InfoHub Logo

(hıkaıat)
İ bólim

Elimizdiń soltústik óńirindegi eneolıt dáýirine tıesili «Botaı» qonysynda júrgizilgen qazba jumystary jylqynyń tuńǵysh ret qazirgi Qazaqstan aýmaǵynda qolǵa úıretilgenin dáleldi.

N.Á.Nazarbaev, «Uly Dalanyń jeti qyry»

Erterekte qasqyrdy laqtyń ornyna tartqan bolýy múmkin. Sodan «kókbóri» atansa kerek. Alǵashynda talas basqasha da bolýy múmkin ǵoı.
«Bórini men alam», «sen alasyń» degen talastan da týýy yqtımal».

Jaǵda Babalyquly, «Etnografpen áńgime» kitabynan.

Mezgil qara kúz. Mıdaı jazyq dala. Sonaý kóz ushynda, kók jıekti boılaı shókken túıelerdeı moja taýlar — kári shoqylar qaraýytady. Dala tósindegi qalyń qaý shópter kópten alynbaǵan jabaǵydaı uıysyp-uıysyp, sulap jatyr. Qýraǵan sabaqtary men japyraqtardyń sybdyry bolmasa, tóńirek bir qarsańǵa daıyndalǵandaı tynyp qalypty.

Batystan yqqan shoqpyt-shoqpyt bulttar bir-birine sirese jaqyndap, ashýly býradaı túnerip, kúnniń kózin tumshalap tastady. Álsiz jeldiń sońy kúsheıe túsip, yzyńdap, bara-bara býyrqanyp, aqyr sońynda ish tartyp ulýǵa kóshti.

Bir kezde baıtaq dalany qaq jaryp, dúrliktirip sansyz kıikterdiń úıiri uzynnan-uzaq tizbek quryp, ubap-shubap óte bastady. Sansyz tuıaqtardan kóterilgen qop-qoshqyl tozań aınala álemdi órtteı jaýlap alsa da, jel áserinen jyldam seıildi. Kóp ótpeı dala tósin dúrkiretip, dúbirletip myń-san tarpań jylqylardyń tabyny shubap óte bastady.Olardyń dúbiri uzap basyla bere júzdegen dala qasqyrlarynyń sherýine ulasty.

Bir sát qańbaǵy qoıdaı jóńkigen dala tósi uılyǵa soqqan yzǵarly jelmen betpe-bet qalǵandaı edi.

Kóp uzamaı osy taǵy dalany kóldeneńdeı kóktep taǵy bir tizbek kórindi. Bular ústi-bastary shoqpyt-shoqpyt, ıyqtaryna aǵashqa kerilgen ań múshelerin artqan adamdardyń tobyry edi.

Túksıgen túkti júzderin tómen tuqyrtyp, bir-biriniń ókshesin ala ilesip keledi. Sabalaq júndi baraq ıtter olarǵa qaraǵanda tyń sıaqty. Alǵa túsip, iz kesip, óz-ara arsalańdaı alysady.

Ańshylar tobyry uzap baryp, torǵyn kúńgirt kókjıekke qara daq bolyp sińip ketti.

Aıdahardaı ysyldap, qasqyrdaı ulyp, kók pen jerdiń arasynda arpalysqan asaý jel kúsheıip, kúrkirep, doldanǵan qara daýylǵa aınalyp, taǵy dalany oırandaı bastady.

*** *** ***

Taý etegindegi keń, jazań dalany tasyrlatyp bir úıir kıik jóńkilip barady. Olardyń sońdaryna qaraqurym qasqyr úıiri túsken. Úıir basynda taıynshadaı iri deneli, kók jaldy jetekshi arlany erekshe kórinedi. Olar kıik úıirin qur betaldy qýmaı, bir jaǵyna qaıyra buryp, ózderi qalaǵan jaǵyna aıdap apara jatqandaı áser qaldyrdy. Iá rasynda solaı bolyp shyqty. Bir qoınaýǵa kire bere qasqyr úıiri kelisip alǵandaı ekige jaryldy. Bir jartysy kıikterdiń sońyna túsip bura tartsa, ekinshi bólegi sol tike tartqan kúıi aıdalaǵa laǵyp ketti. Kóp ótpeı kıikterdiń basy tik jarly, jartasty keń qoltyqqa kelip kire berdi de, ashyq alańǵa qaraı jalt berdi. Biraq bári kesh edi. Óıtkeni ol jaqtan da qasqyrlardyń ekinshi jartysy jol tosyp shyǵa kelgen. Qamaýda qalǵan bókenderdiń basy irkilip, arttaǵylary olardy yǵystyra alǵa umtylǵanymen buzyp-jaryp óte almaı, toptasa shoǵyrlanyp, qora aýqymyndaı jerge úıirilip turyp qaldy. Qasqyrlardyń da kútkeni sol edi, bir jartysy shyǵa beris aýqymdy tizbektele qorshap, kúzetip qaldy da, kókjal bastaǵan ekinshi toby bókender úıirine tike tartty. Olar da bir-birine tyǵyla uıysyp, úrkektep turǵan kıik shoǵyryn aınala qorshap, shettegilerinen bastap jáýkemdeı bastady. Soıdaq tisterin aqsıtyp, kózdegen jemtiginiń tamaǵynan nemese shabynan bas salady da, moınyn burap basynan asyra laqtyryp jiberedi, ne qapqan tusynyń terisin julyp alyp, shabyn jarady. Sóıtip ony shala-jansar etip sulatyp salady da, kelesisine kóshedi. Osylaısha aınala shetinen bastap ortasyna qaraı jaırata kele baıǵus kıikterdi et pisirim ýaqytta qan-qasap qylyp túgel qyryp tastady. Odan keıingi sharýa tipten jeńil edi, ár qasqyr bir-bir kıikten jáýkemdep, toıǵanynsha qarpyp jep, qalǵan arsa-arsa súıek-saıaqtaryna qarǵa-quzǵyndar qara qurym bolyp jabylǵan.

