InfoHub Logo

Kún kúıdirgenniń kókesin ystyq elderde kóresiń! Ondaǵy adamdardyń óńi kúp-kúreń bolyp, al eń ystyq elderde qap-qara, negr tárizdenip ketedi.

Aýa raıy salqyn elde turatyn bir ǵalym ystyq elge keldi. Ol bul jerde de óz elindegideı kóshe kezip júgirip júretin bolarmyn dep oılap edi, biraq ondaı múmkindiktiń joqtyǵyna lezde-aq kózi jetti. Ol, barlyq aqyldy adamdar sıaqty, úıden attap shyqpaı otyrýǵa májbúr boldy, al aıaldaǵan bólmesiniń esigi men terezeleriniń qaqpaqtary uzaq kún boıy jabyq turdy. Beıne tiri jan túgel uıyqtap jatqan tárizdi nemese úıde tiri pende joq sıaqty. Ol turatyn kóshege bıik-bıik úıleri bar, tap-tar kóshesymaqqa tańerteńnen keshke deıin kúnniń kózi túsip turatyn edi, munyń ózi adam aıtqysyz azap bolatyn.

Sýyq elden kelgen ǵalymǵa, ol ózi jap-jas ári aqyldy adam bolatyn, ózin qyzǵan peshke otyrǵandaı sezindi, bul ystyq ony ábden tıtyqtatyp, júdetip jiberdi, kerek dese, onyń kóleńkesi de búrisip, bir ýys bolyp qaldy, kúnniń qyzýy kóleńke ekesh kóleńkege de tek kesh tússe ǵana tirshilik nyshanyn tanyta bastaıdy.

Sol kezde olarǵa qaraýdyń ózi bir lázzat bolatyn! Bólmege shyraqty ákelse-aq boldy, kóleńke búkil qabyrǵalarǵa jaıylyp, kerek dese tóbe taqtaıǵa da jetetin, boıyn jazyp, kerilip-sozylǵan sıaqtanýshy edi. Ǵalym da balkonǵa shyǵyp alyp kerilip-sozylady, aspanda juldyzdar neǵurlym jıilegen saıyn, solǵurlym ol da shıraı túsedi. Kórshiles balkondardyń bárine de (ystyq jaqtyń elderinde ár terezeniń aldynda balkon bar ǵoı) adamdar shyǵady, óıtkeni taza aýa jurttyń bárine, tipti kúnniń qyzýynan terisi kúreńitip ketken adamdarǵa da qajet-aq. Barlyq jerde joǵaryda da, tómende de qybyr-qybyr tirshilik. Etikshiler de, tiginshiler de, ózge barlyq turǵyndar da qaptap kóshege shyǵyp, stoldar men oryndyqtaryn da ala shyǵady, myńdaǵan shyraqtar jaǵady. Bireýleri áńgime shertip, ekinshi bireýleri óleń aıtady, adamdar serýendep, kólikter zyr júgiredi, aıaqtaryn áreń basqan esekterdiń moınyndaǵy qońyraýlary syldyrlaıdy, máıitti jerleýge apara jatqandar qaraly óleń aıtyp, kóshedegi balalar asyr salady, shirkeý qońyraýlary kúńgirleıdi, kóshe qumyrsqanyń ıleýindeı quj-quj qaınaıdy. Tek ǵalymnyń balkonyna qarama-qarsy turǵan bir úı ǵana tynyshtyq qushaǵynda. Áıtkenmen, ol úıde bireýler turatyn bolýy kerek, óıtkeni balkonynda ottaı jaınap gúlder jaıqalady. Osyndaı ystyqtyń ózinde de gúlderdiń shapshań boılap ósýine qaraǵanda, olardy bireýler qarap-kútip, sýaratyn sıaqty. Kesh saıyn ondaǵylar da esikterin ashady, alaıda úıdiń ishi qarańǵy, dálirek aıtsaq qarańǵylyq qushaǵyndaǵy aýyzǵy bólme ǵana, al tórgi bólmeden mýzyka áýeni estiledi. Jat eldik ǵalymǵa bul mýzyka erekshe sazdy sıaqty, bálkim, solaı bop qana kórinýi de ábden yqtımal, óıtkeni mundaǵy ystyq eldeginiń bári de oǵan óte-móte unaıtyn edi. Tek kún kóziniń mı qaınata kúıdirgeni bolmasa. Ǵalym toqtaǵan úıdiń ıesi qarsydaǵy úıde kim turatynyn bilmeıtinin aıtty. Ol úıdiń turǵyndary eshqashan da kóshede tóbe kórsetken emes, al ol úıden estilip turatyn mýzykany múldem kóńilsiz dep baǵalady.

«Bireý otyryp alyp bir pesany qaıtalap oınaı beretinge uqsaıdy», – dedi ol, al onyń isi ońǵa basyp turǵan joq. Ózi «is shyǵady» deıdi, qansha tyryssa da, báribir odan eshteńe shyqpaıdy!

