InfoHub Logo

Asyqtyrǵan Qutbı Kırom.

Aptap ystyq sál báseńsip, kún uıasyna qona bergende jolǵa shyqtyq. Dýshanbeniń jýyrda ǵana Hafız esimimen atalǵan avtostradasyn jıektep Varzob ózeniniń salqyn lebine betti tosa zyrlap kelemiz. Aldymyz aspanmen talasqan aq basty taýlar.

— Barar baǵytymyz — tarıhta Kýhıstan dep atalady. Sizdershe aıtqanda Taý eli. Joǵarǵy Zeravshanmen quldılap otyryp, Marǵedar alabyna shyǵamyz. Jolda Aını, Pendjıkent atty aýdan ortalyqtary bar. Odan ári qol sozym jerde dańqty Samarqand jatyr. Árıne, eń áýeli Anzob asýynan asyp alýymyz kerek, — dedi Qutbı Kırom.

— Anzobtan asý úshin osy jol ústindegi Anzob shaıhanasyna toqtap ótpesek, taǵy da bolmaıdy, — dep kúldirdi Abdolla Zakırov.

Qutbı Kırom jas bolsa da elinde aty tanylǵan daryndy aqyn. Al Abdolla Zakırov bolsa, Almatyda oqyp, partıalyq bilim alǵan ádebıet aýdarmashysy, jýrnalıs. Ekeýi de qazaq dastarqanynan talaı ret dám tatqan, qazaq halqyn, onyń ádebıeti men mádenıetin ejelgi tájik jerinde madaqtaı júretin abzal dostar.

— 1963 jyly ózderińizben birge aıǵa jýyq araladyq qoı Qazaqstandy, — dedi Qutbı aq kenepten tigilgen tar qalpaǵyn jaltyr basyna nyǵarlaı kıip, — oı, ol kúnder meniń esimnen eshqashan ketpek emes. Biz, Abdolla ekeýmiz taý turǵynymyz, al sizder qyr perzentterisizder. Sol sebepti aldyńyzda jatqan qıa jartas, qyzyl shaqa shyń-quzdardyń ulylyǵyn kórip tańyrqaısyzdar. Al men bolsam, ulan-baıtaq qazaq saharasynyń tylsym ulylyǵyn sol joly sezingen edim. Ózderińiz bilesizder, jýyrda Abaı toıyna Momyn Qanaǵat ekeýmiz baryp qaıttyq qoı. Semeı, Qaraýyl, Jıdebaı, Shyńǵystaýdy araladyq. Osy joly taǵy bir sezimmen oraldyq — Ulanǵaıyr dalada ulanǵaıyr darqandyq, myrzalyq bar eken.

Qutbı aqyndyq ashyq kóńilmen, shabyttana sóılep otyr.

Biz tyńdaýshymyz. Arakidik jan-jaǵymyzǵa qarap qoıamyz. Jasandy kóldiń jaǵasyndaǵy taqtyda kók shaı iship otyrǵan tájik baýyrlar bizge álsin-áli kóńil aýdarady. Sebebi, Qutbıdyń sózi qyzý, ekpini qýatty. Jalpy, tájik aqyn-jazýshylarynyń ishindegi eń qyzý qandy, nendeı is bolsa da tez tyndyrǵysy keletin, tynymsyz da elgezek jan osy Qutbı bolar dep túıdik ishimizden.

Bizdi týǵan mekenderimen tanystyrýǵa alyp bara jatqan Abdolla men Qutbıdan basqa da ádebıetshi dostarymyz bar. Máselen, jańaǵy Qutbı sóz etken Momyn Qanaǵat. Ol — óte sabyrly, naǵyz shyǵys adamdaryna tán mańǵazdyq pen marǵaýlyq qatar qalyptasqan, árbir saýalyńa biraz únsizdikten soń baıyppen, jan-jaqty jaýap beretin jan. Aqyn Maston Sheralıev bolsa, ol minezi jaǵynan Momyn men Qutbıdyń dál arasyndaǵy, az da sóılemeıtin, daýryǵyp áńgimege de kóp kılikpeıtin, qaýymnyń kózin baǵyp, kóńilden shyǵýǵa tyrysatyn jas jigit.

— Bul mekemeniń atyn «Anzob» deıdi. Al shyn mánindegi naǵyz Anzob asýyn tórt myń úsh júz metr bıiktikke kóterilgende kóresizder, — deıdi Ibragım Iýnýsov aldymyzǵa kele bastaǵan aq qumandardan bizdiń pıalalarymyzǵa kók shaı quıyp berip, — myna ózenniń aty — Barzob, bylaısha aıtqanda sekirip, sarqyrap aǵatyn tentek sý degen maǵynany ańǵartady.

Juqaltań kelgen taldyrmash jigit Ibragım «Tájikfılm» kınostýdıasynda shofer bolyp qyzmet etedi. Ol jýyrda ǵana respýblıka jurtshylyǵyna kórsetile bastaǵan «Rýstam týraly ańyz» atty eki serıaly fılmniń jasalý tarıhynan syr sherte bastady. Biz de óz tarapymyzdan «Qazaqfılm» kınostýdıasy jýyrda ǵana aıaqtaǵan «Qyz Jibek» fılmi jaıly áńgimeleı bastap edik, sózge elgezek Qutbı aralasty:

— Almatyda bizge «Qyz Jibekti» kórsetti. Óte jaqsy fılm! — dep aq qalpaǵyn basynan sheship aldy da, tizesine kıgizip qoıdy.

