InfoHub Logo

1950 jyl. 6 mart. Salt atty ekeýmiz. Shámishken — osy aýdannyń komsomol basshysy. Álıge uqsaıdy. Kishkene, qýaqy. Shámishkenge qaraǵanda men, qudaıǵa shúkir, kádýilgi Bıtabar sekildimin. Sarysý áli túspepti. Biraq muz betine qyzyl sý júgire bastaǵan. Kesip óttik. Jol ózeksheni órleı saldy. Bıtabardyń baıaǵy ógiz baqqan, Levenshternniń mashınasyn kótergen ózekshesi bolýǵa tıisti. Aıań búlkek. Attar qystap qajyp shyqqan. Jol jaman. Júrip kelemiz. Betimiz — Imanaq taýy, taý etegindegi «Birlik» kolhozy. Órge shyqtyq. Aldymyzda qaraıyp, qalqaıyp bireý kórindi. Túıeli adam sekildi. Taýdaı. Qaraı-qaraı kózim taldy. Joq, túıe emes, at eken astyndaǵysy. Aıańdap barady. Biz búlkektep kelemiz. Aramyz jaqyndaı berdi. Qarap kelem, sanap kelem: biz jetkenshe jalp etip úsh qulady. Qulaıdy. Atyn turǵyzyp alady da, qaıta minedi. Shámishken kúledi:

— Safýan, sen biz mingen atty aryq deısiń. Táýba. Ana alǵa qara. Kóterem ǵoı mingeni...

— Táýba bolsa, táýba-aq bolsyn. Báıgege qosyp jatqam joq. Qalqaqtap barar jerge jetsek jarar - daǵy.

Qýyp jettik. Ózime ózim senbeıtindeımin. Kóterem degenimiz oqtaýdaı jumyr, semiz tory qunan. Aýyzdyǵyn shaınap, alysyp keledi. Biraq kózim qunannan góri jolaýshynyń naq ózine tústi. Aıaǵy salbyrap ketken. Jer syzady. Nyq otyrǵan boıy qunandaı úsh ese bar. Tory qunan eki shelek sý kótergen on jasar qyz bala sekildi, buralań-buralań etedi. Jumsaq qarǵa aıaǵyn tyǵyp apsa bitti, omaqasady. Jolaýshy qulamaıdy. Salaqtaǵan aıaǵymen jer tirep tura qalady da, attyń basyn attap ilgeri shyǵady. Kádýilgi jyqqan balýannyń jyǵylǵannyń basyn attap, kúsh alǵany sekildi. Týmysymda mundaı iri kisini kezdestirgen emen.

— Assalaýmaǵalaıkým!

Qart ernin qımyldatty.

Shámishken qaǵytyp jatyr:

— Aqsaqal, bul ne, kóterem minip?..

— O, ıt, semiziń sonda ana astyndaǵy ma?

Shámishken máz. Shámishkenge qosylyp men de máz.

İlgerilep kettik.

— Shámishken, bul kisi kim?

— Jáı, osy jerdiń bir aqsaqaly ǵoı...

Men qazbalaǵan joqpyn.

* * *

Imanaq taýy alasa ǵana tóbe eken. «Birlik» kolhozy sharýasy jutańdaý, jetpis-seksen ǵana úı.

Biz Jumadilda aqsaqaldyń úıindemiz. Jetpisten asqan qart adam. Úlken áıel balasy -Aqajan. Osy kolhozdyń predsedatel Ekinshisi - Asan. Qaraǵandyda pedagogıka ınstıtýtynyń sońǵy kýrsynda.

Aqajan alys qystaýlardaǵy maldy aralap ketipti. Mal men janǵa mart kıyn aı. Sharýa adamy úıde otyra almaıdy.

Shaı keldi. Úıdiń úlken qonaǵa bolǵandyqtan men tórde otyrmyn. Sol jaqta Jumadilda qart. Oń qolda Shámishken. Odan ári baısaldy aq sary jigit - Qazyken. Kolhoz esepshisi. Aqajan joq bolǵan soń, úı ıesiniń qyzmetin atqaryp otyr.

Áńgime taqyryby ár qıly mal jaıy, jan jaıy... Kóktem, egis... biraq qıyspaıdy. Óıtkeni, meniń esi-dertim jolda kezdestirgen qart jaıy.

...Esik ashyldy. Birden tanydym, naq ózi. Búkil aýyz úıdi toltyryp kirip keledi...

Sasqanym ba, já bolmasa, qalaı kezdestirem dep kútkenim be, ushyp túregeldim.

Jumadilda qart belgi jasady.

— Otyra ber, shyraǵym. Ol - osy úıdiń óz kisisi.

