InfoHub Logo

Buzylǵan erkekke shara joq, Órden Aıtolqynnyń ústine toqal almaq oıyn aǵaıyn-týǵanyna tegis aıtyp qulaqtandyrdy. Ósek-aıańnan Aıtolqyn mundaıdyń bárin kúndegisin kúnde estip otyrsa da, Órdenge bir sóz demedi, túk estimegendeı boldy. Shyny kerek, Órdenniń toqal alamyn degenin aǵaıyn-týǵannan quptaǵan eshkim bolmady. Aıtolqynǵa qoıar kinási joq. Ádette, kóbine-aq qazaqtar toqal alýǵa alǵashqy áıeliniń bala tappaýyn sebep qylady. Al Aıtolqynǵa ondaı kiná qoıylmaıdy, óıtkeni odan týǵan bes ul, eki qyz bári de Órdenniń aýzynan túsip qalǵandaı, bári de úrip aýyzǵa salǵandaı. Eń bolmasa bireý-ekeýi Aıtolqynǵa da tartpapty. Sonda da qudaı buzǵan Órden julqynyp bolmady. Tipti Órdenniń birge týǵan aǵasy Kúpshek baı da inisiniń toqal alǵanyn jaqtyrmady.

— Tilimdi alsań qoı. Aıtolqynnyń kóńiline dyq salma. Osy bir aýylda odan kóńili qalǵan bir adam joq, búkil aýyldyń úlken-kishisiniń báriniń kóńilin taýyp, úlkenin úlkendeı, kishisin kishideı kórip, yrys aldy yntymaq bolsa, bárin daǵy soǵan ǵana beıimdep, aqylmen baıyptap otyratyn adamnyń ústine qatyn almas bolar,— dep edi aǵasy. Biraq Órden aǵasyna jabysa ketti:

— Óziń nege eki qatyn aldyń? Men aldyńǵy arbanyń izimen ketetin bolarmyn,— dep Órden bezireıip bolmady.

Kúpshek aty jup-jýan bolyp turǵanymen, ózine biraz dáýlet bitkenmen, denesine artyq et bitpegen, syptyǵyrdaı, boıy da, oıy da bar kisi edi. Ol túnerip, oılana otyryp inisine qaıta til qatty:

— Men áıel alsam baılyǵym tasydy dep alǵan joqpyn. Báıbisheden bala bolmady, bul dúnıeden ernim jibimeı kete me dep qorqyp edim, qudaıǵa shúkir, qudaı tilegimdi berdi. Toqaldan týǵan eki ul kózimniń aǵymenen qarasyndaı. Aıtsam, saǵan sol eki qatyn degenniń pále ekenin bilgendikten de aıtamyn. «Eki qatyn alypsyń, bir pálege qalypsyń», dep babalarymyz beker aıtpasa kerek, Úıińnen urys, mańdaıyńnan qurys ketpeıdi. Meniń ómirim ómir ǵoı dep oılaımysyń. Meniki ómir emes, qyzyl ot. Qaı kúni sol úıge kirmesem be eken dep te oılaımyn. Amal neshik, barmaı turmaısyń. Tilimdi alsań qoı. Almasań, óziń bilesiń, men budan bylaı bul áńgimeni qozǵamaımyn. Aǵasy Órdenge jetkizip te, taýsylyp ta aıtty jáne shynyn aıtty

Shynymen-aq Kúpshek túnerip aldy da, tilazar inige aıtqany em bolmaǵan soń, qaıta jaq ashpady.

Órden symbatty da, kórikti de jigit edi. Aıtolqyn da er jigit «meniń qatynym bolsyn» deıtin-aq áıel edi. Kórkine aqyly saı, jurt bularǵa qyzyǵa da, qyzǵana da qaraıtyn. Aıtolqyn ásirese kóshte erekshe saltanatpen júretin. Ol bala tapqannyń jóni osylaı dep, kúıeýine mindet qylatyn adam emes edi. «Qatyn baıǵa erkeler bala tapsa» degenmen, Aıtolqyn Órdenge ondaı bir bazyna da jasap kórmegen. Úıdiń ishin eki-úsh túıege artqan soń, túıe ústindegi kebejege kishirek úsheýin otyrǵyzyp, úlkenderin taıǵa, qunanǵa mingizip, basqalarǵa qosyp jibere turyp, basqa áıelder sıaqty besiktegi balasyn túıe ústine besigimen tańyp tastamaı, ózi at erttetip, besik óńgerip, onymen qoımaı túıelerdi birine birin tirkep, aldyńǵy túıeniń muryndyǵyn ádemilep aǵashtan jasatyp, eki basyn jezben qaptatyp, oǵan buıdany da túrli tústi jipten ózi esip, ózi jetekter edi. Osynyń barlyǵyn ol aýylda erkek bar ma, joq pa, ózi atqara beretin.

