InfoHub Logo

I

Tún. Qoıly aýyldyń qotany. Tún aspanynyń qaq jartysyn qaptaǵan qara qoshqyl, túıdek-túıdek bulttar aýyl ústine qaraı tónip keledi. Shańdaq jerden topyraq borady. Túńlikter jelpildedi, jel kóterile bastady. Alysta naızaǵaı jarqyldaıdy. Kún kúrkireıdi. Jalt etken jaryq ishinde aýyldyń jeti úıi kórindi. Qalyń qoıdyń shet-sheti turyp, silkinip, qozǵalaqtap abyrjı bastady. Ala tóbet pen qara qanshyq aýyldy aınala júgirip, arsyldap úredi. Qotan ortasynda eski jyrtyq jabý ústinde úlken jyrtyq kúpi shekpenge oranǵan Raıqan otyr.

— E-e-ı, haıt, — dep aıtaqtap qoıdy.

Úlken úıde jertósekte uıyqtaı almaı aýnaqshyp jatqan báıbishe seksıip basyn kóterdi. Jelpildegen túńlikke, syqyrlaǵan ýyqqa qarady. Qulaq saldy. Kıinip tysqa shyqty.

— Toqaldyń qasynda albyrap jatyrsyń-aý, — dedi. Jótkiredi, aıtaqtaıdy. Kúndestiń úıine qarap ún bere beredi. Judyryǵy qurysyp, jaǵy tistendi...

Ekinshi aq úıde Raıqannyń aıtaǵymen oıanyp, tura bastaǵan Jeksenge toqal qaraıdy... Jeksen úıden shyǵa bastady. Toqal artynan esikke taman ere baryp:

— Jas toqalǵa boı urdy, — deıdi. Baı Raıqandy tabady. Bultqa nusqap, uıyqtama dedi. Jaýap joq. Iyǵynan tartady. Raıqan syrtymen otyryp, oıaý ekenin bildiredi. Anaý zekigende basyn ekinshi jaqqa buryp kúrsinip, tizesine taǵy súıenedi. Baı ashýly túspen úńilip tepsinedi. Raıqan qunysyp, búkshıip, tońǵanyn bildiredi.

— Taǵy saıtanyń ustap otyr ǵoı. Ólmeısiń, jasymyz, qaıratymyz sensiń. Óz malyń, sergek otyr. Uıyqtama, — dep kete beredi.

Raıqan selt etedi, titirkenedi. Kózin jumyp, boıy siresip, qyńyr qaıratpen qushyrlanyp qalǵandaı bolady. Oı-qıalymen baıaýlap ashylǵan kózderi aldyńǵy jaǵyndaǵy qarańǵy aspanǵa qadalady.

Azdan soń qara sur aspan sógilip, orta jeri aǵara beredi. Sol jarylǵan aspan ortasynan sulý jas jigittiń jymıǵan meıirli júzi buǵan qadala qaraıdy. Shashy qaırylǵan, aq jaǵa galstýkti.

Kúlimsireıdi. Biraq batyp bara jatqan aıdaı tómendeı-tómendeı baryp, kók jıekten asa batady ... Maýjyrap, telmire qaraǵan Raıqan júzi kúlýden keıiske qaraı qubylyp, sóne beredi.

— Saıtanyń, deıdi. Sen saıtan ba? — Eki qolymen betin, kózin basady. Oıdan qaıta serpile beredi. Qoldary tómen túsedi.

— Qaıda ekensiń? Tirimisiń? Álde óli me ekesiń? — Júzi taǵy oıǵa ketkendeı... Kóz aldyna ótken kúnniń bir kezi keledi. Jasaýly úı. Oń jaq. Shymyldyq. Baı kirdi. Kire bere bosaǵaǵa sińbirdi. Kóp jótkirdi. Raıqannyń eti tiksindi, basynda jelek. Qymsynyp, shymyldyqqa shala oranyp tur. Oń qoly shal qozǵalǵan saıyn shymyldyqty shymshyp ýystap búkteı beredi. Shal syrtqy kıimin sheshti... Qabaǵymen qaıta-qaıta Raıqandy barlaı qarap, tósekke otyryp, aıaǵyn usyndy. Raıqan zorǵa baryp, másisin tartty... Sheshti... Shal jótkirip kep, tósek ústinde otyryp, esikke japsyra aıa tolym qaqyryp, túkirdi. Esikke baryp shalp etti. Raıqanǵa súrt dedi... Eki aıtqannan keıin zorǵa baryp súrtti...

Bul kezderde úıdiń jabyq-jabyǵynan, syrtqy eki bosaǵadan kep eki báıbisheniń kózderi qadalyp tur ... Ózge jerlerden basqa kempir-sampyrlar da enteleı qaraıdy. Eki báıbishe turǵan oryndarynan jyljı-jyljı qarasyp kep, bir tesiktiń tusynda bastary soǵysyp qaldy. Birin biri kóriskende basynda jymyń etisip, artynan burtıysyp sýyq qarasady. Birine-biri "shoq-shoq" degendeı oqty kózderimen atysyp ta qalady.

Úıde shal jata bere Raıqanǵa shaqshasyn alǵyzdy. Nasybaıyn eki tanaýyna uzaq-uzaq tartty. Shaqshany Raıqanǵa ustatty. Jatty. Raıqan shaqshany ustap turyp-turyp, jerge laqtyryp jiberdi. Shymyldyqtyń syrtyna shyqty. Shoshyǵandaı búrsıip, únsiz jylap, otyryp aldy. Shal dybys berdi. Árli-berli aýnap tústi. Kútti. Óziniń boıyn kúsh jınaǵandaı bir jıyryp, bir sozyp, barlap kórdi. Ańyra kútti. Raıqan turmady. Tystaǵy úlken báıbishe tusyna kep qalǵan kempirdi jumsady. Anaý úlken shylapshyn men qumandy ákep, maısańdaı basyp, úı ishine jutyna qarap júrip, bosaǵaǵa ákep qoıdy. Shal zekip dybys berdi... Raıqan qaraǵan joq. Shal shymyldyqty serpip ashty ... Qarap alyp, ashýly túspen zil jiberdi, ámir etti. Raıqan tapjylmady. Tystaǵylar birine biri soǵylyp, bir tesikke talasty... Shal ornynan turyp, Raıqandy ıyǵynan tartty. Raıqan búk túsip, óksip-óksip jylap jiberdi. Shal súıregende jerdi qushaqtady. Shal taǵy da asqyndap, sáýmeńdeı bastaǵanda Raıqan qolyn ıtere serpip, julyp aldy. Shal táltirektep baryp, shymyldyqqa jyǵylyp, onyń baýyn úze baryp tósekke shaljıa qaldy... Shal ashýlanyp baryp teýip qaldy. Raıqan atyp turdy. Shalǵa oqty kózimen ata bir qarap qap, laǵnet oqyǵan túspen keregege bara jabysyp, shanshyla qarady. Shal báseńdeı-báseńdeı baryp sheginip, tósekke otyra ketip, kúrsindi de, basyn tómen saldy. Belin sıpaı bastady. Syrttaǵy syq-syq kúlki, Raıqanǵa endi estildi. Selt etip, ot basynda janyp turǵan jalań bas shamǵa qarady. Qatýlana basyp kep, shamdy kúlge qaraı teýip jiberdi. Sham qulaı óshti... Qarańǵylyq basty ... Tystaǵy pishinder túńile, kúıine baryp, mystary quryǵandaı bolysty ...

Tańerteń shal shyǵysymen eki báıbishe men kempir júgirip úıge kiristi. Baı da bularǵa kóz salmady. O da ketti. Qalǵan qatyndar shylapshynǵa jetip bardy. Qurǵaq ... jerdi timiskilesti, qoldarymen sıpady. Qurǵaq. Báıbishe qumandy ustaı aldy, qaqpaǵyn ashty. Sý toly... Qushyrlanyp, máz bolyp, aıyzdary qana kúlisti... Shal kirip kelip, qatyndarǵa shanshyldy ... Analar kúlkilerin jasyra almady. Shal bosaǵadaǵy júgendi ala-sala ekeýin de kezek-kezek sartyldata bastady. Raıqan kirdi ... Basynda shapan... Taıaq jegen qatyndar ydyraı jónele berdi... Tysqa shyǵa taǵy kúlisti. Shal Raıqannyń basyndaǵy shapanyn julyp aldy ... Júgenmen etek jaǵynan bir uryp qaldy. Raıqan taǵy da shanshyla qarady.

Shal qadalyp turyp:

— İshińde saıtanyń bar ǵoı ... Óshirermin qarsylyǵyńdy. Óltiremin sol saıtanyńdy. Bosaǵamda shiritermin, — dedi. Raıqan qoı shetinde otyrǵan kúıinde kózin qaıta ashty. Betin sıpaıdy. Aryqtaǵan eki bilegin ashyp kórdi. Súıekter bilinip, tamyr, sińirler adyraıǵan. Basyn ızedi...

Túńlikteri jabýly, uıqyly aýyldyń tańy atty. Qoılar órip ketip barady. Qotan ortasy jalańashtanyp qalǵan. Qoı jatqan qara qordanyń ortasynda jyrtyq jabý ústinde Raıqan uıyqtap jatyr. Aınalasy shoqpyt qurym. Etikterinen shulǵaýy shyqqan. Bas jaǵyn ala tóbet kep ıiskelep júr.

Bul ýaqytta shetki jyrtyq lashyqta qoıshy Esim jatyr. Shala sheshingen kúıde aýnaqshyp, mazasyzdanyp uıyqtaıdy... Túkirigin jutady. Túsine jasaýly bir tabaq et kiredi. Sara ala qazy, jas jambas, bas. Esimniń ezýi jymıady. Tabaqtyń ústine qoldary tónip, ustaı bergende tabaq jyljyp, syrǵyp joq bop ketedi. Selt etti. Oıandy. Betin bir taıaq túrtedi. Bas jaǵynda baı tur. Aqyryp ursyp tur.

Esim atynyń shap aıylyn tartyp bop, torsyǵyn alyp úlken úıge kirdi. Shı jaqqa baryp, qara qazannyń qaqpaǵyn alyp, úlken aıaqqa aıran quıa bastady. Qazan lyq toly. Quıa bergende báıbishe atyp turdy. Seksıil qasyna kelip, ıyǵynan qaǵyp, Esim qolyndaǵy aıaqty julyp alyp, ózi quıa bastady. Bir shómish aıran quıyp, ústine janynda turǵan bir shelek sýdan sý alyp, qosa quıyp jiberdi... Esimge usyndy... Esim basyn shaıqap, ashýmen qarap, urttaı berdi de jırengendeı qaıta usyndy. Bir qazan qatyqty kórsetti. Báıbishe aıaqqa aıran quımaı3 qaıta aralastyryp, taǵy usyndy. Esim aıaqty qolynan julyp alyp, jerge bir qoıdy da shyǵyp júre berdi. Báıbishe órtenip týlap qala berdi.

