InfoHub Logo

— Ata, bıylǵy saıahatymyz Kavkazǵa bolaıyn dep tur! — Kelini úıge kirgen boıda, kóılegimen týflıine, tipti syrǵa-saqınasyna deıin bir tústes qol sómkesin aqtaryp-aqtaryp, qaıyn atasynyń qolyna joldama qaǵazdy ustata saldy.

Kavkaz degende Sámish ózgeshe kúıge endi. Kavkaz! Kavkaz! Muny qansha jyl kútti deısiń! Uly men kelini dúnıeniń nebir keremet jerlerin kórsetti. Biraq Kavkaz týraly bir aýyz sóz bolmaǵan edi osyǵan deıin. Qudaı ishteı tilegen nıetine jetkizip, endi, mine, Kavkazdy kórý de buıyraıyn dedi. Kim bilsin, osy sapary aqyrǵysy shyǵar. Seksen degen ońaı jas emes. Áli de qaıratty sıaqty, biraq ul-qyzyna ilesip júre almaı entigip qalady. Ásirese, byltyr Mekkege — Umraǵa barǵanda munysy qatty sezildi. Bıyl balalaryna «endi eshqaıda barmaı-aq qoısam» degisi kelgen ózi, endi osylaı, Kavkazǵa jol  túsken eken, «táýekel, osy aqyrǵysy bolsyn» dep bas ızep kelise berdi.

***

Ortalyq Azıadan Kazkazǵa bet alǵan týrıser Tashkentte túgel jınaldy. Sodan Astrahan, ol jerden Krasnodarǵa ushty.

Krasnodardan Nalchıkke avtobýsqa otyrǵannan Sámishti oı basty. Oǵan qosa avtobýstyń aldyńǵy oryndyǵyna ózin jalǵyz otyrǵyzyp qoımasy bar ma, zińgitteı júrgizýshi «aqsaqaldy kórse tártip saqshylary basa-kóktep ishke kirip kelmeıdi» dep, kúrekteı qoldarymen jaýyrynynan qaǵyp-qaǵyp qoıdy. Uly men kelini artqa qaraı ótip ketti — otyzǵa kirse de, jastyń aty — jas, jas bolsa da turaqty bıznesteri bar, bir ǵana aıyby — bala súımeı júr, álde ádeıi me — bulardy kim bilsin?..

Avtobýs túp-túzý taspa joldardy birtindep jutyp, oǵan qosa jol boıyndaǵy jemis baqtaryn, eginjaılardy, birdeı etip kelistirip turǵyzylǵan kóshe jıegindegi eki-úsh qabat úılerdi artqa tastap, Sámishtiń kóńilin kótergenimen, bir buıyǵy sezim júregin álsin-áli tolqytyp barady...

***

Bárine ákesi kináli me, ne ózi me — qazirge deıin munyń arajigin ajyrata alar emes...

***

1954 jyldyń tamyzynyń sońǵy kúnderi qapyryǵy men aptap ystyǵynyń kúshi áli qaıtpaǵan Osh Sámishti gýil-dúrili, aıqaı-uıqaıymen kútip aldy. Ár-ár jerde Stalınniń sýretteri, aıtqan sózderi Lenındikinen de kóbeıip ketipti. Ákesi jaılaýda qaraǵannyń tútinine ystap, súrlep, ózi aıtqandaı bir qys saqtalatyndaı etip daıarlap qoıǵan, oǵan qosa jalbyz ben kıikotyna orap, bir emes, eki qorjynǵa salyp bergen qoıdyń eti endi anyq bas aýrýǵa aınaldy.

— Endeshe jaqsy, bar, jaqsy oqy! — dedi de ákesi ulyn Oshqa baratyn júk taksıler turǵan jerge deıin atpen alyp kelip, soǵystan qalǵan polýtorka degen qara kóliktiń kýzovyn jaýyp, adamdar, mal-sal, júk-púk salatyn jerge taza saban tósep qoıǵan eken, sabannyń ústine jambastaı ketkende osyǵan deıin aıtyp kelgenderin qulaǵyna qaıtadan quıdy: — Etti aǵaılaryńa ber, Toqtaǵul jyrshy júrgen Arym jaılaýyniki, ákem ózi baqqan dep aıtsań muǵalimderiń túsinedi, úıine deıin jetkizip ber, qysta bir jep jyrǵap qalsyn! Anańnyń qattama shelpegi de bar!

Sámish Oshqa jetken soń, júk taksıler beketine japsarlas Aqbýranyń boıyndaǵy shaıhanaǵa eki qorjyndy arqalap kirip bardy.

