InfoHub Logo

Qurmanǵazynyń 175 jyldyǵyna oraı

Áleýmet, ámbemizge aıan bir gáp: biz ózine-ózi kóp suqtana qoımaıtyn halyqpyz. Qudaıdyń ózi bergenin ózimiz kópsinbeıik dep, kebejemizdiń túbin qaqpaımyz, kúbimizdiń túbin saryqpaımyz, balamyzdyń basyn, kógenimizdiń burshaǵyn sanamaımyz. «Aǵaıyn bir ólide, bir tiride»,— dep, jan-jaǵymyzdy da janymyz qysylǵanda baryp, zorǵa túgendeımiz. Aqyl qosardaı estimiz ben qaırat qosardaı kúshtimizdi de basymyzǵa is túskende baryp izdeımiz. Taba alsaq — sonda baryp qýanamyz. Taba almasaq — sonda baryp muńaıamyz. Kózden aıap, kımeı júrgen asylymyzdyń qadirin tozyp ketken soń, sózden aıap, aıtpaı júrgen ardaǵymyzdyń qadirin dáýreni ozyp ketken soń baryp, kesh bilip, qapy soǵyp jatamyz. Asylymyzǵa nazar áriniń barynda, ardaǵymyzǵa nazar áliniń barynda kerek ekenin ýaqytynda ańǵara bermeımiz. Jaqsylyqqa degen yqylas azaıǵan jerde, jaqsy bolsam degen yjdahat ta azaıady. Yqylas pen yjdahat azaıǵan soń, yrys ta azaıady. Odan eldiń nesibesi kemip, eńsesi túsedi. Óıtkeni, qýana bilmegenge qut qonbaıdy, baǵalaı bilmegenge baq turmaıdy, tabyna bilmeıtin qaýymnan paıǵambar qashady, baǵyna bilmeıtin halyqqa patsha qutaımaıdy. El sodan baryp azady. Jer sodan baryp tozady.

Ondaıdyń beti ármen... Biraq, qazir de basymyzǵa is túspegenmen syn túsip turǵan kezeń. Qabyrǵaly el bolam degen halyq qalǵan adamzatpen qaýymdasyp, qatarǵa kirýi kerek Qatarǵa kirem degen el de jıynǵa bara jatqan jigitteı ǵoı. Jurt aldynda jer bolyp qalmaý úshin ústindegi kıimine, astyndaǵy atyna, sońyndaǵy nókerine aıryqsha mán berýge májbúr. Tosynǵa tosyrqaı qaraıtyn kánigi kóptiń aıaq basqanyńnan: «Dáýletiń men dármeniń qandaı?», aýyz ashqanyńnan: «Arǵy-bergińde kimiń bolyp, kimiń qoıǵan?»— degen ish saýaldaryna jaýap izdep otyrary belgili.

Sodan da ma eken, buryn ózgedegi bolmasa, ózindegini kózge ile bermeıtin, betenege bolmasa, etenege emeshegin úze qoımaıtyn bizdiń ustamdy násil de táýelsizdik alǵaly arǵy-bergini, ótken-ketkendi bajaılap túgendep, kúni keshege deıingi opyraıyp olqy turǵan rýhanı Olımpimizdiń basyndaǵy qara-qurańdy birshama molaıtyp tastaǵan túri baıqalady. Qýanarlyq qubylys. Betimizden jarylqaǵaı. Biraq ótkendegi abyroı-ataǵymyz ben búgindegi parasat-parqymyz birdeı synalatyn mundaı sharýany meılinshe muqıat, meılinshe talǵampaz atqarýymyz jón bolatyny túsinikti. Áıtpese, kózi joqtardyń da kóńilderin aýlaýdyń jóni osy eken dep jappaı marapatqa urynsaq, óz jalymyzdy ózimiz bıiktetemiz dep júrip, alasartyp alýymyz da ǵajap emes.

El eńsesin kóterip, halyq qabyrǵasyn jaýyp, qaýym qanatyn batyl jaıyp ketý úshin keıde joqtan bar, bardan nar jasaýǵa týra kelse, týra keletin de shyǵar. Alaıda, taǵdyr men tarıh bizdi ondaı múshkil de múskin hálden áldeqashan qutqarǵan. Eshqandaı jamap-jasqaýsyz-aq baǵzy men búgin talaıymyzǵa buıyrtqan shyn aqyqtarymyz ben shyn aqıyqtarymyzdy taza tanyp, taza baǵalap shyǵa alsaq ta, eshkimnen kende, eshkimnen qorash kórinbes edik. Ony qazirgideı oń-solymyzdy tanyp, óshkenimiz janyp, ólgenimiz tirilip jatqan tusta «táýbe» deı otyryp, zor qanaǵatpen aıta alamyz.

Eger biz halyq-qazaqtyń dúnıe jaratylyp, sý aqqaly bergidegi nesibesine buıyrǵan asyl men qymbatyn túgendesek, samsatyp moıynǵa ne omyraýǵa taǵar kóp áshekeıiniń arasyna tizbeı, samaladaı mazdatyp, mańdaıyna qadar darasyna laıyqtylardyń, eger biz qaýym-qazaqtyń dúnıe jaratylyp, sý aqqaly bergidegi besigine buıyrǵan arýaqtysy men ardaqtysyn túgendesek, ánsheıin aýyz toltyryp aıtar maqtanyshym, kóńil toltyryp aıtar jubanyshym dep qana sanamaı, qudaıdan sońǵy qýatym, ımanmen birdeı uıatym dep ulaǵat tutyp, kókiregin tosyp, pir qylyp qushar, tóbesin tosyp, tý qylyp tutar danasyna laıyqtylardyń biri ǵana emes, biregeıi — búgin kúlli ultymyz bolyp ulyqtap jatqan uly Qurmanǵazy babamyz ekeni daýsyz.

Shúbáńiz bolsa, bir sát kózińizdi jumyńyz da, bir kezde Qurmanǵazy saýsaqtary oıatqan áýen men áýezge qulaq túrińiz... San saǵattar boıyna sanańyzdy shaıqaltyp, aqylyńyzdy arbap, sezimińizdi sergeldeńge túsirip, teńseltkenshe tebirentip, eńiretkenshe emirentip jatqan myń-mıllıon ún-tolqyndar tabanyńyzben tik basyp jerde turǵanyńyzdy umyttyryp, kóbigin sapyrǵan kek doly Muhıttyń tórinen bir-aq shyqqandaı hál keshkizbese, bizge sert. Qapelimde, myna dúnıege biz biletin tórt muhıttyń ústine jańa muhıt, besinshi muhıt — kúı muhıty qosylǵan ba dep qalasyz. Ol sýy bes qurlyqtyń úsheýiniń jaǵasyn shaıyp, býy bes qurlyqtyń beseýiniń de tórine jetip, tońyn jibitip, muzyn eritip, yzǵaryn qýyp, ystyǵyn jumsartyp jatatyn ataqty Atlanttaı sharapat tolqynyna bóleıdi. Adamdyq bolmystyń ol eritpes muzy, ol teńseltpes Quzy joq sıaqty. Bul qudiret bolmaǵanda, ne qudiret bolady?! Táńiri men tabıǵattyń qolynan shyqqan barsha qubylys pen barsha kóriniske, barsha qylyǵy men barsha qulyǵyna, solardyń bári sýdaı sapyrylysyp, birde bir-birimen atysyp-shabysyp, birde bir-birimen aımalasyp-tabysyp jatqan ıý-qıý dúnıeniń bar sát, bar ahýalyna kózińmen kóre almaıtyn, qolyńmen ustaı almaıtyn, syldyr-suıyq, tuldyr-tylsym, eń azy sý ekesh sýǵa da, bý ekesh býǵa da uqsamaıtyn, tek qulaǵyńnyń jarǵaǵy men sanańnyń sańlaýy ǵana ańǵara alatyn áýedegi áldebir bolmashy dirilder arqyly dál balama, dálkeıipteme taýyp berip turǵan sol bir sıqyr kúshti keremet demegende ne dersiz?! Sóz jetpesti bilgizip, kóz jetpesti kórgizip, uǵym ustaı almasty uqtyryp, túısik qarmaı almasty túsindirip turǵan bul ǵalamatqa tamsanbaǵanda, nege tańǵalyp, nege tańdaı qaǵamyz?!

Osynsha dúleı, osynsha sıqyrdy bir kókirekke syıǵyzyp, basqany qoıyp, jappar haqtyń ózimen básekege túsip, onyń baıaǵyda bir ornatqan dúnıesin saǵat saıyn qaıta jaratyp, qaıta jańǵyrtyp, ár jańǵyrtqan saıyn ony qudaıdyń ózi tanymaı qalatyndaı qyp qyryq qubylatyn Qurmanǵazyǵa tabynbaǵanda, kimge tabynamyz?!

Eger ol quba túzdegi qulan óristi qazaǵyń túgili sharshy álemniń shartarabynda ár qıly taǵdyr, ár qıly tirshilik kóship, san alýan ahýal men san-sapat taýqymetti bastan keshirgen barsha adamzattyń barlyq násiliniń báriniń de qulaǵyn uıytyp, báriniń de basyndaǵy namys pen jigerdi, báriniń de ar-ujdanyndaǵy asqaraly aqıqat pen janyndaǵy asqaq arman, jalyn syrdy túgel qamtyp, túgel jetkize alsa, qamtyǵanda da jumyr basty, julyn arqaýy adamzattyń áldeqashan kórgeni túgili áli kórmegenin de, túsingeni túgili ári túısinbegenin de tókpeı-shashpaı túgel jaıyp salsa, jetkizgende de júregińe shyq ete qalatyn shyny maıdaı shynaıy jetkizse, buǵan jaǵamyzdy ustamaǵanda qaıda jaǵamyzdy ustaımyz?! Buǵan masattanbaǵanda qaıda masattanamyz?!

Biraq, kórmes túıeni de kórmes degen ǵoı. Keıbireýler keshege deıin Qurmanǵazynyń ózin bir yńǵaı, bir áýen, jadaǵaı da jaıdaq sazger dep túsindirgisi keldi. Basqamyzdy qoıyp, halqymyzdyń toqsan taraý kúıshilik ónerin qaq jaryp ekige bólip, «ana jaqtyń kúıi, myna jaqtyń kúıi» dep ári tart beri tartqa salýdan taıynbaǵandar jarysa qatar aǵýǵa, jarysa qatar tasýǵa tıisti asyl arnalarymyzdyń bireýlerin qoldan sarqyltýǵa, bireýlerin qoldan shalqytýǵa qumarlandy. Sondaıdyń saldarynan bir kezde kúlli qazaq sazyn álemniń qulaǵyna tanymal etken ataqty oryndaýshylyq mekteptiń, dúnıejúzilik báıgeniń aldyn bermegen ataqty óner ujymynyń etegi elpi, jeńi jelpi bop kete jazdady. Rýhanı ekologıamyzdy azdyryp-tozdyratyn mundaı apattardy bireý syrttan ákep, ne joǵarydan ákep tańbaıdy, ókinishke oraı, ónerpaz qaýym, bilimpaz qaýym áli de aryla almaı kele jatqan ózimizdi ózimiz ógeısitetin, ózimizdikin ózimizge kóp kóretin eski qasiretimizden — etekten tartpa ishtarlyǵymyzdan ónip-órbıdi. Biraq, qandaı taıyz nıet, tarpań pıǵyldardyń aıtqany bolyp, aıdaǵany kele berýi múmkin emes edi. Edildiń sýyn shelektep shashyp, Jaıyqtyń sýyn ojaýlap tógip, túgel sarqyp shyǵý qandaı múmkin bolmasa, Qurmanǵazynyń Asqartaýdaı abyroıyn qysyr qańqýmen alasartamyn leý sondaı múmkin emes sharýa edi. Ondaı odyrańdardan tek bir aımaq aǵaıyn biletin kózi tirisinde de qyla qoımaǵanda, berisi ısi alash, árisi ısi adamzat túgel bilip bolǵan áleýmet Qurmanǵazy qanatyn qomdap, álemdik dańqtyń máńgilik altyn tuǵyryna birjola qonyp alǵan soń, qaıdan qyla qoısyn?! Qylbady da... Qylbaıdy da... Ondaı-ondaı tútin pıǵyl, tymyrsyq nıet toǵysharlar zamanynda ne dese, o desin, eńsegeı tulǵa Elimiz, qara ormandaı Halqymyz — ısi qazaq, obaly ne kerek qudaıdy umytyp kete jazdaǵanymen, Qurmanǵazyny umytyp kete almady. Óz qaǵynan ózi qaralaı jerinip, paıǵambardan beıhabar, mashaıyqtan maqurym, allanyń óziniń aty aýzymyzǵa birde oralyp, birde oralmaı júrgeninde de, Qurmanǵazynyń kúıinsiz tańymyz atyp, kúnimiz batqan joq desek, asyra aıtqan bolmaspyz. Óıtkeni, onyń artynda qalǵan telegeı-teńiz mol mura eshqashan joıylmaýǵa, joǵalmaýǵa, qubylsa da qurymaýǵa tıisti adamdyq bolmys, adamdyq tirshiliktiń barsha ahýalynyń bári de alǵan demińmen, tasyǵan qanyńmen áýendes, júregińniń lúpili men tamyryńnyń dirili yrǵaqtas áýez taýyp bere alady.

