InfoHub Logo

Abyl kúıshi arýaǵyna eskertkish

I

Onsyz da qapyryq shatyrdyń ishi túste tipti ysyp ketti. Kún jep tastaǵan keneptiń kúńirek ıisi qolqany atyp barady. Qalaıy krýjkanyń qara shaıyn qansha ishkenińmen shóliń báribir qanbaıdy, sol boıda ter bop saýlap qaıta shyǵyp jatyr. Tań atqaly dalada kúnniń ótinde júrgen jigitter ystyq taratqylary kelip, ysyldap-pysyldap biraz otyryp edi, aınaladan aptap uryp, bereke qashyrǵan soń, dastarqandy jınaı bastady. Tek Qurban aqsaqal ǵana miz baqpady. Keń shatyrdyń qaq ortasyndaǵy qaraǵaı stoldyń bir basynda, syrtyna alabajaq gúldiń sýreti salynǵan qumanyn ústindegi ala shybyq shapannyń etegimen tas qyp qymtap alyp, kók shaıdan bas kóterer emes. Qalǵan jurtty aǵyl-tegil ter alyp bara jatsa, qarıanyń tek qabaǵy ǵana jipsigen. Shúńirek kóziniń aldyn shúpir-shúpir sirke tamshylar tumshalapty. Kúndegi ádetine bassa, osydan shatyrda eshkim qalmaǵansha shaı ishedi. Sosyn anaý sý quıǵan kúbige arqasyn tirep, alys kókjıekten kóz aıyrmaı jatady da qoıady. Ondaıda lám-mım demeıdi. Bilem-bilem tamyry shyqqan uzyn moıyny bir jyǵylmaıdy. Quddy kóz ushynan birdeńe kórip, sál qalt etse kóz jazyp qalatyndaı, qashan kóleńke uzaryp, ystyq ish tartqansha sol qalpynan tapjylmaıdy. Qansha talyp-talyqsyp kelsin, kúndiz kóz ilindirip kórgen kisi emes. Sońyra kóleńke uzaryp, ystyq qaıtqan kezde qolyna qyldyryq moıyn jyltyr jez qumanyn ustap, mashınanyń izi túspegen, shóbine shań qonbaǵan, maı tımegen taza jer izdeýge shyǵady. Qurban aqsaqal ondaı taza jer taýyp, sosyn beline orap júrgen aq shúberek jaınamazyn jarqyratyp jaıyp salyp, qubylaǵa betin berip, bir turyp, bir otyryp namaz oqyp bolǵansha, qostaǵy jigitter de uıqylarynan oıanyp, mashınalarynyń kúıin kúıttep bolyp, jolǵa shyǵýǵa ázir turady. Biraq Syrym mana qosqa qaıtyp kele jatyp, shaıdan soń keshegi tartqan kúıin qaıta tartyp berýin surap edi. Búgin qarıa shaıyn kúndegideı kópke sozyp ketken joq. Áne, qumanynyń túbindegi jasyl shamany syrtqa aparyp tógip keldi. Sosyn shatyrdyń tireý aǵashyna ilip qoıǵan dýtaryn aldy. Mynandaı aptapta qańsyp qalmasyn dep qara shúberek qabynyń syrtynan da áldeneshe qabattap orap tastapty.

Qurban aqsaqal dýtaryna aınalǵan soń, Syrym bosaǵadaǵy kúnde shal jantaıatyn sý quıǵan kúbige arqasyn tirep, aıaǵyn sozyp, túrýli irgeden kórinetin alys kókjıekke kóz tastady. Jańa ǵana dalıyp jatqan ulan asyr qara jon talma túste byrysqan terideı bir ýys bop qalypty. Saǵym shalǵan qara dóńnen qaraýytqan kórindi. Ózderi áldenesheý. Kókjıekte aspan men jerdiń arasyn tirep-tirep turyp aldy. Birinen soń biri shyǵyp jatyr, shyǵyp jatyr. Saǵym kómgen kókjıek birde dóń ústine tunyp qalǵan tútin sıaqty, endi birde qatqyl dóńniń astynan qalqyp shyǵa kelgen kól tárizdi. Mańaıda saǵymnan ózge eshteńe joq. Bulardyń qosy jaıǵasqan mynaý toqymdaı qara jer jan-jaqtan japa-tarmaǵaı qaptap kele jatqan joıqyn sýdyń ortasyndaǵy qurdym araldaı. Shyr aınala qyryq qubylyp, qyryq tolqyp saǵym bıleıdi. Anaý qaraıǵandar sol kók teńizdi tizesinen keship sereıip-sereıip turyp alypty. Qozǵalǵany bilinbeıdi.

Búgin bular túski asqa kúndegiden kesh qaıtyp edi. Sodan kún ótti me, álde tań sarǵaıǵansha Qurban aqsaqaldyń áńgimesin tyńdaımyn dep uıqysy qanbaǵan ba — áıteýir, tula boıy del-sal, basy meń-zeń. Tóńireginiń bári buldyrap, býaldyrlanyp ketken. Beseneden belgili nárselerdi birine-birin uqsatyp, qaýyshtyryp otyrǵany da sondyqtan. Baıaǵy bala kezinde atasyna mingesip kele jatyp, tóńiregine kózi talǵansha qaraýshy edi. Sonda kúnde kórip júrgen úırenshikti tóbeshikter men qyrattar biraz júrgen soń, tańǵajaıyp sıqyr zattarǵa aınalatyn; kúndegi keskin-keıipterinen aıyrylyp, nebir keremetke, nebir qubyjyqqa aýysady. Bala qıaly mańaıyndaǵynyń bárin osylaı qyryq qubyltyp kele jatyp, qashan atasy: «Al tús endi!» degende baryp esin bir jıatyn. Álgindeı minezine bola áýeıi atandy. Sol aty áli keledi. Tipti osy otrádtaǵylardyń ózi geodezıstiń artynyp-tartynyp júretin ózge yldyrmaq-shyldyrmaǵy azdaı qaıdaǵy bir magnıtofon, kınoapparattardy da júk qylyp arqalap alatyn, buny syrtynan «áýeıi» dep kúlisedi. Onyń ústine Qurban aqsaqal kelgeli ylǵı shala uıqy bop kózi qyzarǵanyn kórgen soń, tipti qudaılary berip qaldy. Japan daladaǵy kez kelgen oba men jyranyń atyn jattap júrgen áýresine mise tutpaǵandaı, áldeqashan súıegi qýrap qalǵandardyń ne istep, ne qoıǵanynda ne jyny bar eken...

Osyndaı áýeıiliginen de bolar, mektep bitirgen soń, jyl on eki aı úı kórmeı, kóshi-qondymen júretin geodezıstikti qalady. Mine, Qaqpaqty dese degendeı taqtaıdaı tegis jalpaq dóńde ár butanyń túbine bir taýap etip, árli-berli kezgenine aıdan asyp barady. Mynaý ulan asyr qý medıen dalaǵa elý jyldaı bolypty, el qonbapty. Aı boıy qansha jerdi aralasa da, ádette teńge jaranyń orynyndaı oqshaý bozaryp jatatyn kóne jurt, ne kúzeýte, ne kóktemde shı qoramen otyratyn qoıshy aýyldardan qalǵan eski kóń — eshteńe kózine túsken emes. Maldyń súrleýi, tezegi — túgi joq, jym-jylas. Tek tep-tegis jazyq, kópten beri tuıaq baspaı, tis tımeı qaqalyp ósken maıqara jýsan.

Osynaý bedersiz keńistikten baǵyt aıyrý, baǵdar taný tipti qıyn. Anada alǵash kelip túskende bir apta boıy salpaqtap bosqa júrdi. Dalıyp jatqan qara jonda nazaryńa iliger bir belgi kezikseıshi. Buǵan serik qý tildi jigitter: «Bir paraq qaǵaz alyp, kúnbatys shetine Kaspııdi belgilep, qalǵan jerine qol tıgizbeı appaq kúıinde aparyp tapsyrsań, Qaqpaqtynyń kartasy degenge kim senbeıdi. Bosqa qańǵyǵanmen qashyp júrgen qara quıryqty belgilemeseń, kartanyń betine ne túsiresiń?» — dep kúledi. Shynynda da apta boıy aralaǵanda karta betine bir-eki-aq aýyz sóz jazyldy. Atam zamannan beri iz túspegen dóńniń oıyn-qyryn biletin kisi qalyp jarymapty. Syrym da bazaǵa adam qatysqan saıyn jol kórsetýshi taýyp berińder dep qaqsady da jatty. Jan-jaqqa habar shashyp, ıeginde saqaly bar kisi kórinse jik-japar bop jalynyp júrgende, túrikmenderdiń Qosoba degen aýlynan osy Qurban aqsaqal tabylypty.

Qurban aqsaqal jasy jetpisten assa da, syr aldyra qoımaǵan sińir qara shal. Jumyrtqadaı shap-shaǵyn basyn qaqshańdatyp shapshań sóılep, shapshań qımyldaıdy. Keshe bular tek jylmıǵan jazyq qoı dep júrgen qara jondaǵy qońyr jýsannyń arasynan emis-emis kózge túsetin ár budyrǵa at taýyp beredi. Qapelimde sonyń bári syrtynan kózge túser-túspes eleýsiz kóringenmen, attary dardaı. Áne bir qalyń buıyǵynyń qaq ortasynda qalyp, aınalasyna qumyrsqa ıleý salǵan kók tastyń aty —«Qanjar janyǵan», al ana bir jalǵyz qylaýytqan toqymdaı kebirdiń aty — anaý-mynaý emes «Qol qyrylǵan». Quddy baıaǵy babalarymyz kóz súrintpes tegis dóńniń betinen ózdiginen kózge shalyna qoımas eleýsiz belgi-jurnaqtardyń bárin de, eń bolmasa, esimine nazar aýdaryp tursyn dep ádeıi dabyraıtyp ataǵan tárizdi. Ne de bolsa, Qurban aqsaqal kelgeli kartanyń beti shúpirlegen jazýǵa tolyp ketti.

Bir kezde mynaý ıesiz dalada da tirshilik bolǵanyn biletin tek sol Qurban aqsaqal men dóńniń eki-úsh jerinen ushyrasyp, qońyr dalada, qapelimde, kózińe ilige qoımaıtyn kóne qaýym molalar ǵana. En daladaǵy kóne kóz eki káriniń — mynaý yzǵyǵan jonda yqqan jylqyny talaı qaıtarǵan kári jylqyshy Qurban men osy óńirde tirlik etken pendeniń bárin óz kókiregine tyǵyp, bul mańaıda ne bolyp, ne qoıǵanyn ózi umyttyryp, ózi esińe túsiretin kóne molanyń — bir-birine uqtyrary kóp bolsa kerek. Qurban qarıa anadaıdan mola kórinse boldy, mashınany toqtatyp, jerge túsedi. Basyndaǵy qara dýdar seńseńin qolymenen bir basyp qoıyp, shofer men buǵan ymmen buıyrady. Shofer kabınasyn ashyp, oryndyǵynyń astynan benzın ıisi ańqyǵan maı-maı kepkasyn sýyrady. Syrym basyna etegi deldıgen saban qalpaǵyn kıedi. Sosyn úsheýi shyǵyp zıratqa betteıdi. Qurban qaýymnyń qubyla jaq aldyna shyǵyp duǵa oqıdy. Shofer men Syrym zırattaǵy quj-quj qara tastan ár qıly qyp ornatqan kóne eskertkishterge úńiledi. Kún jep, sý shaıyp, qyna men múk basyp, bederi qashqan melshıgen-melshıgen meńireý tastar. Keıbireýi jer qoınynan zorǵa qyltıady, keıbireýi búk túsip jatyp alypty. Qurban qarıa duǵa oqyp bolǵan soń ornynan turyp, tizesine juǵyp qalǵan aq ulpa topyraqty qaǵyp, qaýymnyń qubyla betindegi qara tastan qalaı bolsa solaı qalaı salǵan tyǵyryq qara molaǵa keledi. Qasynan bir ýys topyraq alyp, qara molaǵa ishindegi topyraǵy oıylyp, qymyzdyq shyqqan eski kórdiń ústine tastaıdy. Sosyn mashınaǵa jetkenshe artyna qaramaıdy, tyrs úndemeıdi. Mola bir dóńniń astynda qalǵan soń baryp, áńgime qozǵaıdy. Sonda álginde ǵana búk túsip, búlk etpeı jatqan qyna basqan, qus sańǵyǵan, kún jegen meńireý tastardyń qaı-qaısysynyń da kól kósir hıkaıasy bar bop shyǵady.

Keshe tús qaıta teńizge tumsyq tireı taýsylatyn qara jaldyń shetinde bir kónetoz qaýymdy kórsetti. Jaldyń eteginen bastalatyn pyshaqtyń júzindeı jip-jińishke túbek kók aıran darıanyń tórine deıin súńgip kirip jatyr. Syrym mynaý elden erek tańǵajaıyp túbektiń syryn surap edi, Qurban aqsaqal basyn sonaý, tý áriden alatyn uzyn-sonar hıkaıa qozǵady. Qosqa kelgen soń qolyna dýtar alyp, osy oqıǵaǵa baılanysty shyqqan bir kúıdi tartty. Jetpisten assa da, qolyna diril júgirmegen. Saýsaǵynan tógilgen saz áli tátti. Syrym da jastaıynan kúı tyńdap ósken qazaq-ty. Baıaǵy bala kezinde qý taqtaıdyń betinen ózinen-ózi órbip jatqan sıqyr únge elitkenmen dál qazirgisindeı suǵyna tyńdamaýshy edi. Qazir kúı estise, óne boıynyń bári shymyrlap, kókiregine áldeqandaı bir ózgeshe sezim qordalanyp, janaryna muń uıyp, ynty-shynty ketedi. Ásirese Qurban aqsaqaldyń keshegi tartqan kúıinen áli aıyǵa almaı júr. Mana túske deıin dóńdi qydyrǵanda da qulaǵynda sol saz oıanyp, baıaǵy bala kúnindegideı ár saqqa qubylyp, áldenege elegizýmen boldy. Teodalıtke qansha telmirip qarasa da, kóz uzyndaǵy qara noqattyń bári birese áldeqaıda asyǵys attanyp bar jatqan qalyń qolǵa, endi birde áldebir jaqtan sońyna qıqý túsip, japa-tarmaǵaı japyryla qashyp kele jatqan qalyń jylqyǵa uqsap qalady. Qurban aqsaqaldy qaıta-qaıta qasyna shaqyryp, kókjıekte kilkip turǵan qalyń munardyń ishindegi býaldyr elesterdiń ne ekenin neshe márte suraǵanmen, qulaǵyna kirmeı qoıdy. Baǵana túski tamaqqa qaıtyp kele jatyp Qurban aqsaqalǵa:

— Qarıa, keshegi kúıińizdi qaıta tartyp berińizshi,— degen.

