InfoHub Logo

"Men sizge aıtam, kimde-kim áıelge telmirip, tesilip, kózin satyp qaraǵan bolsa, ol júregimen de qylmys jasap qoıdy deı berińiz.

Eger oń kóziń joldan taıdyrsa, oıyp laqtyryp tasta ony, óıtkeni tamuq otyna túgel shyjǵyrylǵansha, bir músheńdi sadaqa qylǵanyń artyq.

Eger oń qolyń joldan taıdyrsa, shaýyp laqtyryp tasta ony, óıtkeni tamuq otyna túgel shyjǵyrylǵansha, bir músheńdi sadaqa qylǵanyń artyq".

(Matfeıdin, V, 28, 29, 30).

I

Evgenıı Irtenevti úlken mansap kútip túr edi. Bul úshin tórt qubylasy saı bolatyn. Úıde alǵan tamasha tárbıe, Peterbor ýnıversıtetiniń zań fakúltetin úzdik bitirý, taıaýda ǵana dúnıe salǵan ákesiniń joǵary qaýymdaǵy tanys qasqa men jaısańdary, tipti mınıstrliktegi mınıstrdiń óziniń qoltyǵynda júrip qyzmet isteı bastaý.

Munyń ústine baılyq, mol baılyq bar, biraq kúdikti baılyq;. Ákesi shetelde jáne Peterborda turǵan, Evgenıı men atty ásker qatarynda júrgen úlken uly Andreıge alty myńnan bergen-di, sheshelerimen de talaıdy sapyrǵan bolatyn. Ol jazda ǵana eki aı óz ıeligine keletin, biraq sharýashylyqpen aınalyspaıtyn, barlyq tizgindi qońdanyp ketken meńgerýshige berip qoıǵan edi, búl shóp basyn syndyrmaǵanmen shúbásiz senimge ıe.

Ákeleri kóz jumǵan soń, aǵaıyndy jigitter enshi bólise bastaǵanda, qaryz degen shash etekten eken, tipti, meńgerýshi ıelikti júz myń somǵa baǵalap, óz atyna kóshirý nıetin bildirip, muradan bas tartýdy usyndy.

Irtenev shalmen sybaılas, ilik-shatys oraıynda Peterborǵa baryp júrgen kórshi pomeshık qaryz ataýlyǵa qaramastan isti qaıta durystaýǵa, baıýǵa bolatynyn aıtty. Toǵaıdy, ıgerilmegen óńirdi satyp jiberip, altyn aımaq — tórt myń desátına maıy shyqqan qara topyraqty jeri, qant zaýyty, eki júz desátına jaıqalǵan shabyndyǵy bar Semenovskini ýystan shyǵarmaı, derevnáǵa oryn teýip, eseppen, aqylmen kirisse bitti.

Sóıtip, Evgenıı kóktemde (ákesi qaraózek shaqta qaıtys bolǵan) ata mekenine baryp, bárin kórip, salmaqtap qaıtqannan keıin qyzmetti tastap, sheshesimen derevnáǵa ketip, sharýaǵa qaraýǵa, qaıtse de menshikti ıelikti saqtap qalýǵa bel býdy. Ol degende baýyry eljirep turmaıtyn aǵasymen bylaı kelisti: ne jyl saıyn tort myń beredi, ne birden seksen myń beredi, anaý enshiden bas tartty.

Osylaı jasady da, sheshesimen úlken úıge kirip alyp, jastyq jalynmen, biraq saq qımylmen sharýaǵa den qoıdy.

Teginde shaldar — eskishil, jastar — jańashyl dep oılaıdy. Bul shúbásiz shyndyq emes. Naǵyz eskishil — jastar. Tirlikke qushtar jastardyń qalaı ómir súrýdi kesip-piship jatýǵa murshasy joq, sondyqtan olar baǵzy soqpaqqa túse salady.

Evgenııdiń de kúni osy edi. Derevnáǵa ornalasqannan keıingi arman — muraty jaman qojaıyn bolǵan ákesiniń kezindegi emes, babasynyń ýaqytyndaǵy ómirdi qalpyna keltirý. Endi úıde de, baqta da, sharýashylyqta da zaman ákelgen keıbir ózgeristeri men baba ómiri rýhyn barlyq jerde keń qoltyq arshyndy, toqmeıildikti, tártipti, qolaılylyqty qalpyna keltirýge tyrysyp baqty, munyń bárin tyndyrý úshin qam-qareket az emesti: jer satý úshin, qaryz merzimin shegerý úshin borysh bergender men bankterdiń talabyn qanaǵattandyrý qajet edi, qyryq myń desátına jeri qant zaýyty bar Semenovskidegi ulanǵaıyr sharýashylyqty jaldandylarǵa, óz jumyskerlerine istetý úshin aqsha tabý qajet edi, úıde de, baqta da júdeý, quldyraý qalpyn kórsetpeýdiń amalyn isteý qajet edi.

Jumys bastan asyp jatty, biraq Evgenııdiń de bul naǵyz der shaǵy edi. Onyń jasy jıyrma altyda bolatyn, orta boıly, bulshyq etteri syrtqa tepken, qyzyl shyraıly, qaǵylez, tisteri marjandaı, suıyq, jumsaq, buıra shashty jigit. Tal boıyndaǵy jalǵyz mini — alystan nashar kóredi, ony kózildirik kıem dep júrip asqyndyrtyp alǵan, qazir pensnesiz júre almaıdy, sodan túsken muryn qyrynda syzyq bar. Syrt músini osyndaı bolsa, ishki saraıy tanysqan adamdy yntyqtyrardaı edi. Árqashan ózge eshkimge teńgermeı, janyndaı jaqsy kóretin sheshesi kúıeýiniń óliminen keıin bar meıirin ǵana emes, búkil ómirin baǵyshtady. Ony osylaı tek anasy ǵana súımeýshi edi. Gımnazıadaǵy, ýnıversıtettegi dostary súıip qana qoımaı, árqashan qurmetteıtin. Syrt jurtqa da árqashan qaldyrar áseri osyndaı. Iman júzine, ásirese kózine qarap onyń sózine kúdik keltirý, aldaıdy-aý, ótirik aıtady-aý deý múmkin emes.

Jalpy onyń tulǵasy kóp isterine sharapatyn tıgizýshi edi. Basqany mańyna jýytpas kredıtor buǵan sóz aıtpaıdy. Prıkazchık, starosta, mujyq ózge bireýdi basqa teýip, jer soqtyryp ketse, munyń ıgi túsine razy bolyp jaman oıdan aýlaq bolady.

Mamyr aıynyń sońy. Evgenıı ıgerilmegen jerdi saýdagerge satýǵa baılanysty sharýasyn tyndyryp, attardy, ógizderdi, arba saımandaryn aýystyrý úshin odan aqsha aldy. Eń bastysy hýtordy qaıta salý kerek edi. İs ońǵarylyp kele jatty. Aǵash tasylyp, baltashylar jumysqa kiristi, seksen at-arba jolǵa shyqty, sonda da bári áli qyl ústinde turǵandaı edi.

II

Osyndaı qarbalas shaqta mánsiz bolsa da Evgenııdi áýrelegen bir mazasyz jaıt tap keldi. Ol jastyq kúnderin ózi sıaqty áýletti, boıdaq jigittershe ártúrli áıeldermen istes bolyp ótkizip jatqan. Buzylyp ketpegen, biraq ózi aıtqandaı, monah ta emes-ti. Ózi aıtqandaı nápsi qumaryn taratqansha, kóńil erkindigi úshin bir sát berilip keter edi. On alty jasynda aýyzdanǵan. Sodan bári sátti. Sátti deıtini buzylyp ketken joq, sońyna da berile túspedi, bir ret te aýyrǵan joq. Peterborda áýeli kóńildes bolǵan biri tiginshi áıel teris jolǵa bet burǵan soń-aq odan qutylyp tyndy. Yń-shyńsyz bitken iske qınalǵan bul joq.

Derevnáda turǵanyna eki aıdan asyp barady, bir amalyn tappaı del-sal. Ózin-ózi tejeı -tejeı mazasy ketti. Osy úshin ǵana qalaǵa barmaq pa? Sonda qaıda? Qalaı? Evgenıı Ivanovıchtiń múlde zyqysy shyqty, munyń ábden qajet ekendigin kóńili aıtyp tur; rasynda da ábden qajet edi, erkinen aırylyp, árbir jas áıelge kózin satyp, qaraı bastaǵanyn ańǵarmaıdy.

Óz derevnásyndaǵy áıelmen nemese qyzben ashyna bolýdy qalamaıdy. El aýzyndaǵy sózge qaraǵanda, ákesi de, atasy da kezindegi basqa pomeshıkterge uqsap qol astyndaǵy qatyn-qalashpen bylyqpaǵan, búl da osylaı etpek; birte-birte tabany taıǵanap, qaladaǵyǵa sener-senbesin bilmeı, qazir krepostnoılyq joǵyn eske alyp, osynda da qımyldasa bolar dep túıdi. Biraq jan sezbeýge tıis, búl buzylǵandyq emes, densaýlyqqa qajet nárse dep ózin-ózi jubatty. Osy baılamǵa kelgen soń kóńili burynǵydan beter alaburtyp aldy: starostamen sóılesse de, mujyqtarmen sóılesse de, baltashymen sóılesse de áńgimeni áıelderge qaraı eriksiz burady, eger áıelder jaıly sóz shyqsa, sol tóńirekti qazbalaı túsedi. Áıelderge suqtanǵan ústine súqtana beredi.

Iİİ

Muny kóńilde sheshý — bir nárse de, iske asyrý — ekinshi nárse edi. Óz tarapynan áıelge sóz salý múmkin emes. Kimge? Qaıda? Kóldeneń adam arqyly qımyldaý shart, biraq kim arqyly?

Bir kúni orman ishindegi qaraýyl úıinen sý ishti. Kúzetshi buryn ákesiniń ańshysy edi. Evgenıı Ivanovıch onymen uzyn súre áńgimege kiristi, kúzetshi ańshylyq tarıhynyń baǵzy shytyrmandaryn aıta bastady. Kókeıdegisin osynda, qaraýyl úıshiginde, orman ishinde iske asyrsa degen oı Evgenıı Ivanovıchtyń basyna sap ete tústi. Qalaı tyndyrmaq, kári Danıla moıynyna ala qoıar ma eken ondaı isti. "Múmkin búl sózden at-tonyn ala qashar, masqara bolam ǵoı, múmkin, kelise salar". Danıla áńgimesin tyńdaı otyryp, ol osyny oılady. Danıla dák áıeli úıiniń janynda qalaı turǵandaryn, alańqaıǵa Pránıchnıkovqa áıeldi qalaı ákelgenin aıtty.

"Bolady", — dep oılady Evgenıı.

— Sizdiń ákeńiz, ımandy bolǵyr, ondaı bylyqpen aınalysqan joq.

"Bolmaıdy", — dep oılady Evgenıı, biraq synaı túskisi kelip:

— Qalaı sondaı jaman nársege qolyńdy bylǵadyń? — dedi.

— A, onda turǵan ne bar? Áıel de razy, meniń Fedor Zaharychym da murtynan kúldi. Maǵan bir som. Endi qaıtpek? Tiri jan ǵoı ol daǵy. Ol da sharap ishsin.

"Á, bolady aıtýǵa", — dep oılap Evgenıı qolma-qol iske kiristi.

— Sezemisiń, á? — ananyń kúreń tartyp ketkenin kórip tur, — sezemisiń, Danıla, tıtyqtadym ǵoı. — Danıla kúlip jiberdi. — Men qaıtse de monah emespin, — boı úırenip ketken nárse.

Aıtqan sóziniń aqymaqshylyq ekenin sezgenmen, Danıla quptaǵan soń qýanyp ketti.

— Oıbaı-aý, baıaǵyda emeýrin bildirmeısiz be, op-ońaı,  — dedi ol — Aıtyńyz, qandaıy kerek.

— Áı, maǵan báribir. Árıne sıyqsyz emes, deni saýy.

— Uqtym! — dep kesip tastady Danıla. Oılanyp tur. — Oh, júzik kózinen ótkendeı bireý bar, — dep bastady, Evgenıı taǵy qyzaryp ketti. — Júzik kózinen ótkendeı. Kóresiz be, kúzde uzatqan ózin, — Danıla sybyrǵa kóshti, — kúıeýi qaýqarsyz. Ańshy qyzyǵar dúnıe.

Evgenıı uıalǵannan qabaǵyn túıdi.

— Joq, joq, — dedi ol — Maǵan keregi múlde ol emes. Maǵan qaıta basqa (qandaı basqa bolýy múmkin?). Maǵan qaıta deni saý bolsa, kóp áýrelenbeıtin birdeńe bolsa — soldat áıeli me, basqa ma...

— Uqtym. Sizge Stepanıdany jetkizem. Kúıeýi qalada, soldat áıeli dese de bolǵandaı. Jaqsy qatyn, taza. Kóńilińiz tolady. Meniń ózim ıek qaqsam boldy — ol..

— Al, sonda qashan?

— Tipti erteń bolsyn. Men qazir temekige barǵanda kire shyǵarmyn, túste osynda ıakı baqsha syrtyndaǵy monshaǵa kelińiz. Eshkim joq. Ári túste jurttyń bári uıyqtap qalady.

— Al, jaqsy.

Evgenıı úıge qaıtqanda úlken tolqyn qushaǵynda edi. "Ne bolady endi? Qandaı sharýa áıeli eken? Sıyqsyz, súıkimsiz bireý me álde? Joq, olar sulý, — dedi, oıyna, kózine túskender oralyp. — Ne aıtam, ne isteımin?"

Kún uzaq boıyn bıleı almaı júrdi. Erteńine saǵat on ekide qaraýyl úıine tartty. Esik aldynda turǵan Danıla únsiz ormanǵa qaraı masattana bas ızedi. Evgenıı júreginiń dúrs-dúrs soǵyp bara jatqanyn sezdi, baqshaǵa qaraı júrdi. Eshkim joq. Monshaǵa keldi. Eshkim joq. İshke kirip, shyǵyp synǵan butaq dybysyn estidi. Jalt qarasa, áıel qaltarysta túr eken. Mynaý jyradan qarǵı umtyldy. Jyrada qalaqaı barlyǵyn da ańǵarmady. Súrinip ketip pensnesin túsirip alyp, qarsy betke kóterildi. Aq kestesi bar kúlgin kóılekti, shymqaı qyzyl oramaldy, jalań aıaq jap-jas, qaıratty, sulý áıel synyq kúlip tur.