*** *** ***

Etegi jaıdaqtala sulaǵan shoqylardyń betkeıimen múıizderi shańyraqtaı bir otar qoı-eshkilerdi aldaryna salyp eki malshy keledi. Ekeýi de qara sur, iri deneli, jaýyryndary jartastaı. Ústerinde qoı terisinen qabylǵan jeńsiz kúpi. Qoldaryna uzyn, jýan taıaq alyp, belderine basy qaýyndaı jumyr kúrzi qystyrǵan, ıyqtaryna jarǵaq qapshyq asynǵan. Sińirli aıaqtaryn qara sanyna deıin ań terisimen orap, qaıyspen shandypty. Bulshyq etti som bilekteri men jún basqan býyrshyn sandary ǵana jalańash. Sol ashyq jerlerinen tyrtyq bolyp bitken jaraqattardyń orny kórinedi. Jańa túsken qara qoshqyldary da bar.

Bular aǵaly-inili baýyrlar Er Kókshin men Arsaq edi. Ekeýi de kózderin tyrnap ashqannan mal sońynda júrip er jetti. Tiri bolsa, aldaǵy ǵumyrlary da kórge kirgenshe osy malmen óter. Óıtkeni, olar malshylar áýletinen. Bul kásip taıpa ishinde atadan balaǵa mıras bolyp qala beredi.

Ekeýi bula kúshteri boılaryna syımaı, qoı sońyndaǵy bir saryndy ómirden jalyǵyp, taıpa men taıpa arasynda bolyp turatyn qaqtyǵystardy ańsaıdy. Qoılaryn saıǵa ıirip jiberip, belderindegi kúrzilerimen kúnuzaqqa kúsh synasady. Nemese taýdyń ot ornyndaı iri tastaryn aıyzdary qanǵansha eńiske qaraı domalatyp, ermek etedi.

Búgin osy mashyqtary ózderine soqqy bolyp tıdi.

Bul joly ekeýi kún uzaqqa alysyp-julysyp, sońynda qara terge túsip kúrzilerimen aıqasyp, entigip sharshaǵansha arpalysty. Jandarynda mal baǵysyp serik bolyp júrgen eki tóbet ıt olardyń alysyp-julysqandaryn qyzyq kórgendeı aınalsoqtap, ara-arasynda úrip qoıady.

Bir kezde Arsaq entige dem alyp:

— Er Kóshkin aǵa, men sharshadym, dem alsaq qaıtedi? — dedi mańdaı terin súrtip.

— Jaraıdy. Onda ana tastyń túbine baryp, dem alyp, tamaqtanaıyq, — dedi Er Kóshkin.

— Qup bolady, aǵa!

Olar tóbe jotasyndaǵy úı aýmaǵyndaı qara tastyń panasyna kelip jaıǵasyp, tamaqtanýǵa otyrdy.

— Er Kóshkin aǵa, — dedi Arsaq qolyndaǵy jalpaq taıaqshamen ortadaǵy ishi keýek aǵash ydystan irimshiktiń bir túıirin alyp, aýzyna salyp jatyp. — Biz de bir kúnderi Taramys aǵadaı ańǵa shyǵyp, ańshy bolar ma ekenbiz?

Er Kóshkin bir alys túkpirge oılana kóz jibergen kúıi:

— Shyǵamyz, baýyrym. Bizge de sondaı kún týar, — dedi senimdi túrde.

— Shirkin, sondaı kúnder tezirek týsa eken, — dedi Arsaq tamsanyp.
Qaryndaryn toıdyryp, kóńilderi jaılanǵannan keıin ekeýi bastaryna qapshyqtaryn jastanyp, jata-jata ketisti. Kóp ótpeı ekeýi de qoryldap, tátti uıqyǵa den qoıdy. Baýyrlar qalyń uıqyda jatqanda, olardyń otaryna bir úıir qasqyr shapty. Qasqyr tartqan tekelerdiń bireýi jan daýsy shyǵa baqyryp oıatpaǵanda, túz taǵylary maldaryn túgeldeı qyryp salǵandaı eken. Eki jigit tas qýysynan oq jylandaı atqyp shyǵa tastan-tasqa sekirip, otaryna jetse, onshaqty qasqyr qoılardy dúrkirete qýyp, azýy tıgenderin baýdaı jaıratyp jatyr eken. Kúrzilerin syǵymdaı ustap, bular da umtyldy. Á degenshe, eki-úsheýin bas-kózderine soqqylap, sulatyp ta saldy. Al qalǵandary qashyp qutylyp ketti.

— Arsaq, sen osy jerde otyra tur. Men tóńirekti barlap keleıin, — dep Er Kóshkin inisin qasqyr tartqan qoılardyń janynda qaldyrdy da, ózi túz taǵylary kelgen baǵytqa iz kesip júrdi.