Esim qoranyń ortasynda jatqan Raıqandy kórdi. Mańynda júrgen ıtti qýyp, Raıqandy aqyryn túrtip oıatyp, úıge baryp jat dep nusqady... Raıqan sypaıy kúlip, oıanyp, jyly júzben Esimge qarady ... Ekeýi bir-birine qarasyp turyp, aırylysyp ketti.

Kún naıza boıy kóterilmesten baı kelip, Jaman jer-tósekte jatqan Raıqandy turǵyzdy. Báıbishe eki shelek pen ákpish ázirlep berdi. Sýǵa ketti. Jeroshaq basynda byqsyǵan tútindi úrleıdi Raıqan. Aýyr qazan kóteredi. İrkit pisedi. Arqan esedi. Áredikge otyraıyn dese baı, báıbishe, toqal kezek kelip, jumysqa aıdap túrtip jiberedi. Sıyr saýady, qoıdy qurttaıdy. Aqsaq qoıdy sýarady. Túski qoı keledi. Júgire júrip qoı qosaqtaıdy, saýady, eshki qýalaıdy. Ustatpaǵan qara eshkini Esim qýyp júrip, ustap beredi. Kele berse báıbishe tezekke jumsaıdy. Qapty ıyǵyna salyp tezekke ketti. Dalada daýys aıtqandaı jylap, án salady. Jaıaý kele jatqan qartań qatyn daýsyn estıdi. Qulaǵyn salady. Tanıdy. Elbeńdeı basyp kele jatyr. Kıimi júdeý. Birin biri kóre umtylysady. Raıqan qushaqtaı jylap, jerge qaraı talmaýraı shógip jantaıa ketedi...

Esin jıa bere:

— Qaıran anam, qor boldym ǵoı, kúń etti ǵoı... — deıdi. Jylasady... Kempir aýylǵa keledi. Buny elegen kisi joq. Baı Raıqandy túıe saýýǵa aıdaıdy. Raıqan jeli basyna keldi.

Qysyraqtyń aıǵyry Aqbesti munyń shelegine qaraı tumsyǵyn sozyp, aldyna keledi. Raıqan jymıa qarap, tómengi erninen sıpap, alaqanymen tumsyǵynan aqyryn-aqyryn qaǵyp qoıdy.

Bala Áshim bıe saýdyrǵaly turyp, Aqbestiniń keshegi shabysyn aıtty. Myń qaraly attylar... Árli-berli jóńkip júr. Attardyń aıaqtary jerdi dúr-dúr basady. Shapshańdaı basa bastady. Barǵan jerden 50 at-aıǵyr jiberilgen edi, quıryq, kekilderi súzilgen... Áshim Aqbestiniń ústinde. Basynda orta kezde shyqty... Bara-bara tory at, qara qasqa aıǵyr, Aqbesti bop kóp tepkilesti, kezek ozysady. Aldyńǵy kereshige taman iline berdi. Joldaǵylar ilese almaı qalyp jatyr. Azdan soń Aqbesti men qara qasqa aıǵyr úzeńgi qaǵysyp kele jatyr. Áshim qamshy salmaıdy. Qara qasqa aıǵyrdyń balasy qamshylaı bastady. Kómbedegi qalyń qol qym-qýyt, shym-shýyt boldy. Alystaǵy kezeńnen shań kórindi. Tútindeı býdaq... Biraq el dúrlige shapty. Dúbirden jer solqyldaıdy. Aqbesti qara qasqadan sytylyp shyqty. 30-40 atty arýaqtap, urandap kep, qaýmalap jóneldi. Asqar aldynda, shylbyrynan tartyp keledi. Ózge attardy da solaı tartysa bastady. Biraq birinen biri jyraq qalǵan. Aqbesti jarty shaqyrym alda keldi. Raıqan saýǵan sútin Aqbestige ishkizdi... Qulaǵynan, saǵaǵynan sıpap, moınynan qushaqtady. Barlyq dúnıe-maldan súıetini sol.

Áńgimelesip turǵanda bıeniń aldy óre bastady. Bir jaǵyn bala qaıyrmaq bop júgirip júr. Ekinshi jaǵyn júgire basyp, Raıqan qaıyram deıdi. Asaý bıe, aıǵyrlar bolmaı jorta jónelip kete berdi. Aýyldan kele jatqan Esim muny kórip, júgire basyp kep, Aqbestini aýyzdyqtap minip alyp, shaba jóneldi. Qashaǵannyń bárin tyqsyryp qýyp, aıdap keldi. Sol kezde aýyldan Asqar men Jeksen qatar aqyryp umtylyp keldi ... Asqar at ústinen Esimdi qamshylap ura bastady. Raıqan umtylyp arashalaǵanda Jeksen kep, ony taıaǵymen belden urdy.

Bir kúni baı úıine Asan shaýyp kep tústi... Úıge kirer-kirmesten habar aıta bastady. Úıdegi Jeksen, báıbisheler tegis dúrlikti. Baıdyń óńi qashty. Esin jıa bere Asqarǵa "shap" dedi. Asan ekeýi shaba jóneldi. Esim men Raıqan kúlisip áńgimelesedi... Esim kóp nárseni jandanyp, qyzyp aıtyp jatyr. Kánpeske, kánpeske, kánpeske. Aýdandyq qaladan shyǵyp, Asqar men Asan asyǵyp keledi. Attary qan sorpa bop, tanaý qaqqan kúıde aýylǵa kep tústi.

Kesh boıy Asqarǵa tórtten, besten kisi kelip ketip jatyr.

Júrerlerinde at, sıyrlar, 20-30 qoılar áketip edi... Qur at, qomdy túıe, atpal qoıdyń iriktilerin suryptap, tún ishinde bazarǵa aıdatty... Ol tańerteń baryp bazarǵa kirdi... Tezinen satylyp jatyr ... Býdaq-býdaq aqsha úıde otyrǵan Asqardyń qoıny-qonshyna tyǵylyp jatyr...

Aýylda aýyl keńesterdi bólek-bólek shaqyryp, prıgovordy Asqardyń ózi jazyp, qoldardy qoıǵyzyp, mórlerdi basqyzyp jatyr. Kedeılerdi de shaqyrady... Sóıleıdi. Olar tunjyraıdy, úndemeıdi. Kóbi bul sóıleı bastaǵannan shyǵyp ketip jatyr. Esim shaqyrsa da barmady. Asqar úıinen shyqqan kedeılerdi bul kúligi qarsy alady... Kánpeske, kánpeske. Qaladan shyqqan ókilder kep, kedeıler toptaryn shaqyra bastady. Jıylystar. Esim basynda senbegendeı úndemeıdi. Artynan bir-eki sóz aıtyp kóńildene serpile bastaıdy... Ókil bunymen ońasha sóılesedi. Uǵysady... Esim ókildiń qolyn silkedi.

Báıbishe kórip turyp Raıqandy ıteredi. Jerlegendeı, shúılegendeı sózder aıtady.

Raıqan Esimge qaraı keledi. Surlanǵan júzben jón suraıdy. Kedeıler toby Esim aınalasynda. Esim Raıqanǵa synaı qaraıdy. Anaý qaıtpaıdy. Qadalady. Esim myrs berip kúlip, moınyn teris burady... Kedeı jıynynyń aldynda Asqar, Asandy ókilge jiberdi. Prıgovorlardy usyndy. Jeksendi "jaýyz baı emes, kedeıge jaıly bolǵan... qara sharýa" degen prıgovorlar ... Esim turyp kep ókilge qol silkip qaǵazdardyń ústinen salyp qalady. Keshegi aıtqanyń ótirik pe edi deıdi... Ókil kúledi. Jeksenniń aıdalýy týraly daýysqa salady. Kedeıler bastyǵy Esim bop, qol kóterise bastady... Aqyryndap, birine-biri qaraı baryp, bári kóteredi...

Qarsy kisi Asqar, Asan ... Qoldaryn kótergisi kep, basynda biraz joǵary taman shyǵaryp baryp, artynan óship qaldy... Maldar iriktelip alyna, aıdala bastaıdy. Esim baıqaıdy, jylqyda Aqbesti joq...

Úsh kún boldy, joǵaldy deıdi Jeksen. Esim kep Raıqannan suraıdy. Anaý qymsynady, úndemeıdi... Esim qadalyp tur, Raıqan basyn shaıqady, aıtpady.

Aýylda mılısıa, ókilder, kedeıler... Kánpeskelengen baı, báıbisheler jylap-syqtap kıinip qamdanyp jatyr. Raıqan kıinbedi. Úı ishinde úıilgen ishik, kilem, shendi shapan, shekpender, bolys znagi, syıǵa alǵan qylyshtar. Mılısıa men ókilder kútip tur. Jeksen men ózge eki báıbishe Raıqanǵa tesile qaraıdy... Raıqan miz baqpaıdy. Bári tysqa shyqty, jaman arbaǵa qatyndar men Jeksen mindi. Raıqanǵa oryn bosatady. Raıqan qarap tur.

Ókil kep sóz qatady... Raıqan Jeksenderge qarap turyp basyn shaıqady. Analardyń júzderi shoshydy. Túńildi. Baı kúrsindi. Júrip ketti...

Bir jaqqa bular ketti, ekinshi jaqqa maldy aıdasyp kedeıler, kópshilik ketti. Tysta keshki ymyrtta japa-jalǵyz Raıqan. Aınala jutaǵandaı jym-jyrt. Baılar ketken jaq qum... Qum boraıdy. Syrǵaqtap boraıdy. Alysta shyrqaǵan ún, kúlgen, oınaǵan kedeıler jıynynyń uly saryny estiledi... Qulazyǵan jalǵyz Raıqan. Qasyna ala tóbet kep erkeleıdi. Aıaǵyna jatady. Bul sileıip tur... Kánpeskede belsendilik istegen bir kedeı janyna keldi... Jaı suraǵandaı, járdem etkisi kelgendeı qabaq bildirdi. Kedeıler jaqqa shaqyrdy. Raıqan sazaryp beıýaqqa qarap turyp basyn shaıqady. Kedeıdi jibergen Esim edi. Turǵan ornynan qol bulǵap, joldasyn shaqyryp alyp júrip ketisti...

Raıqan júzi bir úmitpen selt etkendeı boldy. Kózi aspanǵa qadaldy.

Azdan soń qalǵytqan oıynan oıanyp úılerge, dúnıege bir-bir qarap aldy da, tam jaqqa qaraı jyldam basyp jónele berdi.

Kedeıler jıyny. Ortasynda ókil... Kóńildi pishinmen áńgimelesip jatyr... Esimge kim bolasyń? Saılan deıdi.

Esim turyp: "Munda saılanbaımyn" deıdi. Ókil qaıda barasyń, ne istemeksiń? — deıdi.