— Maqul,— degen qarıa.

Endi, mine, Qurban aqsaqal dýtarynyń kúıin keltirip bolyp, mańdaıyna shyp-shyp shyqqan terdi súrtti. Shaı iship bolǵan jigitter shatyrlaryna tarap, bir qatary uıqyǵa ketti, bir qatary qartaǵa kiristi. Syrym uıyp qalǵan aıaǵyn sozyp, túrýli irgeden kórinetin alys kókjıekke kóz tastady.

Saby jip-jińishke túımeshik bas dýtardan ún shyqty. Syrym saǵym shalǵan sary dalaǵa qaraǵan kúıi elitip tyńdaı qaldy. Onsyz da bir beder, bir óń jazyq dala endi burynǵysynan góri de buldyraı tústi. Qostyń qasyndaǵy mashına men benzın quıdyrǵan temir kúbiler de, sol saǵym bop sapyrylysqan býaldyrǵa kirip joq boldy. Kúı tartyp otyrǵan Qurban aqsaqaldyń ózi kóz aldynan joǵalyp, qulaǵynda tek saı-súıegin syrqyratqan yzyń ǵana qaldy.

Bárin de kórip, bárinen de toryǵyp, bárinen de syrt aınalyp, irgege qarap búk túsip jatyp alǵan kári dananyń úı ishinde ózinen basqa adam qalmaǵan bir sátte kókiregin keýlep, júregin syzdatqan muń-nalany bir lyqsytyp ońasha kúrsingenindeı, ótken men ketkendi, dál qazir qasynda kári júregin tilimdep jatqan pátýasyz kóp kúıbeńdi, ne kúldiretini belgisiz, ne búldiretini belgisiz beımálim erteńdi oılap kúrsingenindeı, yńyly baıaý, lebi ystyq kúı sazy shymyr-shymyr enip, birte-birte shıryǵyp barady. Kúı kókiregi órepkigen saıyn túri joq, tili joq mynaý maqaý dala betinde ádemi áshekeıi bolmaǵan soń eshkim kózine ilmeı, oqyp ta kórmeı, bir shetke ysyra salǵan kónetoz suńǵyla kitap sıaqtana tústi. Sıqyr kúı melshıip jatqan meńireý daladan tań atqaly bunyń qıalyn ár saqqa sabyltyp júrgen kómeski elesterdi qaıta tiriltti.

Kúńirengen dýtardy tyńdaǵan saıyn quddy jer túbindegi birdeńeni kórip otyrǵandaı, Syrymnyń tunjyr qara kózderi kishireıe berdi. Kóz ushynda, kókjıekte soraıyp-soraıyp beıtanys qaraıǵandar tur. Ózderi kók súńgisin kóterip, jer túbinen aıbat shegip kele jatqan qalyń qol sıaqty...

II

Ala jazdaı nár tambaǵan ala dóńde aýyl otyr. Aldy-artynda ıek artpa qyrqa-qyrań joq, tup-tuldyr jazyq. Tek teriskeı kókjıekten ınedeı shanshylyp saǵym zoraıytqan qaraýyl tóbe bulańytady. Ortadaǵy úıdiń túrýli irgesinen úńile qaraǵan shúńirek kóz kermedegi arǵymaqtyń serek aıaqtarynyń arasynan sonadaıda shanshylyp turǵan qara syryq buldyr saǵymǵa manadan beri tesilýli. Taqtaıdaı taqyr dóńge qolmen úıgendeı oqshaý bitken naıza tóbe bıyl tipti qyzyl topyraǵy shyǵyp jalańashtanyp qalypty, jer túbinen býaldyrlanyp kórinedi. Kerme mańynyń silti ıisi qyr shóbiniń kúıik ıisimen aralasyp, qolqańdy atyp barady. Tóńirek jym-jyrt. Qol-aıaǵy sereıgen qara moınaq qatpa botalar tań atqaly zarlaı-zarlaı jalyǵyp, endi úı-úıdiń kóleńkesine tyǵylypty. Úı ishinde de ses joq. Tórden esikke deıin tizile jaıǵasqan dýdyraǵan seńseń bórikter bir-birine aýyq-aýyq únsiz kóz tastap, túgel múlgip ketken. Tory ala qumanmen kelgen shaı da ishilmesten sýydy.

Teriskeı kókjıektegi sıdıǵan syryq bulyńǵyr tapjylar emes. Qaýqıǵan-qaýqıǵan qara seńseń bórikter de qashanǵy edireıip tursyn, kókirekke sulapty. Tek qaq tórdegi aıyr saqal doıyr qara ǵana apaı tósin ántek shalqaıtyp, shanshylǵan qalpy, kirpi qabaǵynan ashý shashyrap, túrýli esikten kóringen bir úzik kókjıekke túıilip alǵan. Onyń sol qolyndaǵy aq seńseń kıgen, saqal-murty qýdaı qarıa aldyndaǵy aq laqtyń terisine shashylǵan jıdeniń tastaryna qarap, basyn shaıqap qoıady. Aıyr saqal ony kóziniń qıyǵyna bir ildi de, qaıtadan mańdaıshanyń astyna qadaldy.

Qaraýyl tóbe jaqty irgeden baǵyp otyrǵan qyzyl shybyǵy, qara shybyǵy aralas tory ala shapandy qaıys qaranyń ıyq tusy búlk ete tústi. Múlgigen bastar selk etip aıyr saqalǵa qarady. Kenet jurttyń ózine tesile qalǵanyn kórip, aıyr saqal artyna buryldy. Eńkeıip irgege kóz saldy. Qaraýyl tóbeniń shyǵys jaǵynan tóbelerimen kók tiregen eki-úsh qaraıǵan shyǵypty. Júristeri ónbeı kókjıekte buldyrap turdy da qoıdy. Qaraýyl tóbeniń basyndaǵy qara býaldyr ornynan tyrp etken joq. Aıyr saqal tiktelip otyrdy. Elegizip eńse kóterip alǵan seńseń bórikter qaıtadan sulyq tústi.

Jańaǵy qaraıǵandar tezek terip kele jatqan máńgúrt qazaqtar bolyp shyqty. Olar ótken jazda qolǵa túsken tutqyndar edi. Bul Dúıimqaranyń týǵan naǵashysynyń aýlyn shaýyp, on besten on altyǵa endi shyǵyp otyrǵan alty qyz ben on alty on jeti jasar alty bala jigitti tańdap júrip atqa óńgerip áketken-di. Alty qyz adaıdyń degen arýlary eken. Betinen qany tamǵan, tostaǵan kóz qyrdyń qyzyn kórgende Mámbetpana áýleti túgel esterinen tandy. Baı aýyldyń shetinen áýpirim kóp jigiti tutqynnan kelgen alty sulýdy ózara bólise almaı, áli daý-sharmen júrgen kórinedi. Alty bala jigitti bul baı aýylǵa túsirmeı óz aýlyna alyp keldi. Az ǵana aǵaıynyn jıyp ap ámir qyldy. Bul atanyń ózinen úlken aqsaqaly — balger. Annadúrdini Mámbetpanaǵa jumsady. Keshegi joryǵy men alty kúńniń aqysyna ana jyly Horezm shapqynynan qolǵa túsken aq ingennen týǵan aq taılaqtardyń bireýin bersin, Kókbóriniń basyna soıyp qudaıy berem dedi. Qas dushpannan qan qustyrardaı qyp ósh alyp qaıtqan soń, inisiniń basyna aq túıe soıyp aıdyn asyrǵysy keldi. Annadúrdi Mámbetpananyń aýlyna kóp aınalǵan joq, sol kúni keshtetip eki órkeshi baladaı aq taılaqty jetelep qaıtty. Aq taılaq aýyldyń qasyndaǵy shóbi áli tuıaqkeshti bola qoımaǵan astaý oıǵa jaıylyp shyqty. Tusaýly taılaqty tań atqansha atqa minip úsh jigit kúzetti.

Erteńine osy kúndi bir aıdan beri asyǵa kútip otyrǵan aýyl aq taılaqty jetelep, Kókbóriniń basyna baryp, qudaıy berip qaıtýǵa attandy. Alty tutqyndy arqasy qyrdaı eki kórt túıege qomsyz mingizip alyp júrdi. İlgerirek attanǵan qos attynyń sońynda eki órkeshi dir-dir etip, aq jibek jelke shýdasy jelkildep, aq taılaq ketip barady. Qos jorǵanyń júrisine syr bildirgisi kelmegendeı maı búlkilden bir taıar emes.

Attyly-túıeli qara qurym tizbektiń qyr sońynda alty tutqyn keledi. Mynaý jer qaıysqan qalyń dúrmektiń ózderin qandaı kúnge tap qylatynyn bile almaı, aınalaǵa alaq-julaq qaraı beredi. Aǵash ashamaıǵa kilem japqan sala moıyn qara narlar yrǵala basady. Sur moınaq arǵymaqtar da ses shyǵarmaı sýsı júıtkıdi. Seńseń bórikteri qalqıǵan susty júrginshiler olar túgili bir-birimen de til qatyspaıdy. Qyrdyń shóbi endi-endi pisip, adyr-adyr marqa jondanyp buıralanyp qalypty. Aspan da ap-ashyq. Ańtaryla qaraǵan alty balaǵa o da: «Shyraqtarym, men eshteńe bilmeımin»,— dep, jaltarǵandaı syr ashpaıdy, jazǵy kúnniń áli qaıratyna mine qoımaǵan jyly shuǵylasyna malynyp jarqyrap tur.

Alty tutqyn qatqyl jonnyń dúk-dúk dybysyna qulaq túrip, tuıaq saıyn qylt-qylt ushqan alasa aq shańǵa kóz tigedi. Kóz ushynda sadaqaǵa shalynatyn aq taılaqtyń ásem eki órkeshi aqyrǵy ret kózdi arbap bult-bult etedi. Uly dúrmek bir shaı ishim jer júrip, qara jýsandy qatqylǵa kelip toqyrasty. Qol-aıaǵy shandýly tutqyn jigitter jaıpaq dalanyń qalyń qara jýsanynyń arasynan qapelimde kózge túse qoımaıtyndaı, osy bir jermen-jeksen oqshaý sur tómpekke jetkenshe kóresilerin ábden kórdi. Jaýyr kórtterdiń pyshaqtyń júzindeı qyr arqasy qońdaryn oıyp tastapty; qomsyz túıeniń teri sińip ýdaı ashytyp barady. Elderinen shyqqaly etterinen eki eli jyraq ketpegen qyl arqan kesip qantalap qalǵan bilekteri túıeniń ızeń júrisinen qaıtadan qajalyp, bebeýlete tústi. Olardy Kókbóriniń molasyna jetken soń da kórtten túsirgen joq.

Oqshaý molaǵa kelisimen attyń bári qańtaryldy. Jurt kishkene tómpekti kósh jerden shyr aınala qorshap quran oqysty. Qynnan bosaǵan qatýly qoldar alaqan jaıyp, betterin sıpady; ot shashqan kózder bir sát momaqansyp múlgip qaldy. Jańa ǵana aıdalany titirentken aıbarly top typ-tynysh, mop-momyn. Úzeńginiń de syńǵyr-syńǵyr úni tyıylǵan kúńirenip shyqqan zarly maqam qulaqqa talyqsyp jetedi. Quran oqylyp boldy. Qalyń dúrmek dúrkirep oryndarynan turdy, aq topyraq juǵyp qalǵan tizelerin qaqty, jańaǵy tylsym tynyshtyq kishkene seldir tozań bop aýaǵa kóterildi. Endi ár jer, ár jerden qaýqyldasqan daýystar shyǵa bastady. Eki-úsh jigit molanyń qubyla betine aq taılaqty alyp keldi. Aq sáldeli molla taǵy da alǵa shyǵyp qurannan qysqalaý bir súre oqyp berdi. Jurt taǵy da japa-tarmaǵaı jer tizerlep, qoldaryn jaıyp, qudaıy mal qabyl bolsyn desti. Bilekterin túringen tórt-bes jigit aq taılaqty áp-sátte jaıratyp tastady. Eki-úsh jerden jer oshaq qazylyp, qazan asyldy. Qara narlardyń qaptalynda kelgen kishkene emen kespekterdiń sýy qotaryldy. Boıynan ylǵal kete qoımaǵan qyr shóbiniń qyshqyltym ıisti ashyq kók tútini ushty.