— Tolǵan soqpaq, aınalyp ótpeı, — dedi ol — Biz kelgeli kóp boldy.

Evgenıı oǵan taıap kelip, kóz tastady da baýyryna tartty. Biraz ýaqyttan keıin árqaısysy óz jónine ketti, Evgenıı pensnesin taýyp aldy, "Taqymyńyz toldy ma, myrza" degen Danıla suraýyna jaýap ornyna bir som berdi de, úıine qaıtty.

Ábden toıattaǵan edi. Uıat áýelde ǵana qysqan. Artynan bári aıyqty. Aınala jaınap sala berdi. Eń bastysy kóńil ornyqty, endi jeńil tynysh, raqat. Áıeldi jaqsylap qaraı da almady. Taza, jas, sulý, qarapaıym, qıqańdaýdy bilmeıtindigi ǵana esinde. "Kimniń áıeli edi? — dedi ózine- ózi. — Pechnıkovtyń dep pe edi? Qaıdaǵy Pechnıkov? Eki úı ǵoı olar. Mıhaıl shaldyń kelini boldy onda. Iá, dál solaı. Onyń uly Máskeýde turady ǵoı, Danıladan surarmyn bir.

Osydan bastap derevná ómiriniń qolaısyz nársesi — eriksiz tejelý tyıyldy. Evgenııdiń kóńili bólinbeıtin boldy, qalaǵanynsha jumyspen aınalysa beredi.

Evgenıı moınyna alǵan sharýa zil batpan edi. Keı sátterde shydaı almaıtyndaı, ıelik satylyp, barlyq eńbek zaıa keterdeı, murttaı ushardaı kórinedi. Janyna batatyny osy. Bir tesikti bitese, kútpegen, oılamaǵan jerden, ekinshisi úńireıip shyǵa keledi. Osy ýaqytta ákesiniń belgisiz boryshtary ústi-ústine quıylyp jatyr. Ómiriniń sońǵy kúnderinde ákesi kez-kelgen jerde qaryzǵa bata bergen. Mamyr aıyndaǵy bólis kezinde Evgenıı sonyń ushtyǵyna jetermin dep edi. Aıaq astynan jaz ortasynda hat keldi — Esıpovtyń jesirine on eki myń qaryzdar. Vekseli joq, sondyqtan is júrgizýshi aıtqandaı qolhatqa kúdikpen qaraýǵa bolatyn. Kúdikti qujat úshin ákesiniń anyq qaryzyn tólemeý degen oı Evgenııdiń basyna kelgen joq. Sonda da anyq-qanyǵyn bilmek bolyp:

— Mama! Esıpova Kalerıa Vladımırovna kim? — dep surady sheshesinen tústikke otyrǵan kezde.

— Esıpova? A, ol atańnyń shákirti. E, nemene? — Evgenıı sheshesine hat jaıyn aıtty.

— Tańym bar, qalaı uıalmaıdy ózi. Ákeń qansha berip edi oǵan.

— Qaryzdarmyz ba biz báribir?

— Qalaı aıtsam eken? Qaryz emespiz, biraq ákeń kóńilshektikpen...

— Iá, ákem ony qaryz dep eseptedi ǵoı.

— Aıta almaımyn men saǵan. Bilmeımin. Onsyz da jetisip júrmegenińdi bilem.

Qalaı qınasa da sheshesi Mará Pavlovna ne deýdiń retin taba almaı qoıdy.

— Toq eteri tóleý kerektigin uqtym, — dedi uly. — Erteń oǵan baryp, kúte túrý jaıyn sóılesem.

— Túý, qınaldyń-aý. Tosqany durys, árıne, aıt oǵan, — dedi Mará Pavlovna ulynyń sheshiminen tynyshtyq taýyp, maqtanysh etkendeı.

Birge turatyn sheshesiniń jaǵdaıdy múlde uqpaýy Evgenııdi qınaı tústi. Ómirbaqı shashyp-tógip úırengen áıel balasynyń qazirgi halin, qyl kópirden taıyp ketse-aq boldy qara jerge otyryp qalatynyn, qolda bardy túgel satyp, zorlaǵanda eki myń som aqsha alatyn qyzmetpen tamaq asyraryn túsinbeıdi. Tyǵyryqtan shyǵar jol — shyǵyn ataýlyny azaıtyp, baqshashy, atshy, qyzmetshi tipti tamaqqa ketetin tıyn-tebenniń ózin tirnektep sanaý ekeni mıǵa múlde qonbaıdy. Kóptegen jesir áıelder sekildi, búl da kózi tirisindegi syılastyqqa uqsamaıtyn eljireýmen marqumnyń arýaǵynyń aldyna bas ıdi, sondyqtan kúıeýi istegen nársede kemshilik, olqylyq bar-aý, ony ózgertýge bolady-aý degen pikir úsh uıyqtasa oıyna kirmeıdi.

Evgenıı eki qyzmetshi qaraıtyn baqshany, oranjereıany, eki atshy bar at qorany áreń ustap turdy. Mará Pavlovna shal pisiretin tamaqty qomsynbaýyn, baqtaǵy joldardyń túgel arshylmaýyna, qyzmetshi ornyna bala júrgendigine ókpe aıtpaýyn ulym úshin joqshylyqqa kóngenim dep eseptedi. Joq jerde paıda bolǵan jańa qaryzdy Evgenıı tuqyrtyp keter sońǵy soqqy dep uqsa, Marıa Pavlovna Evgenııdiń jomarttyǵyn kórseter jaıt dep qana túıdi. Qarjy jaǵyn Mará Pavlovnanyń oılamaýynyń taǵy bir sebebi: Evgenıı qaltaly jerden qyz alyp, jaǵdaıyn op-ońaı túzeıdi degen ish esep. Rasynda da ol qalaǵanyna úılene alar edi. Ulyna qyzdaryn qýana-qýana berer ondaǵan otbasyn biledi. Mará Pavlovna osy nıetin tezirek iske asyrýǵa asyqty.

IV

Evgenııdiń ózi de úılenýdi arman etetin, sheshe oıynan bólek arman, úılenýdi keneýi ketken isterin aıaǵynan turǵyzýdyń amalyna aınaldyrý pıǵylynan júregi aınıdy. Adal mahabbatpen úılengisi keledi. Tanıtyn, biletin qyzdaryn kókeıinde topshylap kórse de, taǵdyr jazbady. Biraq múlde tospaǵan jaıt — Stepanıdamen aradaǵy qatynas jalǵasyn, úırenshikti, qalypty nársege aınalyp ketti. Nápsiqumarlyqtan aýlaq bolatyn, urlyq júris — janyna batty, tuńǵysh jolyǵysqannan keıin Stepanıdany kórmeı qoıǵysy keldi; az ýaqyttan soń taǵy da kóńili buzyla bastady. Belgisiz sýret emes, jarqyraǵan qara kózder, syńǵyr ún, taza, jupar ıis, shilterdi kótergen bıik keýde, jaryq sáýle quıylǵan qalyń aǵash arasy elesteı beredi. Uıalsa da taǵy Danılaǵa ótinish etti. Taǵy da tal tús, toǵaı ishi. Bul joly Evgenıı ábden kóz toqtatyp qarady, naǵyz sulý. Birtalaı sóılesti, kúıeýi jaıly surady. Shynynda ol Mıhaıldyń uly eken, Máskeýde atshy bolyp isteıtin kórinedi.

— Al, endi, mynaýyń qalaı... — Evgenııdiń — kúıeýiniń kózine nege shóp salasyń degendi suraǵysy keldi.

— Oı-búı, — dep Stepanıda kúle sóıleı jóneldi. — Ol ana jaqta dúnıeni sapyryp júrgende, maǵan ne joq?

Ol ózin-ózi pysyq, ashyq-tesik etip kórsetetin sıaqty. Bul Evgenııge unady. Sonda da kezdeser kúndi aıtqan joq. Danılany sýqany súımeıtinin bildirip, onsyz-aq kezdessek qaıtedi degenine Evgenıı kelispedi. Osy sońǵy kezdesý dep túıdi jigit. Áıel unady. Mundaı jalǵasý qajet, onda turǵan buzylǵandyq joq deıdi kókiregi, biraq ishteı basqa qatal sot muny quptamady, jaz osylaı ótip jatty. Danılanyń jeńgetaılyǵymen on shaqty ret jolyǵysty. Bir ret ol kúıeýiniń kelýine baılanysty shyǵa almaı qalyp, Danıla basqa áıeldi usyndy. Evgenıı odan jırenishpen bas tartty. Kúıeýi ketisimen kezdesýler burynǵysha Danılanyń selbestigimen jalǵasa berdi, tipti Evgenııdiń ózi dál mezgilin aıtatyn boldy, áıeldiń jalǵyz júrýi sóleket kórinetindikten Stepanıda Prohorova deıtin qatyndy ertip kelýshi edi. Taǵy birde, serttesken sátte Mará Pavlovna qyzyna quda túsip júrgen adamdar kelip qalyp, Evgenıı shyǵa almady. Qoly bosaı bere Evgenıı úkideı ushyp otyryp toǵaıdaǵy ýádeli alańqaıǵa tartty. Ol joq edi. Qol jeter jerdegi buta sabaqtary, aǵash butaqtary túgel syndyrylǵan: Stepanıda tosyp-tosyp tolqyn kúıge qatty qapalanyp, ashýlanyp oınap turyp qaldyrǵan belgisi mynaý. Evgenıı turyp-turyp, erteń shaqyr dep aıtpaqshy bolyp Danılaǵa bardy. Stepanıda tostyrǵan joq, sol baıaǵy qalpy.

Sóıtip júrip jaz taýsyldy. Kezdesý ylǵı toǵaıda ótýshi edi, bir-aq ret kúzge qaraı qorada bastary qosylǵan. Bul sýyq júristiń qara basyna tıgizer zıany bar degen oı Evgenııdiń kóńiline kelip kórgen joq. Stepanıda týraly múlde oılamaıtyn. Oǵan bar bolǵany aqsha berýshi edi. Muny búkil derevná sóz qylatynyn, keıbireýlerdiń qyzǵanatynyn, úı-ishiniń qısyq jolmen tapqan aqshasyn ustaıtynyn, osyny jón kóretinin, sonyń arasynda tipti Stepanıdanyń kúnádan qorqý sezimin adal boıaǵanyn Evgenıı bilmeıtin. Al Stepanıdaǵa jurt qyzǵanyshy jasap júrgen isin jaqsy etip kórsetkendeı bolatyn.

"Densaýlyqqa kerek qoı, — dep oılady Evgenıı. — Jaraıdy, durys emes delik, aıqaılap aıtpasa da birtalaı jurt biledi. Erip kelip júretin qatyn biledi. Talaıǵa jaıǵan da shyǵar. Ne isteý kerek sonda? Masqara munym, — dep oılady Evgenıı, — ne isteımin sonda, sozylmas uzaqqa".

Evgenıı eń áýeli kúıeýinen qysylýshy edi. Nege ekeni belgisiz, kúıeýi sumpaıy bireý shyǵar dep oılap, sonymen keı rette ózin-ózi aqtap júrdi. Kúıeýin kórgende jaǵasyn ustady. Ol sylqyldaǵan seri jigit eken, ózinen artyq bolmasa kem emes. Kezdesken bette Evgenıı kúıeýin kórgendigin, onyń naǵyz sulý ekenin aıtqanda, Stepanıda:

— Derevnáda oǵan jeter eshkim joq, — dep maqtanysh ete sóıledi. Bul Evgenııdi tań qaldyrdy. Stepanıdanyń kúıeýi týraly oı burynǵydan beter mazalaıtyn boldy. Birde Danıla:

— Mıhaıldyń uly meniń áıelimmen oınas deıdi, ras pa dep surady. Men bilmeımin dedim. Bolǵan kúnde mujyqtyń qasyna jatqansha, qojaıynnyń qasyna jatqan artyq emes pe, — dedim.

— Eshteńe de emes: sózdiń túbine jeteıin, kórsetem men oǵan deıdi.

"Árıne, kúıeýi qaıtyp oralsa, men tastar edim", — dep oılady Evgenıı. Biraq kúıeýi qalada tura berdi, qatynnan burynǵysha "Qajet bolǵanda tyıylam, bári umytylady" dep oılady.

Ala jazdaı jańa hýtor ornatýdyń neshe túrli qurylys jumystary, qaryzdardy tóleý, ıgerilmegen jerdi satý sekildi tolyp jatqan isterden qoly bosamaǵandyqtan búl op-ońaı kórindi. Munyń bári onyń esil-dertin alyp ketken, jatsa-tursa oıynan bir eli shyqpaıtyn nárseler. Stepanıdamen baılanys — ózi muny ashynalyq dep eseptemedi, — kóńil bólýge turmaıtyn dúnıe sıaqty. Ras, qushtarlyq oty boıdy bılegen kezde onyń basqa birdeńeni oılaýǵa murshasy joq, búl hal uzaqqa sozylmaıdy, kezdesýdiń qyzý sátinen soń, qaıtadan aptalap, keıde aılap umytady.

Kúzde Evgenıı qalaǵa jıi barǵyshtap júrip, Annenskııler otbasymen jaqyndasyp ketti. Annenskıılerdiń taıaýda ǵana oqý bitirgen qyzdary bar edi. Marıa Pavlovnanyń úlken ókinishine qaraı, ol aıtqandaı, Evgenıı óz qunyn ózi túsirip Lıza Annenskaıaga ǵashyq bolyp, sóz aıtty.

Sodan bastap Stepanıdamen aradaǵy qatynas tıyldy.