— Qyzyl ásker bolam, — deıdi... Zor, myqty denesin nyǵyzdyqpen sirestirip turyp, "Jasym jıyrmada", — deıdi. Ókil basyn ızep kúldi, súısindi. Sol ýaqytta Raıqan kirdi. Ókil jylyraq pishinmen til qatty, úıdegiler, ásirese, Esim dámemen qarady. Biraq Raıqannyń túsi jadyraǵan joq. Ókil qaıta úńilgende "Aqbesti" dedi. Jurt tegis tyńdaı qaldy. Raıqan Aqbestiniń joǵalý jaıyn baıan etti... Kesh edi. Qarańǵyda Aqbestini syrtyn jabýlap ákep, Asqar Raıqannyń úıine kirgizdi. Jalyndy. Asan men ózi kirdi. Jeksen, báıbishe, Asqar barlyǵy Aqbestiniń basyn kezek-kezek qushaqtasty.

Baı:

— Qýatym edi, berekem edi, — dep jylady. Asan men uryǵa nusqady. Ury alyp shyǵyp, jónelip ketti. Asqar artynda turyp ant etti:

— Kimde-kim osyny meniń qolymnan áketetin bolsa, eki qolym sonyń jaǵasynda, — dedi...

Raıqan áńgimesinen soń on shaqty kedeı, bastyǵy Esim bop, attana jóneldi... ókil Raıqanǵa qaıta úńilip: "ne tileısiń", — dedi...

— Lenın jolyn tanyt, kózimdi ash, oqý ber, — dedi. Ókil ýáde etti. Biraq sharshysyn kórsetti. Raıqan elemedi. Sharshysyn myqtap basa kıdi.

Qarańǵy túnde, úńgir, qıyn shatta kisendeýli turǵan Aqbestiniń qasyna Esim jetti. Attan sekire túsip, noqtalap aldy... ury Asqarǵa málim etip jatyr, kóz aldaryna Raıqan keldi. Asan men ury shapty, pyshaqtary jalanady. Kóz aldarynda Raıqan.

Raıqan áıelder oqyp jatqan kúrske keldi... Munyń basynda sharshy, jurttyń kóbi sonysyna nusqaıdy. Syrtynan kúledi... Raıqan qarap, ashýlanyp qoıyp kele jatyr. Kýrs bastyǵyna jetti... Sóılesti... ókilden alǵan qaǵazyn berdi. Bastyq alatyn qabaq bildirdi... Raıqannyń qabaǵy jadyrady. Bastyq kúlip sharshysyn sóz qyla berdi. Raıqan surlanyp, ashýlanyp jiberip, sharshysyn basynan julyp alyp, stolǵa bir-aq urdy... Bastyqtar men aınaladaǵy áıelder de tegis kúldi. Raıqan tústerine qadaldy. Unatqan, qoshemettegen kúlki. Ózi de kúldi...

Mektep ishin aralap keledi. Bir sýretke qadaldy. Ótip bara jatqan bir qyzdy ustaı alyp, sýretti nusqap, kim ekenin surady — Lenın. Raıqan jaqyndap tónip keldi. Qushaqtaǵandaı bop, aımalap baryp, qabyrǵadan sypyryp aldy. Shákirt qyzdar uıqy-tuıqy. Aınalasyna jıyldy. Komsomol ıacheıkasynyń hatshysy, profkomdar jetip keldi... Jıyn jón surady... Raıqan olarǵa qaramastan Lenındi betine bir jaqyndatyp, bir alystatyp qarap tur. Bir qyz tepsinip kep, jaýap surady. Raıqan aınalany sonda kórdi. Sasqan joq.

— Táıt ári, sender ómiri kórip kelesińder qoı. Meniń kórgenim osy, — dep qoınyna basyp aldy. Bastyq kelip, estip tur edi. Uqty, jurtty taratyp jiberdi.

Raıqan sabaqta. Muǵalim qoly taqtaıǵa esep jazady, aıtady, jetige segizdi qos deıdi. Basynda babyn taba almady. Qozǵalaqtady, aýzy kúbirledi, kózderi oılanǵandaı joǵary qarady. Kóz aldyna kógendeýli qozylar keldi. Jeti jas qozy, segiz marqa... Tústeri basqa-basqa. Kózimen sanap shyqty. 15. Dál. 19-dan 11-di al... Taǵy da 19 boıdaqty qosaqtap qoıdy. 11-in tańbalap alý kerek. Aǵytty, arqannan aǵyta sanap, kemite berdi, 8 dedi. Dál. Kúldi.

II

Qysty kúngi bókter jolymen eki salt atty kele jatyr. Bireýi shınel kıgen áskerı. Ekinshisi laýshy. Bir qashardyń janynan ótip kele jatyp, tysta júrgen balalardy baıqaıdy. Júdeý... áskerı adam keńsedegi kýbankesin aldy. Esim stol basyndaǵy adamǵa

— Dırektor orynbasary Fedor siz be ?

— Ia.

— Raıkom jiberdi... — Qoınynan shyǵaryp qaǵaz berdi. Anaý oqıdy...

— Qoı sharýasyn bilesiń be ?

— Mala-mala znaı... — dep kúldi... Fedor oryndyq nusqap, áńgimelese bastady. Áskerı kıim kıingen Esim men Fedorǵa Andreev:

— Úshinshi ferma nashar... Kúnine 5-10 qoı óltiredi... — Qaǵazdy qaraıdy. — Bir aıda 280 qoı ólgen. Soǵan brıgadır bop ekeýiń bar...

— Taǵy kim ? — dedi Fedor.

Andreev:

— Taǵy raıkom jibergen bir qazaq áıeli barady.

Fedor men Esim jaıdaq arbaǵa otyra beredi. Bularǵa syrtyn berip bir áıel otyr... Arba júrdi... Fedor áıelmen áńgimelesedi. Áıel sóılegende Esim eleń etti. Syrtynan buryldy. Qyrynan qaraǵanda áıeldiń murnyn kórdi. Esim tesile qarady. Azdan soń kúlip jiberip, áıeldi syrtynan ıyǵynan ustap, ózine qaraı buryp aldy. Áıel seskenip jalt qarady... Raıqan... Ekeýi tanysty da qatty kúlisti. Qoldaryn qysysty. Fedor tańdana qarady. Ana ekeýi qatarynan:

— Znakom.

— Znakom, — desti.

Úsheýi qashardyń aldyna keldi. Qastarynda bir shal, bir jas qazaq. Kelgenderdi bastaıdy. Qoılar tysqa qashar aldyna shyǵyp jatyr. Baýyrlary sarysidik. Esim men Raıqan eki jerden qadala qaraıdy. Qoılardyń júnderi uıysqan, úrpıisken, bireýleri ash. Esim qasyndaǵy shalǵa: atyń kim?

— Bolat...

Raıqannyń qasynda jas jigit... Raıqanǵa sóz qatady:

— Meniń atym Isa. Ana shal Bolat ekeýmiz de shaban. — Raıqan shyǵyp jatqan qoılarǵa qadaldy. Barlyq qoılar myqshıyp, buralyp turyp tumsyqtarymen jotasyn, quıryǵyn qasıdy. 20 shaqty qoı qasha qabyrǵasyna quıryqtaryn, búıirlerin úıkep jatyr.

Solarǵa Raıqan da, Esim de jaqyndap keledi... Esim bir qoıdy, Raıqan bir qoıdy ustaı alyp úıkelegen jerlerin qarady. — Kóńqotyr... Júnderi túsken. Fedorǵa kórsetisedi.

Esim Bolatqa:

— Ferma bastyǵy kim ?

Bolat:

— Bir jas jigit...

— Ol qaıda?

— Atqa minip ketti.

Qoı qoranyń ishine kiristi. Tumsyqtaryn basty... Jótkirise bastady. Qarańǵy. Esim fonar kóterdi. İshi lyq tolǵan qoı. Óte tyǵyz. Birin biri basady. Esikke, jaryqqa umtylysady. Raıqan aıaǵyn basa beredi. Kóterem sary qoı eki býaz saýlyqtyń astynda ólip barady. Fedor men Esim buryshta jas qara qozyny kórdi. Táltirektep, ólimsireı mańyrap baryp qulap tústi. Búıiri ash, qatyp qalǵan... Aınala qarasady. Qoılar birine biri súıkenip, denelerin qabyrǵa-qabyrǵaǵa úıkesedi... Esim burq etti. Aspandy nusqaıdy. Bolat qaraıdy, sóıleıdi.

— Bizge buıryq solaı.

Isa Fedor men Raıqanǵa — qorada baq, — deıdi.

Fedor sóıleıdi.

Isa:

— Aıtqandy istemesek jazalaıdy. Úndemeımiz...

Raıqan:

— Bastyq kim ?

Isa:

— Bir qazaq.

Esim aıtýymen Bolat pen Isa qoıdy shyǵara bastady. Qoılar birin biri basa, tysqa qaraı aǵylyp jatyr... Qora bosady. Turǵandardyń kózderi qadalyp sanap tur. Bir-eki, tórt-bes, jeti qoı. Ólip jatyr. Aryq-turaq. Jáne qozdaı almaı basylyp ólgen saýlyqtar... 4 jas qozy ólip qalǵan... Ústerinde sharanasy. Raıqannyń qabaǵy túksıip, túsi surlanyp barady. Ólgen bir qozynyń sharanasyn sıpaı shógip, otyra qaldy... Turyp júre bergende aıaǵy súrinip ketti...

Jyǵylyp baryp, súringen jerine qarady... Sylqyldaǵan sary qıdyń ishinen tomar kórindi. Úńildi. Aıaǵymen arshyp jiberdi. Qozynyń basy...

— Oıbaı, ne degen sumdyq? — Ózgeler keldi. Fedor men Esim otyra qarasty... Jaqtary tistendi... Bári turyp júrise bastady. Aıaqtaryna taǵy bir túbirler ilindi. Bir qozynyń tirsegi... Taǵy bir qozynyń bóksesi. Ózge deneleri qı astynda qalǵan.

Esim Isany jumsady... Ákelgen temir ashany qolyna aldy. Jerge basty. Asha boılaı berdi... Túgel batty. Shylqyldaǵan sý, batpaq tárizdi...

Bir ornynda qatyp qalǵan Raıqan, mynany kórip Fedorǵa, Esimge telmirip turyp-turyp, jyldam basyp jaqyndap keldi.

Esimniń qolyndaǵy ashany julyp alyp qoranyń tóbesin qatýlana túrtkileı bastady... Tesik jasady. Syrtqa bý burqyrap shyqty. Bolat basyn ızedi. Raıqanǵa: "bildiń" degendeı súısine qarady. Tysqa shyǵysty... Esim Bolatqa sóıledi.

— Biz ne buıyrsa sony isteımiz. Odan ári Esim qadalsa da, sóılemeı moınyn syrtqa burdy. Isa mynalarǵa qarap ap, tepsinip kep:

— Jaman... Atama. Jaman... — Jasyn irikkendeı basyn tómen saldy... Úndemeı qaldy.