Alty tutqyn bir sát ýaıymdy umytyp, túrikmenderdiń asy qandaı bolady eken dep, aınalasyna qyzyǵa qarasty. Qazaqtardaı ashylyp-shashylyp jatqan bular joq. Qazaqtyń asyndaǵydaı qarq-qarq kúlki de, ójeńdesken daý-janjal da, shyrqyrap kókke sermegen án de, tartylǵan kúı de joq. Beline sharqat býyp, qyz-kelinshek jıylǵan jerlerdi tóńirektep, jer betine syımaı jelpinip júrgen jigit-jeleń de kórinbeıdi. Qatar-qatar úı de tigilmedi, sholpylary syldyraǵan qyz-kelinshek te ákelinbedi. Shapsa shashasyna shań juqtyrmas araby qan aǵyzba arǵymaqtar da erteden qara keshke deıin qańtarýly tur. Túrikmenderdiń bári túnergen qalpy; úıge tastasa bireý urlap áketetindeı, bári de qylyshy men qanjaryn salaqtatyp asynyp kelipti.

Aq taılaqtyń eti tabaqqa túsip jelinip, taǵy da quran oqylǵan soń, ár tutqyndy eki qolynan eki jigit jetelep ortaǵa alyp shyqty. Qastaryna qoldarynda jalańash qanjarlary jarq-jurq etip, bir-bir mosqal túrikmen keldi. Bilekterin túrinip alypty. Tutqyn balalar jaýtańdap júzderine qarap edi, qanyn ishine tartyp qara surlanyp alǵan qatýly kisiler esh shyraı bermedi. Tóbelerine tónip kele jatqan qanjardy kórgende alty bala jigit siltiden shyqqan súıekteı qýaryp, kómeılerine óksik keptelip, kózderi mólteńdep, býyn-býyn, julyn-júıkeleriniń bári jıdip, sýǵa túsip ketken shóje balapandaı dir-dir etti. Qatýly túrikmender qanjardyń qynymen jelkeden bir salyp edi, dirilderi pyshaq keskendeı tyıylyp, moıyndary uıyp, qalshıyp qatty da qaldy. Arshyndy túrikmender qulaqtan tuqyrta tartyp, jerge shókeletip otyrǵyzdy da, eki ıyqtaryn taqymdaryna qysyp, jelkelerinen tónip turyp aldy. Moıyndary soraıǵan jez qumanmen sý ákelindi, áýeli bastaryna sý quıyldy; qanjary jalaqtaǵan mosqal túrikmender shash jibitip jatqandaı, alty tutqynnyń bas quıqasyn, samaıyn ysqylap ýqalaı bastady. Ań-tań tutqyndar alaqtap aınalaǵa qaraıdy. Tóbelerinde kúlimdegen jazǵy kúnniń kózin kólegeılep qanjar dirildeıdi; aınalaǵa qarasa álginde ǵana dalıyp jatqan kókjıekti qýsyra taryltyp, qalyń dúrmek shyr aınala qorshap alypty. Tań atqaly jaq ashpaı únsiz turǵan kóp túrikmen qaýqyldasyp, tynysh dalany bastaryna kóterip barady; báriniń de kózi túkke túsine almaı abdyrap otyrǵan alty tutqyn balada.

Zildeı judyryq jelkeden nuqyp qaldy, alaqtap otyrǵan alty tutqyn jym boldy. Aınala qorshap turǵan jurt ta bir sát saıabyrsydy. Mosqal túrikmender onsyz da zárequty qalmaı otyrǵan alty balanyń júregin zý-zý etkizip, qanjarlaryn qonyshtaryna janydy. Sosyn bir qoldarymen tutqynnyń mańdaıynan ustap, qylpyldaǵan aq almasty shashqa tıgizdi. Syr-syr etip shash sypyryla bastaǵanda shıyrshyq atyp jıyrylyp alǵan quıqa teri jazylyp júre berdi. Biraq jurt tutqyndardan áli kóz aıyrǵan joq. Kózdi ashyp-jumǵansha alty tutqynnyń shashy alyndy. Shash alǵyshtar qanjarlaryn súrtip, qyndaryna saldy. Alty bala áli sol shókelegen qalpy: jurttyń kózi endi bulardyń jaltyr basynda. Jańa ǵana shashy alynǵan kók quıqa bastar aınadaı jarqyraıdy; jazǵy kúnniń jyly shýaǵy shekelerin qyzdyryp, maýjyratyp barady. Aınala qorshap alǵan qalyń túrikmen endi burynǵydan da góri enteleı túsipti. Tórt-beseýi aq taılaqtyń terisiniń mańynda kúıbeńdep júr. Jańaǵy shash alyp bergen mosqal túrikmender aýlaq ketisti. Árqaısysynyń qasyna taǵy da eki-ekiden basqa bir mosqal kisiler kelip turdy. Bular da bilekterin sybanyp alypty. Tutqyndardyń kókirekterinde taǵy da kúdik oıanǵanmen, bul joly qorqynyshtan góri endi ne bolar eken degen áýestik jeńińkirep, manaǵydaı emes, tynysh otyr. Qalyń kóptiń ortasynda qaıtadan gýil ulǵaıdy. Jurttyń qorshaýyndaǵy alty tutqynnyń qaq aldynda jatqan Kókbóriniń kishkene tómpegi de bir sumdyqtyń bolaryn bilgendeı, shashaqtanyp boı túzep ósken túzdiń soıdaq soıaý qara jýsanynyń tasasyna buǵa túsipti.

Alty tutqynnyń kózderi aq taılaqtyń terisine úımelesken kóp túrikmende; kúnge shaǵylysqan aq qanjarlar syr-syr etedi, jańa ǵana kóldeı bop jaırap jatqan aq terini úzim-úzim qyp týrap jatyr. Qanjary jalaqtaǵan jas jigitter kesip alǵan terilerin anadaıda jer tizerlep, tuqshyńdasyp áldeneni malshylap otyrǵan eki shaldyń aldyna tastaıdy.

Kóldeı aq teriden de eshteńe qalmaı barady. Álginde ǵana sol arada aınalasyna tostaǵan kózderin tóńkere qarap, qannen-qapersiz kúısep jatqan eki órkeshi baladaı jibek shýda aq taılaq teńkıip tóńkerilip túsken qaryny men qan-jynynan basqa esh belgi qaldyrmaı birjola ǵaıyp boldy.

Qalyń dúrmekten bir adym ilgeri oqshaý turǵan aıyr saqal, doıyr kisi alty tutqyndy kózimen atyp jep barady. Mynaý qara jýsannyń qaltarysynda jatqan alasa tómpek — onyń inisi Kókbóri. Jaý izdep jalaqtap ótken er edi. Nebir tutqıylda kók arǵymaqpen jalǵyz tıisip, jylqyny aıyryp kete beretin tóten erligine ábden syr minez bolyp alǵan qazaqtar oǵan Kókbóri dep at taqqan. Dúıim túrikmen de onyń azan shaqyryp qoıǵan Dúrdi atyn umytyp, Kókbóri atap ketisti. Dese degendeı júrek jutqan kók julyn boldy. Keıde bunyń ózi dát qylmaǵan jortýyldarǵa attanyp júre beretin. Biraz jyldardan beri munymen qabaqtary jaraspaı júrgen Mámbetpana tuqymy ońashada Kókbórige: «Seniń qasyńda ana aǵań Jóneıit te batyrmyn dep naıza ustap júr ǵoı»,— dep qoıatyn. Ondaı keý-keý qoshametke jalań tósteý jas batyr ishteı ylyǵyp, dálirińkirep ketetin bolsa kerek. Opatyna kóringen sońǵy soqtyǵysqa da álgindeı aıdap salma áńgimege eligip barǵan sıaqty. Qazaqtar túrikmendi Ústirttiń qyry men Mańǵystaýdyń oıy túgili, Qarynjaryq, Aqsorqa, Údek sıaqty jaıdaq qonystarynan da yǵystyryp, isher sýy, jaıylar oty tapshy Qaýyndy, Qaqpaqtynyń yzǵyma dóńine tyqsyryp tastady. Ásirese yzǵyndaı maly bar Mámbetpana tuqymynyń órisi taryldy, qalǵan túrikmenge de kúı bolǵan joq. Dýtar bitken «adyra qalǵan Aıladyrdy» sarnap, baqshy bitken Mańǵystaýdyń qara oıyn aıtyp jyr shertedi. Keshqurym ystyq tarap, saǵym qashqanda teristikte sonaý jer túbinen Qarataýdyń shoqylary buldyraıdy. Sonda túrikmen bitken kóleńkege kilem tósep syrtqa otyrady. Kók shaıdy soraptap, kóz ushynda munartqan ata mekenge kózderi talǵansha qaraıdy. Lám-mım til qatyspaıdy. Adam túgil mal ekesh malǵa deıin úırenshikti órisin ógeıleıdi de turady. Jatqa buıyrmasyn dep janyń qalmaı toryp júrgen jylqy jańbyr men jelde jaýdyń qolyna ózi yǵyp barady. Uzyn sıraq túıe janýar tipti qaıyrǵanyńdy bilmeıdi, óriste sońynda malshy bolmasa, erte almaıtyndaı áljýaz bota-taılaqty shaınap tastap, ejelgi ot-sýyna tartyp otyrady. Bórik kıgen erkek kindiktiń qaı-qaısysy da osyny kórgende basyna qan shaýyp, kóz aldy qaraýytyp ketedi. Dál sol sátte: «Al, kánekı, atqa minińder!»— dese, bári de tilge kelmesten júgenge júgirer edi. Biraq sondaı berekesiz shapqynshylyqtan el de ábden tıtyqtap bitti. Talaı úıdiń tórinde seńseń bórikti bite jep tozdyrdy. Talaı bozdaq qazaqtardyń aýlynyń qasynda belgisi-bereketi joq úıme-júıme qyrǵyn tóbe bolyp qaldy. Jeńilgen eldiń talaı batyrynyń basyna jeńgen eldiń ıti sarydy. Sonyń bárin kóre tura, bile tura jaý qaıdasyń dep atqa qona berýge batyrlardyń da júregi daýalamaıdy.

Mámbetpana malyna jaý tıgen saıyn: «Bara kór! Qaıtara kór!»— dep osyǵan keledi. Sońǵy bir kelisinde: «Qumyrsqadaı qujynaǵan kóp áýletiń bar, qasyma qol ert. Áıtpese maǵan da jan kerek, jańǵyz attanar jaıym joq»,— dep qaıtarǵan. Batyrdan da aıdyndy baı tuqym aıbat asyrǵysy kelgendeı úıinen segiz órme qamshysyn syǵymdaı qysyp, syzdanyp shyqqan. Sol boıda Kókbórige barypty. Ańǵal batyr kóne ketipti. Talaı ret jaý sońynan jalǵyz qýyp, Mámbetpananyń jylqysyn qaıyryp ákep te júrdi.

Mámbetpananyń saǵymǵa shomylǵan kóp jylqysynda kóz aqysy bar qazaqtardyń biri — Dúıimqara. Búginde adaı ǵana emes, ısi alshynda odan asqan batyr joq. Onyń qaınyna uryn barǵan saparyna deıin qazaq túgil túrikmenge de ańyz bop taraǵan. Qalyńdyǵynyń qasyna alǵash túnegen túninde qaıyn jurtynyń jylqysyna jaý tıipti. Aıdaýǵa ketken jylqysyn qaıtaryp keler batyr taba almaı sasqan el kúıeýdiń otaýyna kirip barady. «Jaý tıdi» qıqý qulaǵyna tıisimen batyr kúıeý jar tósegindegi jalańash qalpy atyp shyǵyp, atqa qonady. Tań endi ses bergen eleń-alańda jaýǵa da jetedi. Bulyńǵyr tańda jaıdaq shaýyp kele jatqan jalańash nemeniń adam ekenin, jyn ekenin bile almaǵan barymtashylar jylqyny tastap qasha jónelipti. Erteńine túste Dúıimqara jalańash etine aldynan shyqqan jylqyshynyń qaqpa shekpenin kıip, jylqyny aıdap, qaınyna oralypty. Sóıtken, Dúıimqara búginde bir eldi yǵynda júrgizgen digirlegen batyr. Qos baltyry býradaı, ýda-dýda, jún-jún tósin dýdyratyp, ıinine kıim ilmeı, belýardan joǵary tyr jalańash shabatyn ony túrikmenniń jylqysyna deıin sonadaıdan tanyp, jóńkile qashady. Biraq oǵan da tisin qaıraýshylar kóp-aq. Onyń aýlynyń da irgesi tynysh turmaıdy. Ásirese Mámbetpana áýleti soıyl jıyp, Dúıimqaraǵa qarsy attandyrady da jatady. Eki jaqtyń da bir-birine soǵymǵa soıdyrtqan jylqysynan soqqyǵa jyqqyzǵan jigiti kóp.