Erkektiń basqaǵa qaramaı, dál osy áıeldi nege tańdaǵanyn kesip aıtý múmkin emestigi sekildi, Evgenııdiń Lıza Annenskaıaǵa birjolata qulaýyn túsindirý qıyn edi. Munyń qıly-qıan sebepteri bar-dy. Sheshesiniń kókeıin tesip júrgendeı jýan jerden shyqpaýy, pák kóńil balalyǵy da sonaý aıtqan sulý bolmasa da kóriktiligi de iser etti. Eń bastysy Evgenıı úılenýge bel býǵan shaqta tanysqan edi. Ol úılenetinin kúni-buryn bilgendikten yntyq boldy. Lıza Annenskaıa áýelde Evgenııge azdap unaǵan, osy qyz áıelim bolar degen baılam jasaǵanda ystyq sezim tolqyny boıyn bılep, ǵashyq kúıge tústi.

Lıza taldyrmash, sıda. Onyń barlyq múshesi ashań bolatyn: beti de, qyr muryny da, saýsaqtary da, názik jaralǵan aqquba júzinde bolar-bolmas qyzyl — shyraıy bar, uzyn, jumsaq kúmis shashy buıralana bitken, ádemi tuńǵıyq kózderi kisige sengishtikpen qaraıtyn qyz. Evgenııdiń júregine ot tastaǵan ásirese osy kózder. Lıza týraly oılaǵanda árqashan osy ádemi, tuńǵıyq, sengish kózder elesteıdi.

Lızanyń syrt kelbeti osyndaı edi, Evgenıı onyń ishki saraıynan beıhabar, biletini osy kózder ǵana. Osy kózder talaı jaıtpen habar beredi. Kózder sherter syrlar mynaý.

Instıtýt qabyrǵasynan, on bes jasynan bastap Lıza bádendi erkekterge únemi yntyq bolyp júretin sondaı sátterde ǵana ózin kóńildi, baqytty sezinýshi edi. Oqýyn tamamdaǵannan soń kezdesken talaı jas jigitterge de osylaı qushtarlyqpen qarady. Evgenıımen tanysa sala oǵan da kóńili aýdy. Evgenııdi tutqyn etken sol yntyzar sezimniń janyp turǵan kózdegi ottary edi.

Dál osy qysta, bir mezgilde Lıza eki jigitke qatarynan qulady, olar úıge kirgende ǵana emes, tipti álgilerdiń esimderi aýyzǵa alynsa, qyzaryp, berekesinen aıryla bastaıtyn. Sheshesi Irtenevtiń shyn oıy bar sıaqty degen emeýrin bildirisimen, Lızanyń Evgenııge ǵashyqtyǵy kúsheıip, anaý ekeýine qolma-qol sýyp sala berdi, Irtenev balǵa, qonaqqa kelýin jıiletip, qyzdyń súıer-súımesin bilmek nıetpen basqalarǵa qaraǵanda, munymen kóbirek bılegen saıyn Lızanyń buǵan degen ǵashyqtyǵy dert sıaqty bir nársege aınaldy, uıyqtasa túsinen shyqpaıdy, kúndiz maza joq, basqalar múlde umytylǵan. Evgenıı sóz salyp, ata-ana ruqsat etken soń biri — kúıe, biri — qalyńdyq óbisip turǵanda Lızanyń kóńilinde bóten oı, máńgi birge bolýdan, ony súıýden, ózi súıikti bolýdan basqa oı joq-ty. Lıza ony maqtan tutty, tebirenip, tolqyp, qushtarlyqpen órtene tústi. Baýyrlasa kele jigit sezimi de kemerinen asyp tógilip jatty. Evgenıı mundaı mahabbat kezdestirem dep áste oılamaǵan edi. Sondyqtan búl ińkárlik kóńil kúıin qanattandyryp jiberdi.

VI

Evgenıı jazǵyturym sharýashylyq qam-qaraketin jasap, toı jabdyǵyn kórip qaıtý úshin Semenovskige keldi. Marıa Pavlovna ulynyń sheshimine razy emes, áldeqaıda qordaly jerden qyz alýǵa bolatyn edi, bolashaq qudaǵıy Varvara Alekseevnany da sýqany súımeıdi. Sabaz ba, kók bet pe, ol arasyn ázir bilmeıdi, biraq tárbıeli ledı emestigin alǵash kezdesýde-aq túıip edi, soǵan ishi kúıedi. Tárbıeli áıelderdi syılaý — Mará Pavlovnanyń ejelgi daǵdysy, Evgenııde de osy minez bar, sondyqtan ulynyń bul oraıda qabaq shytaryn sheshesi kúni buryn sezgen. Qyzdy jaratty. Eń bastysy Evgenııge unaǵandyqtan jaratty. Lızany álpeshteý qajet. Mará Pavlovna oǵan shyn júrekten daıyn edi.

Evgenıı sheshesiniń qýanyshty, razy sátine tap keldi. Mará Pavlovna úı sharýasyn tap – tuınaqtaı etip, uly kelinin ákep túsirgen boıda attanyp ketýge ázir otyrǵan, Evgenıı qal dep qolqalady. Áli sońǵy baılaý belgisiz. Keshki shaıdan keıin ádettegideı Mará Pavlovna qolyna karta aldy. Evgenıı de oıynǵa kiristi. Bul áńgime-dúken qyza túser shaq.

Bir márte oıyndy aıaqtap, ekinshisin bastap jatyp Mará Pavlovna ulynyń júzine kóz tastap, kúmiljı til qatty.

— Birdeńe aıtqym kelip edi, Jená. Anaý-mynaýyńdy bile qoımaımyn ǵoı, biraq úılener aldyndaǵy qyltyń-syltyń ataýlyny túgel tastaý kerek, ózińdi, áıelińdi ábigerge salýdan qudaı saqtasyn de. Ne degenimdi uǵyp turmysyń?

Búl emeýrin kúzde tyıylǵan Stepanıdamen aradaǵy qatynas ekenin, jesir áıelderge tán minezben sheshesiniń sony dabyraıtyp otyrǵanyn Evgenııdiń ishi seze qoıdy.

Uıalýdan emes, yńǵaısyzdyqtan, anasynyń ózi bilmeıtin, uqpaıtyn nársege qol suǵýynan, súıgendikten qol suǵýynan Evgenıı qyp-qyzyl bolyp ketti. Búrkep jasyratyndaı eshteńe joqtyǵyn, áste úılenýine kedergi bolar is jasamaǵanyn aıtty.

— Bárekeldi, janym. Ulym, Jená, ókpeleme maǵan, — dedi Mará Pavlovna ábigerlenip. Uly sheshesiniń oıyndaǵysyn túgel aıtyp bitirmegenin bilip otyrdy. Ózi de solaı boldy. Sálden keıin Mará Pavlovna Evgenıı joqta... Pchelnıkovtardyń kishkentaıyn shoqyndyrǵanyn aıta bastady.

Bul sát Evgenıı yńǵaısyzdyqtan da emes, uıattan da emes, qazir aıtylar sózdiń salmaǵynan týatyn erekshe bir sezimnen, sanasynan tys qat-qabat sezimnen alaburtyp bara jatty. Mará Pavlovna ashyq-tesik sóılep otyrǵan bolyp, bıyl ylǵı ul týdy, soǵystyń yrymy shyǵar dedi, Vasın, Pchelnıkov jas kelinderiniń tuńǵyshtary da ul Mará Pavlovna muny sóz arasynda mán bermeı aıtaıyn dep edi, biraq ulynyń qyzaryp ketip, pensnesin jalma-jan qolyna alyp, aınaldyryp, asyǵys shylym tartqanyn kórgende jaman uıaldy. Únsiz qaldy. Evgenıı de tis jarmaıdy, bul halden qaıtse qutylýdyń amaly da belgisiz, birin-biri uqqanyn ekeýi de túsinip otyr.

— Já, eń durysy seniń anaý aǵaıyńdaǵy sekildi naqsúıerler bolmas úshin, derevnáǵa ádilet kerek.

— Mamataı-aý, — dedi kenet Evgenıı, — neni aıtpaǵyńyzdy bilem. Beker qaýiptenesiz. Meniń bolashaq otbasylyq ómirim qylaý túsirmes eń qymbatty dúnıem. Boıdaq kúndegi sybaı-saltań júris bitti. Meniń eshqashan basym baılanǵan joq, eshkimniń mende sharýasy joq.

— E, qýanyshtymyn endeshe, — dedi sheshesi. — Men seniń estiligińdi bilem ǵoı.

Anasynyń bul sózderin Evgenıı bolashaqqa ósıet retinde qabyldap, únsiz qaldy.

Kelesi kúni tańerteń qalyńdyǵyn, dúnıe jaıyn oılap, Stepanıdany qaperine de ilmeı, Evgenıı qalaǵa attanyp ketti. Esine ádeıi birdeńe túsirgisi kelgendeı shirkeýge kirip, shyǵyp jatqan kóp halyqqa qarap turdy. Semen men Matveı shaldy, jigitterdi, jas qyzdardy kórdi, biri egde tartqan, biri saltanatty ashyq qyzyl kóılek kıgen tanys eki áıel kele jatyr. Áıel aıaǵyn shıraq basady, qolynda — bala. Evgenıı qatarlasa bergende, úlkeni toqtap, burynǵylarsha sálem berdi, al balaly jas áıel basyn ǵana ızedi, jeleginiń astynan tanys, oınaqy kúlimkózder jarq ete tústi.

"Iá, bul sol, sonyń ózi, bitti ǵoı bári, nesine qaraımyn endi. Bala da meniki shyǵar-aý, múmkin, — degen oı sap ete qaldy. — Joq, bátir-aý, qaıdan. Kúıeýi bar, jatyp júrdi". Ol qazbalamady. Densaýlyq úshin qajet nárse dep oılaǵan, aqshasyn tólep turdy, — bitti, ekeýiniń arasynda eshqandaı baýyrlastyq bolǵan joq, bolmaıdy, bolýy múmkin emes. Ol ardyń únin tumshalap tastaǵan joq edi, joq, ary búlk etpeı jatqan. Sheshesimen aradaǵy áńgimeden keıin, ózimen kezdeskennen soń ol týraly eske de alǵan joq. Sodan bylaı ózin de jolyqtyrmady.

Kóp uzamaı qalada Evgenııdiń nekesi qıylyp, ol jas áıelin alyp derevnáǵa júrip ketti. Úı jas jubaılarǵa laıyqtalyp jınalǵan bolatyn. Mará Pavlovna bulardy ońasha tastamaq bolǵanyn, Evgenıı, ásirese Lıza qolqalap jibermeı qoıdy. Biraq Mará Pavlovna flıgelde turatyn boldy.

Sóıtip Evgenıı úshin jańa ómir bastaldy.

Otbasylyq ómirdiń birinshi jyly Evgenııge óte aýyr boldy. Qudalyq kezinde keıinge qaldyryp júrgen sharýa ataýly túgel kelip basyna qotaryldy.

Qaryz shyrmaýynan qutylý qudaıdyń pálesi eken. Saıajaı satyldy, keńirdekten alatyn qaryzdar tólendi, biraq áli de qyrýar borysh bar edi, aqsha joq. Ielik kóp paıda túsirdi, aǵasyna jiberý, toı shyǵyndary qosylyp ketip qarjy taqyrlanyp, eriksiz zaýyt qańqıyp bos turyp qaldy. Tuzaqtan áıeliniń aqshasyn ustap qutylýǵa bolatyn edi. Kúıeýiniń jaǵdaıyn uǵynǵan Lızanyń ózi osyny talap etti. Evgenıı ıeliktiń jartysyn áıeliniń atyna kóshirip, buǵan kelisti. Solaı istedi. Bul Lızanyń kóńiline kelse de, enesi úshin ádeıi osylaı jasady.

Bir turyp, bir súringen san alýan qam-qareket Evgenııdiń alǵashqy jylǵy ómirine zárin tókti. Ekinshi jaǵynan áıeli syrqattandy. Osy jyly, úılengennen jeti aıdan keıin, kúzde Lıza basyna bir páleket kelip edi. Qaladan qaıtqan kúıeýin qarsy alý úshin Lıza aldynan shyqqan bolatyn, jaraý attyń ala qashqanynan qorqyp, sekirip túsedi. Sátin salmaǵanda, arba dóńgelegine oralyp qalar edi, Lızanyń aıaǵy aýyr bolatyn, sol túni tolǵaq qysyp, túsik tastady. Osydan keıin múlde ońala almaı júrdi.

Kútip júrgen baladan aıaq astynda aırylyp qalý, áıeliniń aýrýyna baılanysty mazasyzdaný, bastysy qyzy aýyrǵanyn estisimen salyp uryp enesiniń jetip kelýi, Evgenıı úshin jyl salmaǵyn zil batpan etip jiberdi.

Aýyr jaǵdaılarǵa qaramastan Evgenıı jyl sońynda ózin jaqsy sezindi. Eń áýeli quldyraǵan sharýashylyqty qaz turǵyzý, jańa bitimde baba ómirin qalpyna keltirý armany kóp qıyndyqpen bolsa da eptep iske asa bastady. Endi qaryz úshin búkil ıelikti satý degen sóz joq. Ielik áıeliniń atyna kóshirilse de aman qaldy, qyzylsha bitik ósip, naryq táýirlense keler jyly shyrmaýdan aıaq-qol bosap, baıýǵa aınalady — bul bir.

Ekinshiden áıeliniń boıynan ózi múlde kútpegen erekshe qasıet tapty. Ólip-óshý, tamsana -tańdaný emes, kóńildi, baıandy sezim háli bar, ómir súrýdiń ózi qýanysh sekildi. Evgenıı munyń sebebin bilmeıdi, dán razy.

Neke qıylǵannan keıin Lıza jer ústindegi jumyr basty pendede Evgenıı Irtenevten ótken esti, pák, ardaqty jan bar dep oılamaǵan, basqalardyń mindeti Evgenııge qyzmet etý, jaqsylyq jasaý dep túıgen-di. Jurttyń bárin buǵan kóndirý múmkin bolmaǵandyqtan ózi qoldan kelgenin aıamaý kerek.

Sóıtti de, kúıeýi neni unatyp, neni súıdi — sony tapqansha tynbaıdy, bilip alyp ol qandaı qıyn, aýyr nárse bolsa da iske asyrýǵa janyn salyp kirisedi.