Daýys shaqyrym jerden qasqyr talaýyna ushyraǵan qos tóbet pen eki qasqyrdyń óli denesin tapty. Er Kóshkin olardy quıryǵynan súırep, inisi otyrǵan jaqqa qaraı tartty.

Ekeýi júrelep otyra qalyp, ıt pen qasqyrlardyń terisin sypyrýǵa kiristi.

— Qap, bizdiń uıyqtap qalǵanymyz qandaı ókinishti! Eger uıyqtamasaq, tóbetterimiz tiri qalar ma edi? — dedi Arsaq tóbetterdiń terilerin sıpap.

— Tiri qalar edi. Alańsyz uıyqtaǵanymyzǵa men de ókinemin. Biraq amal neshik. Bolary boldy, — dedi Er Kóshkin oılanyp.

— Bulardy kúshik kezinen asyrap ósirip edik qoı, qatty aıap turmyn.

— Men de.

— Endi Arhar aqsaqalǵa ne betimizdi aıtamyz?

— Ol jaǵyn alańdama. Men ózim jaýap beremin.

— Men de aıyptymyn ǵoı.

— Sózdi qoı! Sen qoılarǵa qaraısyń. Aqsaqalǵa men jaýap beremin, — dedi Er Kóshkin kózderi ushqyn atyp.

*** *** ***

Aǵaly-inili ekeýi sýyq yzǵardan, álde ashý-yzadan bolar, júzderi kúreńitip, artta qalyp qoıǵan qoılardy esesi ketkendeı óshige sabaıdy. Keshikpeı turatyn dúleı daýyldy boljap, aldyn-ala saqtanǵan sharalary bolar, qoılaryn yqtasynǵa asyǵys aıdap keledi.
Qoılaryna qasqyr túskeni — alǵashqy ret emes. Birneshe qoıdyń shyǵyn bolǵany da basqa tóngen bult emes. Óıtkeni olardyń eti men terileri onsha búlinbegen, taıpalastarynyń yrzyǵyna birneshe kúnge jaraıdy. Taıpa adamdaryna habarlap tasytyp ta alǵan. Eki jigitti aıryqsha mazalaǵan nárse — baraq tóbetteriniń talanyp, mert bolýy.

Itter — bul taǵy zamanda óte joǵary baǵalanyp, qasterli, kıeli janýar sanalatyn. Negizgi kún kóristeri de osy ıtterdiń arqasy, qashqan ańdy qutqarmaıtyn — ańshylardyń jan serigi. Jan-jaqtan antalaǵan ıt-qustan qorǵap, bereke-baılyqtaryn kúzetýshi de — osy ıtter. Tipti kenetten tıisetin jaý shabýylynan aldyn-ala saqtandyratyn da solar. Osyndaı jan-jaqty qyzmet atqara júrip, kóp shyǵynǵa ushyraıtyn da — osy aıaýly janýarlar.

Er Kóshkin qoılardy Arsaqqa tapsyryp, ózi álgi qasqyr men tóbetterdiń terilerin ıyǵyna artyp, úńgirge qaraı aıańdady.

*** *** ***

Úńgirge aparatyn joldyń bir búıirindegi ashyq alańqaıda uly-qyzy aralas bir top jasóspirim balalar ózderinshe oıynǵa kirisken. Ortaǵa úlken alaý-ot jaǵyp, sonyń aınalasynda bir-biriniń qolyn ustasyp, sekirip aınalyp júr. Bir tóbet ıt te olardy qyzyq kórip, syrttarynan aınalyp, úrip-úrip qoıady. Olardyń janynda etegi uzyndaý jeńsiz eltiri kúrteshe kıingen, shashy jalbyraǵan bir qyz oıynǵa qosylmaı, oqshaý, búrisip turǵan. Bul tutqyn qyz Aıtolyq edi. Aınalyp júrgen álgi balalar sheńberin keńeıtip, ony ádeıi soǵyp qulatty da, yrjalaqtap dý kúlip, oıyndaryn jalǵastyra berdi. Qulap jatqan Aıtolyqqa tóbet ıt qana jaqyndap, aıaýshylyq bildirgendeı onyń betin tilimen bir-eki ret jalap, úrip, aınalshyqtap júrdi. Er Kókshin ony kóre salyp, janyna jetip keldi de, qyzdy súıemeldep turǵyzdy. Aıtolyq qulaǵan jaǵyndaǵy bilegin aýyrsynyp, sıpap, shańyn qaqty. Jigit te onyń kúrteshesiniń shańyn qaǵyp, betine úńile qarady. Kóz astyndaǵy bir tamshy jasyn súrtip, jubatqandaı arqasynan qaqty.

— Qatty quladyń ba?

— Jo-oq. — dep Aıtolyq basyn shaıqady. — Raqmet, aǵa.

Er Kóshkin kenet ıyǵyna ilip alǵan qaltashasyna qolyn salyp, bir jýandaý ósimdik túbirtegin sýyryp aldy. Ony Aıtolyqtyń qolyna ustatty.

— Aıtolyq, muny arnaıy saǵan ákelip edim, je.

Qyz alǵys bildirgendeı ıegin bir qozǵap, jyly jymıyp, birese qolyndaǵy túbirtekke, birde jigitke qarap jáýteńdedi. Er Kóshkin de jymıyp, saýsaǵymen túbirtekti kórsetip, «je-je» degendeı qolyn aýzyna apardy. Qyz kúlimdep, túbirtekti qyrshyp bir tistep, súısine shaınańdap jeı bastady. Er Kókshin basyn ızep rızalyǵyn tanytyp, artyna qaraǵyshtap qoıyp, úńgirge qaraı aıańdady. Aıtolyq ta jigitten nazaryn almaı, ony kózimen qıyla shyǵaryp saldy.