— Basta, Qutbıjan! — dep Abdolla daýystap qaldy. Teńselip, yrǵala otyryp shyǵys shaıyrlarynyń maqamymen Qutbı jyrlaı jóneldi. Biz aqyn dosymyzdyń mundaı óneri baryn jaqsy biletinbiz. Jat tilde aıtylyp jatqanymen júrekke sondaı jyly, kóńilge sondaı qonymdy maqam. Qyza kele Qutbıdyń kózi qyzara bastady. Birazdan soń ol ekilene, eki búıirin taıanyp alyp, ornynan qozǵala jyrlady. Abdolla men shofer Ibragımniń de delebesi qozyp, olar da Qutbıdy qostap qoıady. Bir sát kóz aldymyzǵa alys zamanǵy shyǵystyń uly shaıyrlary elestep,qulaǵymyzǵa bal shyryndy shyǵys sazy estilip turǵandaı boldy.

Aqyn tershigen qasqa mandaıyn oramalymen súrtti de:

— Qazaq baýyrlar, meniń bul óleńim sizdermen birge Saryarqany aralaǵanda jazylǵan edi. Qazaqtyń daryndy jas aqyny - Qaırat Jumaǵalıev aýdarǵan eken, mazmuny, mine, myna kitapta, — dep Qutbı 1969 jyly bizdiń «Jazýshy» baspasy shyǵarǵan «Gúlistan» atty tájik aqyndarynyń qazaq tilindegi jınaǵyn usyndy. Qutbı Kıromnyń «Dala bolyp qaıtaıyn» degen óleńine kózimiz tústi:

...Ashyq tańnyń ajaryndaı bul dalanyń kelbeti,

Bir ózi onyń bir dúnıe qıalyńdy órletip...

Kórgen shaqta-aq jiberedi sezimińdi terbetip,

Bul sahara - qart tarıhtyń oqylmaǵan bir beti!

Samaladaı saıyn dala, senen óshpes ot aldym.

Uly teńeý izdesem - aq esimińdi atarmyn.

Sensiń mynaý tóbemdegi aq sharby bult, atar kún,

Kerilgen keń aq dastarqan tórindegi Otannyń.

...Keldim ańsap baýyrym dep, darqan qazaq halqy dep,

Appaq nıet, shalqar peıil qyr eliniń salty dep,

Jasa máńgi, jaısań óńir, saǵan aıtar bar tilek

Jer jańǵyrtyp jatsyn dáıim keń keýdeńnen án túlep.

Jaǵalasqan talaı dushpan japan túzde bezergen,

Seniń jaýyń bizderge de kók súńgisin kezengen.

Birge týǵan týysymsyń, meıirimińdi sezem men,

Taǵdyrlaspyz, tamyrlaspyz, hám syrlaspyz ejelden.

Aryndaǵan asaý shabyt jalyn ustap baıqaıyn,

Estirteıin ór únimdi!

Oı tunyǵyn shaıqaıyn!

Jasyl shúıgin jazıranyń tósinde bir jaıqaıyn,

Dala kezip, týǵan elge dala bolyp qaıtaıyn!

Qutbı óleńiniń qazaq tilinde aqyndyq zor shabytpen aýdarylǵanyn aıtyp, osy jolǵa birge shyǵyp bara jatqan saparlas dostarymyzǵa oqyp berdik.

— Qaırat Jumaǵalıevke bir sálem! — dedi Abdolla batysqa qolyn siltep, — endi bizdi Anzob aqsaqaldyń ózi kútip tur. Asýdyń bıiktigi ne bary 4 myń úsh júz-aq metr. Kún jaryqta ótip alǵan jón.

Tereń saıdyń túbinde sarqyraı aqqan asaý ózendi jaǵalaı otyryp «attyń basyn» quzǵa burdyq. Bir sát aınalamyzdyń bári tóbemizden tóngen taý jotalaryna aınalyp, keı tusta tereń shatqal tabanyndaǵy ıreleń tar jolmen tyrmysa órlep kelemiz.

Mine, Anzob!

Quj-quj tastarymen, ushar basyndaǵy soltústik betkeıine jasyrynǵan aq qarymen, qas qaraıa bastaǵan sáttegi kókshil-surǵylt kelbetimen-aq susty kórindi Anzob. «Meniń etegime jarmasyp, basyma shyǵatyn sender kim edińder!?» degendeı túksıe qabaq shytady Anzob.

Ón boıyn shyrmap, qursaýlap, belbeýlep tastaǵandaı shyńǵa qulash urǵan aıqysh-uıqysh ırek jol jota-jotamen jorǵalaı kelip, Anzobqa: «Qarıa, qatýlanbaı, qapalanbaı adamdarǵa asý ber!» dep jaıbaraqat jatyr.

Ras, bul jolmen júrekti shoferler ǵana júre alady. Bes-alty metr eni bar tar jolmen aýyr júkti mashınalardy alyp ótýdiń ózi shyn erlik. Pamır taýlaryndaǵy osyndaı qıyn joldarmen kúnbe-kún ersili-qarsyly qatynap, eldi mekenderdiń qajet-muqtajyna qolqabys etýshi erjúrek shoferler jaıly qalaı maqtap jazsa da sıarlyq. Bizdiń esimizge Shyńǵys Aıtmatov shyǵarmalarynyń keıipkerleri, ásirese, Tán-SHan men Pamırdiń asqaq asý joldarynda júk tasıtyn shofer beıneleri kóz aldymyzǵa keledi. Bul kúnderi «Mosfılm» stýdıasynda túsirilip jatqan «Men Tán-SHanmyn» dep atalatyn kınofılmniń de shyń-quzdardaǵy qıa joldarmen aýyr júkti mashınalar júrgizetin júrekti adamdardyń ómirinen alynyp jazylǵany da tegin emes.

Mashınamyz Anzob asýyna kóterilgen saıyn denemiz qaltyrap, tona bastadyq.

— Jańa ǵana Dýshanbede qyryq gradýs ystyq boldy degenge kim sener eken! — dep bir birimizdi ajýalaımyz.