Lızanyń boıynda berile súıgen áıelge tán asyl qasıet bar edi, ol kúıeýiniń kóńil kúıin tereń túsinetin. İshki saraıyn, Evgenııdiń sezim qubylystaryn, tipti onyń ózinen artyq biletin, qas-qabaqtan tanıtyn da, tús shaıǵyzbaı, kúni buryn aldyna túsip, jaqsysyn asyryp, jamanyn jasyrýshy edi. Lıza kúıeýimen sezim, oı bólisip qoıǵan joq. Sharýashylyqqa, zaýytqa, adamdardy baǵalaýǵa baılanysty kóp jaıtterdi qolma-qol sholyp, áńgimege dereý aralasyp, Evgenııdiń ózi aıtqandaı, paıdaly, sarabdal keńes te beredi. Dúnıege, adamdarǵa, kúlli álemge Lıza kúıeýiniń ǵana kózimen qaraıdy. Óz sheshesin súıýshi edi, biraq onyń bulardyń ómirine kımeleı aralasýyn Evgenııdiń jaratpaıtynyn baıqaı sala, kúıeýin qoldap shyǵa keldi.

Munyń ústine Lıza jón-joralǵy, ádep ataýlyny bes saýsaǵyndaı jaqsy biledi. Munyń bárin dabyralamaı, baıqatpaı isteıdi, jemisi ǵana kórinedi: tazalyq, tártip, sypaıygershilik. Lıza kúıeýiniń ómirden ne tileıtinin tez uǵynyp, sharýa jaıynda, úı ishinde ne qalaıtynyn aıtqyzbaı ózi jasap turdy. Ázirge bala joq, biraq úmit alda edi. Qysta Peterborǵa baryp, dárigerge kóringende ol sary ýaıymǵa túsýdiń jóni joqtyǵyn, náreste súıetinderin aıtty.

Bul arman da oryndaldy. Jyl aıaǵyna qaraı Lıza taǵy da júkti boldy.

Olardyń baqytyna ý quıyp qana qoımaı, qater tóndirer nárse — Lızanyń baıqatpaǵanymen — únemi azap sheger sezimi qyzǵanysh edi. Evgenııge laıyq jer ústinde jan týmaǵandyqtan ol eshbir áıeldi súıe almaq emes (ózim Evgenııge laıyqpyn ba, laıyq emespin be degen saýaldy Lıza eshqashan oılap kórgen joq), sondyqtan eshbir áıel de Evgenııdi súıe almaq emes.

Ómir bir qalypta ótip jatty. Evgenıı ádettegisindeı erte turyp, sharýashylyq aralaıdy, zaýyt jumystaryn kóredi, keıde egis dalasyna tartady. Saǵat ondarda úıge oralady, Mará Pavlovna, bulardyń qoldarynda turatyn aǵasy, Lıza — bári esik aldynda kofe ishedi. Kofe ústinde mazdaǵan áńgimeden soń tústikke deıin árkim óz jaıyna ketedi. Saǵat ekide tamaq ishiledi. Budan keıin qydyryp, ne atqa minip dem alady. Kún bata Evgenıı oralǵan soń keshtetip shaı ishedi, ol daýystap kitap oqysa, Lıza sharýaǵa qaraıdy, úıde qonaq bar kezderde kóńildi áýenge basady, ıakı áńgime shertedi. Jumys babymen jolaýshy ketkende Evgenıı ózi de kúnde hat jazatyn, áıelinen de kúnde hat alatyn. Lızanyń keıde birge erip júrgeni kóńiline maıdaı jaǵýshy edi. Ekeýiniń týǵan kúnderine jınalǵan adamdardyń oıyndaǵysyn Lızanyń aıtpaı tabýy da Evgenııge úlken qýanysh ákeletin. Jas, súıkimdi kelinshektiń jaqsy qylyǵymen jurt aýzyna ilinýi kúıeýiniń oǵan degen mahabbatyn kúsheıte tústi. Bári tamasha. Aıaǵy aýyr Lıza ózin jaqsy sezindi, bolashaq sábılerin qalaı tárbıeleý jóninde senimsiz túrde bolsa da ekeýara shúıirkelesip qoıady. Neni úıretip, nege baýlýdy Evgenıı aıtpaq, Lıza sony bas ızep iske asyrýshy. Tolyp jatqany medısınalyq kitaptardy aqtaryp shyqqan Evgenıı balasyn ǵylymnyń taraý-tarmaǵy boıynsha tárbıelemek. Lıza buǵan sózsiz boısunyp, kúni buryn ábigerlenip, ony — munysyn ázirlep jatyr. Osylaı bulardyń erli-zaıypty ómirleriniń ekinshi jyly, ekinshi kóktemi bastalǵan.

Bul troısa kúniniń qarsańynda bolǵan edi. Kútinip júrgen Lıza boıynda bes aılyq balasy barlyǵyna qaramastan kóńildi, shıraq. Eki ana: biri — sheshe, biri — ene ony baǵyp-qaǵýmen otyr, keıde tym óbektep ketýlerimen mazasyn alady. Evgenıı sharýashylyqpen aınalysyp, qant qyzylshasyn úlken atyrapta jańasha óńdeý isimen murnynan shanshylyp júr.

Troısa kúni aldynda Lıza talaıdan qaralmaı ketken úı ishin retke keltirip, edendi, terezelerdi jýyp, oryndyqtardy súrtip, kilemderdi qaǵyp, tystardy kıgizý úshin qyzmetshige kómekke eki qatyndy shaqyrtty. Qatyndar ertemen kelip, qazanǵa sý quıyp, jumysqa kirisip ketti.

Áıeldiń biri balasyn jaqynda ǵana emshekten shyǵaryp jiberip, keńseshiden eden jýý jumysyn jalynyp surap alǵan Stepanıda bolatyn. Onyń Lızany jaqsylap kórýge emeshesi quryǵan. Stepanıda baıaǵysha kúıeýinsiz oıyna kelgenin istep jalǵyz turýshy edi, buryn otyn ákele jatqanda ustap alǵan Danıla shalmen, odan Evgenıımen qalaı oınas bolsa, qazir jas keńseshimen solaı oınas. Evgenııdi esine almaıdy. "Qazir onyń áıeli bar, — dep oılaıdy. — Úı-ishin tap – tuınaqtaı etip qoıady deıdi, kórse shirkin".

Balasymen kórgennen soń Evgenıı ony kezdestirgen joq. Kishkentaıly bolǵandyqtan kúndelikti jumysqa shyqpaıdy. Evgenıı derevnány sırek aralaıdy. Bul erteńgilikte, troısa kúni qarsańynda. Evgenıı alakóbeden, saǵat beste turyp, qatyndar pesh mańynda qazanmen kúıbeńdep, áli úıge kirmegen kezde fosforıt shashatyn egis dalasyna ketip qalǵan edi.

Kóńildi, razy kúıde, qarny ábden ashyp, Evgenıı tańerteńgi asqa bir-aq keldi. Albar qasynda attan túsip, ony ótip bara jatqan baqshashyǵa bere salyp, boılap ósken kókti qamshysymen úıirip bir sózin qaıtalaı úıge bettedi. "Fosforıtter aqtaıdy", — dep qaıtalaıdy. Kimniń aldynda — muny bilgen de joq, oılaǵan da joq.

Kógalda kilem qaǵylyp jatqan. Jıhazdar syrtqa shyǵarylǵan.

"Kókem-aý, Lıza bárin tazalatpaq pa! Fosforıtter aqtaıdy. Mine, úı ıesi. Úı ıesi? — Iá, úı ıesi, — dedi ol ózine-ózi kirshiksiz kıimdi, qaraǵan kezde qýanyshtan únemi jaırań qaǵyp turatyn áıelin kóz aldyna keltirip. Iá, etikti aýystyrý kerek, áıtpese fosforıtter aqtaıdy, ıaǵnı kók ıisi shyǵady, onyń qazirgi jaǵdaıynda. Nege qazirgi jaǵdaıynda? Iá, kishkentaı, basqa Irtenev ósip keledi, — dep oılady. — Iá, fosforıtter aqtaıdy". Óz oılaryna ózi kúlip, bólmesiniń esigin tyq etkizdi. Tutqany tartyp úlgermeı esik ózi ashylyp, bilegin sybanyp alǵan, jalańaıaq qatyn ákele jatqan shelekpen tumsyq jalasyp qaldy. Bul qatyndy ótkizip jiberý úshin shegine berdi, sýly qolymen qısaıyp ketken oramalyn túzep, anaý da burylyp barady.

— Ót, ót, men tosa turam, eger siz, — dep bastap kele jatyp, kenet Evgenıı tanı ketti de, qalt toqtaı qaldy.

Stepanıda kózi kúlim qaǵyp, Evgenıı jalt qarady.

Kóılegin kólbeń etkizip, tez basyp dalaǵa shyǵyp ketti.

"Ne pále bul?.. Ne bul?.. Múmkin emes", — dedi Evgenıı qabaǵyn túıip, shybyn jasqaǵandaı qolyn sermep, anany kórgenine razy bolmaı. Stepanıdany kórgenine razy bolmasa da, onyń jutynyp turǵan sulý qımyldy denesinen, jalańash aıaǵynan, qoldarynan, ıyǵynan, aıaq baltyryna dóńgelene kómkerilip túsken kóıleginen kózin aıyra almaı qaldy.

"Nesine telmirem, — deıdi ózine-ózi, ony kórmes úshin kózin taıdyryp áketip. — Úıge kirý kerek, etik aýystyrýǵa". Bólmesine endi, bes qadam attamaı jatyp, kimniń buıryǵymen ekeni belgisiz, taǵy anany bir kórsem dep burylyp qarady. Ol da úıge kirgen, osy sát jalt qarady.

"Oıbaı-aý, ne istep turmyn, — dep selt ete tústi ishteı. — Ol oılap qalar. Endigi múmkin oılap qalǵan da shyǵar".

Evgenıı óziniń áli jınalmaǵan bólmesine kirdi. Aryq, kári qatyn eden jýyp jatqan. Evgenıı ıirim-ıirim sýdan baqaıynyń ushymen júrip ótip, qabyrǵada ilýli turǵan etigine bettedi, ana qatyn shyǵyp bara jatqanda, birge shyqpaqshy boldy.

"Mynaý ketti, qazir anaý kirdi. Stepanıda — jalǵyz", — dep ishteı bireý oılaı bastady. "Qudaıym-aý! Ne oılap turmyn, ne istep turmyn!" Evgenıı etigimen esik aldyna júgire shyǵyp, sonda kıindi, ústi-basyn qaǵyp terrasqa kelse, sheshesi men enesi kofe iship otyr. Lıza muny kútken bolsa kerek, osy sát basqa esikten ol da kirdi.

"Qudaıym – aý, meni pák, adal, kúnásyz dep oılaıtyn Lıza bilse ǵoı osyny", — dep oılady Evgenıı.

Lıza ádettegisinshe jarqyn júzben qarsy aldy. Biraq bul joly ol Evgenııge tipti qýaryńqy, sıda, álsiz bolyp kórindi.

X

Kofe ústinde jıi kezdesetin ishteı baılanysy joq bolsa da, arqaýy úzilmeı jalǵasa beretin áıelderdiń bir — alýan pysh-pysh sózi óristedi.

Eki áıel tájikelesip otyr, Lıza solardyń ortasynan kezek yńǵaı tabady.

— Sen kelgenshe bólmeńdi jýyp úlgermegenderine renjip otyrmyn, — dedi Lıza kúıeýine. — Bárin de qaıta jıǵym keledi.

— Qalaı, menen keıin kóziń ilindi me?

— Iá, uıyqtadym, kóńil kúıim jaqsy.

— Osyndaı órtenip turǵan aptapta, terezeler kúnge qarap turǵanda eki qabat áıeldiń kóńil kúıi qaıdan jaqsy bolsyn, — dedi sheshesi Varvara Alekseevna. — Tereze qaqpaqsyz, perdesiz. Bizdiń úıde qaqpaq únemi jabýly turady.

— Munda saǵat onnan bastap kóleńke túsedi ǵoı, — dedi Mará Pavlovna.

— Sodan ystyǵy kóterilip qaltyraıdy. Dymqyldan, — dedi Varvara Alekseevna jańa ǵana aıtqanyna kereǵar qaıshy kelip otyrǵanyn sezbeı. — Meniń dárigerim ár ýaqytta syrqattyń minezin bilmeı turyp, aýrýdy anyqtaý múmkin emes deıtin. Al ol biledi, óıtkeni birinshi dáriger, biz oǵan júz som tóleımiz. Kúıeýim marqum dáriger ataýlyny kózge ilmeıtin, biraq men úshin ol eshqashan eshnárseni aıanyp kórgen joq.

— Erkek qalaı tartynyp qalady áıel úshin, áıeldiń ómiri, balanyń ómiri úshin, eger...

— Iá, qarjysy barda áıel erkekke táýeldi bolmasa da bolady. Jaqsy áıel kúıeýine baǵynady, — dedi Varvara Alekseevna, — biraq Lıza aýrýdan keıin áli ońalyp ketken joq.

— Joq, mama, men ózimdi jaqsy sezinem. Sizge jyly qaımaq bermegeni nesi?

— Keregi joq. Syr da jarap jatyr.

— Qajetsinbedi. Varvara Alekseevnadan surap edim, — dedi Mará Pavlovna aqtalǵandaı.

— Joq, qazir kerek emes. — Qolaısyz áńgimeni doǵarǵysy kelgendeı, ári keshirimmen qaraǵandaı bolyp Varvara Alekseevna Evgenııge buryldy. — Qalaı, fosforıt tóktińder me?

Lıza qaımaq ákelýge júgirip ketti.

— Óı, men jemeımin, jemeımin.

— Lıza! Aqyryn Lıza, — dedi Mará Pavlovna. — Bulaı oqys qozǵalýǵa bolmaıdy.

— Túk te etpeıdi, janyna tynyshtyq berse, — dedi Varvara Alekseevna bir nársege emeýrin bildirgendeı, biraq ondaı túıtkildiń joqtyǵyn ózi jaqsy biledi.