Ústindegi tutasqan tastary arsa-arsa jarylǵan jartastyń astyńǵy jaǵynan úlkendigi túıe syıyp keterdeı úńireıgen tesik qarańdaıdy. Er Kóshkin aıańdaǵan kúıi sol apanǵa kirdi. Úńgir ishinde eki jerde alaý jarqyraıdy. Qara-kúńgirt qabyrǵalar alqyzyl jalqynnan taraǵan sáýlelerden jarqyldap, qozǵalǵan epeteısiz kólkeńkelerden susty kórinedi. Aýyz jaǵyndaǵy alaýǵa áıelder men kishkentaı bala-shaǵalar ornalasypty. Olar kúndizgi jıyp-tergen tamyr, kókónister men shópterdi, japyraqtardy rettep, áýrege túsken. Al tórgisinde taıpa kósemi Arhardy ortaǵa alyp, úsh-tórt kári-qurtań qarıa otyr. Ózge erkekter ańnan, túzdegi sharýalarynan áli oralmaǵan. Er Kóshkin aldyńǵylardy aınalyp ótti de, tórge ozdy. Arhardyń qarsy aldyna kelip, alaqanyn júrek tusyna qoıdy da, basyn ıdi. Kósem oǵan basyn shulǵyp jaýap ıshara jasap edi, qaptalyndaǵy qarıalar da sol yrymdy qaıtalady. Er Kóshkin turǵan jerine tize búgip, ıyǵyndaǵy terilerdi kósem otyrǵan jolbarys týlaqtyń bir shetine jaıymen qoıdy. Arhar qasqyr terilerin shetke ysyryp, túr-túsi bólekteý, kóbirek zaqym shekken eki terini sýyryp alyp, tizesine qoıdy. Olardy alaqanymen bir-eki ret sıpap ótti de, qabaǵyn túıip, basyn shaıqady. Sońynan jigitke sustana qarap edi, ol «qandaı jazaǵa da daıynmyn» degendeı basyn qaıta ıdi.

Álgi qarıalar jerdegi terilerdi bir-birlep ilip alyp, júnderin sıpap, shuqshıyp jatyr.

— Olardyń qarasy qansha edi? — dedi Arhar sýyq kózin Er Kókshinge qadap.

— Eki qoldaı (onshaqty degeni). Biz arlany men tórt bóltirigin soǵyp aldyq...

— Al qanshyǵy basqa úıirdi izdep tabady, — dedi kósemniń oń jaǵyndaǵy qarıa.

— Mol kúshpen qaıtyp kelip, kek alýy múmkin, — dedi kósemniń sol jaǵyndaǵy qarıa.

Álgi sóz kinásin jýýyna úmit berdi me:

— Arhar aqsaqal, olardyń kózin joıýdy maǵan tapsyryńyz. Eki dúr ıttiń qurbany bolýǵa ázirmin, — dedi Er Kóshkin basyn ıip.

Arhar jigittiń sózin estimegendeı biraz mizbaqpaı turdy da:

— Jo-oq! — dep kenet aqyryp qaldy. — İniń Arsaq ekeýińniń basyńa myna ıt terilerin qaptatam! Al qanshyqty oń qolym Taramysqa tapsyram. Sóz bitti!

Ol ıegimen úńgirdiń shyǵar aýzyn nusqady.

Bul úkimdi estigen Er Kóshkin ishi alaı-dúleı bolsa da, syrtqa syr bermedi. Tek basyn tómen tuqyrtqan kúıi teris aınalyp, kelgen izimen keri qaıtty.

*** *** ***

Kóp keshikpeı Taramys bastaǵan ańshylar tobyry da jetti. Olardyń oljaly oralǵanyn kórip, taıpalastary qýanyshpen qarsy aldy.
Otqa qaqtalyp, úıitilgen qulannyń tutas denesin epti jigitter úshkir, qyrly tas-pyshaqpen múshe-múshege bólip, er kisilerdiń, keıin áıelder men bala-shaǵalardyń aldyna bólip qoıdy. Et jeý rásimi bastaldy.

Mújilip, etinen arylyp, aǵarǵan súıekter eki ortadaǵy jalpaq qurbandyq tasynyń ústine úıilip jatty. Etke toıyp, shóp-shalam tundyrylǵan sýmen shólderin qandyrdy. Sońynan kósem bas bolyp, qoldaryn bastarynan asyra joǵary kóterip, alaqandaryn jaıdy.

Bári bir aýyzdan qaıtalaıdy:

— O, qudiretti Táńirim, qurbandyǵymyzdy qabyl al! O, qudiretti Táńirim, qurbandyǵymyzdy qabyl al! O, qudiretti Táńirim, qurbandyǵymyzdy qabyl al!

Eki jigit qurbandyq tasyn kótere ustap, ústindegi súıek-saıaqty áıelder jaqtaǵy ottyń ústine aýdara saldy. Al qyzyl tili jalańdaǵan alaý «shyj-byj» etip órshı tústi de, qurbandyqty qabyl aldy.