Fedor:

— Ferma bastyǵy qaıda?

Isa:

— Atqa minip ketti...

Esim alysyraqta birdemege qadala qarady. Bir aryq kók atty eki jaıaý túrtkilep áketip barady. Esim Bolatqa: Anaý kim? degendeı belgi jasady. Bári qarady. Esim daýystaǵanda eki jaıaý toqtaı qaldy. Bular qasyna keldi. Esim jón surady. Atqa qaraıdy, quıryǵy sholaq, arqasy jaýyr, súıek-súıegi shodyraıǵan... Jambasy sary ala, bylǵanǵan. Kóterem. Ekeýdiń biri qulaqshynyn kózine basa kıgen, baýyn shart baılaǵan. Sýyq, sur tústi kóse qoınynan shyǵaryp, qaǵaz kórsetti... Qaǵaz betinde rezolúsıalar: raııspolkom bastyǵy, raızo bastyǵy, sovhoz dırektory, ferma bastyǵy (sońǵy rezolúsıa osynyki) qoldaryn qoıǵan.

— Kedeı sharýa edim. Eki jyl boldy, osy atym zańsyz alynǵan edi... Aýdanda bir jigit kómek etip... myna qaǵaz...

Raıqan:

— Ol jigit kim ?

— Asqar degen. — Raıqan eleń etti... Kóse sóılep tur... Qyzmetker Asqar muny ertip sypaıy pishinmen raııspolkom kabınetine kiredi... Sóıleıdi. Bastyq qarap, qol qoıady... Asqar raızo bastyǵyna buny ertip kiredi. Bastyq qol qoıady. Mynany jóneltedi.

Esim:

— Bul attyń ne óneri bar edi ?

Kóse:

— Jaı ánsheıin... Jalǵyz atym... Aqbesti degen... — Qasyndaǵy kisi qolyn qaǵyp qalady.

Esim, Raıqan:

— Aqbesti?

— Aqbesti?... Asqar... — Ekeýi de atqa jalt-jalt qarasady. Kósege qasyndaǵy kisi jaman túıiledi. Ol Asan. Esim aınala qarap, kekilin, kózin, tuıaǵyn qaraıdy. Raıqanǵa sóılep kúlip jiberedi... Tuıaǵy, kózin kórsetedi. Raıqan tap berip, attyń moınynan qushaqtaı alady... Túrine qaraıdy... Jylamsyraıdy... Taǵy qushaqtaıdy... Kóz aldynda Aqbestiniń burynǵy shelekten sút ishken kórki keledi... Qabaǵy túıiledi.

Esim men Fedorǵa:

— Ne qarap júrmiz? Qaıda partıa? Lenın joly osy ma edi?

Kóse shegine beredi... Raıqan úńile qaraıdy. Kóse men Asan bunyń sholaq sary tonyn, tapanshasyn kóredi... Seskene beredi. Raıqan men Esimge jalt-jalt qarasady... Esim Kóseniń tymaǵyn kóteredi. Jymıady... Óz kýbankasyn alady... Analar tanıdy... Raıqandy da tanıdy. Kóse ury. Raıqan Aqbestini kánpeske kúnderinde urlap áketip bara jatqan ury pishinin eske alady.

Isa, Bolat: — Ferma bastyǵy. Ferma bastyǵy. Kele jatyr... — dep ózderi sheginise beredi.

Fedor, Raıqan, Esim jalt-jalt qarasady... Jas jigit kele jatyr. Jaqyndady... Raıqan ilgeri umtylyp qap, úńildi. Eki qolyn kóterip selt etip, qatyp turyp qaldy. Jigit qastaryna keldi... Raıqan anyq tanydy, esi aýǵandaı... Kózi bir jumylyp, bir ashylady. Sonadaǵy bult ishinde kóringen jigit júzi taǵy kóz aldyna eles berip, taǵy aspanda qalqı berdi... Burylyp jalt qarady... Sol, biraq túri mas. Qur yrjıdy. Ústi, basy-aıaǵy kir... Raıqan bestige qarady... Ústerin arbaǵa, qashar qabyrǵalaryna úıkep jatqan qozylarǵa qarady... Jańaǵy qı ishinde ólip jatqan qozylar eles etti. Jigitke taǵy qarady. Esim, Fedor jaýap alǵandaı qadalyp tur. Anaý búrisip, kishireıip, sumpıyp barady. Raıqan óz-ózin mańdaıǵa judyryqpen uryp qalyp: "dýra" — dedi.

Aqbestini óz qolyna aldy. Eki uryǵa qadala qarady. Ana ekeýi syrt bere berdi. Ferma bastyǵyna dámelene qarasady. Andaıdy. Jas jigit olarǵa túıile qarap: "ket" degendeı qylady. Fedor men Esim ferma bastyǵyna zekip tur. Ferma bastyǵy Sálim Raıqan túsinen dáme qyp jaltaqtaı beredi.

Tanymaıdy. Raıqan oılanyp qarap, turyp-turyp aqyry Esim men Fedorǵa kelip "toqtańdar" degendeı belgi jasap, bárin ertip júrdi...

Qashar aldyna kele bergende Andreev kep attan tústi... Bularǵa keldi. Fedor jaı-kúıdi aıtqandaı, qoılardy kórsetti. Andreev úsheýi de tyńdap, júzderine qarap tur. Raıqan kúıip sóıleıdi. Andreev bulardy yqlaspen tyńdap bolyp:

— Sender bólshevık bolsań kúıremeńder... Qaıta osydan is shyǵara bilińder. Men de jańa adam... Biz synalatyn shyn úlken mindet, mine, jańa keldi, — dep qaltasynan kraıkomnyń buıryǵyn aldy. Oqysty.

Andreev qoılardy kórsetip turyp:

— Osy qoılardan endi biz plemsovhoz jasaýǵa mindettimiz: Barlyq Qazaqstan, barlyq odaqtaǵy qoı sovhozdaryna, kolhozdarǵa asyl tuqym mal beretin sovhoz jasaýǵa mindettimiz, Fedor, sen dırektorsyń, — dedi.

Fedor aınala qoılarǵa qarady. Oılanyp, qınalǵandaı bop turdy. Bekindi.

— Endeshe (Raıqan men Esimdi ıyqtarynan ustap turyp), myna Esim, Raıqan meniń kómekshilerim, — dedi. Andreev qabyldady... qoldarynan ustasty... Raıqan men Esim pishinderi bekingendik bildirdi.

Taraı bergende Sálim Raıqanǵa jalyndy. Júre berip edi, jabysty. Raıqan oılanyp turyp:

— Osynda qalasyń. Kórermiz, alady... — dedi. Qarap turyp-turyp burylyp ketti.

III

Tún. Eki kisiniń kóleńkesi shatyrly úıdiń esigine tústi. Syrttary kórinedi. Esik qaqty. Oıaý jatqan Asqar atyp keldi. Surady. Ashty. Úıine kirgizdi. Asan men ury. Kezek sóıledi. Esim kórindi... Raıqan kórindi... Asqar túksıip alyp suraq qoıdy:

— Aqbestini ákeldińder me, joq pa ?

— Joq, joq. — Mynalar tómen qarasady. Anaý zekıdi... Taǵy qadalady... Birdemeni suraıdy...

Ury:

— Biraq qur qol emespiz...

Qarańǵy qoranyń ishinde tory jabaǵy. Úsheýi aınaldyra qaraıdy... Ury soıyp, aqtarmalap jatyr...

Úlken tabaq etti úsheýi aldaryna alady. Bótelkeden Asqar quıyp jatyr. İship alyp, etti aýyz toltyra asap jatyp Asan:

— Sovhoz maly kóp... — Kúlisedi.

Masaıyp alǵan Asqar kijinip, tistenip kekesin aıtady... Judyryǵyn qushyrlana túıedi. Ana ekeýi tyńdaıdy. Kóz aldaryna burynǵy pishindegi Esim, Raıqan keledi. Báıgeden kele jatqan aq aıǵyr. Esim men Raıqanǵa qadalyp, Asqardyń tisi aqsıady. Sheńgeli tarbıyp, búrisedi.

Esik qaǵyldy. Qonaqtar... Biri artynan biri. Qyzmetker, oqyǵan jigitter — Asqar sıaqtylar. Asan men ury taıyp ketedi. Kelgender kúlkili, tabaqty kózderimen jep barady... Asqar ámir etedi. Mynalardy maısańdap, qoshametpen qarsy alady... Et, araq, mastar. Asqardy qushaqtap súıip jatqandar bar...

IV

Asyl tuqym sovhozy, qonaqtardy kútedi. Keńse qorasynda Andreev, Fedor, zootehnık, Esim, Raıqan... qastarynda Bolat, Isa. Áńgime. Júzderi kóńildi. Bári bir jaqqa qaraıdy. Zootehnık sóılep tur... — Mynaý prekos, Anglıadan... Prekos qoshqarlary óte beredi. Júni asyl, eti mol... Raıqan kinejkesine jazyp tur... Zootehnıktiń aýzyna qaraıdy. Bolat kóńilsiz qaraıdy... Isa kúledi... Beıilsiz.

— Mynaý Órtember — nemis jerinen. — Esim men Fedor kóńildi júzben qarasady. — Júni asyl, eti mol. Osy eki tuqymdy da osy bizdiń jerge úılestirý kerek. Qazaq qoıymen eki arasynan jaqsy tuqym shyǵarý bizdiń mindet...

Bolat pen Isa ekeýiniń de qarny ashqandaı. Mensinbeıdi... Taǵy bir top qoı:

— Mynaý maqtaýly Degerez. Asyldanǵan tuqym... Bir jaǵy qazaq, bir jaǵy anadaı qoılar. Bul eki jaqtyń qasıetin birdeı saqtaǵan tuqym. Jaıylysqa da shydaıdy... Júni jaqsy, eti de mol... Prekos pen Órtemberden osyndaı sapaly tuqym shyǵarýǵa mindettimiz. — Raıqan jazyp tur... Degerez qoılaryna jaqsy qaraıdy... Isa kep nazarly pishin bildiredi:

— Mynaý qazaq qoıynyń asyly Edilbaı qoıy. — Top kele jatady. Bolat pen Isa masaırap kúlip aldynan júredi. Qoshqar saýlyqtaryn aıalaıdy. Shýdaly júnin kórsetedi... Esim kep ana qoılardy nusqaıdy. Maqtaǵan sıaqty... Fedor men Andreev eki jaqqa bólgizip turǵan... Qoılar aryq... Júdep kelgen. Raıqan men Esim sony aıtyp turady.

Ekeýi de jańa qoılardy bólip alysyp tur. Ekeýi eki toptyń basynda. Sosıalısik jarysqa qoldar qoıysady. Andreev, Fedor kúlip qoldaryn alady. Raıqan qasynda Bolat. Esim qasynda Isa... Esim kep zootehnıkti shaqyrady... ózgeler kúledi... Raıqan oqtyraq jabysady. Zootehnık buǵan oıysady.