Shaıhana ishi quj-quj. Shetinde esek arbalar, attar, esekter túgili, astyna paıa tóselgen sıyrlar da qańtarylyp tur. Tábetin ashyp, quryldaǵan qursaǵyn qytyqtap, silekeıin aǵyzyp, arǵy jaqtaǵy shaǵyn qazandardan palaýdyń, qýyrdaqtyń, sorpanyń, sháýleniń keremet ıisi keledi.

Shaıhanashy chapaı murtty, zypyldaǵan aq shashty ala taqıa, ala shapandy ózbek kisi, jas balany bala eken demeı jany qalmaı qarsy aldy da, aldyna jaıpaq tabaqqa salyp bir sháınek kók shaı, bir kúlshe nan, bir urttam shaı áreń quıylatyn tas kese alyp keldi. Úlkenirek tas kesege quıylǵan bir tistem eti bar sorpany da aǵash qasyǵymen tars etkizdi.

— Alyńyz, aǵasy! — dedi nandy alty-jetige bóle syndyryp, shaı kesege jartydan azyraq etip kók shaıyn quıyp, oń qolymen balaǵa usynyp, sol qolyn kókiregine basyp.

Sodan oqta-tekte qorjynǵa áýestene qaraı berip, aqyry shydamaı suraı saldy:

— Bul ne, dos?

— Et. Bir isektiń eti.

— Ony qaıtpeksiń?

— Aǵaılarǵa berem.

— A, stýdentsiń be?

— Iá. Jańadan tústim.

— Qaısysyna?

— Pedınstıtýtqa. Infakqa.

— Ee, jaqsy bolǵan eken. Qoı qaryz bop qaldyń ba? Qoı berip óttiń be?

— Joq. Ózim óttim. Ákem aǵaıyńa ber degennen keıin amalsyz kóterip keldim. Bizde ákemniń aıtqany — zań, eshqaısymyz ol kisige qarsy shyǵa almaımyz.

— Al aǵaıyńnyń úıin bilesiń be?

— Úıin emes, ózin de bilmeımin.

— Onda qaıtip oǵan bir qoıdyń etin bútindeı beresiń?

— Erteń sabaqqa kelmeı me. Sol jerge alyp baryp bere salamyn.

— Oo, qurǵyr, basyń áli pispegen bala ekensiń ǵoı? Birinshiden, sabaqty bir ǵana muǵalimnen oqymaısyń, ár sabaqtan ártúrli muǵalim dáris beredi, odan qalsa, ekinshiden, ınfaktyń muǵalimderi óńsheń orystar, seni para berdi dep óz qorjynyńa ózińdi búktep salyp, túrmege tyǵady da jiberedi, eı.

Sámish oılanyp qaldy.

— Onda ne istesemeken? — dedi jelkesin qasyp.

— Qorjyndaryń mende tursyn. Myna shaıhananyń túbinen Aqbýranyń bir dıirmen muzdaı sýy qysy-jazy gúrildep aǵady da turady, jaǵasy ylǵaldy, sol jerge qoıamyn. Bir kisi tımeıdi. Qalaǵan kezińde alyp ketesiń...

***

Qazir Kavkaz taýlaryna bet ala zymyrap bara jatyp Sámish sol kisini, onyń shaıhanasyn, sol shaıhanadaǵy stýdenttik kúnderin kóz aldynan bir ótkizip aldy.

***

Bulardyń toby úsh qyzdy qospaǵanda túgel uldar eken. Qyzdardyń biri — Fatıma Mokoeva. Qarlyǵashtyń qanatyndaı muqıat terilgen qıǵash qara qastarynyń astynda kúlimdep turǵan kózderi, ýyljyǵan tap-taza beti, nur shashyp turǵandaı adamdy ózine birden baýrap alatyn ajarly júzi, arqasyna tastap qoıǵan órilgen uzyn, qos burymy, eshkimdikine uqsamaǵan, óz qolymen kestelengen oramaly, kóbelektiń qanattaryndaı jelbiregen keń kóılegi ony basqa qyzdardan kádimgideı erekshelep turatyn. Stýdentterdiń bári onyń Kavkazdan qýǵyn-súrgin kezinde kelgenin bilgenimen, birinshi oqý kúni ol jaıynda suraýǵa eshkiminiń batyly barmady. Qala berse kelgenderine de on jyldaı bolyp, bári qyrǵyzsha oqyp, qyrǵyz tilinde sóıleıtin bolǵan. Fatıma da qyrǵyzsha taqyldap sóıleıdi, sóılep qana qoımaı, qyrǵyzsha kelisti ándetip, ózbekshe ashýla aıtyp jiberetini de birinshi kúnnen-aq bárine unady.