Keń dalada ósken qyr eliniń turǵyndary — bizdiń qulaǵymyz bitip, demalysymyz jıileı bastady. Anzob shyńyna mashınany toqtatyp, túnge qaraı jan-jaǵyn muz qursaýlaı bastaǵan bulaqtan sý ishtik. Qarańǵy shyńyraý kúz túbindegi ár jerden bir jalt-jult etken ottardy kórsetken Qutbı:

— Biz baratyn aýyl baǵyty — sonaý tús, — deıdi. Qutbı siltegen tuńǵıyqqa kóp qaraýǵa, qadala qaraýǵa dáti shydamaıdy. Jol jıegine jolamaı, shyńǵa qaraı sýlap jatqan qardy qarmaımyz.

Sony baıqaı ma, Ibragım shofer:

— Joǵary júrý ońaı ǵoı, mundaı joldarmen tómen túsýdiń qıyndyǵyn aıtsańshy, — dep bizdiń qutymyzdy qashyryp qalta fonarynyń jaryǵymen mashına dońǵalaqtaryn muqıat tekserip júr.

Tún ortasynda qudaı dep Sadrıddın Aını aýdanyna qarasty G. K. Ordjonıkıdze atyndaǵy kolhozǵa kelip kirdik.

— Osy kolhozdyń basqarmasy Mollarahym Aslıddınovtyń úıine baramyz, — dedi Qutbı.

Keń aýlasy bar úlken úı jol jıeginen tómen, Zeravshan ózeniniń jaǵasyna qaraı entelep ornalasqan eken. Úı ıesi — qyryqqa erkin shyǵa qoımaǵan dóńgelek júzdi tájik jigit:

— Marhabat! Biz sizderdi kútkeli qashan!... — dep qol qýsyra qarsy aldy. Tań saz bergenshe áńgime-dúkenniń qaqpasy jabylmady. Mollarahym osy óńirdegi eń jas basqarmalardyń biri. Biz «tuqym qýalaǵan shahter, tuqym qýalaǵan metalýrg» degendi jıi estımiz, jıi aıtamyz. Al Mollarahym bolsa, tuqym qýalaǵan kolhoz predsedateli. Ákesi Aslıddın Rahymov shırek ǵasyrǵa tarta osy kolhoz sharýashylyǵyn basqarǵan. Qartaıyp, pensıaǵa suranǵan shaǵynda artel músheleri qolqalap on toǵyz jasar Mollarahymdy basqarma etip saılaǵan. Odan beri de arada jıyrma jyl jatyr.

— Zeravshan ózenin boılaı qonystaǵan eldiń osy tusynda kóne Soǵdynyń mekenderi men urpaqtary jıi ushyrasady. Myna aldymyzda otyrǵan Mollarahym da, osy kolhozdyń partıa uıymynyń sekretari!

Novrýz Rahmatov ta soǵdıandardyń urpaǵy, — dep qaǵytady Abdolla Zakırov.

Tań saz berip, aspan ala kóleńkelene bastaǵan kezde tysqa shyqtyq. Kolhoz ornalasqan jer ǵajap eken. Beıne bir qarlyǵashtar uıa salǵan qıa jartas, zeńbirek oǵynan jaraqattanǵan záýlim qorǵandy kóz aldyńyzǵa keltiredi. Onan ári Anzob taýynyń úshkir shyńy kógildir aspanǵa naızadaı qadalǵan. Jan-jaqtyń bári taý. Taıaq tastam jerde Zeravshan ózeni kúrkirep jatyr. Tań aldyndaǵy juldyzdar taza aýada judyryqtaı bolyp ulǵaıyp úzilip túsýge ázir turǵandaı jaýtań qaǵady. Biz Mollarahymnan kolhoz jaıly suraımyz.

— Jıyrmasynshy jyldary bul jaqtaǵy tap kúresiniń úlken qantógispen júrgizilgenin ózderińiz de tarıhtan bilesizder. Sol kezde V. I. Lenınniń senimdi serikteriniń biri — G. K. Ordjonıkıdze osy jaqqa kelip, bizdiń óńirdi aralasa kerek. Keıin aýyl sharýashylyq arteli uıymdasyp, dıqandar men malshylar birigip eńbek ete bastaǵan kezde Ordjonıkıdzeniń sol kelý qurmetine kolhozymyzdy osylaı atapty, — degen Mollarahym sabyrly únmen áńgimesin ári qaraı jalǵastyrdy, — negizinen biz iri qara mal baǵamyz. Tuıaq sany myń jarymnan asady. Sizderdegideı keń jaıylym joq, taý-tas arasyndaǵy alańqaılar jaılaýymyz bolyp tabylady. Ekinshi kásibimiz — temeki egý. Eki júz on gektar joǵary sortty temeki tuqymyn egemiz. «Dúbek» atty tańdaýly temeki sortyn elimizge bizdiń Aını aýdany men kórshiles Pendjıkent aýdanynyń temekishileri beredi. Bul kásipti bizge úıretip, qanymyzǵa sińirgen Moldasydyq Zarıpov. Ol kisimen alda — Pendjıkentte kezdesesizder.

Tań atyp, Zeravshannyń qorǵasyn tústes salqyn sýyna jýynǵannan keıin jolǵa shyqtyq. Jeti-segiz shaqyrym júrgen soń Mollarahym mashınany toqtattyryp, bizdi úıilgen jaqpar-jaqpar tastardyń arasyna shaqyrdy. Tómenge kóz tastasaq Zeravshan etek-jeńin jıyp alyp, bir úńgirge arqyraı súńgip jatyr. Arnany boılaı alǵa qaradyq. Sý da kórinbeıdi, shý da kelmeıdi qulaqqa. Qasymyzdaǵy dostarymyz bizdiń tańyrqaǵanymyzdy sezdi de:

— Bir zamandarda osy tustaǵy kúz syrǵyp qulap, Zeravshandy basyp qalǵan bolsa kerek. Sý jol tappaı tura ma, qulaǵan quzdyń astyn úńgip baryp ilgerirekte jer betine qaıta shyǵady.