Lıza qaımaq alyp keldi. Evgenıı kofe iship tunjyrap, tyńdap otyr. Onyń mundaı áńgimege eti úırengen, biraq dál osy jolǵy bos sóz ishin keptirdi, bolǵan jaıtty oı eleginen ótkizeıin dese, myna sypsyń bóget. Kofeni toıa iship alǵan Varvara Alekseevna kóńilsiz kúıde shyǵyp ketti. Lıza, Evgenıı jáne Mará Pavlovna úsheýi ońasha qaldy. Kádimgi, jaǵymdy áńgime bastaldy. Sezimtal Lıza Evgenııdiń áldenege qınalyp otyrǵanyn qolma-qol ańǵara qoıyp, qolaısyz birnárse boldy ma dep surady. Ol muny kútpegen edi, ondaı sebep joqtyǵyn bógelip baryp aıtty. Búl jaýap Lızany burynǵydan beter oılandyra tústi. Bir nárseniń Evgenıı janyn mazalap, keremet qınap otyrǵany, biraq muny aıtpaı otyrǵany, Lızaǵa sútke túsken shybyn qandaı anyq bolsa, sondaı anyq edi.

XI

Tamaqtan keıin bári tarady. Evgenıı belgili daǵdysy boıynsha óz bólmesine keldi. Ol eshteńe de oqyǵan joq, hat ta jazǵan joq, oıǵa batyp, damylsyz temeki tartyp otyr. Úılengeli qutyldym dep júrgen sumdyq sezimniń aıaq astynan taǵy bas kóterýi tań qaldyryp, záresin aldy. Óz áıeli bolmasa, bógde janǵa — burynǵy oınasyna da, basqa urǵashyǵa da qaraýdy qoıǵan. İshteı sol erkindigine qýanyp júretin, endi, mine, kózge ilmesteı kezdeısoq nárse shyrmaýdan áli qutylmaǵanyn kórsetti. Evgenııdi qınaǵan nápsige berilý, oınasyna qumarlyq emes, — muny oılaǵysy da kelgen joq, — sol pále otynyń sónbegendigi, soǵan qarsy turý kerektigi. Bul qumarlyqty tunshyqtyryp tastaıtynyna ishteı kúmánsyz.

Jaýap berilmegen hat jáne jazatyn bir qaǵazy bar edi. Ústelge otyryp jumysqa kiristi. Sharýasyn tyndyryp, mazasyn alǵan jaıtty múlde umytyp, atqoraǵa barmaq bolyp syrtqa shyqty. Taǵy da, álde jaman joralǵy ma, álde jolsyz kezdeısoqtyq pa, álde ádeıi me, áıteýir esik aldyna endi shyqqanynda buryshtan qyzyl kóılekti, qyzyl oramaldy ashynasy qolyn bulǵap, bóksesi dóńgelenip óte berdi. Ol azdaı, ketip bara jatqan áıeldi qylymsı júgirip qýyp jetti.

Taǵy da Evgenııdiń kóz aldyna shańqaı tús, qalaqaı, Danıla kúrkesiniń art jaǵyndaǵy aǵash kóleńkesinde japyraq tistep, kúlip turǵan oınasynyń júzi elestep ketti.

"Joq, muny bulaı qaldyrýǵa bolmaıdy", — dedi ózine-ózi, áıelder kózden tasa bolǵan soń baryp, keńsege kirdi. Tús kezi, prıkazchık ornynan tabyldy. Jańa oıanǵan prıkazchık kerilip-sozylyp, esinep, ózine birdeńe aıtyp jatqan malshyǵa qarap tur.

— Vasılıı Nıkolaevıch!

— Ne buıyrasyz?

— Sóıleskim keledi sizben.

— Ne buıyrasyz?

— Sharýany bitirińiz.

— Ákelmeısiń be? — dedi Vasılıı Nıkolaevıch malshyǵa.

— Aýyr, Vasılıı Nıkolaevıch.

— Ol ne? — dep surady Evgenıı.

— Á, sıyr dalada buzaýlap qalǵan. Jaraıdy, at jeksin deıin qazir. Nıkolaıǵa aıt, Marqasqany jeksin de, sóıt.

Malshy ketti.

— Mynaý álgi, — dep bastady qyzaryp ketken Evgenıı, ony sezip turyp. — Mynaý álgi, Vasılıı Nıkolaevıch. Osynda, boıdaq júrgenimde kúnáǵa batyp em... Múmkin estigen de shyǵarsyz...

Vasılıı Nıkolaevıchtiń kózi kúlip túr, Evgenııge jany ashyǵandaı bolyp:

— Bul Stepashka týraly ma? — dedi.

— Árıne. Aıtaıyn degenim, qudaı jolyńyzdy qylsyn, sony kúndelikti úı jumysyna almasańyz, túsinemisiz, maǵan yńǵaısyz bir túrli...

— Sirá, keńseshi Vaná jibergen shyǵar.

— Qudaı aqyna. Qalaı endi, jer-kókke jaıylyp ketedi ǵoı, — dedi Evgenıı, mazadan aırylǵanyn jasyrmaq bolyp.

— Qazir baram, mine.

İs solaı tyndy. Oınasyn bir jyl kórmeı qalaı ómir súrse, alda da solaı bolady degen senimmen Evgenıı kóńili jaı tapty. "Onyń ústine Vasılıı keńseshi Ivanǵa aıtady, Ivan oǵan aıtady, meniń ashynalyqty qalamaıtynymdy túsiner", — dedi Evgenıı ózine-ózi, qansha qıyn bolsa da taısaqtamaı Vasılııge bildirgenine qýandy. "Bul kúdikten góri, bul uıattan góri táýir ǵoı, táýir ǵoı". Evgenıı oıyndaǵy kúnáqarlyǵy esine túsip ketse, qaltyrap qoıa beredi.

XII

Uıattan attap ótip Vasılıı Nıkolaevıchqa syryn aıtý, Evgenııdiń kóńilin ornyqtyrǵan. Endi bári bitken sekildi. Onyń tynysh tapqanyn, tipti ádettegiden qýnaq júrgenin

Lıza birden ańǵardy. "Shesheler arasyndaǵy kıkiljiń qaıaý salǵan ǵoı. Mundaı sezimtal, aq júrek adamǵa qıas sózderdi, jónsiz emeýrindi tyńdaý azap árıne", — dep oılady Lıza.

Kelesi kún troısa kúni edi. Tabıǵat maýjyrap túr, ádettegideı ormanǵa baryp, sypyrǵy keser aldynda qatyndar Evgenıı úıiniń aldyna kelip, án salyp, bıleı bastady. Sándi kóılekterin kıgen Mará Pavlovna men Varvara Vasılevna qoldaryna shatyr ustap, saýyqshyl topqa qosyldy. Bularmen birge jazdy osy úıde ótkizip jatqan turaqsyz, ári maskúnem aǵaıyn da bar edi, ústinde qytaı kóılegi.

Qashanǵydaı dál ortada qyzyldy-jasyldy jaınaǵan jas kelinshekter men qyzdar toby, olardan birese úzilip ketip, birese qaıta qosylyp planetalar, jer serigindeı shyr aınalǵan shyt jańa kóılekteri sýdyrap, qol ustasyp alǵan boıjetkender, tanaýlaryn tartyp, árli-berli shapqylaǵan bala-shaǵa, kók-qara shalbarly, kartýzdy, qara kóılekti, shekildeýik qabyǵyn damylsyz burqyratqan jigitter, saýyqshyl topqa alystan kózin sata qaraǵan qyzmetshiler men syrt adamdar.

Eki áıel olardyń izin ala kók kóılekti, basynda sondaı lentasy bar, mol jeńinen uzyn, aq, ashań qoldary aıqyn kórinip Lıza kelip, dýmandy topqa qosyldy.

Evgenııdiń zaýqy joq edi, biraq shyqpaı, buǵyp qalý yńǵaısyz bolatyn. Temekisin tistep esik aldyna shyǵyp, jigitterge, mujyqtarǵa bas ızep, bireýimen áńgimelesip turdy. Bul kezde áıelder góı-góıge basyp, alaqan soǵyp, jer búıirin solqyldata bılep ketken.

— Áıelińiz shaqyrady, — dedi bireý, Lızanyń daýysyn setı almaı qalǵan Evgenııge. Ózin tańyrqatqan bıshini kórýge shaqyrǵan edi. Ol Stepashka bolatyn. Jasyl jelbegeı, sholaq jeń, jibek oramal qylań uryp, buralyp, ottaı jaınap tur. Tamasha bılegen sekildi. Ol kórgen joq.

— Iá, ıá, — dedi Evgenıı pensnesin bir alyp, bir kıip. — Iá, ıá, — dedi ol "E, budan qutyla almaıtyn shyǵarmyz" dep oılady.

Evgenıı oǵan qaraǵan joq, sıqyr sulýlyǵynan záresi ushty, sondyqtan kóz qıyǵyn tastaǵannyń ózinen ádemi bolyp kórindi. Jarq etken janarynan Stepanıdanyń ózin kórip turǵanyn, tamashalap turǵanyn sezgenin ańǵardy.

Evgenıı yńǵaısyz bolmas úshin az aıaldady da, Varvara Alekseevnanyń Stepanıdany qasyna shaqyryp ony janym dep, birdeńelerdi jalǵan, ebedeısiz aıtyp turǵanyn kórip, burylyp júre berdi. Úıge keldi. Stepanıdany kórmes úshin ketti. Joǵary qabatqa kóterilisimen nege ekenin ózi de ańǵarmaı tereze aldyna bardy, burynǵy oınasynan kóz almaı, aýzynan sýy quryp qyzyqtap qarady da turdy.

Ázir eshkim kórmegen kezde júgirip shyǵyp, aqyryn basyp balkonǵa kelip, sonda shylym shekti de, qydyrǵan kisi sekildenip, baq ishimen ashynasy ketken jaqqa tartty. Serýn baqta eki attamaı jatyp aǵash arasynan sholaq jeń, jasyl jelbegeı, qyzyl oramal kólbeń ete tústi. "Bir qatynǵa ketip barady. Bular qaıda barady eken, á?"

Kenet órt jalyn nápsi býynyna túsip ketkendeı boldy. Ózine baǵynbas, qudiretti kúsh áser etkendeı. Evgenıı jalt burylyp, Stepanıdaǵa qaraı enteleı jóneldi.

— Evgenıı Ivanych, Evgenıı Ivanych! Quzyryńyzǵa quldyq, — degen art jaqtan estilgen daýysqa qarasa, qudyq qazyp júrgen Samohın shad Evgenıı teris aınalyp ketti. Shalmen sóılesip qyryndaı turyp, ana ekeýiniń tómen túskenin, qudyqqa barǵanyn, ıakı sony syltaýratqandaı bolyp sol jerde az-kem kidirip, dýman ishine qaıta júgirip kirgenin kórdi.

XIII

Samohınmen sóıleskennen keıin Evgenıı qylmys jasaǵan kisideı bolyp, saly sýǵa ketip úıine qaıtty. Birinshiden, Stepanıda munyń kórgisi keletinin, qushqysy keletinin uqty. Ekinshiden, ana qatyn — Anna Prohorova da muny biletin sekildi.

Eń bastysy, óziniń jeńilgendigin, eriksizdigin, basqa bir kúshtiń jeteginde kete beretinin sezdi, búgin sáti túsip qana qutylǵanyn, erteń, búrsigúni báribir qurıtynyn uqty.

"Iá, qurıdy, — basqasha uǵý múmkin emes, — súıikti, jas áıeliniń kózine shop salyp, aıdaı álemge jarıa etip, derevnáda qatynmen oınas jasaý, bul qurdym túbine ketý, masqara bolý ǵoı, osydan keıin ómir súrý múmkin be? Joq, amalyn tabý kerek, tabý kerek".

"Táńirim-aý, táńirim-aý! Ne istemekpin? Osylaı quryp-aq ketpekpin be? — dedi ózine-ózi. — Amalyn tabýǵa bolmas pa? Birdeńe isteý kerek qaıtse de. Ol týraly oılama, — dep ózine-ózi buıryq berdi. — Oılama!" — Ashynasy týraly oılaı bastady, ol kóz aldyna keldi, aǵash kóleńkesi kóz aldyna keldi.

Aýrýyn emdeý úshin áıeldiń denesine qolyn aparýdan júregi shaılyqqan shaldyń bir qolyn qyzǵan otqa salyp, saýsaqtaryn kúıdirip alǵany jaıly oqıǵa Evgenııdiń esine tústi. "Iá, quryp ketkenshe, saýsaqtarymdy berýge men de ázirmin". Bólmede eshkim joǵyn kórip, sirińke jaqty da, saýsaǵyn otqa ustady. "Al, oıla endi ol týraly", — dedi ózin-ózi mysqyldap. Janyna bata bastady, qaqtalǵan saýsaǵyn julyp alyp, sirińkeni laqtyryp jiberdi. Ózine-ózi kúlip otyr. "Netken ábestik. Bulaı etýge bolmaıdy. Ony kórmeýdiń retin tabý kerek, ne ózim ketem, ne ony ketirý. Iá, ony ketirý. Qalaǵa ıakı basqa aýylǵa ketsin, kúıeýine aqsha berý qajet.

Jurt bilip, ósekke tańady ǵoı ony. Myna sumdyqtan artyq áıteýir ol Iá, baılam osy, — dep ózine-ózi ashynasynan kózin almaı qarap turǵan. "Qaıda ketti?" — dep surady kenet ózinen-ózi. Muny tereze aldynan kórip, jalt etip qarap, bir qatynmen qoltyqtasyp, baqqa qaraı qolyn kóńildi sermeı ketip bara jatqan sıaqtandy. Nege ekenin bilmeı, sol arpalys oıdyń álegimen keńsege keldi.

Jýynyp-qyrynǵan, sándi kóılek kıgen Vasılıı Nıkolaevıch áıelimen, oramaldy qonaqpen shaı iship otyr.

— Vasılıı Nıkolaevıch, sizben qalaı sóılessem eken.

— Sóıleseıin, káne. İship bittik.

— Joq, odan da ońasha shyǵyńyz.

— Qazir, kartýzymdy alýǵa mursat ber. Sen, Taná, samaýyrdy jaba sal, — dedi Vasılıı Nıkolaevıch kóńildi shyǵyp bara jatyp.

Evgenııge ol qyzý kórindi, ne isteý kerek, qaıta osy kúıde munyń jaıyn jaqsyraq túsiner bolar.

— Men, Vasılıı Nıkolaevıch, taǵy da anaý týraly, — dedi Evgenıı, — anaý áıel týraly, — dedi Evgenıı, — anaý áıel týraly.