Tabyný joralǵysy bitken soń, aqsaqaldar keńesine kezek keldi. Al jastar jaǵy dalaǵa, ózderinshe kóńil kóterýge yǵysyp ketti.
Aqsaqaldar keńesinde taıpa ómirindegi búgingi kúnniń qorytyndy oqıǵalary, qarıalardyń oı-túıindeýleri, keler kúnniń jol-jobasy talqylanatyn. Al sońǵy sóz qashanda taıpa kóseminiń enshisinde edi.

Arhar júzin Taramysqa aýdaryp:

— Men bylaı uıǵardym, — dedi oǵan tesile qarap. — Ol qanshyq basqa úıirge, ásirese Kókbóriniń júzdegen úıirine qosylmaǵany durys. Uıasyn joıýdy saǵan tapsyramyn. Erteńnen bastap qolyńa al.

Taramys qolyn keýdesine qoıady:

— Qup bolady!

— Baıqaýymsha, sen tutqyn qyzǵa kóz qyryńdy salyp júrsiń. Aıtolyq bizdiń taıpanyń jurtyna boıyn úıretip keledi. Eger jolyń ońǵarylatyn bolsa, oǵan qam jeme. Ieligińe berem...

Taramys kósemniń sońǵy sózinen keıin júregi keýdesine syımaı, oıy basqa jaqqa sharlap ketti.

— Sen meni tyńdap tursyń ba?

Taramys kósemniń sózinen oıy bólinip:

— Iá! — dedi.

— Onda bossyń.

Kósem erkine jibergennen keıin, Taramys jedel basyp, syrtqa shyqty.

Syrtta boran tolas taýyp, sebelep qar jaýyp jatyr eken. Ol bul qubylysqa mán bergen joq, kózimen tutqyn qyz Aıtolyqty izdep edi. Qyz alaý-otty aınala sekirip, alǵashqy qardy toılap júrgen jastardyń arasynda bolmaı shyqty. Keıin ańshylar, malshylar qosynyn qarady. Onan da tabylmady. Endi ol Er Kóshkinniń qotanyna bet aldy.

Taý qoınaýyndaǵy yqtasyn jartas túbinde laýlaǵan ot. Ot basynda ekeý otyr. Kóleńkeleri jarqabaqtan zoraıyp kórinedi. Jigit ara-arasynda kúlimdep qoıyp, qol qımylymen kórsetip, bir jaılardy áńgimelep otyr. Qyz da jymıa túsip, áńgimege yntyǵa qulaq túrip qalǵan. Kenet jartastan dıý sıaqty qarańdap, úshinshi kóleńke shyǵa kelgende, álgi ekeýi eleńdep, oryndarynan ushyp turdy.

Taramys olarǵa jaqyndap baryp, ot shaǵylysqan sýyq kózderimen áýeli Er Kóshkinge, sodan keıin Aıtolyqqa ata qarady:

— Joǵal bul aradan!

Aıtolyq oǵan úreılene qarap, zárli kózinen seskene keıin sheginip, qarańǵyǵa súńgip ketti.

— Sen nege meniń tutqynymdy ońashalap alǵansyń?!

— Aıtolyq seniń tutqynyń emes.

— Ol búginnen bastap meniń ıeligimde. Oǵan endi sen sıaqty qoıdaı qońyr, tómenshik malshylar áýletinen de, kerek deseń ańshylar áýletinen de eshkim jolaı almaıdy.

— Sen meniń áýletime til tıgizbe! — dedi Er Kóshkin yzalanyp. — Al Aıtolyq seniń basybaıly qulyń emes, kimdi qalasa, soǵan jaqyndaıdy.

— Áı, Er Kóshkin,sen kim ediń maǵan qarsy sóıleıtindeı?! — dedi Taramys qaharlanyp . — Qazir seni jerge qaǵyp, byt-shytyńdy shyǵaramyn!

Ol belindegi shoqparyna jarmasyp, ilgeri adymdady.

— Meni qarap turady deısiń be?!

Er Kóshkin de belindegi kúrzisin ıkemdep, jaqyndaı beredi.

Zildeı qarýlary sart-surt soǵylysyp, túngi jańǵyryqpen kúsheıip estiledi. Jarqabaqta alasura qozǵalǵan eki alyp kóleńke — albastylardyń shaıqasyndaı qorqynyshty kórinedi. Olar «yrs-yrs» etip aýyr dem alyp, kóleńkeleri shapshań-shapshań oryn aýystyrady. Otty aınala ańdysyp, bir-birine jep qoıardaı tesiledi. Qarýlarymen qaıta sharpysady. Osylaısha olar sút pisirim ýaqyt arpalysty. Bir shalt qımyl. Taramystyń shoqpary Er Kóshkinniń jambasyna janaı tıdi. Er Kóshkinniń tisteri shyqyrlap ketti. Ol da jantalasqandaı qımyldap, kúrzisimen bir-eki jasqap ótti. Al úshinshi soqqy Taramystyń qorǵaýsyz qalǵan qulaq-shekesinen osyp jiberdi. Ol miz baqpaı turdy-turdy da, kesken tomardaı jerge «gúrs» qulady.

*** *** ***

Habarlanǵan taıpa jurty da entelep, top-top bolyp kele bastady. Olar Er Kóshkin men sereıip sulap jatqan deneni qorshaı jınalysyp ta qalǵan. Arýaqtaı usqynsyz, kártemish baqsy júreleı otyra qalyp, júrek tusyna qolyn qoıyp baıqady da, basyn aqyryn shaıqady. Sońyra ushyp turyp, taıaǵyna súıenip, zikir sala bastady.