Raıqan qoılary munyń qasharynyń aldyna, Esim qoılary ekinshi qashar aldyna kelip jatyr... Qoılar qarsy alady... Jańa qoılarǵa kúle qarasady. Bolat Edilbaıdan basqaǵa qol silkedi... Raıqan zootehnıkti ertip júrip Órtember, Prekosqa ázirlengen oryndaryn kórsetedi. Zootehnık basyn ızeıdi. Tereze, esik jóninde nusqaý aıtady. Bolat bul qoılardan syrttap Edilbaılarǵa úıirile beredi. Raıqan syrtynan buryp alyp, betin Prekos-Órtemberlerge qaratady.

Bolat ekeýi alysqandaı qarasady. Zootehnık kúledi. Bolat Órtemberge jaqyndaı berip taǵy da basa almaı qabaǵyn shytynyp turyp, Raıqanǵa burylyp:

— Shyraǵym, osyńa denem soqpaıdy.

Raıqan:

— Ne boldy?

— Tipti osynyń qoı emes...

Ózge qoıshylar da basyn ızep, maquldasqandaı.

— Endi ne?

— Men bilsem tap osynyń qoı men shoshqanyń arasynan týǵan shata. — Jurt kúledi... Raıqan yza bolyp túıilip, tutanyp qap:

— Ata, qoıshy, bala bolmaı...

— Al qoıdym... — Salbyraıdy... Ózgeler de salbyrańqy... Bastaryn teris burady. Raıqan bárilerine qarap ap:

— Jańa myna kisi, zootehnık ne dedi? Asyl qoı, nemis qoıy.

— E, nemisiń bylshyldaı beret te. Qoıdyń ata-tegin qaıdan bilýshi edi, ottap... — Raıqan jurtpen birge kúlip kep:

— Qoı ekenine bás qylamysyń?

— Jaraıdy, endi kúshiktegende sóıleseıik tek...

Raıqan, Esim, Fedor úsheýine Andreev SK-nyń sentábrdegi qaýlysyn oqyp otyr... Bular qýanyshty... Andreev úsheýine suraq qoıǵandaı bolady. Analar kezek-kezek qasharlarynyń jaılaryn aıtady. Raıqan qashary, asyl tuqym qoılar jaqsy jaıda, semirgen... Oryndary taza... Jemdi, shópti kúısep tur... Oryndary jaryq.

Esim qashary — qoılary kúıli... Jaıy jaqsy, bir mezgil dalaǵa da jaıady. Andreev, Raıqan suraq berisedi, kúdikpen qaraıdy. Fedor men Esim birińǵaı... Zootehnık bularǵa basyn ızedi... Esimdi arqaǵa qaǵady...

Esim qasharynda Edilbaı saýlyqtary kúıleıdi... Prekos, Órtember qoshqarlary semiz, kúıli. Saýlyqtardy jaǵalaıdy. Isa tyǵylyńqyrap qarap tur... Senimsiz qaraıdy. Basynda saýlyqtardy qyzǵanǵandaı, Edilbaı qoshqarlaryna janastyrady. Saýlyqtar azdan soń Órtember, Prekosqa qaraı boı uryp, solardy jaǵalaıdy. Isa túńilgendeı tańdanady. Asyl qoshqarlar baýrap aldy. Saýlyqtar solardy ıiskelep janasyp barady. Isa túsi basyndaǵy jek kórýden, jyly shyraıǵa qaraı aýysa beredi... Isa qasyndaǵy shopanǵa:

— Áı, myna bısharalardyń tegi durys eken. Myna saýlyqtar jynysyn tanyp turǵanyn kórdiń be?

Jas shopan Órtember qoshqaryna qarap turyp kúlip:

— Ras, mal bolar osy shaýqaryń... — Ekeýi de tústeri jarqyrap, úmittene kúlisti. İshterindegi kúdikteri sheshilgendeı júzderi jarqyn... Senimdi...

Esim Andreevke sóıleıdi. Bizde taǵy bir qyzyq tuqym bolady...

— Ol ne?

— Aqbesti... — Raıqan da enteleı suraıdy...

Qora aınala pishen... Aq aıǵyr... Baıaǵysyndaı kúıli, ajarly. Suly jep tur. Qasynda úsh boz bıe. Olar da kúıli... Esim sóıleıdi. Úsheýine ár ýaqytta sovhoz malyna minetin úsh (dep barmaǵyn kórsetip) aq at, báıge at syılaımyn. Bárileriniń kóz aldynda tórt ádemi aq aıǵyrǵa mingen ózderi — tórteýi kórinedi...

V

Asqardyń qonaqtary tarap ketip jatyr... Jalǵyz, azdan soń esik ashty. Asan men ury kirdi... qoı kerek... Ekeýine araq ishkizdi. Analar qoı degende, "oraı" degendeı jymyńdasty.

Asqar:

— Sovhozǵa asyl tuqym qoılar keldi. Baryńdar, sodan bir aǵylshyn, bir nemisti ákep soıyńdar... Semiz bolsyn. — Asanǵa ońasha sóıleıdi. Sálim, Raıqan qashary elesteıdi. Kijinedi.

— Saǵat keshki 9-da, — dedi. Jóneltti.

Isa qarsyz bir betkeıde asyl tuqym qoılardy baǵyp turdy. Qoıdyń aldy qyrdan asa beredi. Alystan, tóbe-tóbeden qarap, baspalap eki ury keledi... Attaryn tastady. Qasqyrsha sólekteıdi. Aqyldasty. Asan burylyp Isaǵa keldi. Áńgimemen aınaldyryp turdy. Ury tas astynda buǵyp jatyr. Qoı ústine keldi.

Bir Prekos qoıyn buǵalyqtap ustap aldy. Jóneldi.

Qaıtqan soń Esim qoıdy túgeldedi. Bir Prekos joq. Shabýyl, álek, Isa ań-tań... Qınaldy, túnde uıqy joq...

Raıqan qasharynda bir sıyr ólgeli jatyr. Bolat, Raıqan, Sálim. Bolat kúdik aıtady. Jańa ǵana sap-saý... Sıyr 54 ólip barady... Baýyzdady... Raıqandy Sálim ertip bara jatqan. Bolat toqtatty. Sıyr soıyldy... Bolat ishin aqtaryp otyryp, sarpaıynan istik aǵashtyń synyǵyn taýyp aldy.

Bolat minip júrgen qula bıe aýrý... Óldi. Taǵy úsheýi qarady. Fedor, Esim de kelgen. Esim tapty. Qartasy kesilgen. Aldynda bolǵan sýret, bıeniń aıaǵy baılaýly, saýyrynan quıryǵyna qaraı ótkir pyshaqtyń júzin ustaǵan qol syrǵıdy. Turǵandar úrpıisti... Esim, Fedor qam oılap, attanysa jóneldi... Bolat oıda. Árkimdi, shabandardy baǵady. Raıqan ýaıymda... Munyń qasynan Sálim qalmaıdy. Esepshi. Jazǵan bop júr. Bolatpen sóılestirmeıdi. Bolat buǵan kóz qyrymen qaraıdy. Bir qol omyraýdan saǵat shyǵardy. 9 saǵat... Qarańǵyǵa basyp ketti. Bolat artynan baspalap keledi. Sálimniń jotasy. Aldyndaǵy qoranyń buryshyn aınaldy. Jyraǵa tústi... Atyn tómen tastap, jyramen Asqar keldi. Asqar sóılep jatyr...

— Raıqandy aınaldyr. Bir. Ekinshi, 5-10 kúnde bir mal ólip tursyn. Etin shopandarǵa óziń úlestirip berip tur. Aýzyn maılap ala ber. İsteri údep barady. Shómeıt sharýasyn... Asyl qoıdan óltir. Jas qozy ólsin... İri maldar qulap jatyr. Qashar qulasyn. Sovhoz kúıresin, — degenderdi ústi-ústine aıtyp, jónele beredi. Jańa jetken Bolat syrtyn ǵana kórip qalady. Aıqalaıdy. Asqar qaramaıdy. Keıin umtylady. Sálim artynan júgiredi. Bolat baılaýda turǵan tory atqa qaraıdy... Úıge umtylady. Sálim júgirip kep sasqalaqtap, omyraýynan býlavkany julyp alady... Tory attyń qolańsasyna dáldep turyp, taspen uryp jiberedi. Jóneledi.

Bolat kıinip, myltyq alyp shyǵyp, shappaq bolady. At aqsańdap baryp qulaıdy... Bolat atynyń aıaǵyn aınaldyra qarap, qolańsasyn kóredi. Sálim Asqarǵa jyldamdatyp, habar aıtyp jatady. Sezip qaldy, zytsyn deıdi. Asqar shaba jóneledi.

Bolat amaly quryp, oılanyp turyp, Raıqanǵa ushady. Raıqan kitap oqyp otyr. Sol bólmede syp-sypaıy Sálim shot qaǵyp otyr.

Bolat basynda tań qalady... Artynan Sálimge tesile qaraıdy. Raıqan jón suraıdy. Attyń mertikkenin aıtady... Taǵy habary bar. Sálimge qaraıdy... Jotasy... Bolat taǵy bar.

Raıqan:

— Ne bar, aıt.

Bolat turyp-turyp, qolymen Sálimniń jotasyn nusqap:

— Dál myna jigitten sura... — Sálim atyp turdy. Shabatyn qasqyrdaı qarady. Raıqan qabaǵyn túıip buǵan qadaldy. Surady... Sálim basyn shaıqady...

— Jańa bireýge jar ishinde jasyryn jolyqtyń, sonyń kim?

Jigit basyn shaıqady.

Raıqan:

— Óziń aıt, bolmasa myna Bolat aıtady. Aıt shapshań?

— Janym Raıqan, men kim edim saǵan. Keshegi kún esińnen shynymen shyqqany ma? — Baıaǵy sýret, tún, aýyl syrty. Kógaldy jerde ekeýiniń súıisken, qushaqtasqany. Sálim qazirde de sóıleı kelip maıysyp, Raıqandy qushaqtamaq bolady. Raıqan qadala qarady. Jigit kózi ótirik súziledi...

Raıqan atyp baryp, ilýli turǵan qamshyny julyp alyp tartyp-tartyp jiberedi. Sálim shoshydy... Búrise bastady...

— Aıt, kimdi kórdiń?

— Asqar edi... — Raıqan esikti ashyp jiberip aıqaılaıdy. Jigitter kiredi. Sálimdi nusqady. Analar alyp jónele berdi. Raıqan shapshań kıinip jiberip, ertteýli atqa minip ap shaba jóneldi.

Raııspolkom keńsesine kire berdi... Asan kóre sala júgirdi. Bul kele bere baıan etti. Asqar ekeýi kıinip, qarýlanyp, ol-puldy qoıyndaryna tyǵyp jiberip, jónele berdi.