Ekinshi kúni sabaq aıaqtalyp, stýdentter tarap jatqanda Sámish tartynshaqtap, qysyla-qymtyryla Fatımanyń janyna bardy:

— Sizge birdeme aıtsam bola ma?

— Bolmaǵanda, sezimnen basqasynyń bárin aıtýǵa bolady! — Qyz ózgeshe bir nazymen, bal-bul janǵan kózderimen jigitke tik qarap jymıdy. — Biz endi kýrstaspyz ǵoı...

— Qaı jerde turasyzdar?

— Endi osylaı deısizder... Ne boldy? Bizdiń turatyn jerimiz ne úshin qajet bola qaldy? Kim surap jatyr? Suraqtaryń áli bitken joq pa?!  Qyz yzalana bastady.

— Jo-joq. Olaı oılama. Ákem bir qoıdyń etin berip jiberip edi...

— Qyzyq. Bizge me?

— Sizderge emes. Biraq men sizderge bereıin degem.

— Nege bizge?

— Bilmeımin. Bizde eń birinshi meımandarǵa beredi! — Jigit sóz tapqanyna máz bolyp, aldyǵa júrip ketken qyzdyń artynan erdi.

— Tóleıkende, Aqbýranyń boıynda, — dedi qyz bir kezde biraz ashylyp.

Shynymen de, olar qyrǵyzdardan kóp iltıpat kórdi. 1944 jyly áıelder merekesi ótisimen, 9 naýryzda taýdaǵysyn — taýdan, úıdegisin — úıden kólikke qoı tıegendeı tıep, ne bir jetisken múlki joq, ne bir tyshqaq laǵy joq — aıdap jibergen eken. Sonda balqarlar tarydaı shashyldy. Mokoevtar Oshtyń ústimen Tóleıkenge tústi. Fatımanyń ózinen úlken eki aǵasy — Ánis pen Dánistan bólek eki inisi, eki sińlisi bar, áke-sheshesi Kavkazdan kelgennen keıin jersinbedi me, udaıy eki kúnniń birinde tósek tartyp qalatyn. Ekeýi de «súıegimiz Shegemge jetpeı qala ma» dep, Stalındi qarǵap zar qaqqanda janynda tura almaısyń. Sol úshin bári ul-qyz demeı aýyldan jumys bolsa da isteı beredi: arba aıdaıdy, shóp shabady, aǵash butaıdy, maqta terimge shyǵady, júgeri shabady, kartop sýarady, qoradan tezek qoparady. Alǵash kelgenderinde kórshi qyrǵyzdar bir-bir laqtan berip, eshkili bolyp, solardyń túbitin tarap, kıýge jaraıtyn bir nárselerdi toqyp alǵanymen, isher astan báribir tarshylyq kórip, nan-sýmen lajdap kún kóredi.

Fatımanyń kýrstasynyń usynysyna úndemeı qalǵany da, úıine qalaı, qaı jolmen barý keregin, biraq eldiń kózine túspeı, qas qaraıyp, qarańǵylyq túskende ǵana barý keregin eskertkeninińde sebebi sol bolsa kerek.

***

Týrıseravtobýsy Kavkaz jerlerin aralaı bastady. Sámishtiń júregi órekpı týlap, tynysh tabar emes. Oǵan qosa jol boıyndaǵy balqarlardy, qarashaılardy kórgen saıyn bir jyly sezim qaýsaǵan denesin aralap ketti.

***

Bir ózbektiń esek arbasyn arzanǵa jaldap, jataqhanada birge turyp jatqan Ádil dosyn alyp, ekeýi eki qorjyndy arqalap, tas jolmen kún batqanda Tóleıkenge jol tartty. Fatıma aıtyp bergen jerdi — sý aıryǵyn ońaı tapty. Aı da dóńgelenip shyǵa keldi. Bir kezde aıdyń jaryǵynda eki qaraıǵan sulba kórinip, bulardyń janyna jyldam jetip keldi.

— Sámish degen qaısysyń?! — dedi kelgenderdiń biri.

— Men! — Sámish abdyrap, daýysy qumyǵyp shyqty.

— Men — Ánis, mynaý— Dánis! — dedi eki aǵaıyndynyń úlkeni Sámishtiń qolyn qatty qysyp. — Endi bylaı... Fatıma aıtty, endi ol qyzben sóılespeńder! Arbalaryńdy súırep, artymnan erińder!

Ózbek arbakesh qoryqqanynyn daýysy qaltyrap, esekterine «hy, hy» degenge áreń jarady. Ánis pen Dánis bulardy jaıaý ertip, qaıta Oshqa tartty. Jańa shahardyń bir kóshesine kelgende «Balalar úıi» degen jerge toqtady.