— Osy Jumekeń aqsaqaldyń inisi, - dep qoıdy Qazyken.

Degenmen Shámishkenge qaraı ysyryla otyrdym.

Jumekeń inisi jaıǵasyp jatyr... Dastarqan keıin jyljydy. Baıaǵy Balýan Sholaq artynda qalǵan quddy Bıtabar sekildimin. Múlde syrtta qaldym. Jumekeńniń inisi Jumekeńniń ózine qaraı oıysa otyryp, maldasyn qurdy. Eki tize eki jaqta - Jumekeń aldynda bir órkesh, meniń aldyma bir órkesh. Shaı keldi. Túıe alaqanǵa shaı tabaq súńgip ketti. Kip-kishkentaı. Balalardyń oıynshyq tabaǵy sekildi.

Túri jat bul kim boldy eken?

Eshkim tis jaryp eshteńe demeıdi. Ózine suraq bersem, qysqa qaıyrady.

— Osy Atasýda turam... Balalar ma?.. Qudaıǵa shúkir, bar balalar... - Bary osy.

Kóńilim qulap, tym qumartyp otyrǵanymdy Shámishken de, Qazyken de baıqaǵan aqsaqal, anany aıtshy, aqsaqal, mynany aıtshy...

Aqsaqal myńq etpeıdi.

— Á, ótip ketken dúnıeler ǵoı...

— Qalaı sóıletem? Kilti qaıda?

Dastarqan jıyldy. Jumadilda qarttyń inisi dalaǵa shyǵyp keldi de, aldyna bir oramaldy jaıa sap, namaz oqı bastady aýzyn jybyrlatyp biraz turady da, tizesin búgip, sájdaǵa basyn tıgizedi. Sondaı kúlkili. Dúrs-dúrs... eden syqyr-syqyr etedi.

Oıyma bir qýlyq kirdi:

— Aqsaqal, namazdy kópten oqısyz ba?

— Á, jas ulǵaıǵan soń.

— Ruqsat etseńiz, bir saýalym bar.

— Á, ruqsat.

— Quranda, «Bahyraı súre» degen súre bar. Qazaqsha bul «sıyr týraly taraý» degen sóz. Sıyrdyń quranda ne sharýasy boldy eken?

Aqsaqal oılanyp, sál otyrdy.

— Sonyńdy ıt bilsin be?

Biz jabyla kúldik. Ózi de ezý tartty. Sodan soń maǵan týralap qarady.

— Bul qaı bala?

— Gazetten. Tilshi.

Qarıanyń syr sandyǵyn ashatyn kilt osy bir shtrıh boldy. Sóılep ketti...

Kún sóılestik. Tún sóılestik...

— Bıeke, bir suraq bar.

— Qulaǵym sende.

— Sodan keıin ne istedińiz?

— Týra kolhozǵa keldim. Múshe boldym.

— Bir adamǵa ókpelep, shahtadan ketkenińiz qalaı?

Bıekeń biraz oılanyp qaldy. Týra jaýap bermedi.

— Shahtadan ketkenimmen elge kelip «shahta jaqsy, shahtaǵa baryńdar!» - dep úgit júrgizdim...

— Qaıratyńyz qalaı? Qaıtqan joq pa?

— Qaıratym bar áli de. Biraq tizem shydamaıdy....

— Tizem shydasa, atan túıeni áli de kótere alam ǵoı deımin...

...Bıtabarmen men osylaı kezdestim. ...Bıtabarmen men osylaı qoshtastym...

* * *

Bıtabar keıin seksenge jaqyndap baryp qaıtys boldy. Zıraty sol Imanaq baýyrynda. Moınynda baıaǵy tumar: «Kúres te ónerdiń bir tóresi. Mal tabar ońaı kásipke aınaldyra kórme!» Baıaǵy Balýan Sholaq sózi. Balýan Sholaq sózin Bıtabar alpys jyl tumar etip moınyna taǵyp júripti...

Imanaq baýyrynda qazir «Birlik» atty kolhoz joq. Sol «Birlik» quralpy bes-alty kópeı kolhozdar birigip, dókeı sovhoz qurǵan. Sáken Seıfýllın atyndaǵy sovhoz. Sáken aty tegin qoıylmaǵan. Bul - Sákenniń týǵan jeri. Imanaq - Sákenniń shyqqan taýy.

Bıtabar - Sákenniń atalas aǵasy.

El ishine aty ketken balýan Sákenmen de birge júrgen bolar. Imanaqqa da Sákenmen birge talaı-talaı shyqqan bolar. Biraq, amal qansha, men onda Sáken týraly suraı almadym. Sózge sarań Bıtabar óz betinshe aıtqan joq...

1969 jyl. Almaty

---