Shyny solaı eken, biraz júrgennen keıin bir úńgirden býyrqana shapshyp, týlaı tasyp jatqan Zeravshanǵa qaıta tabystyq. Bir qyzyq oı keledi: myna qyzyl-shaqa shyń-quz qursaýlap tastaǵan tar ańǵarda qıalaı qonys tepken tájik eli bulqynyp jatqan osy bir ózenniń ózine uqsaıdy. Qıa jartasta toqymdaı jer bolsa, qybyrlaǵan adam kórinedi. Temekiniń aram shóbin julyp jatqandar. Jer tarlyǵy sondaılyq, ańǵardy boılap eki júz shaqyrym júrgenimizde bir-aq jerde mola kezdestirdik. «Bul qystaqtardyń molalary qaıda?» — degen suraǵymyzǵa sózge júırik Qutbı: «Tájikter ólmeıdi!» — dep jaýap berdi.

Kelesi aýylda Aını aýdandyq sovetiniń kóshpeli sesıasy ótip jatyr eken. Úzilis kezine tap boldyq. Qazaq aýyldarynda da qoǵamdyq jumysqa belsene aralasatyn áıelderdi jıi kezdestiremiz ǵoı. Solardyń biri me dep qaldyq jas shamasy qyryqtardaǵy aqsary áıel qýana qarsy aldy. Túr - álpeti naǵyz qazaq dersin..

— Raýza Tuǵralqyzy — Aını aýdandyq soveti predsedateliniń orynbasary, — dep tanystyrdy Mollarahym.

— Aqyn Tuǵraldyń qyzy ma? — dep julyp alǵandaı shapshań surady Qutbı.

— Iá, aqyn Tuǵraldyń qyzymyn, — dep bárimizben jaıdary qol alysyp amandasty aq sary áıel. - Aýdanǵa bara jatyrsyzdar ma? Kóshpeli sesıamyz bitken soń biz de qaıtamyz. Úıge kelińizder, meıman bolyńyzdar.

— Ákeńiz jaıly asyqpaı otyryp bir áńgimeleseıin dep edim. Keıin retin keltirermiz, bul joly asyǵyspyz, — dedi Qutbı.

Aınıǵa jetkenshe áńgimemiz Tuǵral aqynnyń taǵdyry jaıly boldy. Osy alapta Sovet ókimetin ornatýǵa belsene at salysqan ot tildi, daryndy Tuǵral aqyndy jalǵan jalamen, basmashylardyń aldaýyna túsip qalǵan óz adamdarymyz atyp tastaǵan eken. Degenmen búgingi tájikter ótkengi qatesin tez túzegen sekildi. Oǵan aıǵaq — Tuǵral týyp, ómir súrgen qystaq syrtynda jalyndy aqynǵa arnap ornatylǵan ádemi eskertkish. Tórt baǵan etip qyzyl kirpishten órgen, tóbesi kúmbez bul belgi shyn poezıa órnegine uqsaıdy. Ári jeńil, ári tartymdy. Alystan kóz tartatyn osy bir sándi eskertkishti ornatýda Aını aýdandyq partıa komıtetiniń birinshi hatshysy Ermurad Ǵıasovtyń ózi tikeleı qyzmet etken. Ádebıet pen ónerdi zor tutyp onyń Tuǵral sekildi shyn ókilderiniń basyna aıta qalarlyq belgi ornattyrǵan Ermurad sekildi partıa basshylaryna myń da bir rahmet degiń keledi.

Ermurad Ǵıasov pen Qutbı Qırom bir aýyldan, birge ósken týys jandar eken. Kezdesken sátte-aq Qutbı tájik tilinde termeletip, jyr tıegin aǵytyp kep jiberdi. Biz Abdolla Zakırovke qaraımyz, sodan kómek kútemiz. Abdolla bolsa, «Gúlstandy» asyǵys paraqtap, bizge Qutbı jazǵan tómendegi joldardy oqytty:

Óter kóktem, óter kúz,

Balalyq shaǵym esimde,

Oınaıtynbyz ekeýmiz

Zeravshannyń tósinde.

Alańdamaı aýlaqta

Aq jańbyryn quısa bult,

Taldy tasyp sharbaqqa

Júretinbiz úı salyp.

Aını qalasynda turatyn Qutbıdyń qurby-qurdastary kelip, aqynmen qushaqtasyp, bizben amandasyp jatty.

— O, Batyrbek! — dep daýystap qalǵan Qutbı taǵy da jyrlaı jóneldi.

Jalań aıaq, jalbyr shash,

Jyrtyq jeıde balalyq.

Jar jaǵalap qaldy ras,

Kelmeıdi ol oralyp.

Sol bir bala kezimdeı

Júrmin búgin úı qalap

Bir bıikten sezilmeı

Balalyǵym tur qarap.

Aqynnyń qushaǵynan bosanǵan dosy da bir aýyz óleń aıtyp qalyp edi, aınala turǵan jurttyń bári dý kúldi. Biz Abdollaǵa qaradyq. Muny sezgen Batyrbek Mustafaqulov Qutbıǵa shyǵarǵan ázil óleńin ózi aýdaryp berdi:

— Jyltyr týflı, jaltyr bas,

Qutbı keldi arqyrap,

Bir buryshtan sezdirmeı

Batyr dosy tur qarap.

— Kórdińder me, bizdiń shofer Batyrbekke deıin aqyn. Jalpy alǵanda Úrmetań Kıromnyń uly Qutbı sekildi nashar aqyndaryń bolmasa, jaqsy aqyndaryń ózinen asyryp eshqaıda jibermeıdi. Alys degende Aını qalasynda qyzmetke qaldyrady, — dep «Mehnat» atty aýdandyq gazettiń redaktory Subhan Tuıǵynov sózge aralasty.