Oǵan kózimizdi jetkizgimiz kelse, taǵy da kúıge qulaq tosaıyqshy.

Janymyz jadyrap, janarymyz jaınap, kóldete tógilgen kól-kósir rahat pen aınala qorshap, aınala arbap turǵan sıqyr sulýlyqqa tánti bolǵanda, «Balqaımaq» bop balqyp, «Aıjan qyz» bop qalqymas pa edik...

Jaratylys pen jaryq dúnıeniń shalqar kóldeı meıir-yqylasyna eltip, táýbeńe kelip, ozmysh dúnıeden ornyńdy taýyp berip turǵan jazmysh taǵdyrdyń jazýyna óz-ózińmen peıil bolǵanda, «Alataý» bolyp emirenip, «Qyzyl qaıyń» bolyp tebirenbes pe edik...

Odan da góri mereılenip, meımanań tası bastaǵanda «Balbyraýyn» bolyp balbyrap, «Baıjuma» bolyp alaburtyp, «Terisqaqpaı» bolyp teńsele aınalyp, óz quıryǵyn ózi teýip oınaǵan ýyz násip qulyndaı quıqyljyta quldyr qaǵyp, quıǵyta jónelmes pe ediń?!..

Alaqany bar tirshiliktiń shapalaǵy da bar. Qýanyshy bar dúnıeniń ókinishi de bar. Qapyń ketip, qamyǵa bastasań — «Qaıran sheshem» bop bebeýlep, «Aqsaq kıik» bop alasurmas pa ediń?!..

Ókinishten ózegiń órtenip, shermendilikten shekeń shyńyldaı jónelse — «Beker keldim» dep bezil qaǵyp, «Nekrıchı, ne shýmı» bop óz-ózińmen dolyrmas pa ediń?!..

Odan da qaıran taba almaı, shıryqqan júıke jıdigende — «Bozqańǵyr» bop bosap, «Bozsholaq» atty boq dúnıe bop, ózińdi-óziń kekep-moshqamas pa ediń...

Bir sát qaıtadan salyńqy deneń jazylyp, solyńqy júziń jylynyp, túnekten sáýle, tyǵyryqtan jol izdep elegizgende — «Erteń ketem» dep elirip, «Túrmeden qashqan» bop tógilmes pe ediń...

Táýekelge bel baılap, talabyńdy órge aıdap, qaırat jınaý úshin ashýyńdy shaqyryp, aıbaryńdy qozdatqanda «Saranjap» bop sebelep, «Tóremurat» bolyp tópeleı jónelmes pe ediń...

Degenińe jetip, dáýreniń týyp, aıbynyń asyp, aıdynyń shalqyǵanda — «Serper» bolyp serpilip, «Adaı» bolyp alaýlap, «Sary Arqa» bop jalaýlamaı, qalaı shydap tura alarsyń?!

Alys-julystan, sapyrylys-sabylystan mezi bop, baıyz taýyp, bekershilik dúnıeniń baıybyna boılaǵanda — «Bas aqjeleńge» basyp boıyńdy, «Itogke» salyp oıyńdy jıyp, «Demalysty» shertip demińdi alyp, «Manataýdy» shertip maýqyńdy basar ediń ǵoı...

Al endi sonyń bári de kózden bul-bul ushyp, qasirettiń qara bulty torlap, qara jamylyp, qan jutardaı kún týsa — «Aqbaı» bolyp ańyrap, «Kisen ashqan» bolyp kemirilip, «Kóbik shashqan» bolyp jemirilýden basqa ne qalady?!

Já, Qurmanǵazynyń kókireginen tógile aqtarylyp jatqan áýen men áýezdiń qyry men syryn túgendep shyǵam deýimiz de beker áýreshilik. Kúnniń nurynyń shuǵylasyn sanap, jeldiń gýiliniń sarynyn saralap shyǵam degendeı esek dáme, ersi mashaqat...

Mynaý jumyr jerdiń ústindegi mıllıondaǵan jumyrbastylardyń júreginiń túkpirinde jan tebirenterlik qansha syr bolsa, Qurmanǵazynyń kúılerinde de tap sonsha qyr bar. Óıtkeni, ol bir óziniń ǵumyrynda kúlli adamzat balasynyń basynda bolatyn tirileı tamuqqa kirgennen basqa taýqymettiń bárin de kórip úlgerdi, tirileı jumaqqa kirgennen basqa rahat pen lázzattyń, abyroı men dańqtyń, erlik pen erliktiń, meıir men peıildiń báriniń de dámin tatyp úlgerdi. Sondyqtan da, onyń bal barmaqtarynyń astynan tóbe-quıqańdy shymyrlatyp, qabyrǵańdy bir-birlep qarsh-qarsh sókkendeı, ábden muqaltyp ta buraltyp keterdeı aýyr aza, ón boıyńdy jıditip, ózegińdi tilip túser ashshy yza, shybyn janyńdy qursaýdaı qysyp, mataýdaı mytyp jibererdeı tegeýrindi namys pen kek asyp-tasqan alapat jiger men shabyt, shalqar darıa shattyq pen qýanysh, telegeı-teńiz meıir men peıil bet-betine ala qashpaı, bir júrekke syıyp, bir júıkeni terbete alardaı shynaıy úılesimmen tógiledi. Qurmanǵazyny myń seńgirdiń basyn toǵystyrǵan asqar taýǵa, myń-myń darıanyń aıaǵy baryp quıatyn alyp muhıtqa uqsatyp turǵan da osy qasıeti. Onyń sonshalyqty jilikteı órbitip, jerine jetkize damytqan áýendik-áýezdik ár salasy, úıir-úıir ár taqyryptyq jelisi álemdik sazgerlik ónerde árqaısysy bir-bir mektep ıelenip, árqaısysy bir-bir danyshpannyń atyn shyǵaryp turǵan óreli bıikter, ónikti arnalar Qurmanǵazynyń azaly kúıleri. Qurmanǵazynyń shat-shadyman kúıleri. Qurmanǵazynyń jiger shaqyrar sazdary, Qurmanǵazynyń sabyr shaqyrar sazdary. Qurmanǵazynyń oı tutatar áýenderi. Qurmanǵazynyń sezim tutatar áýenderi. Qaı-qaısysy da álemdik mýzykanyń óz saryndaryndaǵy shekten shyǵyp, shennen ozǵan úlgilerimen emin-erkin jarysyp ta, jarasyp ta kete alar edi. Qurmanǵazy birde Bahpen úndesip aza boıyńdy, qaza qyp, tóbe quıqańdy shymyrlatsa, birde Bethovenshe siltep daýyl sapyrady, birde Mosartsha móldirep, júregińdi qydyqtasa, birde Paganındeı mynaý shym-shytyryq dúnıeniń eń bir qym-qýyt qozǵalystarynyń yrǵaq-yzyńyn tiriltip, dombyra ishegi túgili, adamnyń qulaǵyna tosyn, beıtanys, sony únder men áýender órbitedi. Qashanǵy dúnıeniń eń ejelgi áýezderine endi táı-táı basqan jańa dúnıeniń áli bireý ańǵaryp, bireý ańǵara qoımaǵan ekpini men serpini qamshynyń órimindeı aıqushaq qaýyp, qabysyp jatady.

Mundaı kóp qyrlylyq pen kópsyrlylyqtyń eń basty sebebi qudireti kúshti tabıǵattyń dál ózindeı pármendi talantqa kúlli tarıhty eske salar kúrmeýi mol kúrdeli taǵdyr syılaǵanynda dep bilemiz. Ekinshiden, myń seńgirli, myń ózekti Qurmanǵazy bolmysynyń álgindeı mol aýqymy men shytyrman bitimin túsiný úshin onyń ómir súrgen dáýirine, sol kózeńniń shyrǵalań rýhanı ahýalyna júginemiz.

Qurmanǵazy shyǵarmashylyǵynda kúlli álemdik sazgerliktiń eń basty bastaýlarynyń báriniń júrýi dalada týǵan danyshpannyń barsha danyshpan zamandastarynyń bárimen dámdes, bárinen habardar bolǵandyǵynan emes. Qajet deseńiz, olar dúnıede Qurmanǵazynyń baryn, Qurmanǵazy olardyń baryn atymen bilmeı ketti. Saýatty Abaı álemdik ádebıettiń betin ashyp kórse, saýatsyz Qurmanǵazy álemdik mýzykanyń shetin de estip kórgen joq. Bunyń bárin onyń qulaǵyna, qazaqsha aıtqanda «qudaı sybyrlady». Dálirek aıtqanda, taǵdyr men tarıh «sybyrlady». Uly kúıshiniń bir kisilik ǵumyrynda onyń eki qurlyq, eki úrdis toǵysynda tirlik keshken kóshpendi halqy qalǵan adamzattyń áldeneshe ǵasyrdyń ishinde basynan ótkergen barsha ótkelekteri men tartqan barsha taýqymetteriniń bárin ótkerip, bárin tartyp shyqty.