Birde tún ishinde jat eldik meıman óz-ózinen oıanyp ketti, ol balkonnyń esigin ashyp tastap uıyqtaǵan bolatyn. Bir kezde jel balkon shymyldyǵyn qozǵap qalǵanda, ǵalymǵa qarsydaǵy balkonnan ǵajap bir nárse jalt-jult etkendeı bop, elestep ketti. Ondaǵy gúlderdiń bári de jalyndaı jarqyrap sáýle shashyp, ǵajap boıaýlarmen qulpyrady, solardyń ortasynda sáýle shashyp sulý músindi, súp-súıkimdi qyz tur. Bul sáýle ǵalymnyń kózin uıaltty, óıtkeni ol álginde ǵana oıanǵan, onyń ústine kózin baqyraıta keń ashqan edi. Ǵalym tóseginen atyp turyp, urlana basyp esikke kelip edi, qyz ǵaıyp boldy. Al jarqyraǵan sáýle sónip, gúlder burynǵysyndaı qulpyryp turǵanymen de jarqyramaıdy. Balkonnyń sál ǵana ashylǵan esiginen kimdi bolsa da tátti muń men qıalǵa orap áketetin ǵajap názik, ári janyńdy eltitkendeı mýzyka estilip tur. Bul bir sıqyrly nársege uqsaýshy edi. Áıtse de ana úıde kim turady eken ózi? Úıge kiretin esik qaıda? Úıdiń astyńǵy qabatyn tutasymen dúken alyp jatyr, al turǵyndar dúken arqyly júrmeıdi ǵoı.

Birde keshqurym jat eldik adam óz balkonynda otyrdy, onyń art jaǵynda bólmede shyraq janyp tur, endeshe, onyń kóleńkesiniń qarsy qabyrǵaǵa túskeni túsinikti emes pe. Sonda kóleńke balkondaǵy gúlderdiń arasynda otyrǵan adamǵa uqsaıdy, al ǵalym qozǵalsa-aq, álbette, kóleńke de qozǵalady.

— Anaý úıdegi jalǵyz-aq jandy nárse, sirá, meniń kóleńkem shyǵar, – dedi ǵalym, shirkin-aı, ol gúlderdiń arasyna jaqsy jaılasyp alǵan eken, á! Esik ashyq tur, kóleńkemniń bólmege kirip, bárin kózimen kórip shyǵyp, kórgen-bilgenin maǵan aıtyp beretin-aq jóni bar. Bir jaqsylyq jasaıtyn keziń boldy, – dep qosty ol kóleńkesine qarap qaljyńdap, tileýin bergir, úıge kire qoısańshy. Qane, barasyń ba? Sóı dep ol kóleńkesine qarap, basyn ızep edi, kóleńke de basyn ızedi. Káne, jónel, biraq, baıqa, ushty-kúıli joǵalyp ketip júrmegeısiń!

Sony aıtyp jat eldik adam ornynan turdy, qarsy balkondaǵy onyń kóleńkesi de kóterildi. Adam artyna buryldy, kóleńke de artyna buryldy. Eger de bireý-mireý zeıin sala qarasa, jat eldik adam dál bólmesine kirip, shymyldyqty japqan sátte kóleńkesiniń de sál ashyq balkonnyń esigine jyljyp kire qoıǵanyn ańdap qalar edi.

Kelesi kúni ertemen ǵalym kofe iship, gazet oqý úshin tátti taǵamdar satatyn dúkenge shyqty.

— Munysy nesi? – dep tańyrqady ol, kúnniń kózine shyqqan soń. Meniń kóleńkem qaıda joǵalyp ketken? Demek, ol keshe, shynymen-aq, ketip qalyp, sodan qaıtyp oralmady ma eken? Munyń ózi qolaısyz boldy-aý!

Sóıtip, ol jaman ashýlandy, oǵan sebep óz kóleńkesiniń joǵalyp ketkeni emes, kóleńkesiz adam týraly áńgimeniń esine sap ete túskeni boldy. Bul onyń óz otanynda, sýyq elderde keń taraǵan hıkaıa bolatyn, eger ǵalym óz kóleńkesiniń joǵalyp ketkeni týraly aýyz asha qalsa, onysy eliktegendikke sanalar edi. Al onyń eshkimge de eliktegisi joq, kerek dese kóleńkesiniń joǵalǵanyn tisinen shyǵarmaýǵa uıǵardy, árıne, onysy aqyl boldy.

Keshke ol taǵy da balkonǵa shyqty, al kóleńkeniń jaryqtan qashyp, óz qojasynyń tasasyna tyǵylatynyn biletindikten shyraqty óziniń tý syrtyna qoıdy. Biraq oǵan óz kóleńkesin jaryqqa shyǵarýdyń sáti túspedi. Ol eńkeıse de, otyrsa da boıyn jazyp tursa da, kóleńke ushty-kúıli joq, kelmedi. Ǵalym jótelip te kórdi, báribir onyń da paıdasy bolmady.