Bunyń sonaý bala kezinde eki eldiń ıgi jaqsylary bitimge jıylyp edi. Jıynǵa atasy Oǵylanǵa ilesip bu da barǵan. Keshe ǵana biriniń jaǵasy biriniń qolynda ketip, julqylaspen júrgen eki jaqtyń da qabaǵy qatyńqy, ıini salynyńqy. Pálen jyldan bergi qan tógisten qaı-qaısysy da qaljyraǵan. Biraq eki jaǵy da júni jyǵylǵanyn baıqatpaı, dóń aıbatpen syrt oraı ushyrasyp, samarqaý tildesedi. Qaraman atanyń basyna jıylǵan qara qurym jurttyń ishinde túrikmen jaǵynyń eń beldisi ári bı, ári baı Juma boldy. Kósheli kók moınaq arǵymaqqa shalqalap jatyp alǵan kerbez baıdyń artynda súlikteı qara arǵymaq mingen qanshyrdaı qara bala jigit erip júrdi. Sol — osy kebeje qaryn Mámbetpana. Ol kezdegi óńinen tek tóńiregin iship-jep otyratyn jylan kózi ǵana qalpynda qalypty. Ańdysqan eki jaq áýeli birin-biri yqtyryp tastaǵysy kep kópe-kórineý daýdan bastady. Kók arǵymaqtyń ústinde shalqalap jatqan Juma qaýymnyń kúnbatys betindegi áldeqashan syry ońyp, tek budyr-budyr bederi qalǵan dáý qara qulpytasty ıegimen nusqady. Onysy: «Bilesiń be, mynaý eń kóne qulpytasty kim ornatqan?»— dep suraǵany edi. Adaı bıi buǵan abyrjyǵan joq. Eki bı bettesken jerde kóri oıylyp ketken kóne qabyr bar-dy. Qabyrdyń ústinde jel mújip, kún jep, ábden shógip, tek tóbesi ǵana qyltıǵan, óne boıynda qynadan saý-tamtyǵy joq, jermen-jeksen qoı tastyń jurnaǵy tur eken, sony meńzedi. Juma shúńirek kózin qysa qarap turyp qaldy. Adaı bıiniń sózine shegi baryn sezdirip, qasynan bir shal, bir jigitti tasqa jumsady. Jurttyń bári endi sol kishkene tasqa enteledi. Eki túrikmen kishkene tastyń ana jaǵyna da shyǵyp qarady, myna jaǵyna da shyǵyp qarady, eshteńe kózderine túspedi. Jumaǵa qarap ıyqtaryn qıqańdatty. Adaı bıi qasyndaǵy bir serigine ıegimen tas jaqty siltedi. Ol ornynan turyp tastyń qasyna keldi. Kishkene qoı tastyń qubyla betindegi uıysyp ósken qalyń qynanyń arasynda endi bolmasa izi joǵalýǵa aınalǵan alshyn tańbany kórsetti. Eki túrikmen «Kórdik, kórdik» degendeı bas ızesti. Eki bıdiń ár qımylyn kóz jazbaı baqylap turǵan halyq bir gý etti. Adaı jaq bel alyp masattanyp dýyldasa, túrikmender opynyp bas shaıqasty. Juma qazaqtarǵa bul jer meniń ata mekenim dep ıyq kórseteıin dep edi, adaı jaǵy bul jerdi alshyndar senderden de buryn ıelengen dep qarsy daý aıtty. Eki jaq bundaı teke-tiresten eshteńe ónbesin bilip, endi bopsaǵa kóshti. Túrikmender qazaqtyń jerdi alǵanymen qoımaı, qaıda kóshse de ókshelep, malyn malsha, janyn jansha qıyp, eldi tozdyryp bara jatqanyn betke basty. Qazaqtar dini basqa, tili basqa qalmaqtan bas saýǵalap aǵaıyn dep kelgende túrikmenniń aldarynan qarý ap shyqqanyn, soǵystyń sodan tutanǵanyn salyq qyldy. Bul endi shirenisý emes, bir-birinen sóz tartqany edi. Eki jaqtyń tilmarlary da áńgimeni ýshyqtyrmaı, maıdalaı-maıpazdaı jóneldi. Jeti jurtty el qylǵan, jeti jurtty jer qaptyrǵan Mańǵystaýdy shuqylaı berseń, qaı halyqtyń da molasy tabylatynyn aıtyp, ótken óreýil qalǵan salaýat desti. Atyraý men Araldyń, Saǵyz ben Qarabuǵazdyń arasyndaǵy kól kósir ala qyrdyń adaıdyń da, aıladyrdyń da erkin jaılaýyna jetetinin aıtyp tynysh tirlikke, aǵaıynshylyqqa pátýalasty. Eki jaqtyń da aýzy dýalylary qaýymnyń teristik betindegi shyńdaǵy keýekte jatqan Qaraman atanyń basyna baryp quran ustasyp, ant beristi.

Odan beri de kóp zaman ótti. Sodan at ustaýǵa barǵan bular da azamat bolyp, atqa mindi. Zaman ózgerdi, zań tozdy dep, baıaǵy bitimdi qomsynatyndar da shyqty. Ondaı áńgime eń áýeli sol bitimdi óz kózimen kórip, óz qulaǵymen estigen Mámbetpana aýlynan órbidi. Sol áýlettiń mollasy Degene ahýn adaı men aıladyrdyń bitimi kezinde bir aram aıladan boldy degen qaýeset taratty. Adaı men aıladyr kim jazyqty bolsa, sony jazala dep áýlıeniń basyna jyǵylyp, anttaspaqshy bolǵan desedi. Aldymen ant sý ishetin adaı jaǵy qýlyq istep, astaryna qara at minip, eriniń basyna etik tigetin biz shanshyp barypty da: «E, áýlıe, qarany atsań qara atty at, biz aıypty deseń, bizdi at!»— depti. Sonda erdiń basyndaǵy biz anadaı jerge ushyp ketipti, qara at tabanda qatypty. Buny kórip turǵan eki jaqtyń aqsaqaldary: «Áýlıeniń ózi de kináni adaıǵa da, aıladyrǵa da artpaı, tar zaman, qystalań halǵa aýdaryp, kárin qara at pen etik tigetin bizge túsirdi, endi eki eldiń jaýlasatyn jóni joq!»— dep bitimmen tarasypty. Adaı áýlıeniń kárinen aılamen qutyldy, biraq jerinen aıyrylǵan eldiń kegin tek qanmen ǵana qutyla alady, súıekke túsken tańbany tek qan ǵana jýyp ketiredi,— deıdi Degeneahýn. Mollanyń bul sózine elden buryn Mámbetpana uıydy.

Ol sodan bastap sońǵy kezde irgesi tynshyp, en jaılaı bastaǵan adaıdyń shashaý shyqqan jylqysyn taqymǵa basyp, shetirek qonǵan aýlyn shaýyp ketýdi kásip qyp aldy. Qarap jatar adaı ma! Qan tógildi, namys qozdy. Eki el taǵy da soıylǵa jarmasty. Baıaǵydaı qalyń qol jıyp, qahar salystyrysatyn maıdandasý azaıyp, onyń ornyna oqshaýǵa tıip, ońashany tonaıtyn bóribasarlyq kóbeıdi. Áýeli jylqyǵa qamshy, jylqyshyǵa soıyl tıdi, sosyn batyrdyń basy shabyldy, shaldýar jaǵalas arýaqqa shapty. Alǵashqy kezdegi qyljyńǵa yńǵaı bermegender de amalsyz aıbalta ustady. Jóneıit te eki el arasy osylaı ýshyǵyp turǵan tusta atqa mindi.

Eki eldi keristiretin de sóz, kelistiretin de sóz. Daýǵa naıza aralasty-aq kelisim joq, ketisý bar. Kelistirer sóz tek kemeńgerdiń kókeıinen shyǵady, aljastyrar aıbalta kez kelgen tentektiń taqymynda júr. Tentek kúnde týady, kemeńger myń jylda bir týa ma, joq pa, týa qalsa, óńsheń qylyshqa jaqyn qyrshańqysy kóp qyrsyq el oǵan tizginin bere me, joq pa?.. Beımálim dúnıe. Endeshe ol shapsa, sen de shap! Ol qorlasa, sen de qorla! Aldyryp jatyp aqylgóısigen kemeńgerlik qurysyn! Jóneıit atqa mingende osyndaı qatty tutymmen mingen.

Dúıimqaranyń da qorlyǵy asyp barady. Maldy alǵanymen qoımaı, ylǵı arǵa tıisedi. Jaý qýyp shyqtym dep aýyl shabady. Jylqyny irgege matap tastap, qyzyldy-jasyldy kilemdi kúlge tósep, olardyń birine de tımeı, etegin jel ashpaǵan qyz balanyń namysyn shashady. Bul bos kergiles, ıtyrqyljyńnan boıyn tysqary ustap, aralaspaı júr edi. Ana bir jyl ataly bir aýylǵa kóriskeli bara qaldy. Búkil jaldyń basyn bir ózi toltyrǵan irgeli aýyldyń keýdesinde jany bar pendesiniń bári syrtta sendelip ketken. Erkek bitken óz barmaǵyn ózi shaınap, tistenip alǵan. Áıel jaǵy shashtaryn julyp azan-qazan. Aýyldyń aldynda kógen basynda jıyrma-otyz boıjetken qyz jerden basyn kótermeı, betterin tyrnap, shashtaryn julyp, qyzyl ala qanǵa batyp ókirip jylap jatyr. Toı-tomalaqqa úıirligi shamaly túrikmen jyl on eki aıda bir keletin qurban aıtta ǵana bir jasap qalatyn. Bul aýyldyń da erkek jaǵy búgin tańerteń Mámbetpana aýlyndaǵy saıysqa at qosýǵa, palýan kúrestirýge ketipti, aýylda qalǵan qyz-qyrqyn bastańǵy jasap, átkenshek táýip, máre-sáre bop jatqanda Dúıimqara bastaǵan qalyń qol saý ete túsken. Adam túgil qudaıdy da umytqan aılańkes batyr átkenshekterdiń arqanyn qıyp, qyzdardyń bárin aýyldyń qaq ortasyna alyp shyǵypty, qoldaryna jabysqan qatyn-qalash jaǵyn qamshynyń astyna ap, baılap tastaǵan. Aýyldaǵy qyz bitkendi kógenniń basyna aparyp, sońyndaǵy qolyna qorlatyp, qumarlarynan shyqqan soń báriniń de qol-aıaǵyn matap, etekterin basyna túrip, qolamta quıyp ketipti. Jaý tıdi habardy estigen erkekter jalma-jan attaryna minip, shapqylap jetse — jaý áldeqashan uzap ketken, ornynda mynaý masqara qalǵan. Erkekter úılerine de kire almaı, oıran tıgen qatyn-balasyna til de qata almaı, attarynyń tizginin ustap, barmaqtaryn qyrshyp, óz qandaryn ózderi jutyp qatqan da qalǵan.

Kósherin jel, qonaryn saı biletin munyń halqynyń jylqy bary bolsa, qyz ary emes pe edi. Ol baıǵustyń odan basqa qan tógetin, jan qıatyn ne asyl, ne ardaqtysy bar! Jóneıit azan-qazan aýyldyń zaryn tyńdap tura almady. Attyń basyn teristikke buryp, aǵyza jóneldi. Bir ýaqytta baryp artynda qalyń dúsir kele jatqanyn baıqady. Baǵanaǵy aýyldyń bar erkegi atqa minip sońynan ergenin sonda bildi. Bul sodan beri at ústinde. Sodan beri ıisi túrikmenniń Dúıimqaraǵa qany qatýly. Biraq túrikmendi óshiktirip aldym-aý dep aıylyn jıyp júrgen Dúıimqara joq.

Ótken jazda jylqysyna tıgen jaýdy qýa-qýa Qaqpaqtynyń dóńine shyǵyp ketipti. Túrikmenderdiń qalyń ortasyna tym suǵyna kirińkirep ketkennen keıin baıqap, astaý oıdyń mańynda otyratyn jańǵyz úıli túrikmenge kep qonady. Eser batyr túrikmenniń úıine qudaıy qonaq bop kelgen kisige qıanat jasaýǵa bolmaıtyn musylmandyǵyna senip qondy ma, joq áńgúdik neme maǵan kim tıetin edi dep oılady ma — ony bir Allanyń ózi bilsin! Jatarda qonaǵy túzge otyra ketkende úı ıesi keregeniń basynda ilýli qalǵan qylyshyn ap, qynabyna jelim quıyp qoıady.

— It te bolsa, qonaǵyń ǵoı?— dep, áıeli qolyna jabysqan eken, qaǵyp jiberipti.

Meımannyń kózi uıqyǵa kete Mámbetpanaǵa habarshy shaptyrady. Habar tıisimen Mámbetpana Kókbórini aldyrady.

Jóneıit aq taılaqtyń terisi jatqan jaqta, ishinde Degene molla bar aıǵyr toptyń ortasynda turǵan Mámbetpanaǵa kóz tastady. Mámbetpana kúnniń ystyǵyna shydamaı, alaýlaı qyzarǵan etsheń betin bir qyryn salyp, mollanyń aýzyna telmirip qalypty. Degeneahýn aq sháıi sáldesiniń bir ushyn jymyryp ustap ap, uzyn-sonar sharıǵatqa túsip ketse kerek. Qastaryndaǵy tórt-bes dýdar bórik tym eńsesi túsip, tómen ıilip ketipti; molla sózine den qoıǵan bop, shulǵı beredi. Tek Mámbetpananyń kók ala seńseńi ǵana qudaıyda emes, jıyn-toıda turǵandaı áýelep qaraıdy, bilekteı-bilekteı kúreń buǵaǵy ıegin tirep shalqalap qalypty. Árıne, byltyr aldyna Kókbóri barǵanda búıtip aspandap qaraǵan joq. Ol ádette ózimen teke-tires kisilermen ǵana qabaǵyna syz jıyp sóılesedi. Basqalarǵa túsi jyly, dastarqany keń. Kókbórilerdeı aldaýyna ońaı kónetin aq kóılek kisilerdi kórgende anaý bilekpendeı buǵaq jiptikteı bop ketedi, daǵara bórki de búıtip kók tiremeıdi. Ebdeısiz etjendi denesin de shıraq ustap, shapshań qozǵalyp, lypyp sóıleıdi. Sóz reti de, map-maıda. Adýyn batyrǵa: «Al qapy qalma, Kókbóri. Aldyńda adaıdyń eń myqtysy ketip barady. Jyryndy nemeniń endi tap osylaı ońaı qolǵa túse qoıýy ekitalaı. Qımyldap qalar keziń osy!»— degen soń, ol sirá atyna mingenshe asyǵady ǵoı. Aramdyǵyna naıza boılamaıtyn Mámbetpana batyrdyń márt minezinen qorqyp, Dúıimqaranyń qynabyna jelim quıylǵanyn, árıne, aıtpaı búgip qalady.