Qurmanǵazydaı eren talant, erek zerdeler bir ǵumyrda birneshe býynnyń ǵumyryn óz basynan ótkerip, óz júregimen seze alady. Óz kóreshegin kórip qana qoımaı, babalar jadymen baǵzyny pysyqtap, balalar qıalymen bolashaqty boljap úlgeredi. Sóıtip, bir kisiniń ǵumyry, ýaqyt jaǵynan, bir halyqtyń, keıde tipti kúlli adamzat násiliniń birneshe ǵasyrlyq tarıhı keńistigine aınalyp ketedi. Bul turǵydan kelgende, Qurmanǵazy estı qalǵan, Qurmanǵazy kóre qalǵan tarıhı kezeńde qazaq jurty sonaý Talmýd pen İnjil zamanyna qaıta oralǵandaı bolyp edi. «Baqasy qoıdaı shýlaǵan, balyǵy taıdaı týlaǵan», «jatyp qalǵan túıesi jardaı atan bolatyn» ata qonysynan aýa kóship, barǵan jerinen baq tappaı, sor taýyp, eski jurtqa eńirep qaıtyp, qaıda barsa da, syrtqy yqpaldyń dúmpýinen qutyla almaı, qaýymnyń aýzy eki jarylyp, bireýleri ólispeı berispeýge, bireýleri óser urpaq, keler kúnniń jolyn kespeı, zamananyń aldyn alyp, yńǵaıyna kóshýge úndep, sergeldeń hál keshken halyqtyń dándenaı dáýreni — Qurmanǵazy kúıleriniń ári tin, ári tósegi edi. Olardyń qaı-qaısysynda da zar men yza, muń men jiger, úmit pen kúdik úzbeı alysyp, úzbeı sharpysyp jatatyndyǵy da sondyqtan edi. Aq pen qara, izgilik pen zulymdyq, bostandyq pen ozbyrlyqtyń migirsiz shaıqasynyń yrǵaǵyn óz tamyrynyń dirili, óz júreginiń lúpili etip alǵan sazger ıtjyǵys kúshterdiń bireýin qoldan basym túsirip, bireýin qoldan besik túsirmeı, tisi shyqyrlaǵan yzańynda, tirsegi maıysqan zardyń da jaǵyna shyqpaı, bir jyǵylyp, bir tursa da, belin bere qoımaǵan jigerdiń janynan tabylady. Sol arqyly tarıh bar jerde tartys, ómir bar jerde kúres, aqıqat bar jerde aıtys toqtamaıtynyn bilip, tirshilik ıesiniń eki kózindeı qymbat eki qolǵanaty, eki tiregi — namys pen jiger ekenin zerdeli zerdege jetkizip-aq baǵady.

Bul rette ol ózimen tustas ádebıetpen, ózimen tustas sazgerlikpen ári úndesedi, ári úndespeıdi.

Qurmanǵazy dáýiriniń kórkem sózdegi basym sıpaty — zar zaman taqyryby edi. Mahambettiń ereýil jyrlary arakidik jaryspa sıpatqa ǵana ıe bolǵan-dy. Al kúızelispen qosa izdenisti, úreımen qosa úmitti ózek etken Abaı dástúri áli arshyndap kete almaı jatqan-dy. On toǵyzynshy ǵasyr ádebıetinde, demek, qoǵamdyq oıynda úsheýi úsh tusta kezeńdik baǵyt, úsheýi úsh tusta kezeńdik mektep bolǵan bul úsh saryn Qurmanǵazy shyǵarmashylyǵynda bastan-aıaq qatar órbip, qatar damıdy. Onyń saı-súıegińdi syrqyratyp, qabyrǵańdy qaıystyrar azaly sózderi zar zaman syrlarynyń shermende áýenimen, jigerińdi janyp, namysyńdy qaırar serippeli serper sazdary ereýil ádebıettiń ójet ýytymen, ýaıymmen qosa qýanyshty da beıneleıtin oı-tolǵam sazdary aǵartýshy kezeń ádebıetiniń parasat-paıymymen tereńnen qabyssa, al «Adaı» men «Saryarqany» apafeoz shalqymalarynyń ádebı balamasyn atymen taba almaısyz. Onyń ústine álgi úsh saryn Qurmanǵazy kúılerinde keıde árqaısysy ár arna bop, ár bólek aqsa, keıde bir shyǵarmada toǵysyp, bir oı, bir taqyrypty aıdyndandyra túsedi. Egiltip, eziltip otyrǵan zarly saz kenet yshqynǵan yzaǵa ulasyp, artynsha-aq alaburtqan adýyn jigerge jalǵasady. Kerisinshe, jaratylys pen jaryq dúnıeniń az-kem rahaty men lázzatyna eljireı eltip otyrǵan beıjaı ahýaldyń túkpirinde de tereń tebirenis, aýyr kúrsinis jatady. Al adýyndaǵan asqaq arynnyń arjaǵynan kenet eki ıyqty julyp jerdeı yza men namys ot bop sharpıdy. Taýsyla qamyǵyp, taýsyla qýanatyn rýhanı maksımalızm jyrshysy Qurmanǵazy, bir qyzyǵy, birjola kúıreýiktikke de, birjola toqmeıilsýge de urynbaıdy. Eki udaı dúnıeniń ári tart ta, beri tart eki aǵymynyń ekeýine de elikpeı, qatal taǵdyrdyń qaı salǵanyn da qaımyqpaı kórip alýǵa táýekel etetin qaısar rýhty qalaısha sheber jetkizip, qalaısha sheber daryta alatynyna qaıran qalmasqa bolmaıdy.

Bul jaǵynan kelgende, ol óz zamanynyń kórkem oıyndaǵy adam tańǵalarlyqtaı aıryqsha bitimdi erek tulǵa.

Ras, ol kezde de álemdik sazdyń nebir súleılerimen taıtalas túse alar dáýlesker kúıshiler qazaq topyraǵynda da az emes edi. Olar óz beıim, óz áýeni turǵysynan kelgende, Qurmanǵazymen de shendese alar edi. Olardyń bireýleri Qurmanǵazymen zarlylyq jaǵynan, ekinshileri — oıshyldyq jaǵynan, úshinshileri — oınaqylyq jaǵynan emin-erkin jarysqa túse alatynyna daý joq. Biraq, mol aýqymdylyq pen kóp qyrlylyq jaǵynan, ári ójet, ári muńdy, ári oınaqy, ári oıshyl, ári seri, ári peri, ári dana, ári bala bola bilýi jaǵynan Qurmanǵazymen eshkim de dodaǵa birge túse almas edi. Tek óz basy men óz ortasynyń ǵana nemese óz zamany men óz qoǵamynyń ǵana emes, kúlli adamdyq, adamzattyq taǵdyr-talaıdyń eń julyndy, eń talma, eń ózekti arnasynda Qurmanǵazydaı órtene tebirenip, órtene tolǵaný bir eldi qoıyp, bar elde tek ilýde bireýlerdiń ǵana qolynan keler darabozdyq edi. Onyń ornyn bulaısha ereksheleý óli-tiriniń eshqaısysynyń shamyna tımese kerek. Bul arada nebir yǵaı men syǵaı sazgerleri bar nemis, orys, ıtalán tyńdaýshylarynyń óz ulttyq mýzykasynan eń aldymen Bethovendi, Chaıkovskııdi, Verdıdi, Shopendi ataıtyndary olaryn qalǵan uly otandastaryn kembaǵalandyrý dep túsinbeıtinderi bizge de ónege bolýǵa tıisti.

Óıtkeni, ónerdiń qaı salasynda da ulttyq bolmys pen ulttyq rýhtyń árkim ár qyrynan qamtyp, ár alýan sıpattamalaryn jasaı alǵan san alýan sańlaqtary bolýmen qosa, sol bolmys, sol bir rýhtyń eń bir tolyq, eń bir jan-jaqty, eń bir tolaıym tulǵasyn qapysyz somdaı alǵan biregeı sańlaqtary da bolady. Olar ulttyq ónerdiń belgili bir salasynyń eń etene úlgisine, eń tıanaq tulǵasyna aınalady.

Eger biz máselege osy qyrynan kelsek arǵy-bergidegi qazaq ádebıetiniń sondaı etene úlgisi, ortalyq tulǵasy, tıanaq tireýi, rýhanı ilgeri basýymyz ben keri ketýimizdi anyqtap berer birden-bir nysana nyshany dep uly Abaıdy ǵana aıta alar edik. Al ultymyzdyń arǵy-bergi sazgerlik ónerindegi dál sondaı etene úlgi, ortalyq tulǵa, tıanaq tirek birden-bir nysana nyshan Qurmanǵazy desek, aqıqattan alshaq, ádiletten jańsaq ketpeımiz dep bilemiz. Ol ekeýiniń bireýi — ulttyq rýhymyzdy oımen sýaryp, parasatymyzdy qapysyz somdaǵan Sóz-Qudiretimiz de, ekinshisi — ulttyq rýhymyzdy sózimmen sýaryp,jigerimizdi qapysyz shyńdaǵan Kúı-Qudiretimiz.

Mundaı dińgek tulǵalar tek ónerimizdiń ǵana emes, qazirgideı almaǵaıyp hál kóship jatqan qaýymymyzdyń da rýhanı izdenisterinde Temirqazyqtaı adastyrmas nysana, aljastyrmas baǵyt-baǵdar bola alar edi. Ásirese, qandaı bolǵanymyzben qosa, qandaı bolmaǵymyzdy da qaıtadan paıymdap, qaıtadan anyqtaýda ulttyq bolmysymyz ben ulttyq rýhymyzdy Qurmanǵazy somdaǵan kesek bitimniń, bir jaǵynan dáıektemelik ekinshi jaǵynan, ónegelilik mańyzy óte zor.

Uly sazger únnen somdaǵan ulttyq bitimimiz ol zamandaǵy ózgeler kesip-pishken keskindemelerdi bylaı qoıǵanda, bul zamanda keıde ózimiz jaıly ózimiz aıtyp júrgen tuspaldardan atymen alshaq jatyr. Qurmanǵazy birde-bir isimiz alǵa baspaı qoıǵan ker zamannyń ózinde tileýi kesilip, tiregi qyrqylǵan, óz ýaıymyna ózi ýlanyp, óz demine ózi tunshyqqan muńlyq qaýymnyń emes, qaı taraptyń susyna da qaımyqpaı qarap, qaı taraptyń nuryna da omyraýyn ashyp, eldespekpen eldesýge, beldespekpen beldesýge peıil, qıynnan tosylyp, qıadan taıqymaıtyn darhan da ójet, qaısar da salqam salaýatty halyqtyń salıhaly beınesin jasady. Mundaı áýezdik keskindeme tek qazaqtarmen shektelmeı, kúlli shyǵys jurttarynyń týa bitken enjarlyǵy, rýhanı ál-jýazdyǵy, áleýmettik boıkúıázdigi jaıyndaǵy úırenshikti qańqýlardyń kúlin kákke ushyrady. Qurmanǵazydaǵydaı asqaq rýh, sergek sezim, tegeýrindi jiger men nar táýekel ár dybystan atoılap turǵan ot-jalyn saryndar álemdik mýzykanyń ózinde neken-saıaq kezdesedi. Tipti san ǵasyrlar jalpaq dúnıeni bılep-tóstep, shalqalaı basqan shadyman elderdiń mýzykasynda da dál mundaı erlik dál mundaı asqaqtyq joq. Olaı bolýy zańdy da. Ondaı ójettik ondaı asqaqtyq azattyq ańsap, bostandyqty sýsaǵan halyqtarǵa kerek-tuǵyn.

Shetin dúnıede shetinep ketpeı, ótkeliktiń ótinde turǵan qaz basqan memleket, qaǵilez qaýymdarǵa da syn kezeń, syn saǵattarda osyndaı serpindi sezim, qaısar rýh kerek.