Ókinishti oqıǵa boldy bul! Áıteýir, ystyq elderde neniń bolsyn tez jetiletini jaqsy, bir aptadan keıin ǵalym kúnniń kózine shyqqanda, aıaǵynyń astynda kip-kishkentaı kóleńke paıda bolǵanyn baıqap, ábden masaırap qaldy, teginde, burynǵy kóleńkeniń jurnaǵy qalǵan bolsa kerek. Kóleńke óse berdi, óse berdi, sóıtip, arada úsh apta ótkende onyń kóleńkesi edáýir bop qaldy, al úıine, soltústik elderine qaıtar sapary kezinde, kóleńkesiniń ábden ósip, sıdıyp ketkeni sondaı, teń jartysyn alyp tastasaq da jeterlikteı edi.

Ǵalym úıine qaıtyp oralyp, shyndyq, izgilik pen sulýlyq jaıynda kitap jazýǵa kiristi. Sonymen zymyrap kúnder, jyljyp jyldar ótti. Osylaısha arada kóp jyl ótip te ketti.

Birde keshqurym, ol óz kabınetinde otyr edi, bireý aqyryn ǵana tyqyldatyp esik qaqty.

Kirińiz, – dedi ol, biraq ta kirgen eshkim joq.

Sonan soń ol esikti ózi baryp ashsa, qarsy aldynda adam aıtsa nanymsyz uzyn adam tur. Ózi ádemi kıingen, tekti jerden shyqqan myrza sıaqty.

— Kimmen sóılesip turǵanymdy bilýge bolar ma eken? – dep jón surady ǵalym.

— Sizdiń meni tanymaıtynyńyzdy ózim de bilgenmin, – dep jaýap berdi sándi myrza. Meniń keýdeme jan bitti, endi meniń bulshyq etterim de, aıta berse kıimim de bar. Siz, sirá, meni mundaı halde kórermin dep kútpegen bolarsyz? Ózińizdiń burynǵy kóleńkeńizdi shynymen-aq tanymaǵanyńyz ba? Siz, teginde, meni ózińizge qaıtyp oralmas dep oılaǵan bolarsyz, á. Sizden aırylyp ketkennen keıin, meniń baqytym jandy. Men qaı jaǵynan bolsa da ábden baıydym, eger qajet bola qalsa, tipti bas bostandyǵymdy da satyp ala alamyn. Ol saǵatynyń shynjyrynda salbyrap turǵan qymbat baǵaly salpynshaqtardy syldyrlatyp-syldyrlatyp qoıdy, moınyna salyp júrgen jup-jýan altyn shynjyrynyń astyna qolyn suǵyp jiberdi. Saýsaqtarynda gaýhar tastar jarq-jurq etedi jáne de qoldan jasalǵan emes, naǵyz gaýhardyń ózi.

— Men qaıran qalyp otyrmyn, – dedi ǵalym. – Bul ǵajap!

— Bul, álbette, ádettegideı oqıǵa emes, – dep, jaýap berdi meıman áıtse de sizdiń ózińiz de ekiniń biri sıaqty ánsheıin adam emessiz, men bolsam, ózińiz de bilesiz, bala jasyńyzdan sizdiń basqan izińizden qalmadym emes pe. Siz meni óz jónimdi ózim taba alatyn halge ábden jetti dep baǵalaǵan soń, men óz betimshe jol tarttym. Endi meniń halim ǵajap, budan jaqsyny tileýdiń ózi de artyq bolar edi. Áıtse de siz kóz jumbaı turyp sizben taǵy bir kóriskim keldi, al sizdiń erte me, kesh pe, áıteýir, bir óletinińiz anyq qoı. Sonymen birge, týǵan ólkemdi de kórýge kóńilim aýdy, otanǵa degen súıispenshiligińdi joǵaltýǵa, áste bolmaıdy ǵoı. Men bilemin, sizdiń endi jańa kóleńkeńiz bar: bálkim, men oǵan nemese sizge qaryzdar shyǵarmyn? Eger olaı bolsa, tileýińizdi bersin, meniń qansha bereshek ekenimdi aıtyńyz.

— Qoıshy, shynymen-aq, bul senbisiń? – dedi ǵalym. Ǵajap eken. Óziniń burynǵy kóleńkesi adamǵa adam kúıinde qaıtyp oralady degenge eshqashan da senbes edim.

— Meniń qansha tóleýim kerek? – dep, qaıtalaı aıtty meıman. Moınyma borysh arqalap júrgim kelmeıdi meniń.

— Ol ne sóz? – dedi oǵan ǵalym. – Eshqandaı da qaryzyń joq. Óz erkiń ózińde. Seniń baqytyńa óte qýanyshtymyn. Otyrsańshy, eski dosym-aý! Tek qana óz basyńnan ne keshkeniń, jáne de ana, ystyq elderdegi qarama-qarsy úıde ne kórip, ne bilgenińdi maǵan aıtyp ber.

— Jaqsy, bul jóninde sizge aıtyp bereıin men, – dep qup alǵan meıman oryndyqqa otyrdy. Biraq bul úshin, óz kóleńkeńiz bolǵanym týraly eshqashan eshkimge de lám demeýge ýáde berińiz, osy arada da, qalada da, men júretin basqa jerlerde de tisińizden shyǵarmaıtyn bolasyz! Men úılengeli júrmin, al áldeneshe úıli-jandy asyraýǵa meniń shamam ábden jetedi!