— Etińdi osy jerge ber! — dedi Ánis.

Ádil men Sámish eki qorjyndy balabaqsha qaraýylynyń janyna qoıyp shyqqansha álgiler ketip qalypty.

— Qaryndasymyzdy jaıyna qaldyr dedi! — qaltyrap-dirildep, qorqynyshyn ázer basqan arbakesh ózbek bularǵa  járdem suraǵandaı jaltaqtaı berdi...

***

Avtobýs Nalchıkke kelip týrıserge arnalǵan meımanhananyń aldyna toqtaı salysymen, maıda-shúıde satqandar bular jaqqa júgirdi. — Kelińder, — dep jar salǵan qyzdar, kempirler — bári qoldaryna birdeme ustaǵan.

Bir qyz, shamamen on jeti-on segizderde bolsa kerek, Sámishtiń qolyna oramal ustatty:

— O, konak, konak, ıgı jaılýk, ıgı jaılýk!

Bir sózdi qaıta-qaıta qaıtalaıdy eken. Sámish qolyndaǵy buıymmen isi de bolmaı, jaýlyqty qolyna ustaǵan qalpynda, áldeqashanǵy bir oqıǵany esine alyp, turǵan jerinde músindeı qatty da qaldy.

***

Fatıma erteńine sabaqqa kelmedi. Onyń ertesinde de kórinbedi.

Sámish sabaqtyń aıaǵyna deıin shydaı almady. Shyǵa saldyda, Aqbýrany boılap Qońyrjazǵa tartty. Nege ekenin bilmeıdi, biraq Tóleıkenge — qyzdyń úıine týra barýdan taısaldy. Arǵy jaǵadaǵy Tóleıken Qońyrjazdan alaqandaǵydaı anyq kórinedi, ortada Aqbýra ǵana jatyr. Fatımalardyń úıi jaqsy kórinetindeı jerdi taýyp, sý boıynda qalyń ósken shyrǵanaqtardyń arasyna súńgidi. Bir kezde... Áne — kútken sát, kútken sulba... Sol beıne — qyp-qyzyl kóılek kıgen beıne úıden shyqty da, kermege jýǵan kirlerin jaıyp, qaıta úıge kirip ketti. Sol kirgen boıdan kórinbeı qaldy. Kútti. Kútti. Kúni boıy otyryp, aınala qarańǵylyq qushaǵyna engende ǵana Sámish ornynan turyp, uıyp qalǵan aıaqtaryn ári qýana, ári jyndana tómpeshtep tómen jaqqa — jataqhanasyna bet aldy.

Aradan senbi, jeksenbi ótip, Sámish baıaǵy shyrǵanaq túbinde mólıip otyrǵanymen, qyzdyń sulbasy kórinbedi, ákesin, baýyrlaryn, anasyn kórdi — bir ǵana Fatıma joq.

Dúısenbi kúni Fatıma sabaqqa keldi. Muńdy kózderi Sámishke urlana qarasa da, birdemege aıyptydaı jaltarady.

Sabaqtan tarap jatqanda Fatıma baıqaýsyz kelip, Sámishtiń qolyna kishkentaı bir túıinshekti ustatty. Biraq bir aýyz sóz aıtqan joq.

Sámish Ádilge de qaramaı óziniń shaıhanasyna qaraı ushty. «Áká» dep alǵan baıaǵy chapaı murt shaıhanashy nany men shaıyn alyp kelgenshe, shydamaı, túıinshekti ashty.

İshinde árbireýin bólek-bólek orap, qaǵazben jazyp qoıǵan buıymdary bar eken: «Bul ákeńe — óz qolymmen qoı terisinen tikken jeıde: taýda kıip júrsin!», «Bul anańa — ózim toqydym: sháli jaýlyq, aman bolsyn!», «Bul ózińe — ózim toqyǵan shulyq: aıaǵyń jyly júrsin!», «Bul jipke tizilgen dánekter men qurǵatylǵan qaqtar — inilerińe: tatý bolsyn!»

Bulardy oqyp, túıinshekti bir jaqtan urlap kelgendeı, Sámish jatsynyp biraz otyrdy. Mıyǵynda — kúlki, ishinde dúrliktirgen bir ystyq qan oınap, nan-shaıǵa aýzy barmady.

— Shaı ish, balam! — Shaıhanashy «ákási» bıqasap shapanynyń bir etegin belbeýine qaıyryp qystyryp kelip qalǵanda ǵana esin jıyp, tandyrdan endi ǵana shyqqan, úzilgen ystyq nanǵa qolyn sozdy.

Jalǵasy bar

---