Bir ýaqyt jınalǵan top qaq jarylyp, taıpa kósemine jol ashty. Arhar Taramystyń sereıip jatqan dóńbek denesine jaqyndap kelgende, baqsy zikirin toqtatty.

— Jany ushyp shyǵypty. Men ony qutty jerine qondyrdym. — dedi Baqsy jaǵdaıdy túsindirip.

Áıelder daýys shyǵara bastap edi, Arhar tyıyp tastady.

— Já, ulýdy toqtatyńdar! — Jigitterge qaraıdy. — Múrdeni áketińder!

Endi ol Er Kóshkinge buryldy:

— Sen, shirik, ótken isińnen sabaq almapsyń! Haıýan! Seni qaýymnan alas qylamyn! Tórt tamanyń qubyla! It-qusqa jem bolyp, qańǵyryp ólgeniń durys. Káne, jo-ǵal!!!

Er Kóshkin basyn keýdesine sylq qulatqan kúıi, ernin qan shyǵara tistendi. Qos judyryǵy túıilip,bilek bulshyq etteri bult-bult oınap, keýdesi bir kóterilip, bir basylyp, jan qınalysyn sezdirdi.

Osy kezde aýyr tynyshtyqty «A-a-a-a!!!» degen ashshy da jabaıy daýys buzdy. Top ishinen eki adam jyryla júgirip, qur súlderi turǵan Er

Kóshkinge jarmasty. Onyń biri — týǵan anasy da, ekinshisi — baýyry Arsaq edi.

Arhar tóńiregindegi qarýly jigitterge burylyp, aqyryp qaldy:

— Aıyryńdar analardy!

Olar sózge kelmeı, sorly beıbaqtardy zorlap ajyrata bastady.

Arsaq baýyrynan ajyraǵysy kelmeı, eńiregen kúıi jaǵalasyp baqty.

Er Kóshkin sheshesi men inisiniń qolyn ózinen ajyratyp alady:

— Anashym, jylama, men tiri bolsam, erte me, kesh pe oralarmyn. Al, Arsaq baýyrym, sheshemizdi saǵan tapsyrdym. Anamyzdy renjitpe, renjitkizbe. Al meniń aıybym aýyr, kisi óltirdim. Kesilgen jaza da soǵan laıyq. Qosh, aman bolyńdar!

Anasy men inisi tizerleı jer shógip, qoldaryn Er Kóshkinge qaraı jaıyp, eńirep turyp jylady.

Arhar taǵy aqyrady:

— Jylap-syqtaýdy troqtatyńdar! — Arsaqqa qaraıdy. — Seniń de kezegiń keler áli, haıýan!
Al bul kezde Er Kóshkin jaýyrynyn jurtqa bere aınalyp, ilbip basqan kúıi topty jaryp ótip, birte-birte qarańǵylyqqa sińip bara jatty.
Qaýymnan alastalý — adamdary jartylaı taǵy kóne zamanda eń aýyr jazalardyń biri edi. Aınala qorshaǵan tylsym, qaýip-qaterli dúnıede tabıǵatpen betpe-bet, qorǵanyshsyz jalǵyz qańǵyrý — tiri-ólikpen teń. Mine, Er Kóshkinniń basyna sondaı jaza buıyryp edi.

*** *** ***

Tań sazaryp kele jatty. Túni boıy tynbastan jaýǵan qar jer betin aq kórpesimen tumshalap, tyıylǵan. Taý eteginen jazyq qyrǵa qaraı kókteı ótip, ıt-qustikinen ózgeshe bir iz túsken. Ol bederli izdi qaldyryp bara jatqan Er Kóshkin edi. Qaıda baǵyt alǵany, qaı jerge tirelip toqtary belgisiz. Tek teńsele basyp júrip keledi.

Uzyn qaıratty shashtary men saqal-murty qýraǵan shópteı uıysyp, qar qonyp, tanaýynyń aınalasy saýystanyp ketipti. Júzi sup-sur, tońdaı bezerip qatyp qalǵan. Qıyqsha kózderi muz túıirshikterindeı jalt-jult etip, jylýsyz sáýlelenedi. Shýda júndi kúrteniń keýde tusy bir kóterilip, bir basylyp, ishtegi ala-quıyn alasapyrandy janyshtap jatqandaı. Som bilekteri men qara tomardaı baltyryndaǵy bulshyq etter bult-bult oınaıdy. Al kújireıgen shor jelkesi qaıtpas qaısarlyqty ańǵartqandaı jaldanyp kórinedi.

Er Kóshkin óz-ózimen sóıleskendeı kúbirlep, birte-birte daýsy kóterilip, jigerli shyǵa bastady: «Ajaldy ólim, jo-oq, arpalysty ólim! Ajaldy ólim, jo-oq, arpalysty ólim! Arpalysty ólim!!!»

Ol birte-birte syltyp basqan júrisin túzep, boıyn túzý ustap, aınalasyna shıryqqan kózben qarady. Bir mezet qyraǵy janary daýys shaqyrymdaı jerdegi qyr jotasynan shubar-ala beldeý bolyp túsken izder shoǵyryn baıqap qaldy. Tobyqtan keletin ulpa qardy syqyrlata jedel júrip, beldeýge de jetti. Bul shubatylǵan arnaly izder — tarpań jylqylar úıiriniki bolyp shyqty. Ár-ár jerde shashyraǵan tezekteri áli sýyp úlgermegen, bolar-bolmas býy shyǵady. Soqtalanyp jatqan izder arasynan tájirıbeli kóz olardyń sońyna túsken túz taǵylarynyń sýyt júrisin de aıyryp aldy. Olar da az emes, bir úıirdeı.