— Alań bolma, – dep ýáde berdi ǵalym. – Mine, qolym seniń kim ekenińdi tiri pendege aıtpaýǵa sóz beremin, al endi meniń adam ekenim kandaı aqıqat bolsa, sózim de soǵan para-par!

— Sóz degenińiz adamnyń kóleńkesi, – dedi kóleńke: óıtkeni basqasha aıtylýy múmkin emes.

Ǵajap-aı, á, meımannyń adamnan esh aıyrmashylyǵy joq, kıgen kıimderi túgeldeı qap-qara, qymbat baǵaly juqa qara shuǵadan moınyna oramal salyp alypty, jyltyr etik pen jınamaly qoqı qalpaq kıgen, asyl salpynshaqtar, altyn shynjyr men gaýhar júzik jóninde aıtyp bergenbiz. Iá, ǵalymnyń kóleńkesi ǵajap jaqsy kıingen: onyń adamǵa uqsastyǵynyń ózi de sodan.

— Endi men áńgimemdi bastaıyn, – dedi kóleńke ǵalymnyń aıaǵynyń astynda ıtke uqsap búrisip jatqan jana kóleńkeniń jeńine lakty etik kıgen aıaqtaryn barynsha nyq qoıyp jatyp. Muny ol tákapparlyqtan ba, álde jańa kóleńke jatqan ornynan eshqaıda qashyp ketpesin degen nıetpen istedi me, ol arasy belgisiz. Al jańa kóleńke bolsa, adamnan óz basyńdy qalaı arashalap shyǵyp, ózińe óziń qoja bolýǵa jetýdiń amaly týraly áńgime tyńdaýǵa qulaǵyn túrip, typ-tynysh jatyr.

— Qarsydaǵy úıde kim turǵanyn bilesiz be? – dep bastady meıman áńgimesin. Dúnıedegi eń ǵajap nárse,Poezıanyń dál ózi. Men onda úsh apta boıy turdym. Al munyń ózi men úsh myń jyl ómir súrip, sol jyldardaǵy aqyndardyń jazǵan barlyq óleńderin oqyp shyqqanymmen para-par, sózimniń záredeı de jalǵandyǵy joq, ılanyńyz! Qaıtalap aıtaıyn bul aqıqat jaı, men bárin de kórdim jáne bárin de bilemin!

— Poezıa! – dep tańdandy ǵalym. Iá, ıá, onyń úlken qalalarda japa-jalǵyz turatyn jaǵdaıy jıi kezdesedi. Poezıa! Men ony tek qas-qaǵym ǵana sátte, uıqydan kózimdi asha almaı jatqanymda kórgen edim. Ol balkonda, soltústik shuǵylasyna uqsap jarqyrap turdy. Aıta ber, aıta ber. Sonymen, sen balkonda boldyń, odan bólmege kirdiń... al sodan keıin?

— Men aýyzǵy bólmege tap boldym, – dep jaýap berdi meıman. Siz únemi osy aýyz bólmege qarap otyratyn edińiz ǵoı. Onda jaryq joq, qara kóleńke eken. Biraq ashyq esikten samaladaı jarqyraǵan sansyz bólmeler kórinip tur. Eger ashyq esikten salyp uryp birden kirip barsam, bul jaryq meniń túbime jetetin edi. Men saqtanyp, kezeńin kúttim, árdaıym osylaı isteý kerek te.

— Sen ne kórdiń? – dep shydamsyzdana surady ǵalym.

— Men onda bárin de kórdim, qazir ol jóninde sizge aıtyp beremin. Biraq ta... bul meniń ózimdi-ózim joǵary sanaǵandyǵym dep oılap júrmegeısiz... biraq ta endi basym azat. Alaıda sonshalyqty tereń bilimge ıe bolyp, ómirde sonshalyqty dárejege jetken shaǵymda, maǵan «siz»dep sóıleýińizdi qalar edim.

— Ǵafý etińiz, – dedi ǵalym, úırenip qalǵan ádetten arylý qıyn ǵoı. Jón aıttyńyz siz! Men muny umytpaýǵa tyrysyp baǵaıyn! Al endi siz kórgenińizdi túp-túgel maǵan aıtyp berińiz.

— Men bárin de kórdim, – dep qaıtalady meıman. – Men bárin de kórdim, jáne bárin de bilemin.

— İshki bólmelerden sizdiń kózińizge ne shalyndy? – dep surady ǵalym. Onda salqyn toǵaıdaǵydaı nemese qasıetti shirkeýdegideı me eken? Bálkim, bul bólmeler bıik taýlarda turyp qaraǵanyńdaǵy juldyzdy aspan tárizdi shyǵar?

— Onda bári de boldy, – dep jaıymen jaýap berdi meıman. – Men ishki bólmelerge bas suqpaǵanmen de, aýyz úıde, qara kóleńkede turdym, sonda da men bárin kórip, bárin de bilip aldym. Men Poezıa saraıynyń janyndaǵy aýyz bólmesinde boldym emes pe!

— Áıtse de siz ne kórdińiz? Bálkim, ondaǵy eńseli keń zaldarmen ertedegi qudaılar ótken bolar? Álde kóne dáýirdiń batyrlary shaıqasty ma? Bálkim, súp-súıkimdi bóbekter oıyn oınap, tamasha qıaldaryn bir-birine byldyrlap aıtqan bolar?