Tańerteń shaılanyp-jaılanyp baryp jolǵa shyqqan Dúıimqara tap osy araǵa, mynaý kishkene qońyr tómpek jatqan kóne qaýymnyń ópke tusyna kele bergende, artynan aq burqyldaq shań kóredi. Dáý de bolsa qýǵynshy shyǵar dep oılaǵan Dúıimqara ala tirsek qara atynyń tizginin kilt tejep, taltaıyp tura qaldy. Qýǵynshyny tulǵa-turpaty anyq kórinetindeı jerge jaqyn keltirip, kim ekenin bilgen soń atynan tústi; shylbyryn qaryna ilip, túzge otyrdy. Oınaqshyǵan kók arǵymaq taptap keterdeı, dál kók jelkesine kep kidirdi.

— Dúıimqara, tur ornyńnan!

Dúıimqara eleń etken joq, otyra berdi. Qamshysynyń sabymen alataǵanaq jerdi bir nuqyp qaldy da, ýysyn toltyryp, kesegi aralas topyraq alyp aýyna apardy. Sosyn ornynan turyp, qýǵynshymen tiz kıiminiń baýyn baılap turyp sóılesti. Eki at bir-birine edireńdep, qulaqtaryn qaıshylaıdy. Myna basynǵanǵa shydaı almaı, yzaǵa býlyǵyp qalshyldap turǵan qýǵynshynyń qolyndaǵy qylysh kúnge shaǵylysyp dir-dir etedi. Kómeıine kermek tolyp, úni de shyqpaı qaldy. Dúıimqara maıtopyraq juǵyp qalǵan qolyn tizesine súrtip, atyna bettedi.

— Shyq jekpe-jekke!

— Bolsyn, bala.

— Qylysh?!

— O da bolsyn.

Bundaıdyń talaıyn kórip, ábden syralǵy bolyp qalǵan eki arǵymaq ytqyp keri sheginisti. «Áı, sháýim bas qazaq, kállańdy quzǵynǵa mujytarmyn»,— dep Kókbóri qalshyldaıdy. «Shúldiregen shaqsha bas nemeniń qutyrǵanyn-aı»,— dep Dúıimqara tistenedi. Eki arǵymaq ańdysyp tur. Eki batyr aıbat salystyrady. Dúıimqara jaı ánsheıin nasybaı atysqaly toqtaǵandaı jaıbaraqat, nyǵyz. Kókbóri de taısalar emes, tap berer sátti kútip jalańdap tur. Aıdala. Qula dúz. Araǵa túser, arasha surar eshkim joq. Batyrlar bettesken mańaıda shóp arasynda uıasy bolýy kerek, qyrdyń barmaqtaı qońyr torǵaıy ekeýiniń birese o jaǵyna, birese bu jaǵyna shyǵyp shyr-shyr etedi... Sýǵa órip bara jatqan bir úıir qara quıryq eki attyny kórgende esteri qalmaı aıdaladan beze jóneldi. Eki adamnyń olarǵa alań bolar murshasy joq. Olardyń kózi bir-birinde. Qabaqtar túıýli. Shyqshyt etteri jıyrylyp, saqyldaǵan tisterin kúshpen ázer basyp tur. Qan qaraıa tústi.

Kók arǵymaq qarǵyp ketti. Aq almas zý etip aǵyp ótti. Qara at jalt berip buǵyp qaldy. Artynsha ytqyp syrt aınaldy. Kókbóri seńseń bórkin kózine túsirip, taǵy eminip keledi. Dúıimqara qynǵa qoldy endi saldy. Ánsheıinde lyp etip áýege oınap shyǵa keletin qaıqy qylysh tapjylar emes. Dúıimqara ańdysqan jaýynan kózin aıyrmaı, taǵy da tartyp kórdi. Qylp etpeıdi. Jon arqasyna shyp-shyp ter shyqty. Tý sonaý qara baqaıyna deıin sup-sýyq birdeńe júgirgendeı boldy. Alqymyn áldeqandaı bir ashshy kermek tyrnap barady. Kókbóriniń qylyshy jarq-jarq etip tóne tústi. Dúıimqara endi qylysh sýyram dep áýre bolmaı, qynabymen túgel aǵytyp aldy da, kók arǵymaqtyń qulaǵynyń ústinen qulashtap sermep qaldy. Shekesine qan shapshyp, kóziniń aldy ıý-qıý aralasyp, asyr salyp júrgen teńbil-teńbil dóńgelekterge tolyp kók ala tumandanyp turǵan Dúıimqara anadaı jerge saýlap aǵyp túsken eki jaı otyn kórdi. Qynabyn qaıta tartyp aldy. Kókbóriniń qylyshy bel ortadan qaq bólinip jerde jatyr.

Eki batyr olarǵa bir qarap qoıysty; endi ún-túnsiz tis qaırasyp, jaqyndasa berdi. Eki at kegejektep bastaryn qashtyrtady. Mine, úzeńgi qaǵysty, eki temir birin-biri sirá aıar ma, shaqyr-shuqyr tistelesip jatyr. Qylysh ta, qamshy da jaıyna qaldy. Buǵanadan mytyp ustaǵan tegeýrindi sheńgelder jazylar emes. Shirene tebingen úzeńgiler attardyń tirsegin maıystyryp, jerge sińirip jibererdeı. Eki janýar bir-birine shoshyna qarady. Eki adam bolsa bir-birine keneshe qadalyp alǵan. Kıimniń dar-dar jyrtylǵany, ókpelerdiń ólip-óship alqynǵan demi, shaqyr-shuqyr qaıralǵan tister, múńkigen ter ıisi ıý-qıý aralasyp, eki jylqynyń basyn aınaldyrdy. Adamdardyń qapelimde aıqasty doǵarar túri kórinbeıdi. Attar táltirektep zorǵa tur. Kenet kók arǵymaqtyń shoqtyq tusy jan shydatpaı tyzyldap ala jóneldi. Janýar qulyndaǵy daýsy quraqqa jetip, shyńǵyryp jiberdi. Kútir etip bir ýys jal úzildi, kóz aldyn qara munar basyp, eseńgirep ketken jylqy bir ýaqyttarda baryp kózin ashyp edi, arqasy bosapty. Kóz aldynan ot saýlatyp áldene aǵyp ótip, anadaı jerge baryp tústi — qylyshtyń synyǵy. Sol eki ortada bireý tizginin oqys julqydy. Jalt qarady. Eki adam endi jerde alysyp júr. Anadaı jerde qylyshtyń qalǵan synyǵy kúnge shaǵylysady. Birin-biri alma-kezek aýdaryp, ıt jyǵys túsip júrgen eki dushpan yńǵaıǵa kelgende qylyshtyń synyǵyna ekeýi birdeı talasa qol sozady. Biraq birin-biri jibermeıdi. Arsy-kúrsi alysyp júrgen eki adam taǵy bir jaqqa aýnap ketedi de, aq almastyń jarqyldaq synyǵy kózge ottaı basylyp, sol ornynda qala beredi.

Shirene tartqan qaıys tizgin kók arǵymaqtyń moınyn aýyrtyp tastady. Kenet tizginniń bir ushy sholtań etip, kóziniń aldyna kep urdy. At anadaı jerge bir-aq ytty. Burylyp artyna qarap edi, tósi jún-jún dáý qara kisi bunyń ıesiniń keýdesine minip alypty. Qylyshtyń synyǵy aqyr sonyń qolyna túsipti. Munyń qaıys tizginin short kesip ap, ıesiniń qolyn baılap tastapty. Endi óziniń qyl shylbyrymen aıaǵyn býyp jatyr. Kókbóri baqyryp-shaqyryp birdeńe deıdi. Ony qulaǵyna qystyratyn Dúıimqara ma — kózine quıylyp bara jatqan ashshy terdi shynashaǵymen qaǵyp jiberip, yrs-yrs dem alady.

Kók arǵymaq shyr aınala shapqylap júrdi de qoıdy. Iesine baraıyn dese, tóbedeı bop tósine minip Dúıimqara otyr, alaqandaı ala kózin aınalasyna tóńkere qarap qoıady. Kóz jeter jerde qara joq. Kúnshyǵys jaǵyndaǵy qońyrlyqtan óne boıyn qyna basyp ketken tórt-bes qara tas qyltıady. Eskilikti molanyń orny. Dúıimqara ornynan turdy. Qasynda jatqan qylyshtyń synyǵyn ózimen birge ala ketti. Tastardyń qasyna bardy. Bireýiniń kóri oıylypty. It-qus alyp jegen be, qýraǵan qańqa súıektiń jurnaqtary syrtqa shyǵyp qalypty. Kórdiń ústi oıpattanyp shógip ketken. Dúıimqara kók shulan kókiregin qamshynyń sabymen qyshyr-qyshyr tyrnap qoıdy. Sosyn qol-aıaǵy baılaýly jatqan Kókbóriniń qasyna qaıtyp keldi. Aqyryp áldene dedi. Kókbóri de aqyrdy. Dúıimqara súıreı jóneldi. Qyl shylbyrdyń izinen burqyraǵan shań kóterildi. Oıylǵan kórdiń qasyna apardy. Sosyn sál kidirip ál jıdy da, Kókbórini qos qolymen balasha kóterip aldy. Árli-berli shaıqap-shaıqap oıylǵan kórge bir-aq atty. Ózi keıin ytqyp ketti. Kórdiń ústinen tozań burq etti. Jer astynan tunshyǵa aıqaılaǵan daýys shyqty. Kók arǵymaqtyń jon arqasy dir ete tústi. Kórdiń aınalasyn shyr aınala tepkilep, topyraq qulatyp júrgen Dúıimqarany kórdi. Ala shań... Jan ushyrǵan aıqaı. Kók arǵymaq shurqyrap bir kisinep aldy da, qatqyl qara dóńdi dúńk-dúńk tómpeshtep, keıin qaraı shaýyp jóneldi.

Kók arǵymaq er turmanyn baýyryna alyp, bos kelgen soń onsyz da maı ishkendeı bolyp otyrǵan aýyl bir sumdyqtyń bolǵanyn bile qoıdy. Erkek kindik atqa minip, Kókbóriniń súıegin jıyp qaıtýǵa shyqty. İshinde Jóneıit bar bir top adam erteńine osy araǵa jetti. Kóri oıylǵan qara tastyń mańy gý-gý, kók shybyndar qujynap júr. Attarynan túsip, enteleı basyp kelip edi, kór túbinde — Kókbóri. Kókiregine tas qulapty, topyraq basypty. Topyraqtan shyǵyp jatqan bet-aýzyna shybyn úımelepti. Anadaı jerde jazǵy kúnniń nurymen kóz uıalta jarqyrap Kókbóri qylyshynyń synyǵy jatyr. Dúıimqara Kókbórini baýyzdap ta óltirmeı, tirideı kórge kómip ketken. Jóneıit myna sumdyqty kórgende tuqym-teberi túgel quryp ketkenshe Dúıimqaradan budan da ótkizip kek almaı tynbasqa ant qylǵan-dy.

Kókbóriniń molasyn shyr aınala qorshap turǵan qalyń dúrmek oqys dúr ete qaldy. Jóneıit oıynan serpilip basyn kóterdi. Qoldaryna aǵarańdaǵan bir japyraq teri ustaǵan alty jigit qalyń topty jaryp ótip, tutqyndarǵa bettedi. Manadan beri bilekterin sybanyp ázir turǵan mosqal erkekter alty balany qulaqtan tartyp shókeletip, jerge buqtyrdy; alty jigittiń qoldaryndaǵy terini alyp, tutqyndardyń basyna japty. Áli ylǵaly boıyndaǵy jyp-jyly teri jańa ǵana shashy alynǵan jaltyr basqa jabysa ketti. Tutqyn balalar bunyń ne ekenine túsine almaı, aınalasyna áli alaqtap otyr. Qoldary jyp-jyp etken mosqal erkekter teriniń jıegin shyr aınala búrmelep qoıǵan kón tartpany shirene tartyp, syqıtyp tańyp tastady. Jańa ǵana deni jaıylyp otyrǵan bastar qaıtadan zil tartty. Jyly teri shekelerin solqyldatyp soryp ala jóneldi.

Alty tutqyndy qaıtadan eki kórtke bólip mingestirdi. Jurt ta japa-tarmaǵaı attaryna júgirdi. Uly dúrmek endi qaıtadan aýylǵa bet aldy. Bedireıgen qara dóńde tuıaq saıyn qylt-qylt shań órdi. Eki kórttiń sol baıaǵy ızeń júrisi. Tutqyn balalardyń kózderine ter quıyldy. Súrteıin dese qol kisendeýli. Bastary da solqyldatyp alyp barady. Shaqyraıǵan jazdyń kúni qaq tóbege baryp shaljıyp jatyp alypty. Uly dúrmek kóp ozyp ketpeı, bularǵa aınalsoqtap keledi. Aýyldyń ózi jer túbinde qalsa kerek. Qaqpaqtaı qara dóńniń ár jer ár jerinen samsap áldeneler qaraýytady; qastaryna kelgende saǵym zoraıtqan butalar bop shyǵady.

Eki kórttiń qara qaıys moıyndarynan ter jyltyrady. Taqymdary da ýdaı ashıdy. Kenet tutqyn balalardyń biri artyndaǵy tutqynnyń keýdesine eki shekesin alma kezek urǵylap shyńǵyryp jiberdi. Aq taılaqtyń terisi kúnge kúıip tyrysyp barady. Qaýdyrlap keýip jatqan túıeniń kóni bas súıekti sytyrlatyp shaǵa tústi. Qazir-aq un qylyp ýatyp jiberetindeı. Basqa tutqyndar da bebeýleı bastady. Manadan beri alda ketip bara jatqan attyly dúrmek arttaryna qarap, tura-tura qalysty. Kózderinen jas parlap, kisenderi shaqyrlap, qalshyldap-dirildep, arpalysyp jatqan alty tutqyndy kórgende kóp atty: «Ia, arýaq!»— dep, aýylǵa qaraı topyrlatyp shaýyp ala jóneldi. Kórtterdi jetelegen eki mosqal túrikmennen basqa eshkim qalmady. Alty tutqyn aıdalada aýyz jappaı sarnap keledi.