Kesh aldynda atqa otyrysy qandaı. Besik óńgerip kele jatyrmyn-aý demeı, qazdıyp turyp otyrǵanda oǵan kim bolsa da qaramaı ótpeıtin. Qaıyn-qaıynaǵa, abysyn-ajyn bári de oǵan «Aıtolqyn dese Aıtolqyn ǵoı» desetin. Óıtkeni kelgen aǵaıyn-týǵan bul úıden quraýyz attanyp kórgen joq bolatyn, barlyq ýaqytta-aq shamaly ǵana malmen dastarqany da jıylmaıtyn, alaqany ashyq edi. Sóıtken Aıtolqynnyń ústine endi Órden toqal almaq.

Aıtqanǵa kónbegen Órdenge aǵaıyn, «qazaq baıysa qatyn alady», dedi de qoıdy. Ári-beriden soń eki qatyn alyp jatqan jalǵyz sol ma, buǵan erekshe mán de berilgen joq.

Toqal alystan kelgen joq. Óz aǵaıyndarynyń biriniń jesir áıeli Kárden edi. Eri el arasyndaǵy barymtada bata tımegenmen qata tıgen bir shoqpardan qaıtys bolǵan. «Erden ketse de, elden ketpeıdi», degen ol zamanda sóz salǵanda, Kárdenniń qalaýy Órden bolypty. Aıtolqynnan kóńili qalmaǵan aǵaıyn-týǵan, abysyn-ajyn osyndaı óreskeldigi úshin Kórdendi Kerdeń atandyryp aldy. Qashanda at qoıýǵa kelgende áıelderdiń aýzy dýaly, talaı ájepteýir aty bar qazaqqa joqtan ózge esimdi jelimdeı ǵyp japsyra salmaı ma!

Órden aǵasy Kúpshek sıaqty eki qatyndy eki úı etip qoıa almady. Oǵan shamasy da joq, edi. Sonda da «kók kepter k... qaramaı áýlıe aǵashqa qonypty» degendeı, eki qatyn aldy degen ataq jasaǵysy kele me, álde bir qylyǵynan unap qaldy ma, Kerdendi ol ózgerek ustady. Kóbine bala týmaǵan áıeldiń kóbi jádigóıleý bolady, óıtkeni oǵan jaǵdaıdyń ózi de ıtermeleıdi ǵoı. Etekten tartyp jatqan bala joq, «balandy bólep jatyrsyń ba» deıtin ol emes, erteden keshke isteıtini ózin kútý, kúıeýi kelgende soǵan jaǵyný, jaqsy kóriný, sonyń asty-ústine túsip babyn tabý. Al balaly áıeldiń onyń bárine murshasy bola bere me? Daladan bireýi shóldep keledi, ol kelip turǵanda ekinshi bireýi dalaǵa oıynǵa ketýge asyǵyp turady, úshinshisi túbekte otyr, tórtinshisi besikte shyryldap jylap jatyr... Aıtolqyn osynyń bárin de úlgiretin, bala ekeý-úsheý emes, jeteý bolsa da, ony «qudaı kópsinbesin» dep qabaǵyn shytyp kórmegen-di. Solardyń tamaǵy da ýaqtyly istelip, kıimderi der kezinde jýylyp, bir balasynyń bip túımesi salynbaı turǵanyn eń jiti mir kózdi qytymyr abysyn baıqaǵan emes-ti.

Al eń aqyry aýyldy birine birin soǵyp, «qos úıdi qosa qondyrmaıtyn» Jypbıke abysyny da Aıtolqynmen desip kórmegen-di.