— Onda bolǵandyǵymdy sizge men aıttym ǵoı, al kórýge turarlyq nárselerdiń bárin de meniń tamashalaǵanymdy siz túsinýge tıissiz. Eger siz onda barsańyz, adam bola almas edińiz, al men, mine, adamǵa aınaldym. Men ol jerden ózimniń bolmysymdy, ózimdi Poezıamen tabıǵı uqsastyǵymdy bildim. Iá, men sizdiń janyńyzda júrgenimde bul meniń oıyma da kelmegen nárse edi, alaıda kúnniń kózi shyqqan nemese batqan saıyn meniń ǵalamat ósip ketetinim, al aı jaryǵymen, tipti sizdiń ózińizden góri kózge tezirek túsetinim sizdiń esińizde bolýǵa tıis. Ol kezde men ózimdi-ózim túsinbeýshi edim. Ol jaı tek Poezıanyń aýyz bólmesinde ǵana maǵan aıan boldy. Men adamǵa aınaldym. Onan jetilip shyqtym, ol eki ortada sizdiń kúni ystyq elderde ıisińiz de qalmapty. Adam bolǵan soń, maǵan jalańash júrý uıat qoı. Maǵan etik, kıim, adamǵa tán barlyq kór-jer qajet boldy. Sóıtip, men ózim panalaıtyn jer taptym... sizge men, teginde, qaı jer ekenin aıtarmyn da, bul jóninde siz kitapqa jazbaısyz ǵoı, men táttimen saýda jasaıtyn áıeldiń kóıleginiń etegin panaladym. Al áıel bolsa, óziniń neni jasyryp júrgeni qaperine de kirmedi. Tek kesh túse ǵana men ol jerden shyqtym. Aıdyń jaryǵymen, kóshe kezip zyr júgirdim. Úılerdiń qabyrǵalaryn panalap jabysa júrseń, arqańnyń qyshýyn qandyryp, qandaı raqatqa batyrady deısiń, qabyrǵalarǵa órmelep shyǵyp, Sodan soń tómenge tústim, joǵary qabattar men shatyrlardaǵy terezelerden syǵaladym, eshkim syǵalaı almaıtyn jerlerge kóz saldym, eshkim kórmegen jáne kóre de almaıtyn nárselerdi kórdim... Asylynda, bul dúnıe qandaı paryqsyz edi deseńshi! Eger adam qaıdaǵy bir erekshe tirshilik ıesi bolmasa, onda men ólsem de adam bolýǵa kónbegen bolar edim. Áıelder men erkekterdiń, ata-analar men olardyń súp-súıkimdi, jan jetpes perzentteriniń qandaı sumdyqtardy istegenin kózimmen kórdim. Eshkim de kórýge tıis emes, biraq jurttyń bári de ony kórýge ólgenshe qumar kórshilerdiń kemshilikterin de kórdim. Eger men gazet shyǵarǵan bolsam, jurt ony talap alyp oqyr edi. Biraq ta osynyń bári týraly adamdardyń ózderine jazǵandy artyq kórdim, men kelgen qalalarda jurttyń dúrlikkenderin kórseń! Menen jurt qalaı qoryqty deseńizshi! Maǵan qurmet kórsetip, báıek bolǵandary-aı! Profesorlar meni profesor etti. Tiginshiler maǵan kostúmder tigip berdi. Sonymen endi kıimnen tarshylyq kóretin emespin. Aqsha jasaýshylar maǵan aqsha jasap berdi. Al áıelderdiń men degende esteri shyqty. Sóıtip, mine, tap qazir kórip otyrǵanyńyzdaı halge jettim. Al endi hosh bolyńyz. Bizdiń jaqqa kelińiz... Men kúngeı jaqta turamyn, jaýyndy kúnderi árdaıym úıden tabylamyn.

Sóıdedi de kóleńke ketip qaldy.

— Iapyraı, bul ne degen ǵajap edi! – dedi ǵalym. Arada kóp-kóp ýaqyt ótti, kóleńke taǵy da keldi.

— Qalyńyz qalaı? – dedi ol.

— Ah! – dep kúrsindi ǵalym. Men aqıqat jaıynda, jaqsylyq pen sulýlyq týraly jazamyn, biraq ta olar jaıly eshkimniń tyńdaǵysy kelmeıdi. Men toryǵýǵa aınaldym. Bul jaǵdaı meni qatty qapalandyrady.

— Al meniń qaperime de kirmeıdi, – dedi kóleńke. Men toralyp kelemin, eń bastysy osy. Siz kún kórýdiń amalyn túsinbeısiz. Jaman aıtpaı jaqsy joq, aýyryp qap júrersiz áli... Sizdiń boı jazǵanyńyz jón bolar. Jazda men saıahatqa attanamyn. Birge júrelik. Maǵan jol serik óte qajet. Meniń kóleńkem retinde menimen birge barýǵa qalaı qaraısyz? Sizdi ózime serik qyp alǵanyma men óte qýanyshty bolar edim, barlyq jol shyǵynyn ózim kóteremin.