Olar bir apta boıy osylaı zar ılep, shyńǵyrdy da júrdi. Sosyn bastaryna shash shyqty, ol túıeniń kóńinen óte almaı, qaıtadan bastyń quıqasyn tesip keri ósti. Alty tutqyn eli qaıda, jeri qaıda ekenin bilmeıtin máńgúrtke aınaldy. Júre-júre tilden de aıryldy. Túıemen birge óredi, túıemen birge keledi. Jóneıit byltyr baýyrlarynyń qandaı kúıge ushyraǵanyn Dúıimqara óz kózimen kórsin dep eki tutqyndy adaı arasyna aparyp tastady da, bylaıǵy tórteýin osy aýyldyń túıesin baǵýǵa, tezegin terip, sýyn tasýǵa alyp qalǵandy.

Tezek terip qaıtqan máńgúrt qazaqtar aýylǵa kelip, oshaqtyń basyna qaptaryn tógip jatyr. Qaraýyl tóbeniń basyndaǵy sholǵynshy tapjylar emes, qaqqan qazyqtaı sereıip áli tur.

III

Bul Dúıimqaranyń naǵashysyn shaýyp kelgen sol saparynan beri jortýylǵa shyqpady. Oılap otyrsa, kúni keshe aty kúrkiregen Er Oǵylannyń tuqym-teberinde budan basqa batyr qalmapty. Jas degen jer ortasynan aýyp barady. Baıaǵy dabyryq bolmasa, kópten beri jekpe-jek túsken jeri joq. Qazir qaýqarynyń qandaı ekenin de shamalaı almaıdy. Sońynan shyqqan izbasary taǵy joq. Úlken uly Qylysh sekseýildeı myǵym qaıys qara bolatyn; ári qylyshker, ári naızager, kózdemeı kózden tıgizetin mergen edi. Jastaıynan jaýǵa ertip baram dep erterek mert qylyp aldy. Qazir aýyldyń aldyndaǵy qara jaldaǵy qaýymda. Odan kishi ortanshysy Alpan aıaǵyna mingen soń-aq judyryǵyna jalyndy, aýylda odan zábir kórmegen bala men ıt joq, sonysy úshin attyń baýyryna alyp talaı sabaǵan. Eregispe bolǵanymen o da elikkish, ásirese daý dese, janjal dese jany qalmaıtyn, ylǵı oqtyń ótinde júretin Kókbórige qumartyn. Soǵan erem dep aqyry súıegi jıýsyz jat jerde qaldy. Kenje uly Dáýlet anadan kelbetti, tulǵaly bolǵanmen, úgilme kóńil úlpildekteý týdy. Eki ıyǵyna eki jigit mingendeı jotaly. Toı-tomalaqta jaýyryny jerge tımeıdi. Tostaǵan kóz, torsyq sheke, túrikmenge bitpeıtin bıdaı óń; eki betinen qan tógilip, albyrap júredi. Júndes qabaǵyn ylǵı nur shashyrap turatyn qońyrqaı kózi jumsartyp jiberedi. Ózin osy tóńirektiń ıtine deıin jaqsy kóredi. Ánsheıinde atty jolaýshy kórse, bir kósh jerge deıin úrip qýyp tastaıtyn qyrdyń saq tóbetteri Dáýlettiń aıaǵyna jyǵylyp, bulańdap sala beredi. Balasynyń qyz-kelinshek jaǵyna da ótimdi sybysy qulaǵyna shalynyp júr. Qaza bolǵan bir jigittiń jesirimen qabaq jarastyǵy baryn estigende, shaqyryp ap, ońashada sybaǵasyn bergen-di. Qansha salqam seri bop jatsa da, odan basqa betine qatty barǵan jeri joq.

Bul tuqymda onyń sońyna kóp túsetin Kókbóri edi. Adaı, túrikmendi aýdaryp qondyrǵandaı aıbat, ataǵy bolǵanmen aǵaıyn arasynda aýzynyń dýasy shamaly áńgúdik batyrdy kóbinese kóp baı aýyl jaq aldarqatady. İnisimen basy qosylǵan jerde ylǵı kermar sóılesip qalatyn kórinedi. Kókbórige Dáýlettiń tula boıynan eshteńe unamaıdy. Erkekten góri áıelge laıyq nurly kózin de, jaý tıip jatsa da jaıbaraqat minezin de, sóıtip otyryp súıegińdi shaǵatyndaı shaqpa tilin de sóleket kóredi. Ásirese onyń ár nemege bir qumartatyn áýeıilgine yzasy keledi. Erkekke naıza men qylyshtan basqa ne óner kerek. Qolyńnan keledi eken — qol basta, jaý shap, kelmeıdi eken — aq taıaq ustap qoı baq. Al Dáýlet kishkentaıynan bahshy, dýtarshy dese esi ketetin, jasy on besten asysymen-aq kósheli kúıshi bop aldy. Bul óńirde odan asqan dýtarshy joq. Ana jyly sonaý Tashaýyzdan el aralap kelip ketken Iahıa bahshy da jas jigittiń ónerine tańdaı qaǵypty desedi.

Jóneıit áýelden at ústi júriste ketip, jıyn-toıdan, jyn-jybyrdan jyraq júretin kisi-di. Áke bolyp balasynyń alqaǵa túskenin áli kórgen emes. Úıinde ózi barda balasy qolyna dýtar ustamaıdy. Bul áýlette onyń qasyna erip, jyrtysyn jyrtatyn jańǵyz Annadúrdi ǵana. Jóneıit balasynyń saýyqshyl minezin ishinen qup kórmeıtin. Áne bir jyly Annadúrdi adaıǵa ertip aparyp, tartysqa túsirgende nebir aıtýly kúıshilerdi jerge qaratty, tek ózi shamalas bir jas kúıshimen ǵana teń tústi dep bórki daǵaradaı bolyp kelgen soń bu da masattanǵan. So tusta Kókbóri ábden dolyrdy. Ataqty batyr tuqymynyń tóli bola tura jyn oınaqtyń keý-keýine ylyǵyp ketken inisine ókpesin aıtyp buǵan kelgen-di. Joǵary da shyqpaı, tabaldyryqtyń qyr kózinde júrelep otyryp ap, óndirshegi órtteı qyzaryp, taýsyla sóılegen-di.

Bunyń balasy dýtarshy, bahshydan ne qadir, ne qasıet izdep júr? Atqa mingen esi durys bóriktini kórse, bórligip qalatyn dushpan eldiń ózi dýtarshy men bahshy barsa, ánsheıin saıqymazaq dıýana kelgendeı aıylyn jımaıdy. Oǵylan tuqymynan bireý attasa, ısi adaı ereýildep er turmanyn ala júgirmes pe edi. Jóneıit batyrdyń balasy Dáýletti kórgende qylp etken qazaq bolmapty. Al Dáýlet, jyn ıektegen jel kókirek neme, talaı ret namysyńdy qasyp, nasyryńdy tógip otyrǵan elge naǵashysynyń aýlyna barǵandaı aılap jatyp, taırańdap qaıtty. Esi durys eldiń erkegi túgil tómen etek urǵashysynyń da osynsha namyssyzdyqqa dáti shydar ma? Dáýlet bolsa adaı baryp, aq orda qulatyp kelgendeı butqa tolady. Al Annadúrdi: «Bizdiń Dáýletjan dýtar shalǵanda ata jaýymyzdyń ózi «áı, bárekelde» dep arqasynan qaqty»,— dep sanyn shapalaqtaıdy. Jaý maqtady dep osynsha elirgen bul aqymaqtardy ez deısiń be, er deısiń be? Ol nemelerdiń ornyna túrikmenniń bir batyry baryp kúshin kórsetse, qazaqtar ólip jatsa da «áı, bárekelde» der me edi. Kúıshi, óleńshi degenderiń de kúlimsiregen erkekke emeshegi quryp, esi ketip qalatyn jel qýyq urǵashy sıaqty ǵoı. Solardan ne pátýa tabylady. Áı, namystyń naızadan basqa qorǵaýshysy bar ma, táıiri! Kúni keshe bir jıynnyń ústinde bul ne qyp júrgeniń dep bopsa aıtyp edi, inisi mıyǵynan kúldi. Jaıyna qarap otyrmaı: «Aǵa-aý, kúpsinip, kókiregińizben jer aıyryp barǵanda kóp bolsa bes-alty qazaqty óltirersiz, bir úıir jylqyny úrkitersiz. Sol bes-alty beıkúná pendeniń jaıbaraqat óz tirshiligimen júrgeninen, sol bir úıir jylqynyń óz órisinde jaıylǵanynan sizdiń namysyńyzǵa shoq túsetindeı ne bar?»— dep keıýanalyq aıtady. Bul atanyń arýaǵyn aıtsa, ol: «Qapysy ketip quryǵan ata-baba joq, tustarynda alysqanmen olar da alysyp, julysqanmen olar da julysqan shyǵar; qazir qolyńyz qyshysa, keshegi ata-babany kórden qozǵaǵan da saýap pa eken?»— dep keketedi.

İnisinen ábden túńilip kelse kerek, sóılep otyrǵandaǵy qan kúreń óńi sózin bitirgesin birden tútigip ketti. Kókbóri sózin túgel aıtyp bolǵan soń toıdaǵy Dáýletke shaqyrtý jiberdi. İnisin: «Bala ǵoı, búıtip qashanǵy júrer deısiń? Kezinde aqylǵa keler»,— dep shyǵaryp saldy.

Jóneıittiń tap osy joly balasynyń betinen qaqpaǵanyna ókpesi qara qazandaı bop ketti bilem, Kókbóri sodan qaıtyp bul bosaǵadan attaǵan emes. Bul da Kókbóri ólgenshe Dáýletti saýyq-saırannan tyıǵan joq.

İnisiniń basyna baryp, aq taılaq soıyp, qudaıy berip kelgen kúni el taraǵan soń úlken úıge balasyn alyp ońasha jatty. Ústi-ústine juldyz saýlaǵan jazdyń túni edi. Týyrlyqta, úzikte shildelik shyrlaıdy. Aýyldyń anadaı shetindegi qara qurym kúrkede alty tutqyn bebeýleıdi, sarnap-sarnap ap shyńǵyrady, tisterin qaırap yshqynady, sóıtip biraz azapqa túsip, eń sońynda eshteńe ónbegen soń ókirip kep jylaıdy. Jerge aýnap domalaıdy — kisende de tynym joq, shyldyr-shyldyr. Jylqylar qulaǵyn qaıshylap edireń-edireń etedi, túıeler kúndegisindeı kúlge shógip kúrt-kúrt kúısep jatpaı, erbıip-erbıip turyp alǵan. Búkil aýylda kózi uıqyǵa ketken bir adam joq — esinegenińe sheıin estiletin kıiz úılerden qoryldaǵan dybys shyqpaıdy. Jym-jyrt. Balasy qaıter eken dep bu da kóp ýaqytqa deıin til qatpady. Dáýlet teris qarap, buqshıyp jatyp aldy. Dóń ústiniń tún salqyny bar. Túrýli irgeden lap qoıǵan qońyr salqyn denesin shymyrlatty. Jóneıit syrtqa qulaq túrdi. Aýyl tym-tyrys. Qurys kúrkedegi tutqyndardyń ǵana jaqtary tyıylar emes. Altaýy birdeı qosyla sarnaıdy, qosylyp shyńǵyrady, kisenderin syldyratyp, tóbelerin tómpeshteıdi. Kúrkeni kúzetip turǵan qarýly jigitter jekigen ret jasap áldeneni mińgirleıdi. Olaryn demderin ishine tartyp, tóńirekke qulaq túrip jatqan jym-jyrt aýyl estigenmen, arpalysyp júrgen tutqyndar estir emes.

Jóneıit basyn kóterip balasynyń tósegine kóz tastady. Dáýlettiń ıyǵy búlk-búlk etedi. Myna neme jylap jatqannan saý ma? Kókbóri kómilgen qabirdi kórgende beti appaq shúberekteı bop, jylamaı da, syqtamaı da bozaryp turyp qalǵan. Mynaý aıdaladaǵy alty tutqyn shekken azap aǵasynyń óliminen góri qabyrǵasyna qattyraq batqany ma?

Kókbóriniń aıtyp júrgeniniń jany bar bolmasyn, osy neme dýtar men dýmannyń sońynda júrip, eldiń namysy atanyń arýaǵy degenderdi atymen oıyna da almaı júrmesin. Dushpannyń qysastyǵyna qysastyqpen jaýap bere almaǵan erkekke seńseń shyǵyndap bórik kıgizgenshe, birjolata átek qyp aqtalap jibergen durys. Endeshe, Dáýlet mynaý aýyldyń jelkesindegi jaý bóltirikterdiń qalaı ulyǵanyn máńgi baqı qulaǵynda qalatyndaı bop ábden estip alsyn.

Jóneıit ústinde jatqan tory ala torǵyn kórpeni kókiregine tartyńqyrap, qymtanyp jamyldy.

