qoldanǵanymen, hınındi áli de sol maqsatta paıdalanady. XVII ǵasyrdan bastap hına aǵashynyń qabyǵyn úsh kúndik bezgekke qarsy qoldanady. Ósimdik Eýropaǵa 1633 jyly keldi, al onyń paıdaly qasıetteri jaıynda 1639-jyly aıtyldy. Lıma ıezýıtteri Rımge ósimdiktiń jyl saıyn jaz mezgilinde qaıtalanatyn ustamaly bezgekti jeńildetýge qoldanýǵa bolatyny jaıly habar joldady. Sodan keıin ony Eýropada keńinen qoldana bastady. Ańyzǵa senetin bolsaq, hınınniń paıdaly qasıetterin bezgekpen aýyryp júrip ormanǵa tap bolǵan adam taýypty-mys. Ol hına aǵashynyń tamyryndaǵy sýdy ishipti. Sýdan ashshy dám shyqsa da, toqtatpaı ishe beripti de jaǵdaıy jaqsarypty. Saýyqqan soń úıine qaıtyp, aǵashtyń qasıeti jaıynda hıkaıany aıtyp beripti.

Qant almastyrýshy

1879 jyly Konstantın Felberg Djons Hopkıns Ýnıversıtetinde Aıra Remsen profesorynyń qaramaǵynda jumys istedi. Olar bıtým týyndylaryn (tas kómirli shaıyr) zertteıtin. Jumys barysynda kezdeısoq ystyq zat sıntezdeldi. Ol – orto-sýlfobenzoıdty qyshqyl, nemese orto-sýlfobenzımıd edi, Falberg keıin oǵan «saharın» degen ataý berdi. 1879-jyly Falberg Aıra Remzenmen birlesip nemis jýrnalyna ǵylymı jańalyq jaıynda jarıalady, aǵylshyn tilindegi tolyqtyrylǵan nusqasy 1880-jyly jaryq kórdi. 1884-jyly Falberg jańalyqty naqty túrde ózine menshiktep, ónertabysqa patent aldy da, óz betinshe Germanıada saharındi kóptep óndirýdi uıymdastyrdy.

Kardıostımýlátor

Ýılson Greıtbach klasıkalyq qatelik jiberip, qoraptan basqa bólshekti alyp shyqty. Osylaısha, mıllıondaǵan adamdardyń ómirin saqtap qalǵan aspap paıda boldy. 1956-jyly Greıtbach Býffalo ýnıversıtetindegi janýarlardyń júrek soǵysyn jazatyn qural jasap jatqan edi. Ol jáshikten durys emes ólshemdegi rezıstordy alyp, tizbekke jalǵady. Aspapty qosqan kezde, adamnyń júrek soǵysyna uqsaıtyn dybysty estıdi. Qazirgi tańda jylyna jarty mıllıon kardıostımýlátorlar ımplantasıalanady.

Výlkanızasıalanǵan rezeńke (Ysytylǵan rezeńke)

Výlkanızasıalaýdyń negizin qalaýshy dep amerıkalyq Charlz Gýdıra (1800-1860 jj) sanalady. 1830-jyly ol ıilgish ári myqty, ystyqqa da sýyqqa da berik materıal oılap tappaqshy boldy. Ol rezeńke shaıyryn qyshqylmen óńdedi, magnezıada qaınatty, ártúrli zattar qosty, alaıda, onyń barlyq ónimderi alǵashqy ystyq kúnde-aq jabysqaq massaǵa aınalyp ketetin. Jańalyqty ol kezdeısoq ashqan edi. 1839-jyly Massachýsets rezeńke fabrıkasynda jumys istep júrip, ol bir kúni ystyq peshke kúkirt aralasqan bir ýys rezeńkeni tógip aldy. Ol kútkendeı balqyp ketpedi, kerisinshe bylǵary sekildi kúıip ketti. Alǵashqy patentinde ol kaýchýkty mys nıtrııti men patsha sharabyna (azot pen tuz qyshqylynyń qospasy) aralastyrýdy usyndy. Nátıjesinde, ónertapqysh rezeńkege kúkirt pen qorǵasyn qossa temperatýralyq ózgeristerge des bermeıtinin baıqady. Kóptegen synaýlardyń nátıjesinde Gýdır výlkanızasıanyń eń tıimdi ádisin tapty: ol kaýchýk, kúkirt, jáne qorǵasyn untaǵyn aralastyryp, belgili temperatýraǵa deıin qyzdyrdy. Nátıjesinde kúnniń ystyq sáýlesine de, salqyn aýa raıyna  da tózimdi rezeńke paıda boldy.