— E, nemene. Jumysqa almańdar dep buıyrǵam.

— Jo-joq, jalpy men ne oılaımyn, sizben aqyldasaıyn degenim mynaý edi. Olardy kóshirip jiberýge bolmas pa eken, búkil otbasymen kóshirýge.

— Qaıda jiberesiń olardy? — dedi Vasılıı, Evgenııge jaqtyrmaǵandaı, mysqyldaǵandaı kórindi.

— Aqsha, tipti Koltovskiden jer bersem dep edim, anaý ketse.

— Qalaı ketiresiń? Túp-tuqıanynan qaıda barady? Sizge sonyń qajeti ne? Onyń sizge bógeti bar ma?

— Shirkin, Vasılıı Nıkolaevıch, muny estý áıelime sumdyq bolady toı.

— A, kim aıtady oǵan?

— Osy qorqynyshpen qalaı kún kórersiń? A, jalpy bul zilbatpan pále.

— Nesine ábigerlenesiń, jarqynym-aý? Keshegini shýlatqannyń kózi shyqsyn. Qudaıǵa kúnásyz, patshaǵa kinásyz emes pe, á?

— Sonda da ketirse jaqsy-aq bolar edi. Siz kúıeýimen sóılese almaısyz ba?

— A, sóılesetin túk te joq. E-eı, Evgenıı Ivanovıch, munyńyz ne sizdiń? Bári ótti-bitti. Ne bolmaıdy, ómirde? A, siz týraly jamanatqa kimniń aýzy barady? Siz kósheli kisisiz.

— Báribir aıtyńyzshy.

— Jaqsy, sóıleseıik.

Budan eshteńe shyqpaıtynyn kúni buryn bilse de, búl áńgime Evgenııdi azdap sabasyna túsirdi. Eń bastysy, tolqý ústinde qaýipti tym ósirip jibergenin sezdi.

Ashynasymen kezdesýge bara jatty ma? Bul múmkin de emes. Evgenıı baq ishin aralap ótpek edi, anaý aıaq astynan tap boldy.

XIV

Sol troısa kúni, tústikten keıin baq ishinde qydyryp júrgen Lıza kúıeýi jońyshqany kórsetpek bolǵan soń shalǵynǵa shyǵyp bara jatyp, kishkentaı aryqtan óte bere, taıyp ketip qulap qaldy. Búıirimen aqyryn jyǵyldy, biraq qatty daýys shyqty, kúıeýi júzinen úreıdi ǵana emes, janǵa batqandyqty ańǵardy. Kóterip alam degenine áıeli qolyn qaqty.

— Joq, sál tura tur, Evgenıı, — dedi bolar-bolmas jymıyp, beıne kinály adamsha qarap. — Aıaǵym taıyp ketken ǵoı.

— Mine, ylǵı aıtam men, — deı jóneldi Varvara Alekseevna, — osyndaı jaǵdaıdaǵy adam kánáýden sekire me?

— Joq-joq, mama, túkte etpeıdi. Qazir turam. Kúıeýiniń demeýimen turǵan sátinde bozaryp ketti, júzinde úreı.

— Iá, hálim jaqsy emes, — dep, sheshesiniń qulaǵyna birdeńe sybyrlady.

— Aı, qudaıym-aı, ne istedińder! Júrme dep qaqsap edim men! — Varvara Alekseevna aıqaıǵa basty. — Toqtańdar, kisi jibereıin. Oǵan júrýge bolmaıdy. Ony kóterip áketý kerek.

— Sen qoryqpaımysyń, Lıza? Men seni kóterip áketeıin, — dedi Evgenıı ony sol qolymen qaýsyra bastap. — Moınymnan qushaqtap al Dál osylaı.

Eńkeıip, oń qolyn aıaq astyna jiberip, Lızany kóterip aldy. Evgenıı Lıza júzindegi osy sáttegi bir azap, bir rızalyq sezimin budan keıin esh ýaqytta umyta almady.

— Aýyr ǵoı saǵan, janym, — dedi kúlimsirep. — Mamam júgirip barady, aıt oǵan!

Lıza jabysa túsip kúıeýin súıip aldy. Evgenııdiń qalaı kóterip ákele jatqanyn sheshem de kórse eken deıtin sekildi.

Evgenıı daýystap Varvara Alekseevnanyń asyqpaýyn, ózi-aq jetkizetinin aıtty. Varvara Alekseevna toqtaı qalyp, burynǵydan beter attanǵa basty.

— Sen túsirip alasyń, sózsiz túsirip alasyń. Onyń kózin joıǵyń keledi. Ar joq sende.

— Al men jaqsy kóterip kelem.

— Meniń qyzymdy qalaı qurtqanyńdy kórgim kelmeıdi, kóre almaımyn. — Varvara Alekseevna serýen baqtyń pushpaǵyna júgirip ketti.

— Túk etpeıdi, bul basylady, — dedi Lıza kúlimsirep.

— Áıteýir anadaǵydaı nasyrǵa shappasa-aq bolar edi.

— Joq, men ol týraly emes. Túk etpeıdi, áı, mamam-aı, sharshadyń, dem alshy.

Qary talsa da Evgenıı Lızany úıge deıin maqtanyshpen kóterip keldi. Varvara Alekseevna aldarynan jibergen qyzmetshi men aspazǵa bermeı, jatar bólmege ákep, tósekke saldy.

— Al, sen bar, — dedi Lıza, ózine qaraı tartyp qolynan súıdi.

— Annýshka ekeýmiz birdeńe etermiz.

Flıgelden Mará Pavlovna júgirip jetti. Lızany sheshindirip jatqyzdy. Evgenıı qolyna kitap ustap, qonaq úıde tosyp otyr. Ótip bara jatyp Varvara Alekseevnanyń iship-jep, jek kóre qaraǵany qabyrǵasyn qaıystyrdy.

— Ne bul?

— Ne? Nege suraısyń? Áıelińdi jyradan sekirtkende oılaǵanyń iske asqan sekildi.

— Varvara Alekseevna! — dep Evgenıı aıqaılap jiberdi. — Shydaý múmkin emes buǵan. Eger siz jurtty azaptap, olardyń ómirin ýlaǵyńyz kelse — basqa bir jaqqa kózińizdi joǵaltyńyz degisi keldi de, irkip qaldy. — Janyńyzǵa batpaı ma osy?

— Kesh endi.

Jeńimpazdaı tanaýyn kóterip, esikke kirdi.

Lıza jaman qulaǵan edi. Aıaǵy oqys taıyp ketken, taǵy túsik tastaý qaýpi bar. Typ-tynysh jatýdan basqa eshnárse jasaýǵa bolmaıtynyn bári de bile turyp, aqyry dáriger shaqyrtýǵa kelisti.

"Asa qadirmendi, Nıkolaı Semenovıch, — dep jazdy Evgenıı dárigerge, — sizdiń bizge degen árqashan qaıyrymdy júregińiz meniń áıelime kómekke kelýden tartynbaıdy dep senem. Onyń jaǵdaıy... t.b." Hatty jazyp bitip, kólikpen kisi jaıyn rettemek úshin atqoraǵa ketti. İsti túgel ózi tyndyryp, kóshirdi jiberip, saǵat onǵa aınalǵanda úıge keldi. Áıeli esh jerim aýyrmaıdy, hálim jaqsy dep jatyr. Lızadan notamen qalqalanǵan sham qasynda úlken qyzyl kórpeshe toqyp otyrǵan Varvara Alekseevnanyń túri mynaý oqıǵadan keıin dúnıe tárk degendi taısalmaı aıtyp tur. "Kim ne istese de, men óz mindetimdi atqardym".

Evgenıı muny kórdi, biraq ańǵarmaǵan kisi sekildenip, kóńildi, qamsyz keıippen at jekkenin, Kavýshka degen bıeniń sol jaq qosaqta jaqsy júrip ketkenin aıta bastady.

— Iá, árıne, kómek kerek bolǵan shaq, jylqyny úıretetin mezgil Dárigerdi de jarǵa jyǵatyn shyǵar, — dedi Varvara Alekseevna pensneniń astynan qarap, toqymasyn shamnyń dál astyna aparyp.

— Bireýin jiberý qajet boldy ǵoı. Qolaılysyn jasadym.

— Á, senderdiń attaryń meni poıyzdyń astyna qalaı ala qashqanyn jaqsy bilem.

Bul onyń baıaǵyda oıdan shyǵarǵan ótirigi edi. Evgenıı qazir olaı bolmaǵanyn baıqamaı aıtyp tastady.

— Men ylǵı tekke aıtpaımyn, ótirikshi, jalǵan adamdarmen ómir súrýden qıyn eshnárse joq dep knázǵa da talaı ret aıtýshy edim; men bárin kóterem, biraq muny emes.

— Bireýdiń janyna qatty batyp otyrsa, ol meniń janyma, — dedi Evgenıı.

— Á, ol kórinip tur.

— Ne?

— Túkke emes, men shilter sanap otyrmyn.

Evgenıı osy sát tósek qasynda turǵan. Lıza oǵan qarap, kórpe ústinde jatqan tershigen qolymen qolyn alyp, qysyp qoıdy. "Men úshin ony kótere salshy. Bir-birimizdi súıýge ol qyrsyq jasaı almaıdy da".

— Óıtpeımin. Bul jaı, — dep sybyrlady Evgenıı áıeliniń terlegen salaly saýsaqtaryn, jumýly jatqan ádemi kózderin súıip.

— Shynymen taǵy anaý ma? — dedi ol.

— Qalaı?

— Qatelespeý qıyn árıne, biraq boıymdaǵy tiri sekildi, ómir súretin sekildi, — dedi Lıza óz ishine qarap.

— Ah, oılaýdyń ózi sumdyq, sumdyq.

Ornyńa baryp jat degenine qaramastan, Evgenıı qyzmet qylýǵa ázir kúıde túndi áıeliniń janynda ótkizdi. Lıza jaıly jatty, dárigerge kisi jibermegende, múmkin turyp ta ketetin edi.

Túske qaraı dáriger keldi, árıne, aýrý qaıtalanyp otyrǵandyqtan qaýip oılatýy múmkin, biraq bir esepten onyń belgisi joq, qulan-taza saýyǵyp ketpegendikten de taǵy bir esepten ekinshi jaǵyn da eskerý kerektigin máslıhat etti. Sondyqtan da jatý kerek, muny qaıtse de oryndasyn demeıdi, báribir qulaq asyp jatqan abzal. Munyń ústine dáriger Varvara Alekseevnaǵa adamnyń dene músheleri jaıly kóp áńgime aıtty. Varvara Alekseevna basyn mańǵazsı shulǵyp otyrdy. Qolqaıyr alyp, ony ádettegideı alaqany nyq maı shettigine qysyp dáriger ketti, bir juma tósek tartyp jatpaq bolyp syrqat qaldy.

Ýaqytynyń kóbin Evgenıı áıeliniń qasynda ótkizdi, qyzmet qyldy, áńgimelesti, birigip kitap oqydy, eń qıyny Varvara Alekseevnanyń jón-josyqsyz shaptyqqanyn kóterdi, tipti ony ázilge aınaldyryp, jaıma-shýaqtady.

Biraq ol úıde otyra almady. Birinshiden, únemi janynda omala berse aýyryp qalatynyn eskertip, syrtqa shyq dedi áıeli, ekinshiden, sharýashylyq attap basqan jerde muny kerek qylyp turdy. Evgenıı úıde quıryq basyp otyra almady, ylǵı egis dalasynda, toǵaıda, baqta, kóp ishinde júrdi, qaıda bolsyn qur oı emes, Stepanıdanyń tiri beınesi qyr sońynan qalmaı qoıdy, jadynan, tipti sırek shyǵady. Bul da eshteńe etpes edi; álgi sezimdi jeńgen de bolar ma edi, eń sumdyǵy buryn ashynasyn aılar boıy kórmese, endi únemi kórip, ylǵı kezdesip qalyp júredi. Ol shamasy, munyń burynǵy qatynasty jańǵyrtqysy keletinin sezip ádeıi jolyǵyp qalatyn sıaqty. Bul da, ol da tis jaryp eshnárse aıtqan joq, sondyqtan búl da, ol da sertpen kelmeıtin, jolyǵyp qalýǵa tyrysatyn. Ushyrasyp qalatyn jer-qatyndar qappen sıyrǵa shóp alýǵa baratyn orman ishi. Jáne Evgenıı muny jaqsy biledi, osy sebepti kúnde sol mańdy toryp júr.

Kún saıyn bettemeske ózine-ózi sert beredi, biraq ár kún onyń ormanǵa baryp, daýys-dabyrǵa qulaq túrip, buta arasynan baspalap qarap, júregi taısha týlap, ashynasyn izdeýimen aıaqtalatyn.

Kóńildesi me, basqa ma — muny bilýdiń oǵan qajeti qansha edi? Ózi de bilmeıdi. Bul ashynasy bolsa da, tipti jalǵyz bolsa da barmas edi-osylaı dep oılaıdy, — taıyp berer edi, alaıda kórýge qushtar. Bir ret ushyrasyp qaldy: bul toǵaıǵa ene bergende, anaý arqasynda shóp salǵan aýyr qaby bar, qasyndaǵy eki qatynmen shyǵyp bara jatty. Sál erterek qımyldaǵanynda ormanda kezdeserdeı eken. Árıne anaý qatyndardyń kózinshe keri oralyp kele almaıdy. Múmkin emesin bile tura, qatyndar kórip qoıady dep qaımyqpaı-aq, Evgenıı buta janynda qarap turdy. Ashynasy kelgen joq, árıne, biraq ol búl jerde kóp aınalsoqtady. Qudaıym-aý, qıalynda qandaı ǵajaptanyp barady. Bul bir ret emes, besinshi, altynshy ret. Ústi-ústine meńdeı túskendeı. Eshqashan mundaı sulý kórinbegen. Sıqyr sulýlyǵy óz aldyna, mundaı bultartpas tylsym kúshpen áste shyrmap almaǵan-dy.