— Bul shekten shyqqandyq! – dep ashýlandy ǵalym.

— Shekten shyqqandyq pa, joq pa, ol arasyn kim bilsin. Al boı jazyp sergýdiń siz úshin paıdasy mol, al siz meniń kóleńkem bolǵandyǵyńyzdan, jolǵa bir tıyn da shyǵarmaısyz.

— Shamadan tys asyryp jiberdińiz, – dedi ǵalym.

— Ómirdiń ózi osylaı, – dep qarsy daý aıtty kóleńke. Sol qalpynda qalady da.

Sony aıtyp kóleńke ketip qaldy.

Ǵalymnyń kún kórisi qıyndady, joqshylyq pen qaıǵy-qasiret ony qýalap qyr sońynan qalmaı qoıdy. Al onyń aqıqat jaıynda, jaqsylyq pen sulýlyq jóninde aıtqany, raıhan gúli sıyrǵa qanshalyqty qajet bolsa, jurttyń kóbine dál sondaı qajet edi. Aqyr sońynda ol syrqatqa shaldyqty.

— Sizdiń kóleńkeńiz ǵana qalypty, – desti jurt ǵalymǵa, sony estigende basyna kelgen oıdan ǵalymnyń jany túrshikti.

— Sizge kýrortqa barý qajet, – dedi, birde onyń kóńilin bilýge kelgen kóleńke. Basqa laj joq. Eski tanystyǵymyzdyń haqy úshin men sizdi ózimmen birge ala júreıin. Jol shyǵynyn men kóteremin, al siz saparymyzdy sıpattap jazyp, jolshybaı meniń kóńilimdi aýlaısyz. Men sýǵa barmaqpyn: áıtpese saqalym ósetin emes, bul da aýrýdyń bir túri, er adamnyń qalaı da saqaly bolýǵa tıis qoı. Aqylǵa kelip, meniń usynysymdy qup alyńyz, biz joldas adamdar retinde júrip keteıik.

Sonymen olar saıahatqa attandy. Qoja kóleńke boldy. Olar kúımemen de, salt atpen de birge júrdi, kúnniń kózi qaı jaqta tursa sonyń yńǵaıyna qaraı qol ustasyp ta, nemese biriniń sońynan biri erip jaıaý da júrdi. Kóleńke ózin qoja sanap, árdaıym óz ornynan jańylmady, alaıda ǵalym buǵan mán bere qoıǵan joq. Óıtkeni ol úlken júrekti, óte jumsaq minezdi, ári jaısań adam bolatyn! Bir reti kelgende ol kóleńkege:

— Biz saparlas adamdarmyz, onyń ústine bala jasymyzdan tanyspyz, olaı bolsa bir-birimizdi «sen» degenge kóshkenimiz jón emes pe? Sonda bir-birimizdiń aldymyzda qysylyp-qymtyrylmaı, ózimizdi emin-erkin ustar edik.

— Siz ekeýimizge de jaqsylyq tilegen kóńilmen óte ashyq aıttyńyz, – dep jaýap qatty, aqyry qojaǵa aınalǵan kóleńke. Endeshe, sizge degen kóńilim qaıaýsyz bolǵandyǵy sebepti, men de búkpesiz ashyq aıtaıyn. Siz, ǵalymsyz ǵoı, adam tabıǵatynyń keremet kinámshil ekenin bilýge tıissiz: keıbireýler qaǵazdyń sytyryn kótere almaıdy, endi bireýlerdiń áınekti almaspen kesken shyqyryn estise tóbe quıqasy shymyrlaıdy. Siz meni «sen» – dep ataǵan kezde men de dál sondaı kúıge túsemin. Óıtkeni bul sóz baıaǵyda ózińizge qyzmet etip júrgen kezimdegideı meniń kóńilimdi jer etip jiberedi. Ózińiz de kórip otyrsyz bul menmendik emes, sezimniń áseri. Sondyqtan men ózimdi sizdiń «sen» – dep ataýyńyzǵa jol bere almaımyn, al ózim sizge «sen» – dep sóıleýge ázirmin, demek, sizdiń tilegińiz jarym-jartylaı ǵana oryndalatyn bolady.

Sonymen kóleńke óziniń qojasyna «sen» dep sóıleı bastady.

«Iá, meniń buǵan sypaıylap «siz» deýim kerek, al ol maǵan «sen» demek, shirkin, dúnıe-aı!» – dep qapalanady ǵalym. Biraq oǵan kónbeske lajy joq edi.

Aqyrynda olar teńizge kelip te jetti, onda qujynaǵan sheteldikterdiń arasynda kózi sharasynan shyǵa úlkeıip ketetin syrqatqa shaldyqqan bir hansha da bar eken. Bul syrqat ońaı emes, kimdi bolsa da seskendiretin edi.

Jańa kelgen kisiniń basqalarǵa tıtteı de uqsastyǵy joqtyǵyn hansha birden baıqady. Ol:«Ony bul jerge kóse bolǵandyqtan saqalyn ósirýge keldi desedi, al onyń kelgendegi shyn sebebi, maǵan bes saýsaǵymdaı aıan onyń kóleńkesi de túspeıdi, ol kóleńkesin túsire almaıdy! degen oıǵa keldi».