Raıqan raııspolkom bastyǵyna aıtyp jatyr. Bastyq telefon aldy. Ekinshi telefonda áskerı... Bul keńse ishinen úsh áskerı shyqty. Jyldam basyp júrip keledi. Asqar, Asan qora ishindegi at qasyna kele bergende shaýyp, sasyp ury kep tústi. Sóılep jatyr...

...Urynyń qystaýy tik jartastyń túbi. Jupyny kıingen shal kirdi... Saqaly qysqa. Zorǵa tanysty... Jeksen... qoınynda tapansha, túsinde ashý... Tistenedi. Kijinedi... uryǵa:

— Asqardy jetkiz, — dedi.

— Áke, jettiń be, áıteýir, arman joq. Birge óleıin... — Attaryna ministi... Úsh áskerı adam esik qaqty. Ashyq úıge kirdi. Uıqy-tuıqy... Joq... Tysqa shyqty... qoraǵa júrdi. Kirdi... Joq. Qaqpanyń aldyna kele izderdi kóristi...

Jeksen bıikten oıǵa qaraıdy. Qolyn jaǵalaı sozyp, etek jaqty nusqaıdy. Asqar, Asan, ury qarap tyńdap tur. Jeksen:

— Myna jerdiń bári meniń ata-babamnan kele jatqan jerim edi.

— Bókterde sovhoz ortalyǵy, qasharlar kórinip ótedi. — Anaý, óz ákemniń, úlken ákemniń qabyry. — Mola kórinedi...

— Mynaý maldyń ishinde meniń ata-babamnan kele jatqan bar dáýletim... — Qora-qora qoılar kórinedi...

— Mynaý maldyń ishinde meniń malaıym... Meniń dúnıemdi basty. — Raıqan, Esimniń anadaı jerdegi pishinderi kórinedi. Jeksen taǵy sóıleıdi.

Asqardyń qabaǵy túıiledi. Jaǵy tistenedi. Jeksen:

— Men osy týyp-ósken jerimde ólýge, kegimdi alyp ólýge keldim... Batalas maǵan eretiniń...

Asqar qolyn jaıady. Aspanǵa qaraıdy. Anaý ekeýi de birine biri jaltaqtaı turyp kórinedi. Jeksen túsi sýyna beredi. Uzaqtaý sóılep bata qylady... Bári bata qylady. Jeksen qoınynan kishkene quran alyp betin ashty. Óziniń keýdesine urdy. Asqarǵa usyndy. Ol da urdy... Analar da sony istedi. Jeksen:

— Endi júr, bas...

Barlyǵy jortyp jóneledi. Bir qalanyń bazary. Olar tymaqtaryn basa kıgen, halyqqa aralasyp júr. Ár jerdeı birin biri qabaqpen tanıdy. Asqar pishinin, kıimin qatty ózgertip alǵan. Bir kezde Jeksen kózi bir jaqqa qadala qaldy. Asqardy, uryny túrtti. Qarasty. Jurttyń ortasynda bireý keledi... Jaqyndady. Dýana... Daýystap sańq etip, sańq etip qap keledi. Jeksen:

— Maǵan osy kerek.

Dýana keshke kóshemen kele jatyr. Qaqpadan Asqar, ury shyqty. Toqtatty. Asan attardy alyp shyqty. Ury dýanaǵa "min" dedi. Anaý qorǵandy. Biraq qorqyp baryp, sasqanynan mindi. Qasha jónelmek boldy. Shylbyr ury qolynda. Artyna ury sekirip mindi. Asqar, Asan da atta... Jónelisti. Qaladan shyǵyp barady. Dýana kúıedi. Týlaıdy. Jalynady. Bulqynady. Bolmaǵan soń qushyrlanyp, sarnap qorqytpaq bolady. Ury jelkeden túıip qoıady...

Taý ishindegi bir qora, Jeksenge dýanany alyp kiristi. Asqar dýanaǵa:

— Sen kimsiń ?

— Qudaı degen bısharamyn... Dýana... Allaı-haq...

Asqar qarnynan salyp qaldy. — Tek. Bala bolma.

Dýana úńile qarady. Ury da jabysa qaraıdy.

— Budan bylaı paıǵambardyń áýleti, áýlıesiń...

Dýana tańdanyp, qorǵaqtap, kekjıip ornynan tura beredi. Ury tirsekten qaǵyp qap, jalp etkizedi. Dýana jóndelip otyra bere:

— Ýa batyr, men Dýlatpyn ǵoı... Sıqym... myna Sıqym Janys...

— Joq, sen áziret Sultannyń shyraqshysy, paıǵambar áýletisiń. Uqtyń ba? — qadala qarady. Jeksen de basyn ızedi.

Dýana azdan soń kóńildenip, sendi. O da basyn ızedi... Taý ishinde kempirler, shaldar... Ańqaý sharýa, bireýge bireý kezdesedi... Sózderi... Dýana kózderine aq saqaldy, aq sáldeli qart bop elesteıdi. Áziret Sultan shyraqshysy. Paıǵambar áýleti. Jeksen men dýana qartań shaldar, kempirlerge qonaq bolyp taý ishinde júredi. Taý ishinde shet jaılaǵan az ǵana aýyl mekeni kútip, syılap bas urady... Asan kep Jeksenge jartas túbinde habarlasyp, alyp jóneledi. Asqar, Asan, ury oıǵa qaraı josyltyp shabady. Sovhozdyń sıyrynan saı ishinde bir tý sıyrdy urlap áketti. Bazarǵa ákep satty. Ury bir bıeni taýǵa ákelip, dýanaǵa batańdy ber dep soıyp berip ketedi. Dýana bata beredi... Aýyl etin úlesedi... Jeksen men dýana qadirli... Shaldarǵa, sharýalarǵa Jeksen sybyrlap urlanyp, aqyl-ósıet aıtyp jatady. Sovhozdyń sýreti... Shoshqa baqqan qazaq. Shoshqalar ydystaryn, jaınamazdaryn basady. Shoshqa molalardy tumsyǵymen qazady, — deıdi. Dýana jylaıdy... Shaldar, Jeksen qosa jylasady.

VI

Keńsede Andreev, Fedor, Esim, Raıqan kraıkomnyń nusqaý hatyn oqysyp otyr... Andreev: — Ólkelik komıtetiniń jańa basshylyǵy okotqa bar kúshti sal, — deıdi. Aıryqsha eńbekti, búl kúnge sheıin bul sovhoz kórmegen eńbekti talap etedi... Sovhozdyń burynǵy hali ne edi? Bilesińder... Bulardyń kózderiniń aldynan qulap jatqan aryq, ash sıyrlar, jaýyr, sholaq kóterem jylqylar, top-top bolyp qyrylyp qalǵan ólekseler... qyrylǵan qozy... qozy sýretteri ótedi.

Andreev:

— Almatyǵa soveshanıaǵa bizden eki kisi shaqyrady...

Raıqan:

— Esim ekeýiń? Baryńdar.

Baısaldy... Andreev pen Esim ekeýine:

— Okot, okot, okot, — dep tapsyryp jatady...

Órtember, Prekos, Degerez qoılary jaıylyp jatyr.

Qashar jaqyn. Bolat osy qoılar ortasynda... Tóbeshikte tur. Bir shal jaqyndap keledi. Jeksen sóılese berip:

— Ýa, bul baǵyp júrgeniń shoshqa ma, mal ma ?

— Kóziń bar ma, qara.

Jeksen qarap ap:

— Kózim jetpeı tur. E, báse, quıryǵynan tanydym ǵoı. Jaraıdy, shoshqa baǵar kóbeısin. — Bolat kúıip yzalanady.

— Óz qolyńda bolsa shoshqa demeı-aq, jetim qyzdyń qunyn surarsyń...

Jeksen basyn kekesinmen ızep turyp:

— Jaraıdy, musylmannyń balasy, betińnen jarylqasyn...

Bolat qolyn siltep:

— Seniń betińnen jarylqamaı-aq qoısyn...

Jeksen surlanyp turyp:

— Erteń bunyń balalary, sonda qyp-qyzyl kúshik tappasa men murnymdy kesip bereıin...

Bolat selk etip qap nanyńqyrap:

— Á, qoıshy.

— Aıttym da qoıdym... — Qashar jaqqa qaraıdy... Aqbestini mingen áıel qashardan shyǵyp qatardaǵy qoıǵa sydyrtyp barady.

Jeksen qarap ap:

— Anaý kim?

— Raıqan, qashar bastyǵy.

— Astyndaǵysy arǵymaq pa?

— Aqbesti...

— E, ol ana qasharda, Esim qolynda demep pe edi?

— Esim bastyqpen Almatyǵa ketken. Raıqan eki qashardy birdeı qaraıdy... — Jeksen basyn ızep, tesile qaraıdy... Aqbestiniń aıaqtary tas ushyrady. Kózinen, úıirli qalyń jylqy... Jeli basy... Aqbestiniń quıryq kekili súzilgen kúıleri ótti.

Jeksen taý ishinde. Asqar, Asan, ury sóılep jatyr. Esim qashary essiz bop kórinedi... Aqbesti kúzetsiz... Bular kisilerin qarý-jaraq, at-tonyn qamdap qarbalasyp jatyr... Jigitter júrerde, Jeksen:

— Jer aıaǵy keńidi, endi Qytaı shegine basamyz... Bularyń sońǵy qaıratyń. — Aqbestiden sońǵy aırylǵan sýreti, basyn qushaqtaǵany elestedi. Bata berdi.

VII

Tún. Zootehnık, Raıqan qasharǵa keledi. Qoldarynda fonar. Qasharda fonarli shopandar. Ortada Bolat. Bir araǵa úıilgen... Tústeri surlanǵan, ashýly. Qoldarymen nusqaıdy. Bolat kep úńile qaraıdy. Órtember saýlyǵy qozdaǵan... Jónsiz qyp-qyzyl shaqa qozy... Jeksen kóz aldyna keledi. Surlanyp jaǵasyn ustaıdy. Qozyny aıaǵymen teýip jiberedi. Bolat ta qolyn silkip tastap, analardy toqtatpaı, ózi de jónele beredi.

Qarsy aldarynan Raıqan, zootehnık... qarasady. Raıqan suraıdy, Bolat ashýly:

— Aldama dep edim ǵoı...

— Ne boldy? Ne boldy? — Aınalaǵa qaraıdy. Bári sup-sur. Jaýap qatpaıdy. Kekete kúlisedi. Syrt aınala berisedi... Raıqan Bolatqa jetip bardy.

— Bolat.

— Kúshiktepti ana shoshqalaryń. Al óziń baǵyp al... — Kete beredi. Raıqan toqtatady. Aqyrǵa jetip barady. Qozyny kórsetedi. Sóıleıdi. Zootehnık Bolatty, ózgelerdi toqtatyp qaltasynan kitap alady... Sýretter kórsetedi.