Júgeri qaýyzy

Júgeri qaýyzdarynyń tarıhy XIX ǵasyrdyń basynda jatyr. Batl-Krık shıpajaıynyń qojaıyndary dáriger Kellog pen baýyry Vıll Kıt Kellog júgeri unynan tamaq jasap jatqan bolatyn. Biraq qonaq úıdiń shuǵyl jumystarymen shyǵyp ketýge týra keledi. Qaıtip kelgende, qatań esepteýde bolǵan júgeri uny azdap buzylyp ketken eken. Biraq olar sonda da unnan qamyr ılemek bolady. Alaıda qamyr ılenbeı, búrtiktenip, bólshektenip  qaldy. Aǵaıyndylar amalsyzdan júgeri qaýyzyn qýyrady, olardyń biri úlpildek, biri qytyrlaq bolyp pisedi eken. Nátıjesinde júgeri qaýyzyn Kellog dárigeriniń emdelýshilerine sút pen zefır qosyp, jańa taǵam retinde usyndy. Vıll Kıt Kellog júgeri qaýyzyna qant qosyp jalpaq jurtqa laıyqty taǵam jasady. Osylaısha, 1894-jyly ózindik dámi bar júgeri qaýyzyn amerıkalyq dáriger Djon Harvı Kellog patenttedi. Al 1906-jyly Kellogtar taǵamnyń jańa túrin jappaı satylymǵa shyǵaryp, óz kompanıalaryn qurdy.

Rentgen

Rentgenografıanyń tarıhy 1885-jyldan bastaý alady. Dál sol kezde Vılgelm Rentgen alǵashqy ret erekshe spektrdiń sáýlelenýinen fotoplastınanyń qaraıýyn tirkegen bolatyn. Sol kezde ǵalym adam denesiniń qandaı da bir múshesin sáýlelendirgen kezde fotoplastınada qańqanyń beınesi qalatynyn baıqady. Bul jańalyq medısınalyq vızýaldaý ádisiniń negizi boldy. Oǵan deıin adamnyń tiri kezinde onyń ishki múshelerin zertteý múmkin emes edi. 1894-jyly Rentgen shyny vakýmdy tútikshedegi elektrli razrádtelýǵa tájirıbe jasaǵan edi. 1895-jyly 8-qarashada katod sáýlelerin zerttep jatqan kezinde, qarańǵy túsip ketkendikten, úıine qaıtatyn bolyp, jaryqty sóndiredi. Sol sátte artynda katod tútikshesi turǵan kókshil tústi barııden jasalǵan ekrannyń jarqyrap turǵanyn kórdi. Bul tańqalarlyq jaǵdaı edi. Sebebi, elektr jaryǵy kartonmen qaptalyp turǵandyqtan ony jaryqtandyra almady, al ózi óshirilmegen bolyp shyqty. Ol tútiksheni óshirip edi – jaryq joǵalyp ketti. Bul rette karton qaptama da, olardyń arasyndaǵy bir metrlik aýa qabaty da sáýle shyǵarýǵa kedergi bolmady. Bul qubylys ǵalymdy qyzyqtyrmaı qoımady. Ol bul sáýleniń ártúrli deneler arqyly ótýin teksere bastady. Biri ótkizse, endi biri ótkizbeı jatty. Sonda keı zattar sáýleni shaǵyldyrdy, keıbiri jartylaı shaǵyldyrdy, al keıbiri múldem shaǵyldyrmaı qoıdy. Ǵalym bul sáýlelerdi H-sáýleler dep atady. Osydan keıin ol sáýleni 50 kúndeı taǵy da zerttedi. Ol dál katod tútiksheniń osyndaı sáýle shyǵaratynyn dáleldedi. Kezdeısoq pa, joq pa, ol sáýleniń astyna qolyn qoıyp edi, qolynyń súıek qurylymynyń beınesin kórdi. Sóıtse, qoldyń jumsaq tinderi jańa sáýlelengen jaryqty jaqsy ótkizip, súıek qurylymdary, kerisinshe, jaryqtardy múldem ótkizbeıtin bolyp shyqty.

---