Bul erekshe bir ásem keshterdiń biri edi. Rýdakı men Djamı, Fırdoýsı men Saǵdı, Hafız ben Aını urpaqtary bizdi Naıobo baǵyna dostyq kezdesýge shaqyrdy. Aǵyny qatty Zeravshan ózeniniń salqyn lebi kúndizgi aptap ystyq pen joldan arsa-arsa bolǵan deneni shıryqtyryp sergite bastady. Baq ishi túrli qustardyń alýan sazdy daýsyna toly. Jemis, qyzyl shıe, sary óriktiń pisken shaǵy.

Úrmetan - Qutbı men Ermuradtyń týǵan jeri dedik qoı. Al Ermuradtyń aǵasy Holmurad pen Qutbıdyń ákesi Kıromdy qazaq dese de bolǵandaı. Olardyń ázil áńgimeleri, yltıpat -peıilderi bizdegi qyr turǵynyn eske salǵandaı. Kóp sátte biz Saryarqadaǵy aqjarqyn, aǵaıyn-týǵandardyń arasynda otyrǵandaı sezindik. Onyń ústine áke Kıromnyń Qazaqstanda bolǵany da bar eken.

— Aqmola da, Qaraǵandy da ózgergen shyǵar. Talaı jyldar ótti-aý odan beri. Qazaq meımanshyl halyq qoı. Aýyr jyldary jatsynbady, qol ushyn berip óziniń birge týǵanyndaı baýyryna alyp, qushaǵyna qysty, — dep toqtady Kırom.

Holmurad sóz aldy, ol da shyǵys aqyndarynyń fılosofıalyq naqyl sózinen bastap, bylaı dedi:

— Men dıirmenge salynǵan dán edim. Úgitilip un bolmaqpyn, bir-aq unǵa aınalyp nan bolýǵa jazbady. Dıirmenniń erneýinen ulpa bolyp shashyldym. Ún túsetin shúmekke jete almaı erneýden tógilgen sebebim, dıirmenniń ústińgi tasy tegis emes, qısyq qashalǵan eken. Eı, halaıyq, nanyń mol bolsyn deseń, isiń túzý bolsyn!

Qaıdan estidik, bilmeımiz. Kókeıimizde bir ún tur:

— Biz - Rýdakıdyń urpaǵymyz. Ol uly ónerdiń uly padıshasy edi ǵoı. Sol padısha týǵan jer — Pándjýr qystaǵy osy aradan alys emes. Sol sebepti de bul alaptyń taý men saıy, tas pen sýy, alańy men ormany - bári tolǵan jyr. Bul jerde náreste shyryldap jerge túskende aqyn jyryn atadan balaǵa mıras ete júretin bolady. Rýdakı babamyzdyń myna bir joldaryn sanalaryńda myqtap saqtańdar:

Dúnıe degen beıne bulaq, Iiriledi, aınalady. Jaralǵaly álem zyrlap, Dóńgeleıdi, shaıqalady.

Búgin saǵan shıpa dári,

Erteń ý bop tıer janǵa,

Jutsań keıin sol ý taǵy.

Shıpa bolar aýyrǵanda.

Zaman ılep, jas qartaısa,

Jańartady eskini de,

Gúlstandar shólge aınalsa,

Shólder tolar jastyq gúlge.

Uly ustaz Rýdakı babamyz budan myń jyl buryn osy alapta álgindeı jyrlar jazǵan eken.

— Qazaq elinen kelgen, qadirli uldarym, marhabat!

Álginde bizben sálemdesemin dep Ermuradtyń anasy Idı báıbishe kelgen edi. Endi baıqasaq jalǵyz aıaq soqpaqpen biriniń ústine birin mingestire salǵan qystaqqa qaraı bet alyp barady eken. Aınalasy ý-shý. Nemere, shóbereleri qorshap alǵan. Biz biraz únsiz otyrdyq. Bárimiz de óz oıymyzben áýremiz.

— Analar úshin gıssar sharabyn kóterelik! — dep Ózbekstan kolhozy partıa uıymynyń sekretari Qarom Qadyrov usynys jasady. Munan keıin jas aqyn Doro Nadmotov óziniń jańa óleńderin oqydy.

Biz de ejelgi Zeravshan ózeniniń jaǵasyndaǵy Naıobo baǵynda otyryp, Abaı ánin shyrqadyq. Qutbı qazaq aqyndarynyń jyrlarynan aýdarmalaryn oqyp berdi.

— Osy biz otyrǵan Naıobo baǵyn tastyń ústine ósirilgen dese de bolady. Kýhıstannyń jeri tasty, tabıǵaty qatal. Dıqan, baǵban, malshy - shopannan mańdaı terin sypyryp alady. Bizdiń Aını aýdanynda jeti kolhoz bar. Negizgi sharýashylyǵymyz mal ósirý. Sońǵy jyldary temeki ósirýdi de qolǵa aldyq. Eger búkil aýdan boıynsha óndiriletin jyldyq ónimimizdi aqshaǵa shaqsaq on jarym mıllıon somdaı tabys tabady ekenbiz. Sonyń jeti mıllıon somy temeki ósirýden túsedi. Al temeki degeniń bir bap jatqan. Orta eseppen alǵanda, ár adam temekini jıyrma bir ret sýaryp, baǵyp kútetin kórinedi. Sonyń arqasynda temeki egistiginiń ár gektarynan jıyrma bes sentnerge deıin ónim alamyz.

Sońǵy kezde taý kenderin óndirýge de kóńil qoıa bastady. Aýdanymyzda azdap kómir de bar. Ústimizdegi besjyldyqta on alty myń halqy bar ónerkásip ortalyǵy quryldy.