Biz de qazir dál sondaı ahýaldamyz. Eki udaı dúnıe. Eki udaı kezeń. Táı-táı basqan táýelsizdik. Keshe bórkin aspanǵa atqandar búgin búgejektep kúmiljı beredi. Keshe daýryǵyp, keýdesin soqqandar búgin sary ýaıymdy sýdaı sapyrady. Jańadan jol izdeýden góri kóne súrleýlerge kóbirek súıreleıdi. Anaý bizge qonbaıdy. Mynaý bizge bolmaıdy. Sonaý bizdi sorlatady. Áıteýir, aýyzdaryn ashsa, qazaqtyń aldynan qaran sýdy qaptatyp baǵatyndar kóbeıip barady. Olarǵa aıtqyzsańyz — on mıllıon halyqtyń qalǵan adamzatpen birge óz baǵyn ózi synap kórgeninen góri, ne atamzamanǵy, ne keshegi qaraǵaı besikke qaıta jatyp, qaıtadan qundaqtalǵany qolaılyraq. Aý, sonda bul qazaqqa óz kúnin ózi kórý úshin taǵy ne kerek? Álem moıyndaǵan derbestigi bar. Buryn-sońdy qolyna túspegen dáreje-mártebe tústi. Buryn-sońdy jetpegen sanyna jetti. Buryn qaraýyna birde kóship, birde qaıta shyǵyp ketip júrgen jer-sýy túgeldeı óz bıliginde. Qonsa qonysqa, kóshse áriske kende qylmaǵan keń dalasynyń asty qat-qat qazyna bolyp shyqty. Uqsata alsa, yrzyq-nesibesi jetilikti sıaqty. Aý, sonda budan da qolaıly, budan da artyqsha jaǵdaı talap etetindeı bizdiń qazaq, nemene, qudaıdyń qudasy ma edi, álde qaryn bólesi me edi?! Jurttyń táýekeli turǵanǵa onyń táýekeli nege turmaıdy?! Qalǵan jurttyń qolynan kelip jatqan onyń qolynan nege kelmeıdi? Bireýimiz urynshaq, bireýimiz suramsaq, bireýimiz jylamsaq bola bermeı, ult bolyp uıyp, tarıhtyń qolymyzǵa ózi ákep berip otyrǵan múskindigin is qylyp shyǵarý jolynda beldi nege bekem býmaımyz?! Budan jamanymyzda da toıǵa barǵan el emes pe edik?! Ótpeli kezeńniń ótkinshi qıyndyqtaryn aıtyp, óz jigerimizdi ázimiz jasytyp, sonshama nege góı-góıleı beremiz?! Qyzyl qaryn jas balanyń qamy úshin nebir ker zamandardyń kezinde otqa túsýge de, sýǵa túsýge de peıil bolǵan keshegi qara shaldardyń qajyr-qaıraty qaıda? Solardyń qashqan eldiń kebejesimen, bosqan eldiń keregesimen qalqalap, aman saqtap alyp qalǵan eldigi men esendigin táýelsizdik týynyń astynda aman saqtap qala almaı, bizge ne kórinipti?!

Tarıhtyń uly synaǵynyń aldynda tizemiz bulaı qaltyrasa, bireýimiz qaralaı sý bolǵan jigersiz jasyqqa, bireýimiz qannen qapersiz dańǵoı daraqyǵa aınalsaq, keshegi babalarǵa, erteńgi urpaqqa ne betimizdi aıtamyz?!..

Joq, namys pen jiger bizge búgin qaı kezdegiden de qajettirek. Bireýdiń sybaǵasyna kóz alartý úshin emes, óz sybaǵamyzdan aıyrylyp qalmaý úshin kerek. Eshkimnen beıqam, eshkimnen beıdármen, eshkimnen beıqareket, eshkimnen beıqabilet kórinbeý úshin kerek. Babalarymyz baıaǵyda alǵan abyroı bizge búgin medet bolǵanmen, dáýlet bola almaıdy. Óz abyroıymyzdy ózimiz taýyp, óz yrzyǵymyzdy ózimiz aıyrýymyz kerek. Bir kezde Buqar babamyz «bileginiń kúshi altyn, naızasynyń ushy altyn» dep madaqtaǵan uly kúıshiniń otandastaryna endi kózsiz erlikpen emes, eseli eńbekpen, bilektiń kúshimen emes, biliktiń kúshimen alatyn ataq-abyroı tıimdirek. Oǵan, qudaıǵa shúkir, esile aqqan Edil men kósile aqqan Jaıyqtyń, batysta kólbegen Atyraý men shyǵysta kólbegen Araldyń arasyn alyp jatqan aıtýly ata-qonystyń ǵasyrlap jıǵan tabıǵı baılyǵy da, rýhanı baılyǵy da mol múmkindik bere alady. Táýelsiz memleketimizdiń qalǵan dúnıeniń aldynda aldymen kórseter bet-júzdigi de — osy ólkeniń qazynasy. Sol mol dáýlettiń shetinen yrzyq aıyrýshylar ǵana bolyp qalmaı, birden-bir ıgerýshileri bolý úshin de Mahambet pen Qurmanǵazy, Qashaǵan men Murat jyrlaǵan nar táýekel men namys-jiger kerek shyǵar. Kúıshi babamyz bir kózde «jigittiń júrgen jeri qandy maıdan, shyqqan joq atqan ańym tereń saıdan, san beıbaq menen soń da qalja jer-aý, dál mundaı ul tabatyn qatyn qaıdan?!»,— dep, myna bizderdiń namysymyzdy qaıraý úshin aıtyp ketkendeı.

Uly babamyzdaı bola aldyq deı almaǵanmen, bola alamyz, bolǵymyz keledi deýge ábden qaqylymyz.

Uly babalar óz zamanynda eselerin jibermese, alǵash ret táýelsizdik týyn kóterip otyrǵan búgingi urpaq ta óz kezeńinde eselerin jibere qoımas. Alyptardy tapqan altyn qursaq, alyptar jatqan altyn besik budan bylaı da qur tura qoımas. Álemge Farabı men Iasaýıdy, Qorqyt pen Júsip Balasaǵundy, Jalaırı men Shoqandy, Abaı men Qurmanǵazyny bergen násilden áli de kıe qasha qoımaǵan shyǵar. Sonda halqymyzdyń jarqyn bolashaǵyn jasaıtyn jańa býyn, jańa urpaqtyń da besigin erlik pen erliktiń, namys pen jigerdiń áýeni terbeter. San urpaqtyń sanasyn jalyn bolyp laýlatyp, ot bolyp mazdatqan myń kókirek myń kómeı Qurmanǵazy kúıleri olarǵa da mynaý jaryq dúnıeniń talaı tylsym qupıasyn ashyp, talaı tuńǵıyq syrlaryna qanyqtyrar. Ulylar tek ulylyqqa baýlıdy ǵoı. Uly Qurmanǵazy da bizdi uly el, ulaǵatty qaýym bolýǵa úndeı bermek.

Endi...

Ekinshi shalqyma

1993 jylǵy 15 qyrkúıektegi Qazaqtyń Abaı atyndaǵy memlekettik akademıalyq opera jáne balet teatryndaǵy saltanatty májiliste sóılengen sóz

Qadirmen qaýym!

Kúni keshe ǵana bári anyq, bári aıqyn, bári orny-ornynda turǵan ornyqty dúnıede ómir súrip jatqandaı edik. Sóıtsek, kórmeı júrgenimiz de, bilmeı júrgenimiz de kóp eken. Tipti ashylmaǵan jańalyq izdep jer-kókti sharlaýdyń da esh qajeti bolmaı shyqty. Árkim ózi men óz tóńiregine baıyptyraq kóz salsa, kóp belgisizdikter teńdeýindeı bas qatyrar óńkeı dúdámal, kúdik-kúmán kúmilji dúnıede kún ótkizip kelgenin ańǵarar edi. Qapelimde, mundaı shyndyqty moıyndaý — shyrt uıqydan shoshyp oıanǵanynda óńsheń qorqaý ortasynda jatqanynda bir-aq kórgendeı qorqynyshty jaǵdaı ekeni de ras. Sodan da bolar: dúnıe áli dúrbeleń: adam abyrjýly, qoǵam qobaljýly. Óz tizginin osyndaı kezeńde óz qolyna qaýym da birazǵa deıin topan sýy tusyndaǵy Nuh paıǵambarym kemesindeı qaltyldaq hál keshýge týra keler túri bar. Shalqyǵan telegeı, shamalyda basyla ma, joq pa, basylsa, oǵan mynaý bir kemede jan saqtaǵandar túp-túgel, aman-esen jete ala ma, joq pa, jetse, qıyn kúnde olar bir-birine ıligiskenmen, qıyndyqtan qutylǵasyn qaıtadan shúıligisip kete me, joq pa — bári beımaǵlum, demek, bári de ýaıym. Tap osylaı aınala atoılaǵan úmit pen úreı ortasynda shybyn jandy shúberekke túıip, nar táýekelden aıyrylmaı júrý úshin kez-kelgen adam, ádette, ózine rýhanı medetti eń aldymen óz boıynan izdeıdi. Áıtpese, qyryq qubylǵan dúnıeniń aýanymen ketip, qyryq quıqyljı berse, qurdymnyń túbinen bir-aq shyǵýy da múmkin. Qoǵam da adam sıaqty. Táýelsizdikke táý etken qaýym da syn kezeńde medet bolar rýhanı tirekti eń aldymen óz boıynan izdegeni jón bolsa kerek. Bizdiń keıingi jyldary bas shalyp, ata-babaǵa as berýimiz, olar ótken joldy pysyqtap, olar bitirgen isti jańasha paıymdaýymyz — ózgelerge ses kórsetkenimiz emes, ózimizge dem bergenimiz, búgingi qıyndyqtardan durys jol tabýdy burynǵylar tájirıbesinde de tıisinshe des bergenimiz sıaqty. Bálkim, baıaǵyda Zere ájemizdiń uly Abaıǵa: «oı da kóp, ýaıym da kóp, oılaı berseń, oı da joq, ýaıym da joq, toılaı berseń»,— dep eskertkenin ara-tura umytyp ketip, mundaı sharýalar tusynda salıhaly oıshyldyqtan góri saýyq-saıran toıshyldyqqa kóbirek den qoıyp alyp júrsek ol da túzelmeıtindeı qate emes.

Biraq, dál qazirgi ótip jatqan aıtýly oqıǵalar men tarıhı tulǵalarǵa baǵyshtalǵan rásimder — halqymyzdyń rýhanı túleýindegi, táýelsiz memleketimizdiń qalyptasýyndaǵy aıta qalarlyqtaı kezeńdik oqıǵalar ekendigine eshkimniń tarapynan eshqandaı kúmán týmasa kerek.

Tipti basqasyn bylaı qoıǵanda, jappaı qyzylsheke bop jaǵalasyp-jarmasyp jatqan áleýmettik áýlekilik pen alaýyzdyqtar tusynda óliniń úreıin, tiriniń kóńilin túgendesip, qaýym bolyp qaýmalasyp, basymyz qosylyp, birge júrgenimizdiń ózi nege turady!

Biz áldeqashan ótip ketti, óship ketti dep, jer astyna tirileı kómilip qalǵan ulttyq bolmysymyzdy qaıta qaýzap, tiriltip jatsaq, bir kezdegi jer daýy men jesir daýyn, barymta men qarymtany, álimjettik pen dúrdarazdyqty emes, elge etken erlikti, qaýym ustaǵan kisilikti, órken ósirer ónege-qurmetti, bir-birimizge degen yqylastyq pen yntymaqtastyqty tiriltýdi maqsat etip otyrmyz. Babalarymyzdyń bizden de bıik mereıge sol arqyly jetkenin, bizden de qıyn ótkelekterden sol arqyly ótkenin uǵynýǵa umtylyp otyrmyz.