Erkinen aırylyp, esi ketkendeı hálin sezinedi. Ózine degen qatal talaby bir mysqal da kemigen joq; nápsi tilegi, mynaý qylmys janyn túrshiktiredi, toǵaıdy toryp júrý qylmys bolatyn. Ashynasymen jaqyn, qaltarysta kezdesse, bassalary haq. Jurt aldyndaǵy, onyń aldyndaǵy, óz uıaty ǵana ustap turǵanyn biledi. Bul uıattan attap óterdeı kóz kórmes qarańǵylyq ıakı bárin umyttyrar dúleı qushtarlyq yńǵaıyn izdeıtinin jáne biledi. Bottashyq qylmysker ekenin tanyp, ózin-ózi jek kórip, bezinip ketti. Áli berilmegeni úshin de jek kóredi. Medet ber, qutqar dep kúnde qudaıǵa taýap etedi, endi attap baspaımyn, onyń betine qaramaımyn dep kúnde ishteı baılam jasaıdy. Kúnde ázázil nıetten qutylýdyń amalyn oılap taýyp, sony qoldanady.

Biraq bári áýreshilik edi.

Bir amal kúndelikti is bolatyn; ekinshi amal-mańdaı terin tóge qımyldap, boı tartý bolatyn; úshinshisi — áıeli, enesi, jurt — bári myna sumdyqty bilgende aırandaı tógiler uıattan qorqý bolatyn. Ol osynyń bárin de istedi, jeńetindeı sekildenetin, biraq talma -tús kezinde, baıaǵy jolyǵysýlar sátinde, shóp arasynda tabysqan shaqta, ormanǵa qaraı ketip bara jatady.

Osylaı azapty bes kún ótti. Evgenıı ashynasyn kóz ushynan kórip qalyp júrdi, alaıda bir rette túıisken joq.

XVI

Lıza eptep ońala bastady, kúıeýiniń basyndaǵy ózgeris, ózine túsiniksiz ózgeris qabyrǵasyna batyp, mazasyn alady.

Varvara Alekseevna az ýaqytqa ketken bolatyn, bótennen tek anaý aǵaıyn bar. Mará Pavlovna ádettegideı úıde.

Maýsym aıyndaǵy naızaǵaıdan keıin jıi quıyp beretin aq jaýyn, eki kúnge sozylǵan jaýynnan keıin Evgenııdiń basy qatyp júrgen edi. Jańbyr jumys ataýlyny doǵaryp tastady. Kóksoqta kesirinen kóń de tasylmaı qaldy. Jurt eki qolyn aldyna salyp úıde otyr. Baqtashylar ábden silikpeleri shyǵyp, áreń degende maldardy qaıyryp ákeldi. Sıyrlar men qoılar bytyraı qashady. Jalań aıaq, bastaryna oramal baılaı salǵan qatyndar batpaqqa maltyǵyp, sıyrlaryn izdep júr. Jol boıy sarqyraǵan taram-taram jylǵa, shóp- japyraqty sý alyp ketken. Jaıylymǵa qaraı kop arna tynymsyz saýlaıdy. Evgenıı búgin ish pystyrar kóńilsiz kúıdegi áıeliniń qasynda úıde otyr. Lıza qaıta-qaıta Evgenııdiń salqyn sebebin tergeıdi. Kúıeýi eshteńe bolmaǵanyn aıtyp, qynjyla jaýap beredi. Ol suraýyn toqtatty, biraq renjip qaldy.

Tańerteńgi tamaqtan keıin qonaqúıge jaıǵasqan. Aǵaıyny óziniń úlken qaýymdaǵy tanystary jaıly oıdan shyǵarǵan ótirigin júzinshi ret aıtyp otyr. Keýdeshe toqyp jatqan Lıza kún raıynyń buzylǵandyǵyna, beliniń aýyrǵanyna keıis bildirip kúrsinip qoıady. Aǵaıyn oǵan jantaıýǵa keńes berip, ózi sharap surady. Evgenııdiń keremet ishi pysty. Bári surqaı, súreńsiz. Ol kitap oqyp, temeki tartyp otyr, biraq basyna túk kirmeıdi.

— Baryp súrgilerdi kórý kerek, keshe ákelgen, — dep turdy da júre berdi.

— Shatyr alsańshy.

— Joq, ústimde kıimim bar. Alysqa barmaımyn ǵoı jáne. Etigin, sý ótpeıtin paltosyn kıip zaýytqa qaraı tartty, jıyrma qadam attamaı jatyp, qarsy aldynan bóksesi dóńgelenip bir áıel shyǵa keldi. Basyna, ıyǵyna jamylǵan oramalyn qolymen túzeı beredi.

— Munyń ne? — dedi Evgenıı, á degende ony tanymaı qalyp. Anaý toqtaı qalyp, kúlimsirep, Evgenııdiń betine uzaq kóz tastady.

— Buzaý izdep júrmin. Mynadaı kóksoqtada qaıda barmaqsyz? — dedi Stepanıda Evgenıımen beıne kúnde kezdesip júrgen kisideı.

— Kúrkege kel, — dedi kenet Evgenıı, qalaı aıtqanyn ózi de bilmeı qalyp. Basqa bireý aıtqan sıaqty.

Oramalyn tistep, kózi jalt etip, bara jatqan jaǵyna — baqqa, kúrkege qaraı júgire jóneldi, Evgenıı buta aınalyp, sonda barmaq.

— Myrza, — degen art jaqtan daýys estildi. — Bir mınýtqa kirip ketsin dep zaıybyńyz shaqyrady.

Bul ózderiniń qyzmetshisi Mısha edi.

"Qudaıym-aý, ekinshi ret sen meni qutqaryp otyrsyń", — dep oılaǵan Evgenıı, dereý keri qaıtty. Lıza onyń aýrý áıelge túste dári aparyp berem degen ýádesin esine saldy, sony ala ketýin ótindi.

Dárini ázirlegenshe bes mınýt ótti. Ony alyp shyqqan boıda kúrkege tartýǵa úıdegiler kórip qoıar dep júreksindi. Kózden tasalana bere, jalt burylyp, kúrkege júgirdi. Kúrke ortasynda jymıa kúlip turǵan ashynasyn elestetip te keledi; ol joq edi, kúrkede bolǵanyn aıtarlyqtaı da esh belgi joq. Aıtqan sózin estimegen shyǵar, uqpaǵan shyǵar, sondyqtan kelmegen shyǵar dep oılady. Oınasy osyny estip qoıar dep qoryqqandaı tanaýynyń astynan mińgirledi. "Álde, múmkin kezdeskisi kelmegen shyǵar? Onyń buǵan yndyny quryp tur degendi qaıdan oılap tapty osy. Óziniń basybaıly kúıeýi bar; jaqsy áıeli bola tura basqanyń sońynan salpaqtaıtyn jalǵyz súmelek men ǵana". Tóbesinen salamy salbyrap, sýy sorǵalaǵan jyrtyq kúrkede otyryp osyny oılady. "Ol kelgende qandaı rahat bolatyn edi. Myna jańbyrda ońasha, japa-jalǵyz. Taǵy bir ret te bolsa baýyrǵa bassa, odan keıin aqyr zaman ornasa da kórip aldym. Iá, ıá, — dep esine túsirdi, — kelse, izinen tabýǵa bolady! Kúrkeniń irgesin kómgen topyraqqa, shóp basyp úlgermegen soqpaqqa qarap, jalańaıaqtyń áli móldirep jatqan izine kózi tústi. Iá, ol bolǵan eken. Endi bitti. Qaı jerde kórsem, sol jerde bas salam. Tún ishinde baram". Evgenıı kúrke ishinde uzaq otyryp, ezilip, súlesoqtanyp shyqty. Dárini aparyp úıge qaıtty, tústikti kútip, óz bólmesinde jatyp qaldy.

XVII

Tústik aldynda Lıza kúıeýiniń qasyna keldi, onyń kóńilsizdiginiń sebebin oılaı turyp. Máskeýge bosaný úshin aparatynyna munyń keıistikpen qaraıtynynan qorqatynyn, osynda qalýǵa bel býǵanyn aıta bastady. Ne qylsa da Máskeýge barmaıdy. Lızanyń tolǵaqtan áljýaz bala tabýdan seskenip, at-tonyn ala qashyp turǵanymen, kúıeýine degen mahabbat jolynda bárin op-ońaı qurban etkenin bildi. Úı ishinde bári tap- tuınaqtaı, taza, kirshiksiz, Evgenıı kóńili qarańǵy, álem-tapyryq, bylapyt. Óz álsizdigin qansha jek kórse de, endi qaıtalamasqa bel býsa da, erteń búgingi ábilet taǵy basaryn bilip, Evgenıı kesh boıy kók terge túsip, azapqa batty.

— Joq, bul múmkin emes, — dedi ózine-ózi bólme ishinde ersili-qarsyly sendelip. — Buǵan qarsy em bolý kerek qoı qaıtse de. Qudaıym-aý, ne istedim?!

Sheteldik mánermen bireý esik tyqyldatty. Aǵaıyny ekenin jazbaı tanydy.

— Kirińiz, — dedi Evgenıı.

Aǵaıyn ózi tilenip Lızanyń elshisi bolyp kelgen.

— Boıyńdaǵy ózgeristi baıqaǵanymdy sen sezemisiń, — dedi ol — Bul Lızany da qandaı azapqa túsirip júrgenin bilem. Bastalǵan tamasha isterdi aıaǵyna jetkizbeı tastaýdyń saǵan aýyr ekenin men bilem. Saparǵa shyq der edim. Seniń de, onyń da kóńilderiń ornyǵady. Qyrymǵa tart der edim. Shıpaly tabıǵaty qandaı, onyń ústine júzim pisken shaqqa dóp túsesińder.

— Aǵa, — dedi kenet Evgenıı, — meniń syrymdy, sumdyq syrymdy, masqara syrymdy tisińizden shyǵarmaı ustaı alasyz ba?

— Oıbaı-aý, maǵan shák keltiremisiń?

— Aǵataı! Siz maǵan qol ushyn bere alasyz. Tipti qutqara alasyz, — dedi Evgenıı. Qadir tutpaıtyn aǵaıynǵa sheshilem, onyń kózine jaman qyrymnan kórinem, jer bolam degen oı Evgenııdiń janyna jaǵyp ketti. Ózin-ózi qor, kúnály sezinip, jaza shekkisi keldi.

— Aıt, jarqynym, ózińdi qalaı jaqsy kórip ketkenimdi bilesiń ǵoı, — dedi aǵaıyn syr ashylaryna, sumdyq syr ashylaryna, ol ózine paıdaly bolaryna razy sekildenip.

— Eń aldymen silimtik, súmelek ekenimdi, qylmysker, kúnákar ekenimdi aıtýym kerek.

— Qoı, onyń ne? — dedi aǵaıy tamaǵyn kenep.

— Qalaısha silimtik bolmaımyn, men, Lızanyń kúıeýi, Lızanyń tazalyǵyn, mahabbatyn bile turyp, — men, onyń kúıeýi basqa qatynnyń qoınyna barǵym keledi?

— Iaǵnı nelikten ańsaryń aýady? Sen áıelińniń kózine shóp salǵan joqsyń ba?

— Iá, biraq aldaǵanmen birdeı, óıtkeni meniń erkime ılikpeıtin nárse bul. Men tilenip turǵam. Maǵan bóget jasady, áıtpese qazir men... qazir... Ne istep tastaǵanymdy bilmes em.

— Já, sabyr, túsindirshi maǵan...

— Ol, bylaı endi. Boıdaq kúnimde aqymaqtyq jasap bir qatynmen oınas boldym, osy óz derevnámyzdiki. Toǵaıda, dalada túıisip júrdik.

— Ádemi me ózi? — dedi aǵaıyn.

Bul suraqtan Evgenıı tiksinip qaldy, biraq oǵan aldarqatý sekildi bir nárse kerek edi, sondyqtan álgini estimegensip, sózin jalǵaı berdi.

— Op-ońaı tyıylarmyn, bári biter dep oılaǵam. Úılenýge deıin tastaǵam, bir jyl kórgem de, oılaǵam da joq ony, — ózin tyńdaý, óz hálin sıpattaýdy tyńdaý Evgenııge bir túrli edi, — ras, keıde joraǵa senesiń, ony kórdim de, júregime qurt tústi — kemirip jep jatyr. Qylyǵymnyń sumdyǵyn sezinip, ár mınýtta isteı alatyn, soǵan tilenip júrgen, qudaı saqtap qana jasaı almaı júrgen qylmysymnyń masqaralyǵyn uǵynyp, ózime-ózim ursam. Keshe meni Lıza shaqyrǵanda, soǵan ketip bara jattym.

— Qalaı, jaýynda ma?

— Iá, aǵataı, ábden silikpem shyqty, sizge shynymdy aqtaryp, kómek suraǵym keldi.

— Iá, árıne óz ıeligińe bul jaqsy emes. Jaıylyp ketedi. Lızanyń dimkás ekenin men bilem, ony aıaý kerek, oz ıeliginde mundaıdyń qajeti ne?

Taǵy da Evgenıı bulardy qulaǵyna ilgisi kelmedi, istiń toq eterine kóshti.

— Siz meni meniń ózimnen qutqaryńyz. Tileıtinim osy sizden. Búgin maǵan kezdeısoq bóget jasady, erteń, basqa bir kúni bóget jasaı almaıdy. Ol da biledi qazir. Meni jalǵyz jibermeńiz.

— Jaraıdy, sóıtelik-aq, — dedi aǵaıyn. — Sen sonshalyq ǵashyqsyń ba?

— Jo-oq, múlde basqa nárse. Basqa nárse, áldeqandaı tylsym kúsh qysyp alǵan, bosatpaıdy. Ne isterimdi bilmeımin. Múmkin ońalarmyn, sonda...

— Mine, endi meniń aıtqanym bolyp shyqty, — dedi aǵaıyn. — Qyrymǵa tartaıyq ta.

— Iá, ıá, tartaıyq, ázirge sizdiń qasyńyzda bolam. Sizge aıtam.

XVIII

Evgenııdiń aǵaıynyna syryn aıtýy, eń bastysy sol bir jańbyrly kúnnen keıin janyn jegideı jegen ar men uıat azaby ony aıyqtyrǵandaı edi. Ialtaǵa bir jumadan soń júrmekshi boldy. Bul jumanyń ishinde Evgenıı jolǵa aqsha qarastyrý úshin qalaǵa bardy, úıde, keńsede otyryp sharýashylyq isterin tyndyrdy, áıeline kóńili jibip, oń qabaǵyn berdi, ishki saraıy túlegendeı edi.