— Jalpy respýblıkamyzdyń taýly aýdandarynyń ishinde Aını aýdany barlyq kórsetkishi boıynsha alda keledi, - degen Ermurad Ǵıasovtyń sózinen óz aýdanynyń eńbekshilerine degen rızashylyq sezimin birden ańǵardyq.

Erteńine Ermurad bizdi talaı taýdyń qıasynan asyryp Eskendir kóline alyp bardy. Qutty, bir kezdegi bizdiń Esik kóli dersiń. Aınala qyzyl granıt taý qorshaǵan jasyl qol syrly aıaqqa quıǵan sekildi. Tabıǵatynyń sonshalyqty sulýlyǵynan ba, kim bilsin, búkil álemdi titiretken Eskendir Zulqarnaıyn Orta Azıa joryǵynda osy kólge ádeıi kelip túnegen desedi. «Eskendir kóli» atanýy da sodan bolsa kerek.

Biz de Eskendirge uqsap shatyrǵa túnedik. Týrıserdiń shatyry. Týrıser lagerinde tynyshtyq ornaǵan sátte Ermuradtyń da aqyndyq delebesi qozyp:

— Men sizderge Múshrıfáddın Saǵdıdyń «Býstan» poemasynan osy kóldiń esimine qatysy bar jyr joldaryn oqıyn. Abdolla men Qutbı, sender meımandarǵa tárjime jasaıtyn bolyńdar, — dedi.

— Ózin Saǵdı jazsa, ózi Eskendirge baılanysty bolsa, nege qarsy bolamyz. Qulaǵymyz sizde, Ermurad! — dedik biz.

Ermurad qulaqqa jaǵymdy, qońyr daýsymen Saǵdıdyń myna bir joldaryn oqyp berdi:

— Dúnıeni bılep turǵan patsha Eskendir bir kúni Bar álemnen aıryldy.

Aıqasty da kirpigi.

Aıdaı álem aldynda ol da

Sulap túsip jatty - aý

Bar dúnıeni satar edi ol tirshilik - ýaqytqa,

Osylaısha ótken bári erte kelip, kesh kelip.

Olar jaıly aıtady endi,

Mýzeıler men estelik.

Darap patshany qýyp, soǵdylyqtardyń jerine basyp kirgen kezeńde Eskendir Zulqarnaıynnyń múıiz tiregen bir múıisi osy qol bolsa kerek-ti. Osynshalyq qıyn asý joldarmen júre berýge jalyqpaǵan ne qylǵan jıhanger degen de oıǵa qalasyz. Eskendirdiń Orta Azıaǵa joryǵy jaıly biraz shyǵarmalar jazylǵan ǵoı. Solardyń ishinen Vasılıı Iannyń «Qorǵandaǵy ottary» men Iavdat Ilásovtyń «Sogdıanasyn» ataýǵa bolady. Onda Eskendir Zulqarnaıyn bastap kelgen jat jurttyq basqynshylarǵa kóne soǵdynyń qandaılyq erlikpen qarsy turǵandyǵyn áserli etip sýrettegen.

— Eskendir shabýylyna tótep bergen mekenderdiń biri Varzımýnar, keıinde Zahmatabad atandy. Onyń búgingi aty keshe ǵana ózderińiz bolǵan Aını qalasy, - deıdi Qutbı, - osy kólge kele jatqanda Iagnob degen ózennen óttik. Sol ózenniń bas jaǵyndaǵy Iagnob attas aýyl da, sondaı-aq bizdiń Ýrmetannyń turǵyndary da Eskendir Zulqarnaıynǵa baǵynbaı, erlikpen qarsylasqan. Bul jerdiń turǵyndary qaharly jıhangerdiń jaýyngerlerin óz qystaqtaryna darytpaǵan.

Bul óńirde Spıtamen, Usta Kova erliginiń ózderi áli de saırap jatyr. Kúrish pen Darap patshalarǵa qarsy shyqqan erjúrek halyqtyń erlik isteri kúni búginge deıin uzaq dastandar retinde aıtylady. Osy ólkede talaı-talaı qanquıly oqıǵalar da ótken. Bul sekildi shyń-quzdardy japsarlaı meken etken taý elinde búkil sovettik shyǵys ulandarynyń arasynan tuńǵysh ret jaýyngerlik Qyzyl Tý ordenimen úsh dúrkin nagradtalǵan qyr qazaǵy - Abdolla Jarmuhamedov aǵylshyn agentteri basqarǵan basmashylar armıasyna kúırete soqqy berip kelgen. Erligi ańyzǵa aınalǵan bul adam jaıly qyzǵylyqty derekterdi biz Mıhaıl Stepanovıch Topılskııdiń «Tájikstandaǵy alǵashqy tań araıy» (1924-1931) degen esteligi men ózimizdiń Qaıym Muhamedhanovtyń ocherk - maqalalarynan oqyp bildik. Osy arada eske sala ketetin bir jaı: Tájikstannyń ortalyq ólketaný mýzeıinde Abdolla Jarmuhamedovtyń ornyna basqa bir adamnyń sýreti ilingen kórinedi. Árıne, mýzeı qyzmetkerleri bul qatelikterin aldaǵy ýaqytta túzer degen úmittemiz.

...Kún uıasyna kirer aldynda Ufar (Ánshi taý) taýynyń shyńyn syzyp marǵaý jyljyp bara jatqan kezde biz búkil álemge áıgili osy bir mekenniń etegindegi ıreleńdegen tar kóshelerge iliktik.

— Áne, uly ustazdyń mavzoleıi de kórindi, — dedi Qutbı.

Qyzyl kúreń tústi taý etegindegi jasyl japyraqty baqsha ishinen máńgi-baqı tynyshtyq tapqan Rýdakıdyń kúmisteı jarqyrap kúmbezi kórindi.