Qudaıǵa shúkir, halqymyzdyń kópǵasyrlyq tarıhy men kópqyrly taǵdyry bizdiń búgingi tyǵyryqtan kúızelmeı shyǵýǵa septigi tıetindeı ónege ister men ónege-tulǵalardy molynan taýyp bere alady eken. Tek bardy bar qalpynda, nardy nar qalpynda qarastyryp, qaltqysyz baǵalaı bilsek bolǵany. Áıtpese, keshegi mańqa keýde máńgúrttiktiń ornyn búgin kep dańkókirek dańǵoılyq pen ushqarylyq jaılasa, tarıhı sanamyz jetile túsýdiń ornyna odan ármen ketile túsýi yqtımal. Ótkendi tanýdaǵy tyńǵylyqtylyq pen tıanaqtylyq erteńge jasar qadamdarymyzdyń jańylyssyz-jansaqsyz dál de nyq shyǵýyna járdemdeseri sózsiz.

Ol úshin adamǵa adamsha qarap, adamdy adamsha baǵalap úırengen lázim. Qazirgi zamandasymyzdyń is-áreketin tek onyń ornynda ózim bolsam qaıter edim degen turǵydan qarastyrsaq qana durys túsine alamyz. Babalardy baǵalaǵanda da sol turǵydan kelgen jón. Eshkim de bul dúnıege aıaǵy salbyrap aspannan túsken joq. Ár qaısysy ár atanyń meıirinen, ár ananyń peıilinen jaralǵanymen, bári de jandy túgili jansyzǵa da ústemdik etetin ýaqyt pen keńistikke táýeldi. Eń aldymen ózi ómir súrip júrgen ýaqyt pen keńistiktiń kógenine kógendeledi. Eger biz osy bir májbúrlikti durys paıymdap, durys moıyndaı alsaq qana ózgelerdiń taǵdyryn, bitirgeni men bitirmegenin qyldaı qıanatsyz ádil baǵalaı almaqpyz.

Eger búgin aty ulyqtalyp otyrǵan Qurmanǵazy babamyzǵa da osy turǵydan keler bolsaq, tańǵalmaı, tamsanbaı sóıleý esh múmkin emes.

Burynǵy zertteýshilerge sensek uly kúıshiniń mundaı elden erek ónerin onyń óz basynan keshirgen elden erek taǵdyrynyń jaı-japsarymen túsindirýge bolatyn sekildi edi.

Al keıingi zertteýshilerge des bersek ol buryn aıtylyp kelgendeı, Úrkit te aspaǵan, Sary Arqany da baspaǵan, «Samarqandy da sapyrmaǵan», Alataýdy da kórmegen. Syr boıyn da kezbegen. Jıdelide týypty. Naryn qumda júripti. Shyǵysta — Orynbor, Mańǵystaý, Ústirtten, batysta — Edil, Saqmar, Tekeden ári barmapty. Bireýmen batý, bireýmen tatý turypty. Aýyzdyǵa sózin, azýlyǵa esesin jibere qoımapty. Ustalypty da, tutylypty da. Qashyp-pysyp qutylypty da. Jappaı ereýil atqa er salǵan ólkede tap bul onsha tańsyq bola qoımasa kerek. Qysqasy, kúıshi óz tusynda kúlli qazaq dalasynda ekiniń biri ótken ótkelekterdiń bárinen ótipti. Biraq, el kórmegendi kórip, el bastan keshpegendi keshken eshteńesi joq sekildi. Tipti qyr arqasynda jaly da bolmaǵan sıaqty. Saqaly da tap beline túse qoımaǵan sıaqty.

Já, solaı-aq bolsyn. Gáp, ekiniń biri keshpegen taǵdyrda ma eken? Ekiniń biri keshken taǵdyrdy keshe júrip, ekiniń biri uqpaǵandy uǵyp, ekiniń biri tyndyrmaǵandy tyndyrǵan elden erek daryn men elden erek suńǵylalyqta emes pe?!

Bul jaǵynan kelgende, Qurmanǵazy tek suńǵyla emes, teńdesi joq suńǵyla. Elden alabóten uzaq ǵumyr súrmese de, elden alabóten qyzyq dáýren kórmese de, kúlli adamzat násili bastan keshken, keshirmek ahýaldyń bárin qaz-qalpynda móldiretip jetkize alǵan telegeı teńiz mol mura qaldyrdy. Adam túsindirgishti, zaman túsindirgishti jaǵynan, tipti barsha bolmys pen tirshilikti alaqanyndaǵy nársedeı jarqyratyp jaıyp salýy jaǵynan álemdik aqyl-oıdyń kóm tomdyq kitaphanasymen pármendes mundaı mol qazyna bir adamnyń kókireginen shyqqanyna qaıran qalmasqa bolmaıdy. Bálkim, sodan da shyǵar, ara-tura: «osynsha kúıdi Qurmanǵazynyń bir ózi shyǵara qoıdy ma eken, búkil bir aımaqtyń tapqan-taıanǵanyn bir kisige telip júrgen joqpyz ba?»— deıtin sypsyń da estilip qalyp jatady.

Olaı deıin deseńiz, Qurmanǵazy — maldyń basy da, jannyń basy da esepteýli, qaǵazǵa túsken qattaýly kezeńniń túlegi, basqan ár izi, aıtqan ár sózi qadaǵalanǵan adam. Asqar taýdaı abyroı túgili soqyr taıyn qımaıtyn aǵaıyn álgindeı áńgimeniń jany bolsa, kóziniń tirisinde-aq baıbalamdap salar edi ǵoı. Oǵan óz ortasynda talaı sóz ergenmen, tap mundaı sóz ermegen.

Al eger onyń kúılerin jınaýshylar men zertteýshilerge senbesek birinshiden — Qurmanǵazy murasy kóre qalǵandardyń kózderi tiri kezde-aq jınaqtalyp úlgergen; ekinshiden — mundaı ispen bir emes, birneshe kisi, áldeneshe ulttyń, áldeneshe urpaqtyń ókilderi Shuǵyldanǵan; olar bir-biriniń ondaı kózapara shıkiligin taýyp alsa, áldeqashan aıtpas pa edi; úshinshiden — Qurmanǵazy — bir ólkedegi bir sańlaq emes, ol týǵan ólkede attaryn dúıim jurt biletin dáýlesker kúıshiler men sazgerler odan buryn da, onyń tusynda da, odan keıin de kóp bolǵan; bir ǵana Ábilhaıyr han áýletinen Dáýletkereı, Seıtek, Muhıt, Dına, Naýsha, Luqpan, Jantóre, Turkeshter shyqty; olardyń tap eshkimge eselerin jibere qoımasy, aıtpasa da túsinikti sekildi; bulardy bylaı qoıǵanda, Qurmanǵazydan buryn tanylǵan Asan qaıǵy, Qaztýǵan, Abyl, Baıjuma, Balamaısań, Soqyr Esjan, Uzaq, Mahambet, Qurmanǵazymen tustas ne keıin shyqqan Boǵda, Qaýen, Mámen, Sarymalaı, Álikeı, Qulshar, Erǵalı, Esbaı, Esir, Aral, Óskenbaı, Qazanǵaptardyń kúıleri ol kezde de, qazir de eshkimge telinbeı, óz attarymen atalyp-tústelip tartylyp keledi; tórtinshiden — Qurmanǵazynyń kúılerin el arasyna taratqan da, bizge jetkizgen de joǵaryda attary atalǵan jedeldesteri men solardyń shákirtteri ǵoı; endeshe ondaı ózderi de shashalaryna shań juqtyrmas júırikter Qurmanǵazynyń kúılerindeı naǵyz aqyq kúılerdi kim shyǵarǵany áýelden dúıim jurtqa keńinen belgili bolmasa, áldeqashan súıegi qýrap qalǵan aıdaladaǵy basqa bireýdiń qanjyǵasyna op-ońaı óńgerip qoıa berer me edi?!.. Onyń ústine, kúı degeniń kógendegi kók laq emes qoı. Kimniń kókireginen túlep, kimniń qolynan shyqqanyn ózi-aq aıtyp turmaı ma?!

Bul jaǵynan kelgende, janrlary men taqyryby qanshama ár alýan bolǵanymen, Qurmanǵazy kúıleriniń bir júrek bir kókirekten órbigeni beseneden belgili bolyp turady. Olardaǵydaı taý jyǵardaı taýsyla shaıqalar, teńizdi tóńkererdeı teńsele kúızeler júrek sarqyla syr tógip, sapyrylysa muń tóger kókirek qaqyraı qamyryǵyp, shatynaı shamyryǵatyn júıke, taýdan jóńkilgen seldeı bop, alaburtqan alapat qushtarlyq, nóserlete sebeleıtin nópir ún men qyrda oınaǵan kıiktiń qyryq quıqyljyǵan dúsirindeı qubylmaly yrǵaq tek Qurmanǵazyǵa tán. Tap ondaı jaryq jalǵannyń qaı qubylysy men qaı ahýalyn da, jumyr basty pendeniń sezim túgili qıalyń qarmaı almastaı ıý-qıý qylyq-qulyǵyn op-ońaı kúı tiline kóshirip, kókireginde sál túısigi bar kez kelgen kóńili qalaǵan ýaǵynda, qalaǵan jaǵyna kókdónendeı jetelep ala qaıqaıar, qaltqysyz uıyta alar táńiri talantty ulttyq sazgerlik túgili, álemdik sazgerlikte basqa bireýmen shatastyryp alý úshin naǵyz ıis almastyń ózi bolýyń kerek shyǵar. Onyń bundaı sharshy topta aldyna jan salmaı dara keler shańqobyzdyǵyn jedeldesteri de, tustastary da túgel moıyndaǵan. Kózderiniń tirisinde-aq Dáýletkereıdi «Kúıdiń bapasy (papasy)», al Qurmanǵazyny «Kúıdiń atasy» atandyryp júrgen de solar-dy. Alystaǵy Toqa, Qojeke, Táttimbetter bolmasa, jýyq mańdaǵy dombyra ustaǵandar basy Dáýletkereı bop, Qurmanǵazynyń aldynan ótpegen. Solardyń báriniń bar kezinde Dınanyń basqalardan emes, Qurmanǵazydan bata alýy teginnen-tegin bolmasa kerek. Endeshe, Qurmanǵazydan qalǵan shetinen aqyq, shetinen asyl mol muranyń negizgi sebebin basqa eshkimnen de, eshteńeden de emes, Alataýǵa bitken asqarlyqtaı, Atyraýǵa bitken shalqarlyqtaı, dalaǵa bitken darhandyqtaı sheksiz daryn, shennen shyqqan talantty bir kisige qıa salǵan qudiretti kúshti qudaı-ekeńniń Qurmanǵazyǵa degende qolynyń aıryqsha ashyqtyǵy ustap ketken kóńilshektiginen kórýimiz kerek.

Túptep kelgende, tańǵalatyn nárse bul emes. Tańǵalatyn nárse basqa: dál Qurmanǵazydaı asyp-tasyp tógilip, bulqan-talqan sógilý úshin áýeli sharshysyna tola shalqyp, artynan sondaı dáýrennen oıda joqta aıyrylyp, oıran-botqasy shyǵa qamyryǵyp-shamyryǵatyndaı baıbatsha ǵumyr keshý kerek sıaqty. Al biz biletin kúıshi óıtip bolyp-tolyp ta, shaıqap-tógip te kórgen joq sekildi edi. Endeshe, oǵan tap munsha teńselter muń men tepsingen yza qaıdan bitip júr? Álde keshegi bir jyldary ádetke aınalǵandaı, sonyń bárin sol tustaǵy áldebir áldekimsingen áýleki baıshykesh pen onyń áýmeser shabarmanynyń qorlyq-zorlyǵyna aparyp saıamyz ba? Olaı eteıin desek, doıyrdyń babyn dombyradan kem bilmeıtin, qıqar tilin qylyshtaı jalańdatqan ot aýyz, oraq azý, naǵyz jaýbasar Qurmanǵazy ondaı-ondaılarǵa qaqsaǵan qara shanaqqa shaǵynbaı-aq, esesin jibere qoıar túri joq sıaqty edi. Bálkim aýyl-úıdiń ıtirqyljyńynan týyndaıtyn ondaı ótkinshi yza onsyz da keýde kernep turǵan muń men sherdiń laq etip atqarylýyna túrtki bolsa, bolǵan da shyǵar, biraq álgindeı ordaly derttiń áý bastaǵy ornyǵýyna qozdap-qordalanýyna túp tórkin, túbegeı sebep bola almasa kerek-ti. Shyndap oılaǵandy shyn shytyrmanǵa salar shyn qıturqy, mine, osy arada jatqan sıaqty.