Erteńine shaı ústinde burynyraq turyp syrtqa shyǵyp ketken balasyn qaıta shaqyryp aldy. Dáýlet ózinen-ózi qysylyp, kóziniń aldy kúlbirep, óńi qýań tartypty. Ákesiniń kesesine tory ala qumannan toltyra shaı quıyp bergeni bolmasa, tiktep qaramaı súlesoq otyr. Óz kesesindegi kók shaı áldeqashan sýyp qaldy. Jóneıit sonyń bárin kóziniń astynan ańdyp otyrdy. Balasyna bul joly da eshteńe demeske bekidi.

Eki-úsh kúnnen soń Jóneıit ańǵa shyǵatyn boldy, Dáýletti tuńǵysh ret birge alyp júrdi. Sońdaryna eki qyzyl qaıyń tazydan basqa ıt te ertpedi. Osynsha ońashalanatyn da jóni bar. Kókbóriniń qaıta-qaıta aryz aıtyp kele beretinine qaraǵanda, Dáýlettiń betten qaıyryp tastaıtyn qasaryspa minezi bolsa kerek. Qaǵytpa áńgimede esesin jibermeıtin aýyzdylyǵyn ózi de baıqaǵan. Qazirgideı tuqym tozyp, aǵaıyn azyp turǵan kezde Er Oǵlannyń jurtyndaǵy eki erkek birin-biri betten alyp jatsa, kóldeneń kózge ólim ǵoı. Onysyn búkil el Dáýlet dese betinen basar, Jóneıittiń de burynǵy aıbyny qaıtar. Máslıhattas bop kórmegen balasymen ońasha sóıleseıin dedi.

Eki at qońyr dóńde saldyrtyp jelip keledi. Eki tazy aýyq-aýyq joldyń eki betinen anadaı jerge baryp, tóńirekke kóz salyp, qulaq tigip turady-turady da, qaıtadan qastaryna shaýyp keledi. Sáske shamasynda bir úıir qaraquıryq qashyp edi, eki tazy sońdaryna salyp berdi. Kóz ushynda buldyraǵan kókjıekke deıin qýyp bardy. Eki atty selt etpegen soń, sońdarynan qıqý, at dúrsili shyqpaǵan soń, sol arada adyraspannyń túbine bas saýǵalap jatyp aldy. Eki atty deńgeıge kelgende qaıtyp kep, attylardyń taltústegi erbıgen kishkene kóleńkesinen eshqaıda attap shyqpady.

Júrginshilerdiń ańǵa eligetin túri kórinbeıdi. Ekeýinde de ún joq. Jóneıit sonaý saǵym shalyp jatqan kókjıekten kózin aıyrar emes. Búkil tulǵasy ermen birge jaratylǵandaı, siresip qalypty. Tek basyndaǵy kók seńseńi ǵana attyń júrisinen dir-dir etedi. Ón boıynda moıyl sapty qamshymen at saýyryn salǵyrt sıpaǵan oń qolynan basqa da qybyr joq. Dáýlet ákesi jaqqa kóp qaramady. Eńsesin tómen salyp, oı ústindegi qalyp tanytady. Eki at aıaqtaryn teń alyp, úzeńgi ozdyrmaı qatar jelip keledi.

Tús aýa tyrbyq qara jýsany bar sazdyń dóń astynan qyzyl qıyrshyq usaq tas kóringen japaǵy qalyń qatqylǵa aınaldy. Qarsy betten kúlimsi ıis salqyn lep betke urdy. Jóneıit attyń basyn qubylaǵa baǵyttady. Aldarynan kelte jal qaltıdy. Kúnbatys shetinen oba qaraýytady. Dál oń qoldyń túbinen shylp-shylp dybys shyqty da, kishkentaı kemıek qyrańnyń ar jaǵynan kók aıran darıa qalqyp shyǵa keledi. Manadan beri saǵym salǵan kókjıek sekildenip jatqan kók jalqyn teńiz eken. Sonaý kóz taldyrar kól kósir tóri áli de munartqan qalpy. Odan bergi aıdyń bilem-bilem bop, aq seleýlenip sapyryp jatyr. Kishkene borkemik qyrbyqtyń etegi aq qaırań qum. Ol teńizden jal-jal bop kelgen kók soqta tolqynǵa kómilip ketkende kórinbeı qalady da, artynsha-aq teńiz túbinen yrǵyp shyqqandaı qaıta aǵarańdaıdy. Arǵy jaǵada jel bolsa kerek. Aıdyń betindegi aq seleýler barǵan saıyn aq jaldanyp uıysa tústi.

Jóneıit kók teńizge irep kirip jatqan pyshaqtyń júzindeı jip-jińishke qara túbekke bettedi. Álgi tumsyǵynda obasy bar qara jal tap sol túbekke tirelipti. Qara oba basyna aǵash shanshyǵan áýlıe. Bular anadaıdan jerge túsip, attaryn jetekke aldy. Qara úıiktiń túbinde ortasynda maı quıyp ot tamyzatyn shuńqyry bar shyraq tas tur; jel jep, kúnge kúıip aq qylshyqtanyp ketken qara aǵashta eki-úsh aq shúberek jelbireıdi. Úıiktiń quj-quj tastarynyń ústinde arqardyń múıizi, áýlıege túnegender soıǵan maldyń bastary jatyr. Jóneıit tizerlep otyryp duǵa oqydy. Dáýlet te tizerlep qol jaıdy. Jóneıit aspanǵa jaıǵan alaqanymen betin sıpap saqalyn ýystady, ernin jybyrlatyp kúbirlegen kúıi ornynan turdy. Áýlıeniń aǵashyna baılaǵan shúberekterdi alyp, sheshinip shetine ne túıilgenin de kórmesten qoınyna tyqty. Sosyn attaryn jetektep áýlıeden anadaı jerge aýlaq ketisti. Tóbeniń basy azynap tur. Eki attyń jaly ýda-dýda, bulardyń da shapandarynyń etegi tizelerin sabaıdy.

Jóneıit balasyna áli ún qatqan joq. Mynaý oba — Temirbaba áýlıeniń molasy. Baıaǵyda Shopan ata Horezmnen kelgende Temirbabamen dál osy tóbeniń basynda jolyǵypty desedi. Onda kók teńiz qazirgisindeı shalqaıyp ketpegen: Temirbaba anaý jatqan qotyr tastyń basynda aıaǵyn sýǵa malyp otyr eken. Tý syrtynda jaıaý kele jatqan adamnyń dybysyn jer túbinen esitip otyrypty. Qashan qasyna kelgenshe burylyp qaramapty. Jaıaý jolaýshy dál kók jelkesine kelip kidirip, sálemdesip ún qatypty. Temirbaba teńizge qarap otyra beripti. Shopan ata óz jónin aıtyp, Temirbabadan da jón surapty; Temirbabamen qudiret talastyrǵysy keletinik de bildiripti. «Qudiretińdi áýeli óziń kórset»,— depti Temirbaba. «Endeshe júzińdi bur,— depti Shopan ata.— Anaý jaıylyp júrgen bir úıir qara quıryqty kórdiń ǵoı!». «Kórip otyrmyn»,— depti Temirbaba. Shopan ata sol arada shórelep shaqyrǵan eken, úıirdiń aldynda qulaǵyn qaıshylap osqyrynyp turǵan or teke mańyrap jetip kelip, etegin jalap jata ketedi. Shopan ata tekeni pyshaqsyz baýyzdap, terisin sypyryp, soıyp, jiliktep-múshelep jaıratypty da tastapty. Sosyn etin terisine úıip orap, ústinen alaqanymen bir sıpap ótken eken, teke ornynan atyp turyp, silkinip-silkinip alyp, bir mańyrapty da, anadaı jerde jatqan úıirine qaraı shaýyp ala jónelipti. Endi kezek Temirbabaǵa tıipti. Temirbaba balaǵyn tizesine deıin túrip, qaryn jaryp yńyranyp, aq kóbik atyp jatqan kók teńizge qoıyp ketipti. Ketip barady, ketip barady. Kók teńiz qars aırylyp, aıaǵynyń tıgen jeri qara jer bop qala beripti. Sol betimen baryp-baryp Shopan ata neǵyp tur eken dep artyna burylsa, ol sáldesin sheship ap, bulǵalyqty salyp jatyr eken. Shopan ata sonda: «Áýlıeligińe sendim, budan ári júre berseń, kók teńizdi jaryp, dushpandar keletin jol salarsyń dep qaıtardym»,— depti. Anaý jatqan kishkene qara túbek sodan qalypty.

Ata-baba qyzǵyshtaı qoryǵan sol salhar sahara endi, mine, kim kóringenniń qolynda ketip barady. Túrikmenniń naızasynan kıe qashyp, bosa bergen soń, Temirbaba: «Men ólsem osy tóbeniń basyna jerleńder; dushpannyń ıti endi meniń molama sarymasyn deseńder, budan ári bir eli sheginbeńder»,— dep ketipti. Sodan beri beline qanjar ilýge qaýqary jetetin erkek kindik atqa miner kún bolsa, Temirbabanyń basyna kelip ketpegi shart.

Kún jep, jel mújip - qabyrshaqtanyp qalǵan qara jartas búginde belýarynan jerge sińip alasara túsipti. Jartastyń tóbesi qalaı bolsa solaı kedir-budyr qalana salǵan dóńgelek qorǵan. Áýlıe adamnyń molasy áshekeılenbek emes. Dóńgelek qorǵannyń ishinde jaı adamnyń boıyna kelińkiremeıtin úsh qulashtaı uzynsha tómpek jatyr. Ony da jaýyn mújip shógip qalǵan. Qara tastardy qońyr ala qyna basqan. Osynaý jermen-jeksen bop jerge sińip bara jatqan áýlıe zıratta ázirge eńse kóterip, aıbyn shaqyryp turǵan qabyrdyń basyna shanshylǵan soıdaq qara tas qana. Etim tiri deıtin erkek kindik ony bir súımeı ketpegen. Marqum babasy Oǵylan da kóńili qalyp nalysa da, kóńili tasyp masattansa da, osynda kelýshi edi. Jóneıitti de talaı ertip kelgen. Kári batyr kók teńizge tóbeden tónip qaraýyl qarap turǵan jalǵyz obany kórgende kózi shoqtanyp ketetin-di. Astynda arǵymaq, aıdaǵany arýana túrikmendeı halyq osyndaı-osyndaı anadaıdan kózinen qaǵyp, qaıda barasyń, qaıdan kelesiń dep suraý salyp turatyn ata jurnaqtar bolmasa, saıda sany, qumda izi qalmaı qaıda tozyp júretinin kim bilsin dep otyratyn. Oǵylan batyr keıde ata mekeniniń ushy-qıyrsyz moldyǵyna, qansha kún jortsań da bir urttam sý tatyrmaı qanshardaı qatyratyn shóldigine masattanatyn. «Bir jaǵy qum, bir jaǵy shyń, kók teńizden basqa sýy joq, kókpekten basqa shóbi joq aına taz ala túz dep qomsynbańdar. Osy qum men shól yrystaryń, áıtpese, gúl jazıra ıranbaq bolsa kez kelgen tentek naızasyn shoshańdatyp kún bermes edi»,— deıtin. Dushpan shólińe de, qumyńa da qarar emes. Maly men janynyń yndynyn oılaıtyn jaý atańnyń arýaǵyn, ózińniń obalyńdy qaıtsin, qarny ashqanda áýeli bir pushpaǵyńa jabysady da, sol aradan toıynǵan soń, jerińniń tóskeıi men qyzyńnyń tósegine qol salady. Kúıiniń buzylatynyn ıttiń pysqyrǵanynan, kúnniń buzylatynyn jylqynyń ish tartqanynan biletin ańqaý halyq sol bir aıar qoldyń qyl buǵalyqty jeńine tyǵyp jasyryp kep, bir kúni ún-túnsiz tý syrtynan shap berip, alqymynan syǵyp, aıaǵyna jyǵatynyn bilip qurı ma, bilmeı qurı ma — o da beımálim.

Jóneıit jóńkilip jaǵaǵa uryp jatqan kóp tolqynnan kózin aıyrar emes. Lepirip jatqan teńizdiń jeli onyń qap-qatty, typ-tyǵyz aıyr saqalyn qaqpaqyl qyp oınap, óndirshegin tyrnaıdy. Batyr aq aıran teńizden júzin buryp balasyna qarady.

Dáýlet ákesiniń munda nege ertip kelgenin ishi sezip tursa kerek, aıtqanyńnyń bárine de bas uram degen baǵynyshty qalyp tanytty. Jóneıit jalma-jan Dáýlettiń qolyna jarmasyp, qaıtadan Temirbabanyń basyna bettedi. Ekeýi de tizerlep duǵa oqydy. Dáýlet jerden bir ýys jańa topyraq alyp, Temirbaba tómpeginiń ústine tastady. Áýlıeniń basyndaǵy soraıǵan soıdaq tasqa ertip apardy. Ernine teńizden ushqan ashqyltym tosap sordyń, kúlimsi kebir topyraqtyń, kúnge kúıgen qap-qara tastyń kúńirsik dámi keldi. Ekeýi attaryn jetelep tóbeden tústi. Jóneıit atyna minip jatyp, balasynyń júzine alǵash ret tiktep qarady. Dáýlet taısaqtaǵan joq, ákesiniń únsiz saýalyna baısaldy, únsiz kózqarasymen jaýap berdi. Júrginshiler attyń basyn aýylǵa burdy.

