InfoHub Logo

Jyl saıyn 12 tamyzda túni boıy meteorıtter sońyna jaryq iz qaldyra zýlaı aǵylyp, atmosferanyń ortańǵy qabatynda janyp jatady. Bul otty kórinis «Perseıdiń meteorıtti jańbyry» dep atalady. Jer óz orbıtasymen qozǵala otyryp, kúndi aınalyp jatqan meteorıt aǵynyn — kometanyń etegin qıyp ótedi.

Kometa degenimiz ne?

Kometalardy dál tas asteroıdtar tárizdi Kúnniń, planetalar men olardyń serikteriniń qalyptasýynan soń qalǵan «óndiris qaldyqtary». Kometalar negizinen usaq tas bólshekteri men tozańdy muzdan túziledi. Kometalar óz ǵumyrynyń kóp bóligin Kún júıesiniń shalǵaı tustaryn kezýmen ótkizedi.

Kún júıesiniń eń alys planetasy Plýton Kúnnen 5,8 mıllıard kılometr qashyqtyqta. Kúıper beldeýi dep atalatyn kometalar shoǵyry  Plýtonnan 480 mıllıon kılometr ary ornalasqan. Osyǵan uqsas taǵy bir shoǵyr Kúnnen 160 mıllıard kılometr qashyqtyqtaǵy — Oorta bulty. Shyn máninde, Oorta bulty kádimgi bult emes, trıllıondaǵan kometalardan quralǵan úlken shoǵyr. Bul kometalar óriste jaıylyp júrgen sıyrlar tárizdi ár túrli baǵytta qozǵalady. Oorta bulty Kún júıesin alyp galo sıaqty qorshap turady degen paıym bar.

Qyzyqty derek: kometalar orta eseppen bir mıllıon jylda Kúnnen bir aınalym jasaıdy.

Kometalyq shoǵyrlardyń dáleli

Kometalardyń shoǵyry bar ekenin dáleldeý óte qıyn. Sebebi, tipti, Oorta bultynyń arasynan zymyranmen ushyp ótip, jol boıy bir de bir kometany jolyqtyrmaýyńyz múmkin. Olardyń arasyn mıllıondaǵan, tipti mıllıardtaǵan shaqyrymdar bólip jatyr. Kometalar kúnnen tym alys bolǵandyqtan, olarǵa jaryq óte álsiz túsedi de, olar ózderin qorshaǵan ǵarysh keńistigi sıaqty kúńgirt tartyp turady. Kúnnen jyraqta ornalasqan kometalardyń quıryqtary bolmaıdy. Olardyń túsi qylǵylt-qońyr, al kólemi shamamen eki shaqyrymdaı bolady. Bir sózben aıtqanda olar úlken, kir basqan muzdyqtarǵa uqsaıdy.

Kometalardyń saıahaty

Kometanyń usqynsyzyz túri shoǵyryn artta qaldyryp kúnge jaqyndaǵan kezde kóriktene bastaıdy. Osy sátte ol birden ózgeriske ushyraıdy. Ol túńgi aspanda adamdardyń tańdanysy men úreıin qatar týdyryp, artynan uzyn jaryq jolaqsha qaldyrady. Kometany Oorta bultynan bólip shyǵaratyn qandaı kúsh? Árıne bul — gravıtasıa. Ol bylaısha oryn alady. Kún óziniń artynan planetalar men olardyń serikterin, kometalardy erte otyryp keńistikte jyldam qozǵalady. Kúnniń sapary Qus Joly arqyly ótedi. Kúnge ergen kometalardyń shoǵyry keıde basqa da juldyzdarǵa jaqyn ushady. Osylaısha onyń tartylys kúshi Oorta bultyna áser etedi. Bul óz kezeginde kometalardy óziniń ádettegi qalpynan taıdyrady.

Ol Kúnniń tartylys aýmaǵynan shyǵyp, basy aýǵan jaqqa kete alady. Alaıda ornynan taıǵan kometalar kóbine Kúnge qaraı jol tartady. Bul tym baıaý ótetin sapar. Keı kometalarǵa Kún júıesiniń ishki aýmaǵyna jetý úshin birneshe mıllıondaǵan jyldar qajet bolady.
Osyndaı uzaq ýaqytqa sozylǵan kometynyń kóshýinen keıin, aldyn kúńgirt bolyp kóringen kún kometanyń aldyna úlken jarqyraǵan dısk keıpinde paıda bolady.

Kúnniń janynan ótken saıyn kometa óz muzynyń 0,1 paıyzyn joǵaltyp otyrady. Muzdyń býlanýynan kometanyń artyna quıryq paıda bolady. Shamamen  kúnniń janynan jasalǵan myń aınalymnan keıin kometanyń quramyndaǵy muz tolyǵymen joıylyp, maıda tastar men tozańy ǵana qalady. 

Kometa kúnniń radıasıasynyń aǵymyn sezine bastaıdy. Muz krıstaldary men shań bólshekteri kometanyń denesinen bólinedi, muz býlanyp,   gazynan kometanyń quıryǵy paıda bolady. Kún radıasıasynyń áserinen kometanyń quıryǵy jarqyraı baıstaıdy. Kometa jerdiń janynan ótkende biz ony jarqyraǵan quıryǵynyń arqasynda birden baıqaımyz.

Kometa Kún júıesiniń ishine qaıta ený úshin mıllıondaǵan jyl boıy ony aınalyp júrýi múmkin. Biz eń sońǵy ret 1985 jyly kórgen Galleı kometasy Kúndi 76 jyl ishinde qysqarǵan traektorıamen aınalyp shyǵady. Ol jerdiń janynan ótip, Kúndi aınalady da, Plýtonnyń arǵy jaǵyna jol tarta otyryp qaıta Kúnge oralady.

---