Sóıtip, sonaý jańbyrly kúnnen keıin Stepanıdany bir de bir ret kórmesten áıelimen Qyrymǵa sapar shegip ketti. Olar Qyrymda eki aı raqat keshti. Sony áserdiń kóp bolǵany sonshalyq, Evgenııge burynǵynyń bári esten shyǵyp ketkendeı kórindi. Qyrymda eski kózderdi jolyqtyryp, olarmen burynǵydan da baýyrlasyp ketti, munyń ústine jańa adamdarmen tanysty. Mundaǵy ómir Evgenıı úshin bazary tarqamas merekedeı edi, munyń ústine mán-maǵynaly ári paıdaly boldy. Gýbernıalarynyń burynǵy basshysymen de sonda tanysty, aqyldy, ılikkish búl adam Evgenııdi unatyp, syr bólisip jaqyn tartty. Tamyzdyń aıaǵynda Lıza úrip aýyzǵa salǵandaı, jutynyp turǵan qyz tapty. Kenetten op-ońaı bosandy.

Qyrkúıekte Irtenevter jas sábı, Lıza jarytpaǵan soń, qastarynda bala emizetin áıel bar — tórteý bolyp úıge qaıtty. Burynǵy azapty qınalystan sergigen Evgenıı jańa, baqytty adam keıpinde oralǵan. Erkekterdiń tolǵaq kezindegi halin búl da bastan keshirip, áıelin burynǵydan da jaqsy kórip ketti. Kishkentaıyn qolǵa alǵanda qyzyq, jańa, jaǵymdy qytyqty bir sezim boıyn bıleıdi. Sharýashylyqpen aınalysý ústine Dýmchınmen (burynǵy gýbernıa basshysy) tanysý arqasynda onyń ómirine jańa bir ynta, zemstvo isterine qyzyǵýshylyq, bir jaǵynan shenqumarlyq, bir jaǵynan jaýapkershilik paıda boldy. Qazanda muny saılaıtyn syrttaı jınalys ashylmaq. Úıge kelisimen bir ret qalaǵa, bir ret Dýmchınge bardy.

Nápsi azaby, onymen arpalys jaıyn oılaýdy umytqan, áreń degende esine túsiredi. Ol ózi tap bolǵan, oqta-tekte bir ustap qalǵan talma aýrý sıaqty ǵana kórinedi.

Ózin ondaı kúıden azat sezingendigi sonshalyq bir kezdeskende, ońasha qalǵanda qyzmetshiden suraýdan taıynǵan joq. Bul týraly buryn da sóıleskendikten qysylmady.

— Al, qalaı, Pchelnıkov, Sıdor áli úıinde turmaı ma?

— Joq, áli qalada.

— Qatyny she?

— Áı bir túbi túsken qatyn! Qazir Zınoveımen shatasyp júr. Ábden qaǵynyp ketti.

"E - e - tipti tamasha, - dep oılady Evgenıı. - Selt etpeıtinim, osynsha ózgergenim qandaı keremet".

XIX

Evgenııdiń tilegi túgel iske asty. Ielik janyna qaldy, zaýyt júrip túr, qyzylsha jaqsy shyqty, mal paıda túsirmek; áıeli aman-esen bosandy, enesi de ketti, ózin bir-aýyzdan saılady.

Saılanǵannan keıin Evgenıı qaladan úıine qaıtty. Jurt quttyqtap jatty, ózi de rızalyq bildiredi. Tústik jep, bes bokal shampan ishti. Ómirdiń jańa maqsattary tóbe kórsetedi. Úıge qaıtyp kele jatyp, solar jaıly tebirenedi. Sarsha jaz. Ádemi jol shaǵyrmaq kún. Úıine taqaı bere Evgenıı osy saılanýy arqyly el ishinde ózi árqashan arman etken jaǵdaıǵa, jumys beretin óndirisimen ǵana qyzmet qylmaı, bedelimen de, bılik júrgizetin jaǵdaıǵa ıe bolaryn oılady. Úsh jyldan soń óz sharýalary, basqa sharýalar ne deıtinin baǵdarlady. "Mine mynaý", — dep oılady, derevnádan ótip bara jatqanda qarsy kezdesken birdeńeleri bar mujyq pen áıeldi kórip, olar bógelip, tarantasty ótkizip jiberdi, mujyq Pchelnıkov shal áıel Stepanıda edi. Evgenıı oǵan kóz tastady, tanydy, óziniń tolqyp ketpeı salqyn qalǵanyn qýanyshpen sezindi. Ol burynǵysynsha jaınap turǵanmen áser ete alǵan joq. Evgenıı úıine keldi. Áıeli esik aldynda qarsy aldy. Ǵajap kesh edi.

— Al, qalaı quttyqtaımyz ba? — dedi aǵaıyn.

— Iá, saılady.

— E, tamasha. Jýý kerek.

Erteńine Evgenıı talaıdan qaramaı ketken sharýashylyqqa tartty. Hýtorda jańa molotılka isteıdi. Sonyń jumysyn kórip júrip Evgenıı áıelderdiń arasymen ótti, saban tasyǵan Stepanıdanyń qara kózi men qyzyl oramalyna eki ret eriksiz nazar aýdardy. Eki ret telmirip qarap qaldy, taǵy da bir nárse bolǵanyn sezgenmen, ne ekenin aıyrýǵa shama joq. Kelesi kúni ǵana qyrmanǵa baryp, múlde qajet bolmasa da eki saǵat aınalsoqtap, sulý jas áıeldiń tanys tulǵasyna kózimen iship-jep qaraǵanynda quryǵanyn, múlde quryǵanyn, sý túbine ketkenin bir-aq sezdi. Taǵy sol azap, sol úreı, sol qorqynysh. Qutylý joq áste.

Kútkenindeı boldy da. Erteńine apaq-sapaqta kúzde jolyǵysqan jerleri — onyń úıiniń shóp qorasy aldyna qalaı kelgenin ózi de bilmeı qaldy. Qydyryp júrgen adamsha temeki tartyp toqtap túr. Kórshi qatyn kórdi. Ananyń bireýge aıtqan sózderin Evgenııdiń oralyp bara jatyp qulaǵy shaldy:

— Júgir, tosyp túr, ólip ketseıshi qazir. Júgir, albasty!

Stepanıdanyń qoraǵa qalaı júgirgenin Evgenıı kórdi, biraq qarama-qarsy bir erkek kelip qalǵandyqtan qaıta buryla almaı, úıine qaıtty.

Qonaqúıge kelgeninde bári dóreki, sumpaıy bolyp kórindi. Tańerteń tastamaq, umytpaq, tipti oılamastaı senimmen sergek turdy. Biraq sharýamen aınalysý bylaı qalyp, ony múlde esten shyǵarýǵa tyrysqanyn sezbeı de qaldy. Burynǵy mańyzdy nárse, qýanatyn nárse endi túkke turmaıdy. Erkinen tys jumys ataýlydan qutylýǵa tyrysty. Saralaý úshin, oılaný úshin qutylý qajet kórindi. Qutyldy da, japa-jalǵyz oqshaýlandy. Ońasha qalsa-aq boldy, baq, orman ishin sendeldi. Búl mań ishti qyz-qyz qaınatar estelikke toly. Baqta júrip birdeńe oılaımyn degenmen, eshteńe oılamaıtynyn sezindi, essiz berile, taǵatsyz kútetinin, saryla tosatynyn, qaltqysyz qulaǵanyn keremet sezimtaldyqpen uǵynyp, ol osynda kelse eken dep, eshkim kórmeıtin jerge kelse eken dep, aısyz túnde, kózge túrtse kórinbes tas qarańǵy túnde kelse eken dep, tánine tánim tıse eken dep tileıtinin sezindi.

— Iá, mine qulaǵan kezde tıyldym, — dedi ózine-ózi. — Iá, mine, densaýlyq úshin taza, pák áıelmen ashyna boldym. Joq, onymen bylaı oınaýǵa bolmaıtyn sıaqty. Men ony qolǵa túsirdim desem, ol meni qolǵa túsirgen eken, ýystan shyǵarmaıdy. Men eriktimin desem, men eriksiz ekem ǵoı. Úılengende ózimdi aldaǵam. Bári jalǵan, ótirik eken. Munymen kóńildes bolǵaly jańa sezim, naǵyz erkektik sezim raqatyn keshtim. Iá, men osyǵan úılenýim kerek. Iá, men úshin eki jol bar, biri Lızamen bastaǵan tirlik: qyzmet, sharýashylyq, bala, jurt qadyry. Muny qalasam, Stepanıda joq. Ózim aıtqandaı ketirý kerek, ne kózin joǵaltý kerek. Ekinshi jol — mynaý. Kúıeýinen tartyp alyp, oǵan aqsha berip, uıat, masqara degenderdi umytyp, birge ómir súrý. Onda Lıza men Mımı (balasy) bolmaýy kerek. Joq, balanyń bógeti joq, Lıza ketsin, qurysyn. Bárin bilip, qarǵap-silep kózi joǵalsyn. Meniń ony bir qatynǵa aıyrbastaǵan aldamshy, sumpaıy ekenimdi bilsin. Joq, bul sumdyq masqara! Bolmaıdy búl Iá, osylaı da bolýy múmkin, — dep oıyn jalǵaı tústi, — osylaı bolýy múmkin. Lıza aýyrady da ólip qalady. Ólip qalady, sonda bári tamasha bolady. Tamasha! O silimtik! Joq, ólse, anaý ólsin. Eger ólse, Stepanıda ólse qandaı jaqsy bolar edi.

Iá, áıelderi men oınastaryn qalaı ýlandyrady, qalaı óltiredi. Revolver alyp, kezdesýge shaqyryp, qushaqtaýdyń ornyna keýdege tars etkizse — bitti ǵoı.

Biraq ol saıtan. Naǵyz saıtan. Meni erkimnen tys jadylap aldy ǵoı. Óltirse? Iá. Eki-aq amal: ne áıeldi qurtý, ne ony. Bulaı ómir súrýge bolmaıdy óıtkeni. Bolmaıdy. Oılaný kerek, baıqaý kerek. Dál osylaı qala berse, ne etpek?

Taǵy da qalamaımyn, tastaımyn deımin de, kún bata esik aldynda tabylam, ol biledi, ol keledi. Ne jurt bilip, áıelime aıtady, ne ózim aıtam, óıtkeni aldaı almaımyn endi, búıtip tirlik keshe almaımyn. Keshe almaımyn. Tegis jaıylady. Bári biledi. Parasha da, usta da. Al solaı ómir súrýge bolar ma? Bolmaıdy. Eki-aq amal: ne áıeldi qurtý, ne ony. Áıtpese... E, ıá, úshinshisi — ózimdi, — dedi sybyrlap, jotasy múzdap sala berdi. — Iá, ózimdi, onda olardy óltirý qajet emes". Sońǵysy ǵana múmkin ekenin sezgende záresi ushyp ketti. "Revolver bar. Ózimdi shynymen óltirem be? Muny eshqashan oılamap em. Qandaı bolar eken".

Bólmesine kelip, revolver turǵan shkafqa qol sozdy. Ashyp úlgermeı áıeli kirip keldi.

XXI

Revolverdi gazetpen jaba saldy.

— Taǵy sol ma? — dedi áıeli úreılene qarap.

— Sol degeniń ne?

— Maǵan aıtpaǵan sol baıaǵy bir sumdyq keıip. Jená, janym, sheshilshi. Azapqa túskenińdi kórip turmyn. Aıtshy maǵan, jeńileıip qalasyń. Ne bolsa da, myna qıametten abzal. Bilem ǵoı, sonsha jaman eshnárse joq.

— Sen bilesiń be? Ázirge.

— Aıtshy, aıtshy, aıtshy. Jibermeımin seni.

Evgenıı jan — dármen múláıim jymıdy.

"Aıtsam? Joq, búl múmkin emes. Tipti aıtatyn da túk joq".

Álde ashylatynda ma edi, osy kezde qydyrýǵa bola ma dep surap, emshek beretin áıel kirip keldi. Lıza balany kıindirýge ketti.

— Sen aıtasyń ǵoı. Men qazir kelem.

— Iá, múmkin...

Osyny aıtqandaǵy onyń azapty jymıysyn Lıza eshqashan umyta almady.

Qaraqshydaı asyǵyp, urlanyp baryp revolverdi bas saldy, dereý qabynan sýyryp aldy. "Oqtaýly, ıá, talaıdan, bir oǵy jetpeıdi. Al, ne bolar eken".

Samaıyna apara bergende bosańsyǵandaı boldy, biraq Stepanıda, ony qaıta kórgisi kelmeý sheshimi bir kúres, bir qulaý, taǵy bir qulaý, bir kúres esine túskende úreıli sumdyqtan dir ete qaldy. "Joq, mynaý artyq". Shúrippeni basty da jiberdi.

Balkonnan túsip úlgerip, Lıza bólmege júgirip kirgende jaraqattan qara, ystyq qan atqylap ol edende etpetinen áli qaltyrap jatqan bolatyn.

Tekserý júrdi. Ózin-ózi óltirýdiń sebebin eshkim uǵa da alǵan joq, taba da alǵan joq. Osydan eki aı buryn Evgenıı aıtqan syrmen munyń baılanysy bar degen oı aǵaıynyń basyna kelmedi.

Varvara Alekseevna men osyny erteden bilgenmin dep soqty. Daýlasqan kezinde kórinip turatyn dedi. Lıza men Mará Pavlovna ekeýi sebep tappaı ańyrdy, biraq dárigerlerdiń ol jarymes bolǵan degenine múlde senbedi. Ózderi tanıtyn júzdegen adamdardan áldeqaıda parasatty, aqyldy ekenin jaqsy bilgendikten de bul sózge den qoımady.

Shynynda da, eger Evgenıı Irtenev jarymes bolsa, onda jurttyń bári sondaı jarymes, ózderi de jarymes — olar, sóz joq, óz jyndylyqtaryna kóz jumyp, basqalardyń boıynan esýastyq belgilerin izdeıdi.

19 qarasha, 1899

Iasnaıa Polána.

---