InfoHub Logo

«Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasynyń «Qazaq tilindegi 100 jańa oqýlyq» jobasy negizinde aýdarylǵan 18 oqýlyqtyń ishinde - Derek Djonstonnyń «Fılosofıanyń qysqasha tarıhy» men Ellıot Aronsonnyń «Kópke umtylǵan jalǵyz» kitaby bar. Osy eki kitapty aýdarýda jaýapty shyǵarýshy bolǵan Ulttyq aýdarma búrosynyń redaktory Eseı Jeńisuly óz oı-paıymymen bólisti. Onyń aıtýynsha, bastama qolǵa alynǵanda 18 kitaptyń búkil aýdarma prosesine, aýdarylýynan bastap korektýra, redaksıa, bezendirilýine deıingi jumysyna jaýapty shyǵarýshylar bekitilgen.

«Bul eki kitap ta ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń fılosofıa jáne psıhologıa kafedralary oqytýshylarynyń qatysýymen aýdaryldy. Djonstonnyń «Fılosofıanyń qysqasha tarıhy» kitabyn QazUÝ-dyń fılosofıa kafedrasynyń meńgerýshisi, profesor Gúljahan Nurysheva men sol kafedranyń oqytýshysy Gaýhar Ábdirasylova tárjimalady. Olar óte sapaly jumys atqardy», - deıdi ol.

Aýdarmaǵa atsalysqan ǵalymdar óte sergek ári muqıat qarap, eń bastysy «Qazaq tilindegi 100 jańa oqýlyq» jobasy aıasynda aýdarylyp jatqan basqa da fılosofıalyq kitaptarmen únemi salystyryp otyrǵan. Termınderdi, ǵalymdardyń esimin, eńbegin bárin de salystyra, qaraǵan.

«Mysaly, ǵalymdarmen kelise otyryp, orys tilinde Foma Akvınskıı delinetin ǵalymnyń esimin Akýınolyq Tomas dep aldyq. Óıtkeni búkil batys álemi ony Thomas Aquinas dep biledi. Onyń fılosofıalyq baǵyty búginde tomızm dep atalady. Orys tilinde ol grek tiliniń yńǵaıyna oraı Foma dep alynǵan, ıaǵnı «Th» dybystarynyń juby «f» dybysyna aınalady (mysaly, Athens - Afıny). Al sońǵy s dybysy orys tiliniń yńǵaıyna oraı túsip qalady da, Neapol qalasynyń mańyndaǵy Akýıno mekeninde týǵan Tomas - Foma bolyp shyǵa keledi. Ǵalymdar osyny naqtylap, Akýınolyq Tomas dep ataýǵa kelisti», - deıdi Eseı Jeńisuly.

Kitapty aýdarý barysynda fılosofıadaǵy «being» termınin -  «bolmys», «unbeing» termınin - «beıbolmys» dep alý, basqa da júıelenbegen termınderdi retteý týraly da ǵalymdar kóp keńesken.

«Sol sekildi «reason» degen termındi orys tilinde «rezon» nemese «razým» dep alsa, bizshe ol aqyl, oı, sana, dúnıetanym degenge sáıkesedi. Osylardyń ishinen «aqyl-oı» uǵymy dál keletinin de baǵdarladyq. Sondyqtan meniń oıymsha, osy 18 kitaptyń ishindegi fılosofıa baǵytynda shyqqan kitaptar qazaq tilindegi fılosofıa ǵylymynyń odan ári damýyna jańa jol ashady dep esepteımin. Kúzde stýdentterdiń qolyna tıse úlken kómek bolar edi degen oıdamyn», - deıdi ol.

Al ekinshi kitap - Ellıot Aronsonnyń «Kópke umtylǵan jalǵyz. Áleýmetti psıhologıaǵa kirispe» atty kitabynyń ataýy Almatyda ótken konferensıada birshama talqylanǵan kórinedi.

«Bul kitaptyń aǵylshynsha ataýyn tikeleı aýdarsaq «The social animal» - «Qoǵamdyq janýar» degendi bildiredi. Al Reseıde ony «Obshestvennoe jıvotnoe» dep alǵan. Osyǵan ǵalymdar da, pýblısıser de, jazýshylar da «qazaq tilinde janýar degen sóz adamǵa qatysty aıtylmaıtynyn» kóldeneń tartty. Kitaptyń ózinde de  Arıstoteldiń «Adam degen - sanaly janýar» degen sózi keltiriledi. Degenmen tikeleı qazaq tilinde «Qoǵamdyq janýar» dep alý báribir aýyr. Sondyqtan ataýǵa qatysty oıymyzdy ortaǵa salyp, áleýmettik jelilerde de saýalnama júrgizdik. Sóıtip, shyǵystanýshy Ǵalym Boqash usynǵan «Kópke umtylǵan jalǵyz» atty ataýǵa toqtadyq. Bul - kitaptyń tabıǵatyn ashatyn tamasha ataý bolyp shyqty. Ótken joly tusaýkeserde Prezıdent te «Kópke umtylǵan jalǵyz» ataýyn sátti dep erekshe atap ótti», - deıdi ol.