Jalpy, osy Qurmanǵazy, qanshama elden erek daryn degenimizben, ózi týǵan kezeńde týmasa, ózi ómir súrgen ortada tirlik keshpese de, tipti álgi Savıchev aıtqandaı, evropalyq bilim alǵan kúnniń ózinde de, tap búgin biz biletin Qurmanǵazydaı aıryqsha qubylys, zamandylyq tulǵa bola alar ma edi?!

Onyń syryna, sýretker taǵdyryn tek bastan keshken kúızelisteri men jeke basynyń bıopsıhıkalyq sıpattamalary turǵysynan ǵana qarastyryp qoımaı, ol taǵdyrdy tutas bir áleýmettik-estetıkalyq qubylys qylyp qalyptastyrǵan tarıhı keńistik pen tarıhı ýaqytty jan-jaqty zerdeletip baryp qanyǵýǵa bolatyn shyǵar. Bul arada: «Eger aqyndy shyndap túsingińiz kelse, týǵan jerin baryp kór»,— deıtin qashanǵy qaǵıda oıǵa oralady. Bizdińshe, kóz ashqan jermen qosa kóz jumǵan jerin de kórgen jón. Sonda ǵana onyń taǵdyrynyń halqynyń taǵdyrymen qanshalyqty qabysyp, qanshalyqty qabyspaıtynyn keńirek paıymdaýǵa bolar edi. Eger sýretker óz tusynyń ózekti shyndyǵyna dóp túsken bolsa, sóz joq, úlken talant. Al eger ol óz tusynyń ahýaly arqyly halqy men kúlli adamzat ótken ótkelekterdiń ózekti arnasyna tereńdep boılaı alsa, sonyń nátıjesinde óteshektiń jeteginde ketpeı, keleshekke yntalanar rýhanı dáıek taýyp bere alsa, naǵyz uly talant ekeni daýsyz.

Jaryqtyq Qurmanǵazy babamyzdyń shyǵarmalarynyń kúlli adamzattyq mán-mańyzy men ulanǵaıyr tarıhı aýqymyna oǵan topyraq buıyrǵan mekenge áldeneshe ret bara júre kózimiz jete túskendeı boldy.

Ózeginen sý, jıeginen el arylyp kórmegen ejelgi Edildiń aıaǵy. Andyzdaǵan atyraý. Sala-salanyń ara-arasy toqymdaı-toqymdaı qara jer. Ne aral, ne túbek. Solardyń birinde qoıan jonyndaı bultıǵan qońyr tóbede jupyny tómpek jatyr. Qulpytasyn kórgende kózińiz atyzdaı bolady: aı astynda basqa pushpaq qalmaǵandaı, mynaý arystannyń aýzyna, zymystannyń túbine jetip jyǵylýǵa nege yntyq boldy eken? Jazmyshtyń jazýy ma? Joq, jazmyshyńyzǵa da qulaq asqysy kelmeı, osqyrynǵan orteke kóńildiń eń aqyrǵy qıqarlyǵy ma?!

Qapelimde, jaýap taba almaı, botalaǵan kózińizdi qulpytastan tóńirekke aýdarsańyz, Qurmanǵazy kókiregindegi taýsylmas qyjyldyń qaıdan qozdaıtynyn, ol ustaǵan qara shanaqtyń nege bozdaıtynyn ańǵarǵandaı bolasyz... Ol mańaıdyń ár butasy tarıh pen taǵdyrdyń qanshalyqtyń turaqsyz, qanshalyqty turlaýsyz ekendiginen syr shertip turǵandaı. Baǵzy babalarymyz áýeli kúngeıden teriskeıge qashqan muzǵa ilesip, ań qýalap, keıin shyǵystan batysqa, batystan shyǵysqa jaýǵan jańbyrǵa ilesip, mal qýalap, árli-berli jóńkigen tusynan bermen qaraıǵy qos aıaqty násil qareketteriniń qalaı qubylyp, qalaı bultarǵanyn túgeldeı oımen sezip shyǵý úshin alysqa at sabyltpaı-aq, qos qurlyqty qosa aıqarǵan osy araǵa kelseńiz de jetkilikti eken. Tipti eń ejelgi paıǵambar Zaratýshtra osy mańaıda týypty-mys. Kúnge tabynýdyń orman men dala, shalǵyn men shańdyq betpe-bet sharpysqan bul aımaqtan shyǵýy teginnen-tegin bolmasa kerek. Zaratýshtra úmbetteriniń bir parasy Edildi kesip ótip, kúngeı aýnady. Bir parasy Jaıyqty kesip ótip, shyǵys aýyp, Quz basyna mal jaıyp, muz eteginen mal sýaryp júrgen kóshpendilerge qosylyp, jaryq pen jylý ıesi Kóktáńirge tanýdy shyǵardy. Aspanǵa izet tuspaly asany, jer men kóktiń birliginiń tuspaly ashany, sharapat shapaǵyn áspetteıtin áıkóneni kóterip, qaıtadan Edil-Jaıyqty kesip ótip, batysta Baltyqqa jetip, kúngeıde Balqannan asyp, altyn dýlyǵaly Rım ımperatoryna áıkóneni súıgizip, ashaǵa mańdaıyn tıgizip, tize búktirdi. Sosyn-aq bul ólke jer kindigine aınaldy. Din bitken osynda jetýge asyqty. Hazar handyǵy tusynda 790 jyly ıýdeı dini, bolgar handyǵy tusynda 966 jyl ıslam kep irge tepti. Dnepr de Edilden qalǵysy kelmeı, ıslamǵa talpyndy. Biraq, Olga patshaıym dúnıe aýyp, balasy Vladımır 966 jyly musylman elshiliginiń meselin qaıtaryp, 998 jyly Vızantıa dinin qabyldady. Biraq, sonaý Ádil (Attıla) zamanynan beri bul aımaqta ábden etek jaıǵan azıalyq dáýirleý báribir toqtamady. Kıizdeı uıysqan Batý qoly ony taǵy da úsh ǵasyrǵa uzartyp berdi. Biraq, aı astynda máńgilik ne bar? Álemdik sharýashylyqtyń birden-bir nári jer ústindegi qonys bolǵanda malynyń basy ósken salt atty Shyǵys basym tússe, álemdik sharýashylyqtyń negizgi nári jer astyndaǵy kenish bolǵanda janynyń basy ósken Temir dońǵalaqty Batys basym tústi. Qazanǵa shapqan Taıbýryldyń tuıaǵynan túsken qasqa joldyń boıymen endi shyǵysqa zirkildegen zeńbirekter jyljydy. Qonysqa umtylǵan shyǵystyq dáýirleý tusynda aldyńǵy shepke aınalyp, asyǵy ylǵı alshysynan túsip kelgen bul aımaq kenish izdep, kenezesi kepken batystyq dáýirleýdiń azýyna aldymen ilikti. «Edilde turyp oq atsa, Jaıyqta oǵyn joǵaltyp, Jaıyqta turyp oq atsa, Edilde oǵyn joǵaltyp» alshańdap qalǵan arda jurt úshin erkindegen Er Zaman ótip, keńkildeıtin Ker zaman keldi. Áýeli bosyp Syr aýdy. Odan bezip qyr aýdy. Alataýdy aınaldy. Sary Arqada sandaldy. Eki ǵasyr sendelip, eski jurtqa oraldy. Oralsa — Edilge kóshken Saqmar sý, Shora ketken Naryn qum, Sıdaqtan qalǵan Qoban sý, Telaǵys aýǵan Boqsaq saı, Qaztýǵan qashqan Dender dóń, Ormanbet etken Ańqaty, Qart Qojaq qonǵan Qaldyǵaıty, Qarasaı ólgen Aqtóbe, Asan bezgen Qorǵansha — bári-bári jat qolda. Eski arnasyna umtylǵan erke darıadaı el kóńili qansha shapshyǵanmen, ketken dáýren kelmedi. Tipti Ábilhaıyr, Jánibek Bókenbaı, Eset qoldary Ashtarhanǵa talaı ańsarlary aýyp, Bozanǵa deıin san kelip, kúrkiregen zeńbirekterge dátteri shydamaı, san ret keri qaıtty. Han tyndyrmaǵandy tyndyrmaq bolǵan Isataı men Mahambet te qandy qanjarǵa qarmaldy. Batýdan qalǵan Kók saraı, Berkeden qalǵan Aq Saraı, qasqa joldy Qasymdy qosqanda jeti birdeı han jerlengen Saraıshyq syrtta sý men jel tonap, ishten tyshqan men sýyq qol tonap, alda tómpekke aınaldy. Kóringen jaldyń basyndaǵy kóne úıik aýǵan baq, aýnaǵan taq, óshken dáýrendi eske salyp, kózdi órtep turǵanda qalaısha qamnan qapersiz tabaq taýysyp, saba sarqyp, jaıbaraqat júre almaqsyń! Kóshpendilerdiń eki myń jyldyq álemdik dáýirleýi tusynda arǵydaǵy alty tańba alashtyń da, bergidegi úsh tańba qazaqtyń da baǵy aýmaǵan baıtaǵyndaı bolǵan Edil-Jaıyq, Atyraý-Aral alaby janartaý bop atylyp, bir jarym ǵasyrdaı burqaǵy basylmaı, lapyldady da jatty. Qurmanǵazydan burynǵy Syrym, Kóktemir, Asaý, Baraq, Tilenshi, Jolaman, Arynǵazy, Qara, Ataqozy, Qarataılardy bylaı qoıǵanda, Qurmanǵazy tusyndaǵy Isataı, Mahambet, Óten, Tóremurat, Myńbaı, Turlan, Eset, Beket, Isa, Dosandar ereýili keýdesinde jany bardyń delebesin qozdyrady. It minip, ırek qamshylaǵan kúıki tirliktiń kez-kelgen keleńsizdigi saharanyń qaı pushpaǵynda da keshegi dáýrendi eske salyp, zyǵyrdandy qaınatty. Qyrda Kenesary men Naýryzbaı, Syrda Janǵoja men Buqarbaıdy, Qarataý men Alataýda Tentek pen Baızaqty, Suranshy men Saýryqty, Toıshybek pen Baıseıitti atqa qondyryp, arpalystyryp júrgen de sol edi. El ereýildep jatqanda, til bógele alar ma?! «Qyrymnyń qyryq batyry» sol tusta jyrlandy. Áýbákir, Abyl, Shernıaz, Eset, Nurym, Qalnıaz, Qashaǵan, İzim, Bala Oraz, Jastaban, Aqtan, Shynıaz «Úsh qıannan», «aıta berer aqyr zamannyń» kelgenine egile otyryp, baıaǵy noǵaıly zamanyndaǵy Dospambet, Shalkıiz, Qaztýǵandardyń kókeıine basyp, «ertede ótken erlerdiń» arýaǵyn shaqyrdy. Sypyra Jyraý-Dastan men Asan qaıǵy-Zar kómeıge birge oraldy. Dombyranyń shanaǵy da —Er-Zaman men Ker Zamandy salǵastyryp sarnady.