Kerdeń bul úıge kelisimen tósegin oń jaqqa salyp, birinshi kezekke umtyldy. Aıtolqyn tipti oǵan da mańyz bermegendeı tur kórsetti. Aıtolqyndy abyrjytý, urys shaqyrý, áldenege yza qylý, zyǵyrdanyn qaınatý, balalardyń birin onda, birin munda otyrmadyń dep, otyrsa opaq, tursa sopaq etý sıaqtynyń bárin, bosaǵany attap basqan kúnnen-aq bastady. Aıtolqyn olardy kórmedi. «Keń bolsań, kem bolmassyń», degendi arqa tutyp, kóbine-aq keshirip qoıa salyp júrdi.

Bir kúni Órden syrttan keler shaqta Kerdeń ystyq sútke tary bóktirdi. Ony kúıeýiniń tóbesi kóringende istep, dáspen aıaq qylyp óreshege qoıdy da, syrttan Órdenniń kelýin kútti. Bul kezderi Órden únemi úıdiń oń jaq jabyǵyn ala otyryp sheshinip, qamshysyn da sol oń jaqqa tastaıtyn, kıimin de oń jaqtaǵy kerege bastaryna iletin bolǵan. Munysy kópe-kórineý Kerdeń jaǵyndamyn degendi kózge uryp kórsetip turatyn.

Ádette syrttan Órden kirgende, bul úıdiń as-sýy da birge kirip, sonymen birge bul úıde pisetin jyly-jumsaqtyń bárin aǵaıyn-týǵan, qatyn-qalash birge ishisetin. Órden sońǵy kezderi qandaı tamaq bolsa da, jalǵyz otyryp ishetin boldy. Ol alǵash buǵan onsha mańyz da bermeı júrdi. Birdemeni syltaýratyp Aıtolqyn da dalaǵa shyǵyp ketetindi shyǵardy. Dastarqan basyna ákesin jaǵalap, japyrlaı otyratyn balalar da joq, elsizde otyrǵandaı yń-jyńsyz jalǵyz otyrǵanyn ol bir emes, áldeneshe ret baıqady. «Apyr-aý, aǵaıyn-týǵan úıge nege kelmeıtin bolyp ketti, kóppen iship, kóppen jep úırengen tamaq ta júrmeıtin bolyp aldy. Sapyldap sóıleı kirip, Órdenmen osy úıdiń qıaryn birdeı qylatyndaı úlken jeńgesi Qatıpa qaınysyna jalǵasa otyryp alyp, shaıdy soraptaı tartyp, aýzy sózden bir bosamaı otyrýshy edi. Ol da pyshaq keskendeı tyıylypty. Bul úıdiń «oıran-botqasyn shyǵaratyn» úlken aǵasy Kúpshektiń balasy da kelmeı qalypty. Osylardy oılaı otyryp, Órdenniń tamaǵynan tamaq júrmeıtin. Birde janynda jalǵyz otyrǵan Kerdeńnen:

— Aýylda eshkim joq pa? Nege olar tamaq ishýge kelmeıdi?— dep surady.

— Joq bolý kerek,— dedi Kerdeń kekjeń ete túsip. Naq osy bir sátte úıge qaıta kirgen Aıtolqynnan:

— Aýyl adamdary qaıda ketken?— dep surap edi. «Úılerinde bolar», degen qysqa jaýap aldy. «Olar nege kelmeıdi?» degenge Aıtolqyn «sharýalary bar shyǵar», deı saldy. Aıtolqyn bul jerde de ustamdylyq jasady. Eger «Kerdeń keltirmeı qoıdy» dese, shataq bolatynyn biledi. «Úı ishi ala bolsa, kerege basy saıyn pále bolady», demeı me halyq. Úıge pánde ornatyp ne kerek, yntymaq búlinbesin deıdi de, ishten tyna beredi. Kórshi-qolań, aǵaıyn-týǵan túgil Órdenniń óz balalaryn da dastarqan tóńiregine jolatpaı qoıǵan joq pa? Aıtolqyn ony da aıtpady. Óıtkeni Órden óz balalaryn ózi joqtamasa, oǵan Aıtolqyn ne demek, ol tórkininen júktep kelgen joq, ne tómennen týǵandar emes, óz qany, óz balasy. Olar jalǵyz Aıtolqynǵa ǵana kerek pe?