Sóıtip áýestik jeńgen hansha serýendep júrgende beıtanys adamǵa jaqyndap kelip, ony sózge tartty. Hansha bolǵan soń qysylyp-qymtyrylsyn ba, túıeden túskendeı etip bir-aq qoıyp qaldy:

— Siz kóleńke túsirmeısiz sizdiń syrqatyńyz, mine, osy, – dedi.

— Al sizdiń koróldik bıik mártebeńiz saýyǵýǵa bet burypty, – dep saspastan jaýap qaıyrdy kóleńke. Men bilemin, siz kózińizdiń tym jitiliginen kórmekti kórgen edińiz. Endi, mine, aýyr syrqatyńyzdan jazyldyńyz. Meniń kóleńkem bar jáne ol buryn-sońdy bolyp kórmegen ózgeshe kóleńke. Siz meniń qasymnan únemi eki eli qalmaıtyn kisini baıqaǵan bolarsyz deımin, solaı ma? Basqa jurttyń kóleńkesi kádimgideı kóleńke, al maǵan kádimgideı kóleńke unamaıdy. Biz bireýler óz qyzmetshilerin ózderi kıetin kıimderinen áldeqaıda jup-juqa maýytydan malyndyryp kıindiredi ǵoı, sol sıaqty men de óz kóleńkeme adam beınesin berdim! Siz bilseńiz, oǵan kóleńke de qosyp berdim. Bul qymbatqa tústi, biraq ta men dúnıeniń qyzyǵyn kórýdi unatatyn adammyn!

«Meniń shynymen-aq saýyǵa bastaǵanym ba? – dep qýana oılady hansha. Dúnıe júzinde dál mynadaı sý joq, al bizdiń zamanymyzda sýdyń keremet qasıetteriniń ashylǵanyn moıyndaý kerek. Degenmen men bul jerden qaıtse de ketpeımin, mundaǵy qyzyq endi ǵana bastaldy. Myna beıtanys adam maǵan keremetteı unap qaldy, shirkin-aı, onyń saqaly tym tez óspese ıgi edi, áıtpese ol ketip qalady ǵoı».

Keshkisin, úlken bı zalynda, hansha kóleńkemen birge bıledi. Hansha jeńil bolatyn, al onyń jigiti tipti qańbaqtaı edi, mundaı tamasha bıshimen hansha bul ǵumyrynda bılep kórmegen-di. Ol kóleńkege óziniń qaı elden ekenin aıtty, kóleńkeniń ol elde bolǵany bar-dy, biraq ta dál sol kezde hansha jol júrip ketken eken. Onyń saraıynyń joǵarǵy terezelerine de, tómengi terezelerine de kóz salǵan kóleńkeniń kórgeni az emes tuǵyn, sol sebepti de ol hanshanyń qoıǵan saýaldaryna tapqyr jaýap berip, kerek dese hanshany qaıran qaldyrarlyq jaılardy da tuspaldap ótti. Hansha ony adamdardyń ishindegi eń aqyldysyna balap, kóńilinde oǵan degen erekshe qurmet paıda boldy, ekeýi ekinshi ret bılegen kezde hansha ony ábden unatyp qalǵan bolatyn. Onysyn jigit birden-aq ańǵardy, óıtkeni hanshanyń oǵan eljireı qaraǵany sondaı, óńmenin tesip ótkennen kem emes edi. Olar taǵy bir bıdi bılep shyqty, hansha sol jerde-aq óziniń súıispenshiligi týraly aıtyp salmaqshy bolyp yńǵaılandy da, ózi basqaratyn elin esine alyp, sabyr saqtap qaldy.

«Ol aqyldy adam, – dep oılady ishten, sonysy jaqsy. Ol tamasha bıleıdi bul da óte jaqsy. Al onyń bilimi tereń be eken? Bul da mańyzy bar nárse, osy jaǵyn tekserip kórgen jón». Sol oımen ol kóleńkege, ózi de jaýap bere almaıtyn, qaıdaǵy bir qıyn suraq qoıdy. Jigit tańdanǵan keıippen bet-aýzyn tyrjıtty.

— Siz jaýap bere almaısyz ba? – dedi hansha.

— Bul maǵan bala jasymnan-aq aıan nárse ǵoı, – dep túsindirdi kóleńke. Meniń oıymsha, tipti anaý esiktiń kózinde turǵan kóleńkemniń ózi de sizge jaýap bere alatyn shyǵar.

— Sizdiń kóleńkeńiz jaýap bere me? – dep tańdandy hansha. Bir ǵajap bolar edi onda!

— Dál basyp aıta almaımyn, – dedi jigit, degenmen meniń oıymsha solaı. Ol pálen jyldan beri qasyma erip, meniń aıtqandarymdy kóp estip qanyqty ǵoı, sirá, sizge jaýap bere alar. Tek sizdiń koróldik joǵary mártebeńizge eskertip qoıýǵa tıispin, kóleńkem adam atyn óte maqtan tutady, eger siz onyń kóńil-kúıiniń kóterińki bolyp, durys jaýap berýin qalasańyz, onymen de adamsha solaı tildesińiz.