Eseı Jeńisulynyń aıtýynsha, áleýmettik psıhologıa - qazirgi qazaq qaýymyna óte qajetti ǵylym.

«Ellıot Aronson osy kitapty 1970-1971 jyldary Stenford ýnıversıtetinde júrgen kezinde jazýǵa kirisken. Sodan beri 11 basylym kórgen. Demek, 50 jylǵa jýyq ýaqytta únemi jańartylyp otyrǵan. Kitaptyń altynshy basylymy Reseıde aýdarylǵan eken. Sol kezdegi mazmunmen salystyrǵanda 11 basylymnyń  mazmuny jańara túsken. Mysaly, AQSH mektepterindegi atystar - bir adamnyń qolyna myltyq alyp, on, jıyrma, elý adamdy qyryp ketýi, sol sekildi qoǵamda keıin bolyp jatqan qaıǵyly oqıǵalar óte jaqsy qarastyrylǵan. Psıhologıalyq qyrlary taldanǵan», - deıdi ol.

Mysaly, kitapta Kolýmbaın mektebindegi qyrǵyn óte jaqsy taldaýmen keltirilgen. Kent deıtin qalashyqtaǵy demonstrasıaǵa shyqqan stýdentterdiń ishinde jazyqsyz tórt stýdentti polısıanyń atyp tastaýyna baılanysty úlken taldaý berilgen. Keıt esimdi áıeldi jaryq samaladaı jarqyrap turǵan keshqurym shaqta eki adam azaptap óltiredi. Sonda birde-bir adam oǵan kómektespeıdi. Avtor «Nege kómekke kelmedi?» degen suraqty keremet taldaıdy.

«Meniń oıymsha, osy kitap tek stýdentterge nemese psıhologıa taqyrybyna qyzyǵatyn ǵalymdarǵa ǵana emes, kádimgi oqyrmanǵa da óte qyzyqty bolady degen oıdamyn. Adamnyń ishki rýhynyń myqty bolmaýy, jeńile salýy sıaqty máselelerdiń bárine osy kitapta jaýap bar, meniń oıymsha. Baıqaǵanym, sheteldik ǵalymdar kitapty meılinshe túsinikti etip, kópshilikke arnap jazady. Muny ǵylymı degennen góri, ǵylymı-kópshilik kitaptar deýge bolady. Sondyqtan, bul kitaptardy JOO-larda ǵana oqytpaı, bylaıǵy oqyrmannyń qolyna tıgizsek te esh utylmaımyz. Iaǵnı, bizdiń qoǵamǵa ósý kerek bolsa, osyndaı oqýlyqtarmen tanysý kerek dep esepteımin», - deıdi ol.

Ulttyq aýdarma búrosynyń redaktory sonymen birge, qazaq tiline shet tilderinen enetin termınderdi kiriktirý jumysy qalaı júzege asyrylǵanyn aıtyp berdi.

«Mysaly, psıhologıa salasynda «behavior» degen termın bar. Bizdiń ǵalymdar sol sózdi sózdiń ortasynda kezdesýine, ıaǵnı konteksine qaraı ony «minez-qulyq» dep te aldy, «is-áreket» dep te, «júris-turys» dep te aldy. Iaǵnı, bir termınniń birneshe formasy baıqaldy. Sol sıaqty «influence» degen termın kezdesedi. Sony «áser» dep te,  «yqpal» dep te mátin tabıǵatyna oraı qoldanatyn kezder bolady. Sol sıaqty orys tilindegi «nyı», «skıı» degen sekildi jalǵaýlarǵa baılanysty «lyq, lik, tyq, tik» degen jalǵaýlardy oryndy-orynsyz qosa beretinimiz baıqaldy. Sondyqtan biz «pervıchnyı» degendi alǵashqylyq áser dep basynda alyp kórdik te, keıin ǵalymdarmen keńese kele «alǵashqy áserge» toqtadyq. Keıingilik áser de «keıingi áser» bolyp ózdi-ózinen shyǵa keldi. Tek termın máselesin ǵana emes, qazaq tilin óziniń o bastaǵy qaınar kózine oraltýǵa da osy eńbekter jaqsy áser etedi dep oılaımyn», - dep túıdi Eseı Jeńisuly.

QazAqparat

---