Saz álemine Qurmanǵazy deıtin áleýmettik-estetıkalyq qubylysty ákelgen tarıhı ýaqyt, tarıhı orta, tarıhı ahýal, mine, osyndaı edi. Sondyqtan da, ol tustaǵy qozǵan delebe, qaınaǵan zyǵyrdan, tasyǵan jiger, jasyǵan kóńil, ýdaı yza ómirde qandaı lapyldap, qandaı sapyrylysyp jatsa, Qurmanǵazy kúılerinde de sondaı lapyldap, sondaı sapyrylysty. On barmaqtyń ushynan bir adamnyń emes, Kúlli Zamannyń Sheri shertildi. Muńy muńdaldy. Yzasy qaınady. Aqyly alas urdy.

Jyldar ótti. Erler óldi. Jalyn sándi. Talaı arman kúıredi. Talaı kúder úzildi. Al Qurmanǵazy kúıleri áli attan túsken joq. Atoılap tur. Óıtkeni, kóregen talant óz tusyndaǵy ótkinshiden ómirbaqı tıylmaıtyn-toqtalmaıtyn kúretamyr dúrsilindeı ózekti mán-maǵynany dál taýyp aldy. Bul rette kúlli dalalyq kórkem oıda oǵan arǵydaǵy tarıhtan tek Iassaýı men Qorqyt, Asan Qaıǵy men Buqar, bergi tarıhta tek Abaı ǵana shendese alady. Ol da álgi aty atalǵan uly Otandastary sıaqty bir ulttyń tek bir ǵasyr emes, áldeneshe ǵasyrlarǵa sozylǵan qyrsyq pen qıanatqa toly taǵdyr-talaıynyń, eshteńeni qalt jibermegen, eshteńeni betten qalqymaǵan, báriniń de tuńǵıyǵyna tuqshıa úńilgen eń tolyq, eń dál, eń shynaıy zamanalyq keskindemesin jasady. Taǵdyr onyń talaıyna eń kúrdeli, eń qıamet kezeńdi tap qyldy. Ózin jaratqan túrki-qypshaq dúnıesiniń bárin daǵaradaı qylǵan dáýrendi kezeńmen qımaı qoshtasty, onyń ózi túgili izin opyra-japyra kelgen jańa kezeńdi qınala qarsy aldy. Biraq, Zamanaqyr kelse de, Zamanǵaıyp bolmaýy, kún sónse de, jaryq óshpeýi, Qıanat jeńse de, Ádilet ólmeýi, Úreı torlasa da, Úmit joǵalmaýy kerektigin uqtyra bildi. Kúılerinde biri júrgen jerde biri júre almaıtyndaı zar men jiger, muń men shattyq, yza men meıir qıalǵa syımastaı úılesim taýyp, úıirlesip jatatyndyǵy da sondyqtan. Bul jaǵynan alǵanda, ulttyq kórkemdik sanada ózine deıingi sýretkerlerdiń eshqaısysynda mundaı mol mólsherde bolmaǵan kóp-qyrlylyq pen mol aýqymdylyqtyń, qaıshylyqqa toly taýqymet taǵdyrdyń qaı kúrdeli shyndyǵyna da taısalmaı bara alatyn julyn jutqan kózsiz erlik pen sózsiz sheberliktiń úzdik úlgisin kórsete aldy. Oǵan da tek tarıhqa júginip, daýsyz kóz jetkizýge bolady.

Shekarasyn — aıdaǵan malynyń tuıaǵy, astanasyn jaılaǵan kóliniń quraǵy, bereke-birligin — aýyzeki ýáde, tártibi men tárin aýyzeki ýáj óship, dáýleti — tórt aıaǵyna, áýleti — eki aıaǵyna jalynǵan kóshpendi qaýym ishine ala, irgesine shala túsken kózdiń bárinde de osharyla quldyrap, oısyraı daǵdaratyn zar zamanǵa ushyraǵan da otyrǵan. Ol áýeli bir-birine qyr kórsetetin, birin-biri ógeısitetin qyrǵıqabaqtyqtan bastalyp, keıin kóldeneńnen kılikken kók attynyń álimjettigimen aıaqtalǵan. Demek, bizdiń áýeli qulqymyzdyń Buzylýyna, keıin dáýrenimizdiń aýýyna mynaý ashyq-tesik dalaǵa syrtqy yqpaldyń, Eýrazıa dep atalatyn ulanǵaıyr keńistiktegi saıası kúshter arasalmaǵyndaǵy ózgeristerdiń áseri tym kúshti bolǵanyn ańǵartady.

Bizdiń dala sońǵy myńjyldyqta ondaı dáýrendi tórt ret bastan keshti. Qyrdan qypshaq, oıdan oǵuzdyń basy qosylyp, qaǵanaty qulaǵaly taýy shaǵylǵandaı bolǵan túrki álemi eńsesin endi túzeı bastaǵanda el ishin álgindeı áreket jaılady. Aǵaıyn eki jaryldy. Aýyzdar ár jaqqa qısaıdy. Ondaıǵa jol bermeımiz dep, ıman uıasy meshitte kópke ýáji ótpegen hazireti Iassaýı jer astyna tirileı súńgip ketti, bılik ordada bekke ýáji ótpegen Qorqyt barar jer, basar taý taba almaı, el aqtap ketti. Bul — bizderdiń kúni búginge deıingi jelisin úzbeı kele jatqan dástúrli rýhanı tarıhymyzdaǵy eń birinshi zar zaman edi. Ol zamannan botadaı bozdap, arýanadaı ańyraǵan qobyz saryny qaldy.

Qarataýda irigen uıtqy Edil boıynda qaıta uıysty. Bas-aıaǵy bes ǵasyrǵa sozylǵan dalalyqtardyń jańa dáýrendeýiniń túbine urynarǵa qara tappaǵandaı Taıaý Shyǵysty ýysynda ustaı bastaǵan Baıazıt pen Eýropaǵa endep kire bastaǵan Toqtamysqa baryp kılikken Aqsaq Temir jetti. Sol-aq eken, eki qurlyqtyń basyn bir keýdege syıǵyzyp kelgen aq saýyttyń kóbesi setinedi de júre berdi. Tarıhtyń dóńgelegi keri aınaldy. Áýeli han men han, sosyn sultandar men bekter, odan bekter men bekter ustasyp, irgedegi ata jaýlaryn qalaı kúsheıtip alǵandaryn ózderi bilmeı qalǵan kóshpendiler birinen soń biri jat qulqynǵa jutyla bastady. Aran aýyzdan alysyraq qonys aýdaryp aman qalýdan basqa amal taba almaǵan Asan Qaıǵy jelmaıa minip, jer kezdi. Bul — bizdiń tikeleı babalarymyz keshken ekinshi zar zaman edi. Odan noǵaılynyń nalymaly sazdary «naýaıylar» men eńkildegen «El aıyrylǵan» qaldy. Byt-shyt Altyn Ordanyń eki synyǵy men Moǵolstannyń bir synyǵynan qosylyp, Qarataý boıynda óz handyǵyna uıysqan qazaqtardyń tóbesine taǵy da qıqý tóndi. Úsh arys áýeli qaıdan kelse, sondaı bytyrap, taǵy da basymyz shatyldy. Bul —úshinshi zar zaman edi. Odan «Elim-aı», «Qaıyn saýǵan» men neshe sala, neshe tarmaq «Kertolǵaýlar» órbidi.

Dáýreni tasqanda kórshilerdi yqtyryp, dármeni basylǵanda bos jatqan qonystarǵa yǵysyp, áıteýir, keń júrip, keń turǵanǵa úırengen túzdikterge aýyp qona salar adyra qonystar men bórikpen basyp alar bos belbeý kórshiler de qalmady. Ózgeniki túgili óz jer, óz sýyń muń boldy. Ata-qonysyńnyń shóli seniki de, kóli — basqanyki, shańdaǵy — seniki de, shalǵyny — basqanyki, betindegi qyltanaq túgi — seniki de, astyndaǵy altyn qoıma qazynasy — basqanyki zaman týdy.

«Qaıda barsań — Qorqyttyń kóri»,— deıtindeı zaman endi keldi. Darhan kóńil dalalyqtar buryn-sońdy tap bulaı jigeri qum bolyp kórmegen-di. Aqsaýytty, aq naızaly at ústi noıandyq qoı boǵyndaı qorǵasynnyń aldynda dymy qurydy. Er ústinde ereýildegen erkóńil úrdisten ýaqytyly bezinbese, jer betinen joıylyp ketý qaýpi týdy. Er zamannan birjolata kúder úzip, Ker zamanǵa birjolata kóndigý kimge ońaı tıgen edi. Biraq, tuqymyńmen tuzdaı quryp ketkende de kimdi muqaltasyń?! Ejelgi Rımniń bir kezde ıýdeılerge týdyrǵan zobalańy endi túzdikterge tóndi. Qaýymnyń bir parasy ólispeı berispeýge bel baılasa, bir parasy keler kúnniń aldyn orap, keıingi urpaqtyń jolyn qyryqpaı, yǵysyn taýyp is qylýdy yńǵaılady. Kúlli ulysyńmen ulytyp jiberetindeı naǵyz úlken Zar Zaman osy boldy. Jurttan alabóten dáýrendeý túgili jurt bolyp qalýdyń ózi ekitalaı edi. Jeriń, sýyń, baılyǵyń, keniń bylaı qalyp, súıekke sińgen eldik úrdisińe, dástúr-dábińe, tipti qolqańdaǵy tilińe deıin qol salyndy. Jer betindeginiń bárin jym qylyp, azdy da, kópti de astyna jyǵyp kele jatqan ospadar ozbyrlyq zamanynyń lańyna laǵnet jaýdyrǵannan basqa amal qalmady.

Dál sondaı oısyraǵan tusta serilikten emes, sherlilikten qolyna dombyra alǵan Qurmanǵazy da áýeli er-toqymyn baýyryna alyp týlady. Tyǵyryqtan shyǵar jol taba almaı muńaıdy. Kúder úzip kúńirendi. Sosyn báribir ólgenniń artynan ólmek joq, ótkendi qýyp jetpek joq ekenin moıyndady. Biraq, moıymady. Ózin ózi qaırady. Óksýdiń ornyna órtene yzalantar ójettiktiń kúıin tolǵady. Julynyńdy úziltip, júregińdi mújiltip otyra, kenet namysyńa ot tastaı, júregińe shoq tastaı lapyldady. Sol arqyly qansha bir qyrǵyn kelse de, namysty qurtyp almaýǵa, neshe bir topan bassa da, jigerdiń otyn sóndirip almaýǵa úndedi. El qatarly es jınaı almaıtyn qaýymnyń el qatarly el de bola almaıtynyn uqtyrdy. Ejelgini sol qalpynda oraltamyz dep oılaý — esiriktik. Biraq ótkende qandaı el bolsań, erteń de sondaı irgeli el bola alatyndyǵyńnan kúder úzý — ezdik. Qurmanǵazy kúıleri esiriktikke de, ezdikke de birdeı qarsy. Sondyqtan jylatady da, jubatady da, shamyńa tıip, shabytyńdy qaıraıdy da... Sol arqyly óz tileýińdi óziń kesýden, óz úmitińdi óziń úzýden, óz ýaıymyńa óziń ýlanyp, óz demińe óziń tunshyǵýdan saqtaıdy. Óziniń osaldyǵyn jeńe alǵan halyq ózgeniń ozbyrlyǵyn da jeńe alady. Qurmanǵazynyń sonaý keri ketken ker zamannyń ózinde jer bolyp jetektelip bara jatqan ulttyq sanany jelpintip, qaıratyna qaıta mingizerdeı daýylpaz kúıler shalqytatyny da sodan.