Er Kóshkin iz sorabyn boılaı jedel aıańdaı jóneldi. Shamamen eki-úsh shaqyrymdaı jerge kelgende, qasqyrlar tobynyń eki jarylǵanyn baıqady. Bir toby tarpańdardyń sońynan ketken de, ekinshi toby óz aldaryna týra tartqan. Er Kóshkin aılaly jyrtqyshtardyń oıyn túsine qoıdy. Ol qolyn kúnnen qalqalap alǵa qarap edi, kóz ushyndaǵy buryla túsken izder sorabynyń oń jaǵynan bıik jartasty taý jotasynyń kóldeneń túsip sozylyp jatqanyn baıqady. Er Kóshkin jaǵdaıdy saralaǵandaı oılanyp turdy da, izderdiń boıymen emes, taý jotasyna qaraı tótesinen tartty. Qıa betkeımen kóterilip, jaqpar tastardyń arasymen ortekedeı epti qımyldap, órlep bara jatty. Keıde qar astyndaǵy bosań tastar tireý bola almaı, aıaǵy taıqyp, qulap kete jazdaıdy. Ondaıda epti de sińirli qoldarymen myǵym turǵan buta ne soıdaq tastarǵa shap berip, jarmasa qalady. Endi birde jolynda jatqan tik jartastardyń bireýin aınalyp ótip, ekinshisiniń kertik jerlerin taýyp, aıaq-qoldarymen tirep, epti qımylmen órmekshideı joǵary órmeledi. Solaısha ol jota bıigine kóterilip, endi arǵy betinen qaıtadan eńiske túsýine týra keldi. Bul jol da ońaı bolmady. Tik, qıaly jartastardyń arasymen aıaq-qoldaryn tireý etip túsip, keıde belshesinen qar keship, qulaǵan qarmen tómen syrǵyp, jotaly bókterge jaqyndady. Jotaǵa shyǵyp, arǵy betine kóz tastap edi, oılaǵanyndaı-aq, keń qoltyqtyń túkpirinde myń-san tarpań jylqylar úıiri bir-birine tyǵylysyp, shurqyrasyp, qamalyp tur eken. Al qoınaýdyń shyǵa beris keń dálizde júzdegen qasqyrlar tizbegi shoqıyp-shoqıyp otyryp, qamalap tur. Eki aralyqtaǵy ashyq jer — qozy órisindeı.

Tarpańdar úıirine jaqyn tusta jetekshi kósemderiniń jekpe-jegi júrip jatyr. Jal-quıryǵy qamystaı aqboz aıǵyr men taıynshadaı kókjal bóriniń taıtalasy. Aıǵyr móńkip, artqy aıaqtarymen shart-shurt teýip, bóriniń tas-talqanyn shyǵarǵysy kelse, bóri shalt qımylmen taıqyp ketip, onyń alqymyna sekirip, shabyna jarmasyp, sulatyp salýdy kózdeıdi. Bireýi ómir úshin jantalassa, ekinshisi ólim tilep arpalysýda.

Bul — taǵy tabıǵat qaǵıdasy.

Er Kóshkin kók jal bórini birden tanydy.

Er Kóshkin janynda bireý turǵandaı kúbirlep sóıleıdi: «Mynaý aty-shýly Kókbóri ǵoı! Munyń úıiri kórshi taıpanyń qosynyn talqandap, qotanyn oırandaǵan. Bizdiń taıpa da bul Kókbóriniń lańyn erteli-kesh kútýli edi. Endi mine, sol tajaldyń ózi ıegimniń astynda tur. Ózim de arpalysty ólim izdep júr emespin be? Táýekel! Eń bolmasa, myna beıshara tarpańdardyń úıirin qan-josa qyrylýdan qutqarýǵa kómekteseıin».

Ol osyndaı sheshimge kelip, shıryǵyp, tóńirekti barlap aldy. Órkesh-órkesh jartastardyń yǵymen tómen quldılap, túıe tastarǵa jarmasyp, eńiske túse bastady.

Ol kúrzisin qolyna ustap, jar tasasynan shyǵa kelgende, bóri ańdýyn sap tıyp, kújireıgen moınyn buryp tura qaldy. Al aqboz aıǵyr aıaǵymen jer tarpyp, keıin qaraı úrke yǵysyp ketti. Shyǵar aýyzdaǵy qatar tizilgen torýylshy qasqyrlar óre turyp edi, Kókbóriniń bir-eki «ars» etkeni olardy qaıta shoqıtty. «Muny ózim-aq jaıǵaımyn» degeni bolýy kerek.