— Aıtqanyńyz bolsyn, ol maǵan unaıdy, – dedi de, hansha esiktiń kózinde turǵan ǵalymnyń qasyna kelip kún men aı týraly, adamnyń ishki jáne syrtqy erekshelikteri týraly áńgime qozǵady, sonyń bárine ǵalym baıyppen jáne de durys jaýap berdi.

— Eger kóleńkesi mundaı ǵulama bolsa, onyń ózi qandaı adam bolǵany! – dep oıǵa ketti hansha. Eger oǵan turmysqa shyqsam, shirkin-aı, meniń elim úshin qandaı baqyt bolar edi. Men oǵan turmysqa shyǵatyn bolamyn.

Sóıtip olar nekege otyrdy, biraq ta bul syrdy qupıa saqtady: hansha óz eline qaıtyp oralǵanǵa deıin bul jóninde eshkim de bilmeýge tıis edi.

— Eshkim de, tipti meniń kóleńkem de! – dedi kóleńke, onyń dál osy sóziniń jany bar edi de.

Sóıtip olar hanshanyń eline keldi.

— Sózime qulaq sal, dostym, – dedi kóleńke ǵalymǵa. Endi, men muratyma anyq jetken kezimde, sen úshin de bir jaqsylyq jasasam deımin. Sen menimen birge saraıda turatyn bolasyń, meniń koról kúımemmen júresiń, jylyna júz myń rıgedaler alasyń, bul úshin sen ózińdi jurttyń báriniń kóleńke – dep ataýyna keletin bolasyń. Sen ózińniń bir kezde adam bolǵanyń jaıly lám demeýge tıissiń, al jylyna bir ret, halyqqa kóriný úshin ashyq kúni balkonǵa shyǵyp otyrǵan kezimde, sen kóleńkem retinde meniń aıaǵymda jatasyń. Saǵan aıtyp qoıaıyn, men hanshaǵa úılenemin. Toıymyz búgin bolady.

— Joq, bul shekten shyqqandyq! – dep saldy ǵalym. Buǵan men kóngim kelmeıdi jáne kónbeımin de. Bul hanshany da, búkil eldi de aldaǵanyń bolady. Men barlyq jaıdy áshkerelep beremin. Ózimniń adam, al seniń adam beınesindegi kóleńke ekenińdi aıtamyn.

— Onyńa el ılana qoısa ıgi edi, – dedi kóleńke. Aqylyńnan aırylmasańshy, áıtpese men saqshylardy shaqyramyn.

— Men týra hanshanyń ózimen tildesemin, – dedi ǵalym.

— Hanshany men senen góri burynyraq kóretin shyǵarmyn, – dep jaýap berdi kóleńke. Al saǵan túrmege otyrýǵa týra kelip júrer.

Aıtqandaı-aq ǵalym tutqynǵa alyndy. Saqshylar, álbette, hanshanyń qalaýly adamynyń aıtqanyna baǵyndy.

— Sen qaltyrap tursyń ǵoı ózi, – dedi hansha, kúıeýi janyna kelgen kezde, oqys birdeme bolyp qalǵan joq pa? Baıqa, aýyryp qala kórme, búgin bizdiń úılený toıymyz ekenin bilesiń ǵoı.

— Sumdyqtyń sumdyǵyn basymnan keshirip kelip turmyn men, – dedi kóleńke. Meniń kóleńkemniń álsiz mıy alysqa bara almapty. Meniń kóleńkem aqylynan aljasty, ol ózin adamǵa aınaldym degendi shyǵarypty, al men bolsam, ne aıtady deısiń ǵoı, men onyń kóleńkesine aınalyppyn.

— Sumdyq-aı! – dep shoshyp ketti hansha. Ony qamap qoıǵan shyǵar. Solaı ma?

— Árıne ǵoı, endi ony eshqashan da túzelmeı me – dep qaýiptenemin.

— Beıshara kóleńke! – dedi hansha. Onyń, áttegen-aı, shyn baqytsyzdyqqa ushyraǵany ǵoı, boıynda qalǵan bir tamshy ómirinen qutqarsa, oǵan jasaǵan jaqsylyq sol bolar. Sirá, óziniń dymyn ý-shýsyz qurta salǵannan durysy bolmas.

— Óıtý óte qataldyq qoı, – dedi oǵan kúıeý. Ol meniń shyn berilgen qyzmetshim emes pe edi! Osyny aıtty da, kóleńke kúrsingenge uqsady.

— İzgi júrekti jansyń-aý sen! – dedi hansha súısinip. Keshkisin búkil qala samaladaı jarqyraǵan jaryqqa bólendi. Zeńbirekter gúrsildep, soldattar myltyqtaryn aspanǵa atyp qurmet kórsetti. Ulan-asyr toı boldy! Hansha men kóleńke ózderin qoshemettep ýralaǵan halyqqa kóriný úshin, balkonǵa shyqty.

Bul qyzyqtan ǵalym ǵana beıhabar edi, óıtkeni ol bul ómirden ǵaıyp bolǵan.

Aýdarǵan E. Myrzahmetov

---