Daladan kirgen Órdeńdi Kerdeń jalǵyz qarsy aldy. Dapdardaı jasyna qaramaı, onyń moınyna asyldy. Bylaı qaraǵanda ol oryndy da sıaqty edi. Biraq dastarqan da jaıylyp edi, merez bolǵan kisideı Órden taǵy jalǵyz otyrdy. Jańaǵy sútke bóktirgen sektiń ústine qazan betine qaımaq jańa salyndy. Onyń ústine eki-úsh qasyq qant tústi. Sútke bókken sók ábden jer qalpyna jetti. Úlken bir shara sek. Al muny jalǵyz jeıdi, ıá oǵan Kerdeń kómektesedi. Aıtolqyn da kelmeıdi. Sonda bul ne, merezben aýyryp edi? O zamannan bu zaman, aýyl úı otyryp atam qazaq qashan tamaqty jalǵyz iship edi. Jalǵyz otyryp munyń jal-jaıa jegenine, jemegeni ne? Onyń dámin budan basqa kim kórmek? Álde bul úıge eshkim kelmeıtin sheshek shyǵyp pa edi. «Bekerge otyrǵannan dabyr jaqsy, úılerden kisi kirmes qabyr jaqsy», demep pe edi, ata-babalarymyz. Bul sol jalǵyz bolma, «jalǵyz júrip jol tapqansha keppen júrip adal, degeni qaıda? Órden tamaq aldyna kelgende osynyń bárin oılap, qara sýǵa túsip terlep ketti. Álde, álde...

Ol otyrǵan ornynan túregelip, dalaǵa bettedi. Esik aldynda jetim qara laqty qoldaryndaǵy nandaryn berip jemdep jatqan úıelmeli-súıelmeli úsh ulyn kórdi. Otyrǵan jerlerinen keń qulashyn jaıyp, úsheýin bir-aq qushaqtap alǵan kúıi úıge qaıta kirdi. Balalardy qushaqtaı kirgen kúıeýin kórgen Kerdeń shytynyp, qabaǵyn tars túıip aldy. Órden kóterip kelgen úsheýdiń úlkeniregine qarap:

— Úlken úıden Qatıpa apańdy shaqyryp kel,— dedi Esikke júgire shyqqan bala, sálden keıin burtıyp qaıtyp keldi.

— Apań qaıda?— dedi Órden.

— Kóresin Kerdeı-aq ishsin,— dedi.

— Ne deıdi?— Bala neden qoryqsyn, úlken úıdegi apasynyń-aıtqanyn buljytpaı qaıtalap shyqty.

Órden qap-qara bolyp, tútigip ketti. Buryn bireý kirip, bireý alyp jatatyn úı mynaý, qýalaǵan kirmeıtin bolyp aldy. Álde Aıtolqyn úgittep júr me eken. Ol eki jese shaı ishti de, keseni tóńkerip tastap, balalarynyń aldyna bókken sókti qoıyp, solardyń jegenine qarap, oıǵa ketip otyrdy. Joq deıdi ol ishteı munda basqa birdeme bar, pále... Naq osy bir sátte Kerdeńniń daýsy shyqty:

— Jaý shymshyqsha talap túk qoımadyńdar ǵoı, ákeleriń jesin de.— Balalar sostıyp, qasyqty almaı, taryǵa umtylmaı, tosylyp qaldy. Órdeńniń qabaǵy shytylyp ketti. Shytylmaı qaıtsyn, jan-janýar, ushqan qus, júgirgen ań barlyǵy urpaǵy úshin ómir súredi, urpaǵy joqtyń tigerge tuıaǵy bolǵany ne, bolmaǵany ne. «Balaly úı bazar, balasyz úı qý mazar». Qalaı keremet aıtylǵan. Órden Kerdeńniń sózin elemeı, taryny topan jegen tanadaı tompańdap asap jatqan kishisin qushaqtap, betinen súıdi. Muny kórgen anaý eki ul da sókke qaıta bas qoıdy...