Sýretter: týǵanynda júnsiz... 10 kúnnen soń, bir aıdan keıin jún shyǵady, qazaq qozysyndaı...

Raıqan ashýlana sóılep kep, qozyny kóterip alyp baýyryna basady... Kıimimen qymtaıdy. Qatýlana sóıleıdi... Bolattardy erte júrip aqyrdy qaraıdy... Sondaı eki qozy tońyp ólip barady... Zootehnık oraıdy. Sóıleıdi. Bularǵa jyly oryn kerek. Raıqan kúıe sóıleıdi. Bir jas shopan túsinip, kelip qozyny orap alady. Jyly úıge kirisedi... Raıqan úıiriledi... Bolat jas shopan men buǵan qarap oılanady. Bosańdaıdy. Óńi jylıdy. Kelesi bir qozyny ózi orap ákeledi. Biraq úrkekteý, ózgeler de ákele bastaıdy. Kúlisedi...

Raıqan selt etti, oıyna tústi... Esim qashary. — Esim joq... Qoıshylar Órtember qozylarynan jırengen tús te kózine elestedi. Munda jyldam-jyldam buıryq etip, jóneldi... Bolat bastaǵan qoıshylar tún boıy qozylardy ákelip sheshelerine kezek-kezek emizip, qaıta áketip, salyp júr. Qashar uıqyǵa ketti.

Raıqan Esim qasharynda. Isamen ekeýi qasharlar ishin aralap júr... Tyńdaı qalysty. It qatty shabalanady. Tysqa shyǵysty... 7-8 atty jaqyndaǵy kishkene qoraǵa qaraı kele jatyr. Raıqannyń kóz aldyna keldi. Onda Aqbesti... Asqar esine keldi.

Tasamen qoraǵa qaraı umtyldy... Isa daýystap:

— Áı toqta, sender kimsiń?

Attylar irkilip shegine berdi. Isa tap berdi... Raıqan qoraǵa kirip ketti...

Attylar Isaǵa tap berdi... Bári qamap ustap alysty. Isa ekeý-úsheýin laqtyrdy... Asqar kep ustasty. Ony súrinte bergende Asan men ury kep aıaqtan aldy. Jyqty. Raıqan Aqbestige minip qoradan shyǵa qashty... Atta turǵandar kórdi. Isa baılanyp qalǵan... Asqar, Asandar tegis atqa minip ap, qýyp jóneldi. Saı, jyra, aryq. Aqbesti sekirip shabady. Alda adyr, arttaǵylar attaryn tepkilep, qamshylap, azýlaryn aqsıtyp, aqyryp, qýyp keledi. Adyrǵa kirdi... Alda kele jatqan Asqar myltyǵyn aldy... Atty... Raıqan qashyp barady...

Andreev, Esim soveshanıede. Profesor sóıleıdi... "Uzaqtynyń" asyl tuqym sovhozy, eń ozǵyn sovhoz. Órtember, Prekos, Degerez qoılary kórinedi. Sony Qazaqstan, Alataý jaǵdaıynda jaqsylap qolaılap baqqan Esim joldas, Andreev joldas munda... Jurt tegis qol shapalaqtaıdy. Esimdi Andreev ornynan turǵyzady... Jymıyp, uıalyp ornynan turady. Ólimi, shyǵyny az. Bulardyń okotynan, endigi kelesi tájirıbesinen kóp jańalyq, tabys kútemiz. Qol shapalaqtady...

Andreev, Esim ókimet úıiniń esiginen kirdi. Bıik dárejeli keńse. Bastyq kabıneti. Bastyq adam esikke qaraıdy. Turyp, jymıyp qolyn usynady. Andreev, Esim amandasady... Bastyq adam áńgime suraıdy. Andreev, Esim kezek sóıleıdi:

Basshy adam:

— Okot, okot... Bárimizge syn... Endi adamǵa, malǵa basqa peıil, basqasha yqylas qajet.

Esim yrza, jymıady... Súısine qaraıdy... Basshy adam Esimdi arqaǵa qaǵyp otyryp:

— Jaqsy shopanǵa báıge berińder, qozy berińder, óziniń maly bolsyn... Tirshiligi saı bolsyn... Kóńildendirińder. Senim bitirińder... Júz qoıǵa júz bes qozy aman alyp shyqsańdar artyǵyn jaqsy shopandarǵa báıgege berińder... — Esimniń kóz aldynan Isa, Bolat ótedi. Aldarynda 7-8-den qozylar... Kúledi... Ýáde beredi. Basshynyń qolyn alady...

Esikten shyǵa bere Andreevke qarap kúlip, súısinip:

— Basshy mynaý, — dep barmaǵyn kórsetedi... Asyǵyp kep attaryna minedi...

Raıqan qashyp keledi... Aqbesti jetkizbeıdi... Arttaǵylar attaryn soǵyp keledi... Asqar Raıqandy qaraýylǵa ala taǵy atty, tımedi, qashar kórindi... Raıqan óz qorasyna taqaı bere Aqbestiniń basyn tejemek boldy. Tartady. At toqtar emes. Alyp qashady, qorany eki aınaldy. Jaý kelip qaldy. Bolmaǵan soń attyń basyn tóbesi ashyq qoraǵa týra bettetti. Aqbesti quımadan bir-aq yrǵydy. Raıqan túse bere Aqbestini qoraǵa tyǵyp, qaqpany bekitti. Arttaǵylar kelip qaldy... júgirip vıntovka tapty... Tesikten árli-berli júrip ata bastady... Syrttaǵylar da atqylady... Kórshi qoralardan Bolat, basqa qoıshylar júgire-júgire shyqqanda tystaǵylar atqylap, úılerine qýyp tyqty... Asqar ámir etip júr... Raıqan kórdi... Úrikti... Biraq bekinip ap taǵy atty. Oǵy az eken... úsheý-aq. Shoshynyp álsireı berdi. Art jaǵynan bir qol súıeı qaldy... Esim... Raıqan qushaqtaı aldy. Esim atqylasyp otyryp, úıge qaraı shegindi. Jaý oǵy bulardy yǵystyryp barady. Aqbesti shetirek qala berdi... Raıqan umtyldy. Esim jibermedi. Bólmege kirdi. Qaqpaǵy jabýly terezeniń shynysy túsip jatyr... Esim esikti bekitti. Raıqan jastyq astynan tapanshasyn aldy. Qabyrǵaǵa jalt qarady. Lenın sýreti. Shetinen oq tıipti. Raıqannyń kúıgen júzi kórindi. Shamdy óshirip jiberip, qulshynyp ata bastady... Ekeýi úı ishinde, jasqana, tasalaı júrip atady. Esik urylyp jatyr. Jaý qulshyna basyp, ár jerden atqylap tur... Ásirese Asqar jyryndy atady... Oq tıer emes. Bul kezde bir top ury qaqpany syndyryp, Aqbestini shyǵaryp aldy. Raıqan syǵalap atyp, Asandy jyqty, ekeýdi Esim jyqty... Bir mezgilde atys basyldy. Esikti ashty, júgire shyǵysty. Aqbestiniń qaqpasy ashylyp jatyr... Raıqan kúıip, jylap otyra ketti. Esim de kúıinishte. Shopandar keldi. Jan-jaqqa shabysty. Talqan bop otyrǵan Raıqan Esimge qarap, basyn kóterip:

— Mal ashýy, jan ashýy, mynalar janyn ólimge baılaǵan eken-aý. — Esim basyn shaıqady... Raıqan qaraıdy. Esim:

— Aqbesti onyń maly emes edi, urlyq edi...

Bunyń áńgimesi: Taý. Qaraǵaı. Qalyń jylqy jaıylyp keledi. Esim burynǵy qoıshy qalpy, taý basynda. Jan-jaǵynda qoı... Ekinshi jaqtan Jeksen jylqysy. İshinde Asqar, Jeksen... Asqardyń janynda tazylary... Alǵashqy jylqydan eki aıǵyr úıiri shashyrap, bulardyń ústine keldi. Aıǵyry Túrkpen. Qulyndary erekshe. İshinde aq qulyn. Dál ákesindeı, Asqar qyzyqty... Sońyna erdi... Sóılesti... Esimdi shaqyrdy... Quryq berdi. Bul qulyndy ustady... Aıtpa dep kesisti. Jeksen jylqysynan ekinshi bir nasharlaý aq qulyndy Asan ákeldi... Myna jaqsy qulyndy Asan alyp jóneldi. Jaman qulyndy saıǵa, aǵashtyń astyna aparyp, Asqar men Jeksen uryp jyqty... Óltirdi. Tamaǵyn pyshaqtarymen dar-dar keskiledi. Tazy ıtterdi shaqyryp apardy, jegizdi... Qońyn oıyp ony jegizdi. Ústine qan jaqty... Tastap ketti. Aq qulyndy bir aq bıege telidi. Bıe aldy. Aq qulyn emip ketti. Esim sóılep otyr: — sol aq qulyn — Aqbesti... Ol Degerez sovhozynyń asyl tuqym aıǵyrynan týǵan edi...

Raıqan:

— Oıpyr-aı, bizdiń mal eken qoı...

Esim qabaǵyn túıip: — Bizdiń mal... Onyń bar maly bizdi tonap, bizdi urlaýdan jıylǵan mal.

Tapanshasyn myqtap býynyp, vıntovkany ıyǵyna saldy. Raıqan budan jón suraǵandaı qarady. Esim:

— Men ózimizdiń malymyzdan eki aıyryldym... Endi men qaıyramyn... Men mindettimin, — dedi. Kóz aldyna basshy adamnyń buǵan sengen júzi eles etti... Qolyn qysqany, bunyń qol bergeni kórindi.

Raıqan súısine qarap, syrtynan qolyn tıgizip, toqtatyp Esim burylǵanda kózine qarap:

— Ol ómir shól edi. Sol qurdymnan shyǵyp órge basyp ek, eki eńbekshi balasy. Asqar aspaq edik... Aıaqtan alady, keshegi kedergi... Jeńip qaıt. Jolyń bolsyn, kútemin.

Esim aınalyp kózine qarap turyp, súısinip qolyn qysty. Ketti.