— Anaý taýdy Kýhı-bulbulon dep ataıdy, sizdershe Bulbul taýy. Bul aýylda qustan bulbul, gúlden raýshan mol. Qaıǵy-qasiret shegip, shahtyń zulymdyq buıryǵymen kózinen aırylyp sý qarańǵy bolyp aqyn eline oralǵanda, osynaý Ufar taýynyń etegi ulan-asyr toıǵa aınalǵan, qaıǵy men qýanyshy aralas dýman tún ortasyna deıin sozylypty. Pánjýrdyń qyz-bozbalasy týǵan uıasyna oralǵan uly jerlesiniń kelý qurmetine arnap án shyrqaǵan. Sol án tań saz bere bulbul únine ulasypty. — Qutbı uly aqynnyń taǵdyryn tebirene áńgimeleıdi.

Mashına mavzoleıge barar joldyń kire berisine salynǵan memorıaldyq mýzeıdiń aldyna toqtady. Bizdi Rýdakı mýzeı-mavzoleıiniń meńgerýshisi Ismaılov Rýzıqul qarsy aldy.

Qyzyl tústi qıyrshyq topyraq tóselgen soqpaq jolmen joǵary órlep kelemiz. Tynyshtyqty tek bulbul úni buzyp tur.

«Quba taldyń butaǵynda saıraı qaldy bulbul qus ta,

Kıparıstan qara torǵaı ún qosady sol daýysqa.

Myń túrli qus baǵystanda, án shyrqady osy tusta» -

degen uly Rýdakıdyń jyr joldary oıǵa oralady. Rýzıqul shoıynnan naqyshtalyp, órnektelgen qaqpany ashty.

Biz aqyndar patshasynyń tynyshtyq tapqan ordasyna qadam bastyq. Aq mármárdan qashalǵan taqta tas jatyr.

Qabyrǵalarda tájik zergerleri naqyshtaǵan túrli tústi órnek oıýlar.

Únsiz turmyz. Tek tystaǵy bulbul ǵana til qatady uly ustazdyń tynyshyn alyp. Bálkim, bulbul ǵana biletin bolar bul kıeli mekenniń ıesine qandaı áýen qajet ekendigin?!

«Ómir maǵan aqyl aıtty — sol izgi,

Qarap tursań, ómir - aqyl teńizi.

Ómir aıtty: Baqytty dep ózgeler,

Kúıinbeseń - saǵan raqat tez keler.

Qanaǵat kór - basyńdaǵy baǵyńdy.

Ańsar kóp jurt seniń sol bir shaǵyńdy.

Ómir aıtty: «Toqtala bil, ashýdan,

Opa tappas bul dúnıede ashylǵan.

Sóılegen jan buǵaý salmaı tiline,

Kisendeler eki aıaǵy túbinde».

Únsiz turmyz. Aqyndardyń áýlıesi Rýdakı bizge sabyrmen ǵana sybyrlap, osyndaı bir ǵıbrat jyr joldaryn oqyp otyrǵandaı kórinedi.

Mavzoleıden shyqtyq. Bizdi Rýdakı atyndaǵy kolhozdyń basqarmasy Nasım Ýmarov pen partıa uıymynyń sekretary Holmurad Istamov kútip tur eken.

Rýdakı mavzoleı mýzeıindegi kók kitapqa áserlerimizdi jazyp qaldyrdyq ta aýyl adamdarymen tanystyq. Atap ótetin bir jaı - biz qaıda barmaıyq, kimmen áńgimelespeıik, kórgenimiz qoshamet, aq dastarqan. Bir rette osy jaıynda, tájik halqynyń qonaqjaı, myrza halyq ekeni jaıynda sóz boldy. Ózin de, ózgeni de ustaranyń júzinde ustap júretin Qutbı bizdiń álgi sózimizge álde senimsizdik bildirdi, álde tájik halqynyń shyn saqı, myrzalyǵyn taǵy bir synǵa alǵysy keldi, kim bilsin, áıteýir oqys bir toqtamǵa keldi.

— Qazir, osy biz enip kele jatqan qystaqtyń kez kelgen bir úıin tańdap, mashına tumsyǵyn tireńdershi, qabyldar ma eken, joq pa eken, baıqaıyq bir.

Bastaýshymyz Qutbı bolǵan soń bizge qoshtaýdan basqa eshteńe qalmaıdy ǵoı, biraq ishimizge bir syrdy tereńirek túıdik te, qasaqana jańa úı turǵyzyp jatqan bireýdiń qaqpasyna kelip mashınany toqtattyq. Esik-terezesi salynbaǵan, qur qalqaıǵan qańqasy bar úıden uzyn boıly aryq jigit júgire shyqty:

— Qosh keldińizder. «Ury basynyp qylady, qonaq tańdap túsedi» degen, úı tappaı kelmegen bolarsyzdar, tórletińizder, — dedi.

Biz dý kúldik. Razy bolyp kúldik. Ózine, óz halqynyń darqandyǵyna sengen Qutbı da murtynan kúlip myrs-myrs etedi. Bul úıge nege toqtaǵan jaıymyzdy aıtqan soń úı ıesi kolhozshy Dılmurad Hodjaev burynǵydan da tógilip ketti. Áıeli Anzurad eki qabat eken, soǵan qaramastan dastarqan jaıyp baryn aldymyzǵa tosty. Al Dılmuradtyń inisi Jarıf shofer eken. Qutbıǵa uzaq qarady:

— Siz jerlesimiz Qutbı aqynǵa qatty uqsaıdy ekensiz.

— Sonyń ózi bolsam ne ister edińiz?

— Ol Dýshanbe men Moskvanyń arasynda ǵana júredi deıdi ǵoı. Bul jaqqa nesine kelsin, — dep kúıeýiniń sózin áıeli Mahfırat qostady. Bárimiz dý kúlistik. Qutbı óziniń Qutbı ekendigin dáleldeý úshin bul semáǵa jańa jyr kitabyn syılaýyna týra keldi.