Sodan ertteýli turǵan atyna kelip, Órden attanyp ketti. Jáne oıda ketti. Sodan týra jarty aıda oraldy.

Ol kezde aýyl İle-SHý Alataýynyń Qulansaz jaılaýyn jaılap otyrǵan. Qulansaz keń qonys. Qolaısyzdyǵy sýdy Qara Qystaq ózeninen mespen tasyp ishkeni bolmasa, bul jaılaýǵa qoıar kiná joq. Kórkem deseń kórkem, keń deseń keń. Onyń tabanynda sazda bulaq kózi de bar. Degenmen, «tunyqtan júzip ishpeı qanbaıtuǵyn» jetisýlyqtardyń ejelgi ádetimen, asqardan aqtarylyp, arnada qaınaǵan ózen sýynan olar sýsyndar edi. Árden, kópten joq bolyp ketken Órden, erteń keledi degen habar jetti. Habarshylar bazarshylar bolatyn.

Tústik shyǵystan teristik batysqa sozylyp jatqan Qulansazdyń eki betkeıi shyjandaı el. Munda tipti baqqan maly joq, ystyqtan da qashyp keletinder bar. Kóbine mal yńǵaıymen júretinder Qulansazdy alystan baǵyp, jyra-jyra, qyrqysqa otyrar edi de, kóbine tegiste malyn dala jaılatyp, bordaqyǵa tastaǵandar jaıylatyn. Órdenniń úshiniń azyn-aýlaq malyn aǵasy óz otaryna qosyp alyp qalǵan da, bular basqalar sıaqty jurtpen birge Qulansaz kelgen.

Órden keledi degendi estigen kúndes eki qatyn eki túrli qarsy aldy. Jer qozǵalsa, qozǵalmaımyn deıtin Aıtolqyn qýanyshyn da, de bildirgen joq. Kúndelikti úı tirshiligimen aınalysa berdi. İshteı úıden renjip attanǵan Órdenniń bul ketisine rıza bolmaǵanymen, Aıtolqyn ony syrtqa shyǵarǵan joq. Kóbine-aq erkek úıden qabaq shytpaı shyǵý kerek dep esepteıtin ol, Órdenniń tunjyrap, balalarynyń betinen súıip jatqanda aıap ta ketken jaǵdaıy bar edi. Biraq qaıǵysyn da, qýanyshyn da jasynan eshkimge bilgizbeı úırengen ol ishteı qobaljyp turǵanmen, syrtyna shyǵarmaǵan. Bir sát úıden bulaı renishpen attanba degisi de keldi erine, biraq munysyn ol jaqtyrsa jaqsy, jaqtyrmasa, birdeme dep tastasa, qolaısyz bolar dedi de, tis jarmaǵan kúıi qaldy. Endi mine, áıteýir erteń keledi degendi estigende, keńili ornyna túskendeı boldy.

Kerdeń Órdenniń kelýin múldem basqasha qarsy aldy. Ol kúıeýi keletin kúni ertemen turyp tóndi sheshti de, óziniń asyl kıimderin, býýly jatqan, ılengen úsh-tórt — ishinde túlkisi, bulǵyny bar ulpandy syrtqa shyǵaryp jaıdy da, olardy jel qaqqan soń bárin jaınatyp kerege basyna ilip tastady. Qazaq mundaı teńdegi asyl buıymdarǵa ádette at shaýyp as bergen kezde, ulan asyr toı jasaǵanda shyǵaryp, ilip tastaıtyn. Kerdeńniń munysy kópten beri úıde bolmaǵan eriniń barlyq nazaryn ózine aýdarý bolatyn. Eger jarqyrap, jaınap turǵan dúnıe-múlikti kórse, soǵan kerisinshe, bes qanat úıdiń sol jaq qanatynyń surqaılyǵyn kórse, Órden toqaldyń aıryqsha pysyqtyǵyn, sándiligin qalaı-aq ańǵarmas eken. Sonan soń Aıtolqynnan taǵy da jırene tússe, ol Kerdeńge unaı túsedi. Áıteýir qaı jolmen bolsa da Órdeńdi ózine qaratyp alsa boldy da.