Er Kóshkin jaqyndaı túsken saıyn, Kókbóri de ańdı basyp, atylýǵa daıyndaldy. Jigit te qarýyn saı ustap, bóriniń ár qımylyn qalt jibermeı, jaılap alǵa jyljydy. Ol taıaq tastam jerge taıap kelgende, Kókbóri de serpile qarsy atyldy. Er Kóshkin jalt berip, kúrzisin siltedi. Qarý janaı tıdi. Tula boıy yzaǵa tolyp, jan túrshiktire yryldaǵan Kókbóri jer baýyrlap taǵy oqtala bastady. Ol ekinshi qarǵyǵanynda, jigit alqymynan qapsyra shap berip, jambasyna bult ete qaldy. Áıtpese bóriniń zil salmaǵy men ekpini ony qaýǵadaı japyryp tastar edi. Ekeýi umar-jumar jerge aýnady, úı ornyndaı jerdiń qaryn taptaldy. Jigit alqymnan tastaı qatyp, ekinshi qolymen aıqara orap aldy. Kókbóri qazandaı basyn bosatýǵa tyrysyp, soıdaq tisti azýymen qaqshyp alardaı shap-shap etip umtylady. Soıaý tyrnaqty aıaqtarymen osyp-osyp, jigittiń teri kúrteshesin tútelep, sanyn qanǵa boıady. Jantalasyp, ońaılyqpen berilgisi joq. Jigitke de tez shara qoldanbasa bolmaıdy.

Ol qarýly qolymen qysyp oraǵan kúıi, alqymdy bosatyp, kúrzige jarmasty. Qaq tóbesinen siltep, perip qalyp edi, Kókbóriniń basy sylq etti. Jigit sonda da ony bosatqan joq. Jerge qulata salsa, ana bóriler óre umtylady. Onda sharýanyń bitkeni. Qas qaǵym sátte bir áreket isteý kerek. Aqtyq mezette nege ekeni, Er Kóshkinniń kózi úıirin qoryp, typyrshyp turǵan saqa aıǵyrǵa tústi. Ol jol bastasa, tabyn sońynan kózsiz eredi. Sonda myna myńdaǵan tuıaqtar túz taǵylaryn týlaqtaı taptap ótedi. Jaı oǵyndaı jarq etken osy oı ony qaýipti, senimsiz táýekelge ıtermeledi. Ol bóriniń denesin bosata berip, aqboz aıǵyrǵa tura umtyldy. Jasamys aıǵyr adamnyń tilektestigin sezdi me, álde jyrtqyshtardyń shabýylǵa shyqqanynan sekem aldy ma, belgisiz túısiktiń áserimen keıin shegine jer tarpyǵany bolmasa, jalt berip taıqyǵan joq. Er Kóshkin shıratyla qulaǵan qalyń jalynan ýystaı syǵymdap, onyń shybyn tımegen jonyna yrǵyp mindi. Sonda ǵana esin jısa kerek, qos aıaǵyn kótere kókke shapshyǵan. Eki-úsh qaıtara taǵy týlap kórip edi, ústindegi kenedeı jabysqan bále syrǵyp túspedi. Endi móńkip, aıaqtaryn teńsele basyp, alǵa umtyldy.

Tas túıin jabysyp alǵan Er Kóshkin jolynda jatqan Kókbóriniń denesin tastap ketkisi kelmeı, attyń basyn jasqaı qoıdy. Ol tumsyǵyn jalt buryp, shyr aınala bergende, jigit eńkeıe berip, óli deneni jerden ilip aldy. Endi bir sát keshikkende, shabýylǵa shyqqan qasqyrlardyń aldy jetip, ústine sekirer me edi. Ol ózine shapshyp umtyla bergen bir-ekeýin kúrzisimen soǵyp, artynsha aıǵyrdyń da saýyryn sıpap ótti. Tátti etine qatty nárse tıip úırenbegen tarpań aıǵyr ashshy bir shurqyrap, quıryǵyn tik kótere quıyndaı ese jóneldi. Bir-birine tyǵyla typyrshyp turǵan taǵy jylqylar tabyny jaýap bere kisinep, bas-kózge qaramaı, basshysynyń sońynan bóget buzǵan tasqyn seldeı lap qoıdy.
Ol jolynda kezdesken bórilerdi kúrzisimen ońynan-solynan sulatyp, odan qalǵanyn artynda ilesip kele jatqan qalyń jylqy ekpindete taptap, alǵa qaraı qustaı ushty. Sol ushyrtqan kúıi áne-mine degenshe qoınaýdy da artqa tastady. Artyna bir burylyp qarasa, myń-san jylqy jolyndaǵysyn tuıaǵymen talqandap, ilesip keledi eken. Bul tańǵajaıyp qubylysty kórgende, Er Kóshkinniń basy shyr aınalyp, qulaı jazdady. Kútpegen qýanyshtan esi shyǵyp, eńkildep jylap jiberdi. Jas balasha kóziniń jasyn kól qylyp jylady...
Ol Kókbórini aldyna óńgerip, taqymyna qysqan kúıi qos qolyn joǵary kóterip, aınalasyna kezek qarap, bar daýsymen aıqaılady.

— E-he-e-eı, qarańdar maǵan! Men tuńǵysh ret tarpańdy, jylqy túligin baǵyndyrdym!!! E-he-e-eı, qarańdar maǵan! Men qaıta týdym!!! Qanatty bolyp, jel-quıyn bolyp týdym! Aıbyndy bolyp, óristi bolyp týdym! E-he-e-eı!..

Ol áne, ushyrtyp barady. Áıgili Kókbórini aldyna óńgergen kúıi, keshe ǵana ózin alastaǵan qandas aǵaıyndaryna, anasyna, baýyryna, súıiktisine jetýge asyǵyp barady. Al astyndaǵy aqboz aıǵyr yntyqqan júrekke qanat bitirgendeı, ushqyr aıaqtaryna erik berip, jeldeı esip barady...

---