Sóıtip, kóp tindi, kóp túıindi Qurmanǵazy kúıleri bizge qandaı bolǵanymyzben qosa, qandaı bolmaǵymyzdy da aıqyndap berdi. Qazirgideı almaǵaıyp kezeńde uly kúıshiniń biz úshin baǵa jetpes rýhanı medet bola alǵandyǵy da osydan. Namys pen jigerdiń jeke adam taǵdyryn qandaı turlaýlandyryp bere alsa, jalpaq qaýymnyń da tarıhy qareketin tap solaı tulǵalandyryp, órkeshtendirip bere alatyndaı jasampaz kúshin jarqyratyp jaıyp sala biletindiginde. Talaı nárse tapshy, talaı qasıet qat bolyp turǵan qazirgi kezeńde de táýekelden taıǵyzbas, taǵdyr talqysynan moıytpas namys qaırap, jiger shyńdaıtyn ómirsheń óner óte-móte qajet-aq. Alaıda, onyń ornyna tarıh talqysynyń bárin tek tar zaman ǵana dep uǵyp, ońdy-soldy góı-góıleı jóneler kúıreýiktik kúsheıip bara jatqany baıqalady. Iá, taǵy da tar jerge kelgenimiz ras. Turmystyń taýqymeti kóbeıip bara jatqany daýsyz. Biraq, buryn da ylǵı jumaqta júrmegenimiz belgili ǵoı. Talaı jerde ashtan ólip, kóshten qalyp edik qoı. Solarǵa da shydap, sary ýaıym sapyrmaı, sabyr saqtap edik qoı. Onyń qasynda qazir kóńilge medet bar emes pe?! Endi erkindik kóremiz be, joq pa dep etekteri tola eńirep ótken babalardyń talaı urpaǵynyń kóz jasyn táńirim búgin kórip, el qatarly es jıyp, el qatarly el bolyp ketýge qam jasaýǵa múmkindik alyp otyrsaq, tarıh pen taǵdyrdan budan artyq taǵy qandaı tartý-taralǵy dámete alamyz?! Bul — búgingi jer basyp júrgen urpaqtyń basyna qonǵan aıryqsha abyroı ǵoı. Sondaı barshamyzdyń basymyzǵa ornap turǵan ortaq baqqa qýanyp, ony aqyryna deıin is qylyp shyǵarý jolynda ne qıyndyqqa tóze bilý — jeke alǵanda, árqaısymyzdyń adamgershiligimiz ben azamattyǵymyz, jalpy alǵanda, elimizdiń eldigi synalar jaýapty is. Tek osyǵan táýekel tura bilgen el ǵana táýelsizdikti degenine jetkize alady. Áıtpese, bizdiń ǵasyrda mundaı dáýrenge jetpegen halyq az. Sonyń bári de birden kúrp ete qalǵan joq. Tek tóze bilgenderi ǵana aıaǵynan tik turyp ketti. Tóze almaǵandary, baıaǵy taz qalpyna qaıta tústi. Kóbine-kóp jas táýelsizdik pen demokratıaǵa alǵashqy 10—15 jyl asa syn. Óıtkeni, Áleýmettik-ekonomıkalyq ahýal birden ornyǵa qoımaıdy. Qoǵamnyń múddelestik jiktelýi kúsheıedi. Sol eki ortada urpaq aýysyp, saıası belsendilik toby jańarady. Jas memleketke syrtqy qysym da az bolmaıdy. Oǵan ishtegi jikshildik pen jigersizdik qosylsa, táýelsizdiktiń taǵdyry qandaı bolmaǵy aıtpaı-aq belgili. Keshegi totalıtarızm mıdaı aralastyryp ketken qyryq quraq qoǵamǵa jańa jaǵdaıda tek taban jurt qana uıtqy bola alady. Eger ol á degennen jalyna qol apartpaı áýekilikke urynsa, ne jańa múmkindikterge ýaqytyly ıkemdelmeı, oralymsyzdyq pen jigersizdik kórsetse, ne tarıhı jaýapkershilikten týyndaıtyn ózara yntymaq pen yqpaldastyqty toptyq, taptyq órkókirekke jem etse, táýelsizdikti tárk etip alǵan elderdiń kebin qushady. Amal ne, keshegi totalıtarızm tusyndaǵy tunshyǵyp qalyp, endi alaburta oıanǵan albyrt áleýmettik bula belsendiligimiz bastan kóship otyrǵan kezeńniń ondaı talma tustaryn eskermeı, keıde jas táýelsizdikti birden alqymnan alatyn minez baıqatyp qalyp jatady. Kóbimiz eń áýeli elimizdi el qylyp alýdyń ornyna eń áýeli «men bolyp alaıyn, men kórinip qalaıyn» deýdi kóbirek kúıttep júrgen sıaqtymyz. Qolymyzdan keletinimiz de, kelmeıtinimiz de saıası baqqumarlyqqa boı aldyryp bara jatqan sekildimiz. Sonyń jeliginen, tarydaı shashylyp ketken basymyzdy jıyp alýdyń joldaryn qarastyrýdyń ornyna burynǵy bólinýimiz az bolǵandaı, bir ýys jurtymyzdy endi dalada týǵandar men qalada týǵandarǵa, anaýsha oqyǵandar men mynaýsha oqyǵandar, oqyǵannan týǵandar men oqymaǵannan týǵandarǵa, buryn toıynǵandar men qazir toıynǵandarǵa jiktep-jilikteıtin qısyndar shyǵara bastadyq. Eger árqaısymyz óz basymyzdaǵy ondaı-ondaı azǵantaı aıyrmashylyqty bylaıǵylardan ústem turǵyzar artyqshylyqqa aınaldyramyz dep, rýhanı masyqtyqqa boı aldyrsaq, onda jas táýelsizdigimiz ben demokratıamyzdyń buǵanasyn bekitip, qabyrǵasyn qatyra ma degen kezekti saılaýlarymyz baıaǵydaǵy tótennen soqtyqqan bótenderdiń soıqanynan kem soıqan, kem soqqy bolyp shyqpaýy múmkin. Sondaı-aq, bireý bilip, bireý bilmeı, bireý túsinip, bireý túsinbeı jatqan qazirgi ótpeli kezeń qarbalasyn paıdalanyp, aýzymyz jetkenshe asap, qolymyz jetkenshe qarmap qalatyn rýhanı pasyqtyqqa boı aldyrsaq, ol onsyz da shashyrańqy qatarymyzdy odan saıyn shasha túspese, qosa túspeıtini daýsyz. Al endi óz táýelsizdigimizdi ózimiz kópsinip, anaý qoldan kelmeıdi, mynaý boıǵa syımaıdy, anda barsaq — arba synady, mynda kelsek — ógiz óledi dep, rýhanı jasyqtyqqa jeńistik bersek tarıhtyń ózi aýyzǵa salyp berip otyrǵan asty ári qaraı talmap juta almaǵan sý muryn súmelektiń ózi bolyp shyǵar edik.

Bul turǵydan kelgende, buryn da aıtqanbyz, qazir de aıtamyz: ólip-talyp qolymyz zorǵa jetip otyrǵan táýelsizdiktiń qadirin bilmeı, óıtip sholjańdaıtyndaı bizdiń qazaq qudireti kúshti qudaıdyń ne týǵan qudasy, ne qaryn bólesi emes. Mynaý jaryq dúnıedegi óz tútinin ózi tútetip jatqan qalǵan halyqtan neni kórse, sony kórýi tıis, neni bilse, sony bilýi tıis. Áıtpese, áýeli ózge elder ne istep jatsa, sony istep úırenbese, elge ıe bola almaıdy; óz nesibesine bitken baq pen dáýletti ózi ıgerip úırenbese, jerge ıe bola almaıdy. Onsyz óz yrysyn ózi teýip, óz baǵyn ózi tárk etedi. Óıtkeni: baǵalaı bilmegenge baq turmaıdy, qýana bilmegenge qut qonbaıdy; tabyna bilmegen qaýymǵa paıǵambar bitpeıdi, baǵyna bilmegen qaýymǵa basshy tútpeıdi; birlik sodan azyp, bereke sodan tozady. Ol ekeýi joq jerde táýelsizdiktiń tasy órge domalaıdy. Al eger táýelsizdigimizdi tárk eter bolsaq, onda bizdiń keshegilerdiń kıesi uryp, erteńgilerdiń qarǵysy atady. Tarıhtyń qoly onsyz da tarań. Qaıta-qaıta jelep-jebeı bermesi haq. Bolsaq — osy joly bolamyz. Bolmasaq — osy joly birjolata bordaı tozamyz. Joqtan ózgege kúıgelektenip, kúńirene de bermeı, áli arnasyna túsip bolmaǵan aýnaqshyma zamannyń aýanyna kózsiz erip, aýsarlyqqa da urynbaı, jan-jaǵymyzben jaqsy, óz ishimizde jarastyqty bolyp, óz abyroıymyzdy ózimiz ústep, óz yrzyǵymyzdy ózimiz kóbeıtip, óz mereıimizdi ózimiz tasyta alsaq qana bolyp-tolamyz. Áýeli el bola alsaq qana — bári bolady. El bolyp almaı turyp, eshkimniń de juldyzy janbaıdy. Sondyqtan ótpeli kózeńniń ótkinshi aýyrtpalyǵyna shydaı almaı, keshegi súrleýlerge qaraı kejegeleri tartyp turatyn pıǵyldardyń bárinen aýlaq bolýymyz kerek... Áıtpese... Táýelsizdiktiń joly onsyz da tar. Onsyz da taıǵaq. Bizdiń bota tirsek táýelsizdigimizdiń jolyn taryltar or onsyz da qazylyp qoıylǵan. Ol — keshegi otarshyl ekonomıkalyq baılanystardyń aıaq-qolymyzdan birdeı andyǵan tusaýy men mataýy. Ózgege qaraı aýyz ashyp qalǵan óz dármensizdigimiz. Biraq odan bir kúnde aryla almaımyz. Bar tuzaqty bir-aq julqyp úze almaımyz. Eger sonyń bárinen «bir-aq sekirip túsemiz, bir-aq qarǵyp shyǵamyz» desek, onda da qazýly turǵan aranǵa ózimiz baryp qulaımyz. Óıtpes úshin shydaı bilý kerek. Shydaı bilsek — bolamyz. Shydaı almaı, shı shyǵaryp alsaq — óz aýyz omyrtqamyzdy ózimiz úzip, bordaı tozamyz. Onyń bári de namys pen jigerge baılanysty. Bizderge qazirgi qıyn ótkelekterdiń bárinen aman-esen ótý úshin Qurmanǵazy kúılerindegideı lapyldap turǵan namys pen jiger kerek.

Jaqsydan sharapat degen de sol... Dúıim jurtyńa tar jerde taıaý, taıǵaq jerde tireý bola alǵannan asqan qandaı sharapat bolýshy edi?!.

Jumyr basty pendeler, myna bizder, mynaý jaryq dúnıege buıryqty nesibemizdi terip jep, dám taýsylǵan kúni óz jónimizdi ózimiz tabý úshin kelemiz...

Al kózi barda ózi, kózi joqta óneri qaýymynyń basyna súıesin, qoltyǵyna demesin bolatyn ulylar dúnıe turǵansha turý úshin týady.

Qurmanǵazy da solaı... Dúnıe turǵansha turady...

Yqylastaryńyzǵa alla razy bolsyn!

---