Aıtolqyn tipti eshnársege abyrjymady da, ábigerlenbedi de. Toqaldyń erekshe sylanyp-taranyp, jylt eterin ústine japsyryp jatqanyn baıqady, biraq baıqamaǵan boldy. Bul Kerdendi odan saıyn tarylta, shytynta tústi. Tipti: «Meniń oń jaqty jaınatyp tastaǵanym ishin jaryp bara jatqan soń ádeıi baıqamaǵan bolady»,— dep te qoıdy ishinen.

Shynynda úıdiń oń jaǵy adam qarap turǵandaı jaınap ketti de, sol jaǵy kerege syrtynan, týyrlyq ishine ustaǵan oraýly shıden basqa eshteme de joq bolatyn. Tipti sol jaq bosaǵada týǵanyna úsh-tórt kún bolǵan eki-úsh qozyny keshke kógendep qoıatyn kógenniń úsh ala burshaǵy salbyrap-bolbyrap jatqan. Úıdiń sánin ketirip turǵan bul burshaqtardy jańa ǵana jaqtyrmaǵan Kerdeń aıaǵynyń ushymen túrtip-túrtip qoıyp edi. Biraq ony alyp tastap, sol kógenge qolyn bylǵaǵysy kelmedi. Kógendi Kerdeńniń tepkenin de Aıtolqyn kórdi, biraq til ashpady. Óıtkeni shaqpaq shaǵar qudaı ushqyn tıse tútep janǵaly turǵan páleni qozǵaǵysy kelmedi. Biraq yrysty aıaǵymen tepti-aý dedi ishinen.

Balalardyń da úsh jasar Jarastan basqalary joq bolatyn. Olardyń bári áldeqalaı aýyl ortasyndaǵy jeli basynda kúresip jatqan jigitterdiń tamashasyn kórýge ketipti. Olardyń úıde bolmaǵany da Kerdeńniń kóńilin jaılandyra tústi. Al myna úsh jasar Jaras bosaǵada on shaqty asyqty ıirip tastap oınap otyr. Ol eshnárseni de ańǵarmaıdy.

Órden attan túsip jatqanyn eki áıel de bildi. Eshqaısysy onyń aldynan shyqqan joq. Mundaıda ákesiniń keletinin ańdyp júretin balalar da joq. Mine, Órdeńniń úıge qaraı adymdap kele jatqany estildi. Kerdeń oń jaqtaǵy ózi jaınatyp, ilip tastaǵan asyl buıymdarǵa qarady. Qazir úıge Órden kiredi de «túý, úıdiń ishi jaınap ketipti ǵoı» deıdi. Sonan soń kelip munyń janyna jaqyndaıdy, sol kezde bul Aıtolqynǵa kórsete turyp onyń moınyna asylady.

Órden esikke taqalǵan kezde Aıtolqyn ún-túnsiz ornynan turdy da, sol jaq bosaǵa jaqta jatqan qysqa kógenniń shetki burshaǵyna asyq oınap otyrǵan Jarasty kógendeı saldy.

— Qozy bol,— dedi Aıtolqyn sybyrlap. Jaras qozy bolyp kógendeýli qalpymen búk túsip jatty.

Órden tabaldyryqty attaı berdi. Kerdeń Órden aýzynan jaınaǵan dúnıege maqtaý alýǵa ázir turdy. Joq, olaı bolmady. Ákesi kirgende kishkentaı Jaras:

— Má-má-á,— dep qozy bolyp mańyrap kelip jibersin. Órden basqa nársege kóz salmaı:

— Myna balany naǵyp kógendep qoıǵansyńdar,— dep birden kishkentaı Jarasqa umtyldy. Ol kógenniń burshaǵyn aǵytyp, balasyn bosatyp alyp, qushyrlanyp súıe bastady. Aıtolqyn balasyn qushaqtap, súıgen ákege súısine qarap qaldy, al Kerdeń sylyq etip qulap tústi de, qaıtyp turmady...

Órdenge amandasýǵa kelgen birli-jarymdy aǵaıyn-týǵan, abysyn-ajyn Aıtolqynnyń Aıtolqyn ekenin bile tursa da, bolǵan jaıdy bilgen soń «Aıdaı bolǵan hanymnan perzenti bolsa kúń artyq» degen ras qoı desip, bir-birine bastaryn ızesti.

---