* * *

«Shańyraǵym - aı, shyraǵym,

Meımandarym - beıne maı sham.

Ózim bolsam, kóbelekpin

Aınala ushqan óbektep!»

bizdi osyndaı óleń joldarymen qarsy alǵan Pendjıkent qalalyq partıa komıtetiniń birinshi sekretari Mollasydyq Zarıpov — aqyndardyń talaı músháırasyna qatysqan, Myrza Tursyn-zade sekildi belgili tájik aqyndarynyń dosy, óziniń týǵan ólkesiniń ótkenin molynan biletin aqyn jandy, shejire adam. Mollasydyqtyń shejireshil bolmasqa lajy joq. Ol kóne soǵdy tarıhynyń betashar aınasy derlik — Pendjıkent shaharynyń irgesindegi jańa qalanyń turǵyny, turǵyny ǵana emes-aý, aýdandyq partıa komıtetiniń birinshi hatshysy.

Kóne Pendjıkentke jylyna myńdaǵan týrıser, oqýshylar, muǵalimder, stýdentter, ǵalymdar keledi. Bul kemerde 1947 jyldan beri úzbeı arheologıalyq ekspedısıalar jumys isteıdi. Osydan on bir-on eki ǵasyr buryn arab basqynshylyǵynyń saldarynan kúırep bitken Sogdıananyń iri qalalary - Panchakenttiń qandaı tarıhı qupıasy bar? Dıvashtıch degen ámir kim? Shırek ǵasyrdan beri sovet arheologtary men tarıhshylarynyń Soǵdy shejiresin zertteýdegi bir kúrdeli máselesi osyndaı edi. Bul kúnderi shejire syry sheshile bastady. Kóne Pendjıkent tek Dıvashtıch sekildi ámirdiń rezıdensıasy ǵana bolyp qoımaǵan, sonymen qatar sáýlet pen sýret óneriniń aıtýly ordasy bolsa kerek-ti. Úı qabyrǵalaryna salynǵan kóne sáýlet óneriniń úlgileri búgingi tańda búkil álemdi tańdandyrýda.

...Mashına fary úlken aǵash qaqpaǵa tústi. Álden ýaqytta aq kóılek, uzyn dambal kıgen ala taqıaly shúıkedeı ǵana shal kelip, qaqpany ashty. Orta Azıa ómirinen alynǵan fılmniń keıipkerlerine qatty uqsap tur. Mashına ilgeri júrdi. Biz tún ortasynda beıne bir han ordasynyń baǵyna sińip bara jatqandaımyz. Mashınadan túsip, qarańǵylyqqa kóz úıretip, jan-jaǵymyzǵa qaraı bastadyq. Osy bir tusta sarqyrap, aǵyny qatty sý aǵyp jatyr. Murynǵa bolmashy ǵana kúkirt ıisi keledi.

— Ataqty Qaınarsý bulaǵy osy bolady, — dep Mollasydyq bizdi úlken qubyrdan atqylap jatqan sýdyń basyna ákeldi. Sý bir bıik tóbeniń túbinen shyǵyp jatyr.

— Kóne Pendjıkenttiń naǵyz irgesinde tursyzdar. Pendjıkent shaharynyń qorǵanynyń buryshy, — degen Mollasydyq bizdi Qaınarsýdyń búgingi ıesi, álgi bizge qaqpa ashqan qarıamen tanystyrdy.

— Abdohamıt Sharafov degen aqsaqal. Dıvashtıch bolsa joq, endi sizder osy kisiniń qaramaǵynda bolasyzdar, — dep ázildegen hatshy bizdi sonadaıdan aǵarańdap kóringen sáýletti úıge qaraı bastap júrdi.

Kóne Pendjıkenttiń tabylyp, arshylý oqıǵasy, Dıvashtıch patshanyń taǵdyry, taǵy basqa da Soǵdy tarıhyna baılanysty jaılar osy aradan qyryq shaqyrymdaı jerdegi Haırabad aýylynyń mańyndaǵy Mut taýynan tabylǵan jıyrma úsh jol jazýy bar jibek qaǵazdan bastalady...

Osy álemdegi ǵajaıyp arheologıalyq jańalyqtardyń sondaı kúrdelisin shopandar ashqan kórinedi. Máselen, 1932 jyldyń kókteminde Tájikstandaǵy Mut taýynan Joraly Mahmud-Álı degen shopan álgi Soǵdy jazbasyn tapqan. Sol sekildi Óli teńizdiń jaǵasynda eshki baǵyp júrgen Muhammed degen arab 1947 jyly kóne qol jazbalar kómilgen úńgirge tap bolǵan.

Pendjıkent qalasynda Rýdakı atyndaǵy jergilikti mýzeı bar. Bul mýzeı elimizdegi eń jas ólketaný mýzeıi bolsa da, munda Otanymyzdyń kóne shejiresine qatysy bar asa bir qundy jıhazdar men eksponattar jınaqtalǵan. Kóne Pendjıkentti aralap bolǵannan keıin osy Rýdakı mýzeıine keldik. Mýzeı zor áser qaldyrdy. Aqyndar ustazy - Rýdakıdiń úlken portreti bizdi Taý eli — Kýhıstannan shyǵaryp salyp:

— Senderdiń endigi baǵyttaryń - Marakanda, ıaǵnı kóne Soǵdynyń astanasy atanǵan álemge áıgili — Samarqand! — dep jol siltep turǵandaı kórindi.

Biz Kýhıstandy kókteı ótip, Margedar dalasynan asyp, Samarqandqa bet aldyq.

Endi bizdi Qutbı Kırom asyqtyrmaıtyn sekildi.

Dýshanbe-Aııı-Ýrmetap-Pendjıkent,

1971.

---