Esim bir keńsege kirdi... Áskerı adamǵa sóılesti. Áskerı adam aıtyp jatyr. 5 kisi shyǵyp bos keldi... On kisi shyǵyp ketti... Esim sóıledi... Kelisti. Esim jaman kıim kıgen. Buzyqtar sıaqty... Qalanyń shaıhana, syrahanalaryn aralap ketti... Qumarshylarmen qumar oınaıdy... Qasapshylardy jaǵalaıdy... Buzyq, júlik, urylarmen tanysqan. Toptaryna kezdesedi... Maılyqara sezikti ury. Sony kóp kóredi. Artynan erip júredi. Ol qasapshyǵa sóılesti: "Búgin keshke habar etem", — dedi. Asbuzylǵa kep anaý jatqanda, bul da búk túsip jatty... Azdań soń kúbir esitti. Kúreń bıe. Qasapshy. Esim kóz astymen qarady. Asqardyń urysy. Maılyqara men ury shyqty. Artynan Esim de erdi. Qarańǵy, jaman shaıhana... Buzyq tústi kisi kóp. Aldyńǵylar soǵan kirdi... Bul da keldi. Buryshta ala-kóleńkede Asqar otyr. Qasynan anyqtap, tanyp óte berdi. Asqar tanyp qaldy. Aqyra turdy. Bul esikke basa berip edi, jaýrynynan jabysty. Esim qarsy tap berip:

— Mynaý buzyq. Ustańdar, — degende Asqar jaǵalasyp júrip, qarq-qarq kúlip:

— Mynaý belgili qashqyn. Men osyny ańdyp júrmin, ustańdar, — dedi.

Ekeýi judyryqtasty. Jurt qaq jarylyp tura qaldy. Ekeýi de myqty. Qaǵysyp-qaǵysyp kelgende Esim aıaǵymen qaǵa bere shekeden qoıyp jiberdi. Asqar qulap tústi. Tura bere: "usta", "usta!" — dedi.

Turǵandar ekeýin de ustaı qaldy. Asqardy ustaǵan óz joldastary. Tysqa alysyp jóneldi... Úıdegi kóp mas buzyq, bulqynsa da Esimdi jibermedi... Esim qyzyp bulqynǵanda, úıdegiler mılısıa shaqyrdy. Jurt: "qashqyn, buzyq" dep buny mılısıaǵa berdi.

Esim áskerı adamnyń aldynda... Eki saýsaǵyn kórsetti. Kelisti... Úsh atty ketti. Eki áskerı, úshinshisi Esim. Bunyń kóz aldynda qozdap jatqan qoılar... Órtember, Prekos kútimsiz... Bar qozy ólip jatqan sıaqty... Qabaǵy túıiledi... Asyǵady... Qınalady. Raıqan kóz aldyna keledi. Munyń qasharynda Isany bastap qozylaryn kútkizip júr... Júzi jylı berdi. Sońǵy qoshtasqan túri... Jymıady...

Úsheýi taý ishinde... Joq... Qajyǵandaı... Júrgen qazaqpen sóılesedi. Derek joq. Taýǵa kire berdi. Elsiz... Esim oılandy. Bekindi. Endi Esim men eki joldasy ózgergen. Vıntovka joq. Kıimderi áskerı emes. Qorjyn salǵan. Eki orys maman sıaqty. Esim laýshy túrinde... Qalyń taý ishindegi oqshaý aýylǵa kelgen... Shal qazaq jón suraıdy... Esim:

— Mynaý eki ınjener osy taýda asyl tas izdeıdi. — Laýshy shal eredi. Tas kórsetedi. Injenerler júz som aqsha beredi. Taýda taǵy bir qazaq, taǵy bir ekeý kep tas kórsetedi. Injenerler tasty shaǵady, sóılesedi. Aqshany mol beredi. Aýyl-aýyldyń bárine ınjener attary tarap jatyr.

Asqar, ury, Jeksen, dýana da ózgerip kıinip alǵan... Taý ishine bata kirip, júrip keledi. Jotadan Jeksen Qytaı jaqtyń jolyn nusqap sóıleıdi. Aqbesti jetekte... Bir jerde demalady. Aqbesti shóp jemeıdi. Ylǵı artqa qaraı beredi... Dom bop qatyp alǵan, Jeksen baǵyp qaraıdy... Óreni myqtap salǵyzdy... Kisen salsa ottaı almaıdy. Jeksen senbeı basyn shaıqaıdy.

— Osy kápir úıirsirep júrmesin... Tipti shóp kespeıdi... — Ury kisendi salmaıdy. Bular qaǵyldy. Aqbesti oıǵa qaraı sekire-sekire jónele berdi... Oıǵa qarap-qarap, kisinep-kisinep julyna sekiredi... Bir aıaǵynyń shylbyry úzildi. Eki aıaq jiti basty... Jeksen oıandy, tysqa shyqty. Aqbesti joq. Jurt dúrlikti, júgiristi... Qýdy, ketip barady... Aqbesti alystan qýǵyndy kórip ap jyta bastady... Sekire-sekire barady. Asqar, ury jaqyn... Jete berdi, Aqbesti yshqyna sekirdi. Shylbyr úzildi. Zytyp jóneldi. Qýdy. Uzaı berdi, Asqar búlinip, talqan bop myltyǵyn aldy... Atty... Tımedi.

— Jaýǵa qalǵansha ól... — Attan túsip, tasqa tura qalyp kózdedi. Aqbesti qashyp barady... Atty... Oń aıaǵyn serpip qap, taǵy jóneldi. Jambasynan qan aqty... Biraq aqsaǵan joq... Kisineı qashty. Taǵy da atty, tımedi. Qyrdan asty... Joldaǵy aýyldar úsh ret qýdy. Tasqa qashty. Onda elsiz, tas arasynda kele jatqanda, tasada tyǵylyp turǵan eki qasqyr qýdy. Qaıta sodan aýylǵa qaraı qashyp, qutylyp ketti. Ury men Asqar artynan keldi. Joldaǵy elden suraý salyp, qýyp keledi. Ketip bara jatqanyn joldaǵylar aıtysady...

Tas basynda eki-úsh qazaq pen ınjenerler... Jylqy kisinedi, Esimniń bıesi kisinedi. Esim eleń etti. Tas astynan taǵy kisinedi... Jaqyn... bıe kisinedi. Bir qyrdan tas ishinen áýeli eki qulaǵy men kekili kórinip, artynan Aqbestiniń ózi shyǵa keldi... Bıe oqyrandy. Aqbesti alystan oıqastap, kisinep árli-berli júrip kep, bıege jaqyndady. Tanydy. Qasyna keldi... Esim etegin tutty. Aqbesti úrkektep kep, etegine tumsyǵyn ákep saldy. Esim moınynan qushaqtady. Kúldi. Raıqan kóz aldyna keldi... Júgendedi.

Qasyndaǵy taǵy bógde kisilerge: "ıesi kelse berermiz, ázirshe bizde bolady", — dedi.

Tas kórsetýshiler buǵan qarady... Injenerlerge Esim kóp aqsha bergizdi de: — Osy jerde asyl ken bar eken. Tabyldy, endi zavod salynady, — dedi.

Injenerler oıǵa tústi. Bir aýylǵa toqtady. Asqar men ury bulardan aırylǵan qazaqqa jolyqty. Surady. Anaý kórgenin aıtty. Ury basynda seskendi. Asqarǵa "qaıtaıyq" degendeı qyldy. Asqar qaıta surady... Habarshy:

— Bir tas qarap júrgen ınjenerler. Ózim tas kórsetip, aqsha alyp qaıttym. Osy araǵa zavod salamyz deıdi. Asyl tas tapty.

Asqardyń júzi endi ashyldy. Jóneldi. Qoınynan pagonnaı qaǵazyn ońaılap aldy.

Esimder jatqan aýyldyń syrtynan keldi... Qarady. Aqbesti qorada. Tysta bir ınjener tur... Til qatty... Aqbestini aıtty.

— At seniki bolsa alasyń... Úıdegi joldastarǵa sóıles, qaǵazyń bolsa kórset, — dedi.

Asqar attan tústi, úıge kirdi. Ury tysta qaldy. Syrttaǵy adam oǵan sóılesip, kúlisip turdy. Ury da attan tústi. Asqar esikten kirdi, tórge qarady. Daýys sańq etti:

— Kóter qolyńdy, Asqar.

— Rýkı...

Eki jaqqa jalt-jalt qarady. Eki búıirinen tapanshalar qadalyp tur. Esim munyń qolyn baılap saldy... Tysqa qarap jótkirip shyǵa berdi. Sonda tystaǵy jigit uryǵa myltyq tósedi... Bu da baılandy.

Bireý osylarmen qaldy. Bir joldasy men Esim taýǵa saldy.

Jeksen mazasyzdandy. Aýyl kúdikti qaraıdy. Jeksen aýyldy tynyshtandyrý úshin dýananyń jaıyn aıtady. Bal ashyńyz deıdi. Úı ishi qaraıdy. Dýana qutyrynyp kádimgi dýanasha oınaq salady. Oınap-oınap kep, Jeksenge:

— Súıinshi, — dep taqıasyn alady. — Aqbestini Asqar ustady. Jáne bir úlken olja taba keledi, — deı bergende Esim men joldasy kirip keldi.

VIII

Jańa adamǵa Andreev, Fedor, Raıqan, shabandardy qoılarymen ótkizip, kórsetip tur. Isa qozylary ótedi. Birinshi generasıa. Birkelki semiz býdan qozylar... Raıqan kóz aldyna Esim keledi. Júregi qamyǵady. Fedor: 100 qoıǵa 115 qozysy bar shaban Isa... Jańa adam Isanyń qolyn alady. Arqaǵa qaǵady. Isa qoı-qozysyn bıik betke shyǵaryp bara jatyp, bir Prekos qoıyna tómen jaqty nusqap:

— Anaý tómen jer qum edi... Endi mine bıikke — Asqarǵa shyǵamyz. Á, qalaı eken. Aǵylshynyńnan bizdiń sosıalısik Qazaqstan jaqsy ma eken, bálem. Qoıdy moıynǵa qaǵady. Andreevter aldyna Bolat qozylary kele beredi... Fedor: 100 qoıǵa 113 qozysy bar. Okotta bir qozy óltirmeı shyǵarǵan Bolat... At dúbiri shyǵady. Jurt tegis jalt-jalt qaraıdy. Raıqan umtylady, jeteginde Aqbesti, Esim. Esim qozylarǵa qarap: — Amanbysyń, jańa tól? Buryn týyp kórmegen asyl tólim, — deıdi. Aq aıǵyrdyń úsh bıesi kele jatady. Úsh aq qulyn. Aq aıǵyr kisineıdi. Barlyq úıiri kisineıdi...

Andreev, Fedor eki jaǵynan jabysyp, Esimdi attan túsiredi. "Kraıkomnan kelgen joldas", — dep Esimge kelgen kisini tanystyrady. — Bıikke, asqarǵa bastyq Esim. Esim syrtqa nusqaıdy. Asqar, Jeksen, uryny eki áskerı áketip barady.

Raıqan, Esim bir-birine jaqyndap, kózderi telmirisip turyp, qushaq jaıysady.

— Raıqanjan.

Raıqan qushaqtap, baýyryna basyn qoıyp:

— Mine, kógergen eńbegiń qumdy tastap, taýdy basyp, asqar asyp barady...

Esim mańdaıynan súıedi... Kóz aldyna basshyǵa bergen ýádesi, qol alysqany keledi. Qýana kúledi.

---