Jóneıit sol joly balasyna kóńili bitip qaıtty. Dáýlet ákesiniń kókeıin aıtqyzbaı-aq tanydy. Aýylǵa kelgen soń jıyn-toıda minetin sal kúreńin bosatyp jylqyǵa qosty. Er-turmanyn eki-úsh kún jelge qaqtyrdy. Bul tuqym jaýǵa kók at minip shabatyndy. Jylqyshylar quıryǵynda bir-aq ýys qara qyly bar kók ala besti aıǵyrdy ustap ákep kermege baılady. Bul aýyldyń atqa minýden qalǵan aqsaqaldary túgel kelip kórip, kók ala aıǵyrdyń quıryǵyndaǵy bir ýys qara qyldy Alla taǵalam aıryqsha jaratqan nysanaǵa joryp, bata berdi. Balasynyń atyn Jóneıit ózi erttedi. Kók ala aıǵyrdyń arqasyna qara jókeden shapqan, naıza tireýge yńǵaıly qasy bıik, sý jańa er salyndy. Dáýlet beline qanjar baılap, ıyǵyna besatar orama myltyq ilip, atqa mingende erkek jaǵy qanjyǵasyna jabysyp qutty bolsyn aıtyp qaýqyldasty, áıel jaǵy erkekterdiń kerme basynda júrgenin paıdalanyp, bet-aýzyn kólegeılegen sharqattarynyń shetin túrip, kıiz úıdiń tesiginen jaraq asynyp jaınap shyǵa kelgen ıyqty, tulǵaly nart qyzyl jigitke suqtana qarasty. Esterine qaza bolǵan uldary túsip kempirlerdiń kóńili buzyldy. Oılaryna qaıdaǵy-jaıdaǵy oralǵan keıbir kelinshekter men boıjetkenderdiń de kózi sýlandy.

Jóneıit eki aıyrym saqalynyń ushyn biriktirip sıpap, kók ala aıǵyrdyń aıaq alysynan kóz jazbaı synap qarap turdy.

Dáýlet naǵyz mergen eken, bir top jigit ertip, ańǵa shyǵyp qaıtyp edi, qasyndaǵy serikteriniń bári qaıran qalyp keldi. Qylysh shabýǵa da usta, semser siltesine kóz ilespeıdi. Ázirge naıza shanshýǵa orasholaqtaý; qolynyń qaıratyna senip, erdiń qasyna tiremeı, attyń qos qulaǵynyń arasynan súńgite shanshýǵa áýes: oǵan shalymdylyǵy jetedi, biraq qarsy kelip, qasqaıyp turyp naızalasýǵa dáti bara bermeıtin taıǵaqtaý. Jóneıit qansha úıretse de, shirenip turyp qaıta tartýǵa, ıa dushpandy aspanǵa serpip aýdaryp ketýge shorqaq. Jaýyngerliktiń jón-josyǵyna Qylysh pen Alpannan uǵymtal. Biraq olardan yqylassyz. Keıde nasybaıy taýsylǵan kisideı áldenege ańyryp, ózimen-ózi bop ketedi. Degenmen Kókbóri ólgen soń eldiń jelge ustary ózi bop qalǵanyn tez túsinip, tez moıyndady.

Birde Jóneıit kórshi aýylǵa baryp qaıtyp kele jatyp, aýyl shetine ilige bere dýtardyń únin estidi. Jurt bunyń úıine dát qylyp kire bermeıtin; aýylda qalǵan adamnyń bári úı-úıdiń kóleńkesine shyǵypty: qazan basynda qurt qaınatyp júrgen qatyn-qalash ta jer oshaqqa úńilip múlgip otyr. Bul da qulaq salyp edi, tamyr-tamyryńdy muzdatyp áketip bara jatqan salqyn saz eken. Tarazynyń sýyǵyndaı tóbe quıqańa deıin shimirkendirip barady. Esikten ákesi kirip kelgende Dáýlettiń perne boılaǵan qoly kilt múdirdi, ornynan turyp, ákesin tórge ozdyrdy, qolyndaǵy dýtaryn keregeniń basyna ilip qoıdy. Sodan úsh kún ótken soń Dúıimqaraǵa joryqqa attandy. Jóneıit alǵash ret qol bastap bara jatqan balasyn qasyna aqsaqaldardy ertip tórt-bes qyr asqansha shyǵaryp saldy. Baryp-baryp qoshtasyp keri qaıtty. Biraz jer júrgen soń artyna burylyp edi, kók súńgileri kókke súńgip, qult-qult jorytyp bara jatqan qoldy kórdi. Endi biraz júrip baryp artyna burylyp edi, jańa ǵana qol ketip bara jatqan jerde saǵym kóterip ańdap-ańdap turǵan kóp adyraspandy kózi shaldy. Taǵy da biraz júrip baryp burylyp qarap edi, saǵymmen shaıqalǵan buldyr kókjıek bulańytty. Sol arada baryp, kenje ulymdy alǵashqy joryǵyna ózim bastap aparyp qaıtpaǵan ekenmin dep opyndy. Qasyndaǵy aqsaqaldar tobyna aýyl-aýyldaryna taramaı, Dáýlet oralǵansha qasynda qala turýǵa qolqa qyldy.

Sodan beri uıqysy qashyp júr. Endi keletin ýaqyty boldy dep kesheli beri qaraýyl tóbeniń basyna kúzet qoıdy. Biraq áli eshteńe kóringen joq.

IV

Tús qaıtty, ystyq basyldy. Tań atqaly kúl óńdenip turǵan aspan da arshylyp, kógildir tartty. Qaraýyl tóbeniń basyndaǵy saqshy sol baıaǵy qalpy.

Jóneıit irgeden kózin aýdaryp, úı ishindegilerge qarap edi. Olar da serpilgen. Qoldyń osynsha keshikkenine aqsaqaldar da abyrjıyn depti. Kenet irgeden qaraýyl qarap otyrǵan qaıys qaranyń ıyǵy selk ete qaldy. Jurttyń bári shuǵyl soǵan moıyn burdy. Aýyldyń kúnbatys betinen daýys shyqqan sıaqty. Jóneıittiń tula boıy muzdap ketti; tórde nyǵyz otyr edi, eki-úsh umtylyp zorǵa turdy. Bári de syrtqa shyqty. Kún astynan munartqan shań kórindi. Joryqqa ketkender joly bop oralsa, áýeli qaraýyl qaraǵan adamǵa belgi berip, ol súıinshi surap aýylǵa shabar edi. Al mynalar áldenege qaraýyldan qaımyǵyp bir búıirden saý ete tústi.

Áne bir dalbańdap shaýyp kele jatqandar kim? Qaq aldyndaǵy qara attynyń naızasynyń ushynda bozarańdaǵan ne nárse? Kók ala aıǵyr nege kórinbeıdi?

Eki-úsh atty aýyl shetine ilikti. Kún astyndaǵy munar da qalyńdaı tústi.

— Óı, baýyrym!

Búkil kúnbatys jaq sarnap keledi. Aýyldyń shetine kelip qalǵan eki-úsh shapqynshy attarynyń eki búıirine alma kezek aýyp túsedi; bastaryndaǵy seńseń bórikter kótertpeı kele jatqandaı bulǵań-bulǵań etedi.

«Óı, baýyrymdaǵan» ájeptarqy ún qasynan da shyqqandaı boldy. Jańa ǵana janynda typ-tynysh turǵan aqsaqaldar qamshylarynyń sabymen keýdelerin túıgishtep, teńselip júr. Jóneıit óńi qashyp, mynaý áldenege alasuryp, búgilip, kókirekterin tómpeshtep, eki shekelerin tarsyldata judyryqtap, ersili-qarsyly sendelip ketken kóp tobyrdy ersi kórgendeı aınalasyna alaıa qarap, sazaryp turyp qaldy. Anadaı jerde Annadúrdi saqalyn julyp ókirip otyr. Qatyn bitkender qara sharqattyń astynda aýǵa túsken sazandaı bulqynyp, betterin tyrnap, bunyń áıeli otyrǵan qara kıiz úıge qaraı jóńkilip barady. Kermedegi attar shylbyryn julqylap, jer tepkilep, mama aǵashty tistelep shurqyrasyp jatyr. It bitken urmaı qyńsylap, quıryqtaryn qysyp ap, aıdalaǵa bet-betine bosa jónelgen. Arqandaýly botalar qazyǵyn shyr aınalyp júr. Tek máńgúrt tutqyndar ǵana ıyqtaryndaǵy qaptaryn da jerge túsirmeı úıme tezektiń qasynda ańtarylyp tur.

Kún astyndaǵy qalyń munardyń arasynan tyraǵaılap shaýyp kele jatqan attylar shyqty; olar shaýyp kelgen boılarynda attarynan domalap túsip, munyń qasynda turǵan aqsaqaldardy qushaqtaı-qushaqtaı ketti. Qulaǵy tunyp, kózi buldyrady. Attylar shapqylap kelip jatyr, kelgen boıynda domalap túsip jatyr. Jurt birin-biri qushaqtap ókirip zarlap júr. Myna qym-qýyt jurt munyń shart túıilip alǵan júndes qabaǵynan yǵar emes, qaıta endi bári bunyń ózine qaraı jabyla umtylyp keledi. Áýeli aqsaqaldardyń bireýi kep moınyna asyldy; sol-aq eken buǵan qaraı qushaǵyn ala júgirgender kóbeıe berdi. Birinen soń biri kep qushaqtap, moınyn da aýyrtyp tastady. Jurttyń sol aıqysh-uıqysh qushaqtarynyń arasynan úıdiń tý syrtyndaǵy kere aǵashqa jańǵyz baılanǵan quıryq-jaly qyl túbinen qyrqylyp toqyraıyp turǵan kók ala atty kórdi. Tórt-bes jigit ústi-basy shań-shań birdeńeni aǵarańdatyp úıge qaraı alyp ótti. Endi jurt topylyp úıge bas saldy. Eki shal kelip buny qoltyǵynan súıedi. Jurt qaq jarylsh jol berdi. Bul úıine kirdi. Aǵash úıdiń qaq ortasynda sereıgen shań-shań birdeńe uzynnan sulapty. Jurttyń bári júzine úńilip ókirip jylaıdy. Júzin kórgender ókirgen kúıi jóńkilip syrtqa shyǵady. Júzin kórmegender syrttan: «Óı, baýyrymdap» jóńkilip kirip jatyr. Bir kezde qaıdan sap ete qalǵany belgisiz, qasynda Degeneahýn bar Mámbetpana kirdi. Mámbetpana kirgen bette munyń moınyna asylyp, ókirip qoıa berdi. Degeneahýn sereıip jatqan shań-shań nársege úńilip áldenelerdi kúbirledi. Sosyn topylyp júrgen halyqqa qarap birdeńe dep edi, olar ún-túnsiz syrtqa shyǵa bastady. Úıde tek aqsaqaldar qaldy. Degeneahýn endi buǵan bettedi, dál qasyna, oń ıyǵynyń tusyna kelip aýzyn jybyrlatty. Jóneıit mollanyń soıdaq kúrek tisterine qarap qatty da qaldy, tis jarǵan joq.

Degeneahýn bunyń júzine toryǵa qarady da, ári burylyp Annadúrdini qasyna shaqyrdy. Saqalyn jas jýyp ketken Annadúrdi solq-solq jylap otyrǵan kúıi mollanyń aıtqanyna bas ızeı berdi. Jeti-segiz aqsaqal sereıip jatqan shań-shań nárseni qorshap tur. Eki adam muny eki qoltyǵynan demep, Annadúrdiniń úıine qarap alyp júrdi.

Annadúrdiniń úıinde qansha otyrǵanyn da bilmeıdi; áıteýir bir ýaqytta syrttan bir shal kirip, qasyndaǵy serigine birdeńe aıtty, shıdiń arasynan seldir túsip turǵan kúnniń qyzǵylt nuryn kórsetti. Eki shal buny eki qarynan demep syrtqa alyp shyqty. Degeneahýn syrtta tur eken. Topylyp júrgen halyqqa kúnniń kózin siltep áldene deıdi. Tórt-bes jigit asyǵa basyp bunyń úıine kirip ketip, kóp aınalmaı qara kıizge sereıtip býyp tastaǵan bir nárseni alyp shyqty. Sol boıda ony eki jigit ıyǵyna salyp ap, aýyldyń aldyndaǵy qara jalǵa qaraı júgire jóneldi. Yǵy-jyǵy jurt sońdarynan qýyp berdi. Jóneıittiń qasyndaǵy eki shal da ony eki qarynan tartyp súıreleı-múıreleı shubyrǵan jurttyń sońynan saldy.

Qara jalǵa qaraı qaptaı júgirip bara jatqan jurttyń aıaq basqan jerinen burq-burq shań kóterildi. Jurt bosyp barady. Sońdarynan qara ter bop bular da keledi. Arshyndy jigitter kıiz kótergenderdi birinen soń biri qýyp jetip, eki-ekiden ıyqtaryna salyp ap beze jóneledi. Sońdarynan basqa jigitter de tura shabady.

Qara aýdannyń basyndaǵy qaýymǵa bular da jetti, kún de batty. Degeneahýn qasyna on shaqty jigitti shaqyryp aldy. Jigitter mollanyń aıtqanyna bastaryn ızep, molanyń kúnbatys jaǵyndaǵy kóp butaǵa bettedi. Barǵan boılarynda qylyshtaryn sýyryp ap, keshki aýany zý-zý tilgilep buta shaba bastady. Á degenshe qushaq-qushaq butany qazylǵan qyzyl topyraqtyń qasyna úıdi de saldy. Sereıgen qara kıizdi sheship, ishindegi aǵarańdaǵan birdeńeni anadaı jerge keńiske aparyp qoıdy. Jurttyń bári namazǵa turdy. Bir jigit qaltasynan shaqpaq tas alyp, butalarǵa ot berdi. Degene ahýnnyń kúńirengen maqamynan basqa dybys joq. Jurt ún-túnsiz namazǵa jyǵyldy.

Eki-úsh jigit álgi aǵarańdaǵandy qabirdiń qasyna ákeldi. Qabirdiń ishinde turǵan eki-úsh adam ony kóterip ap, jer astyna áketti. Jóneıit jaısyz jatyp bastyǵyrylyp, qorqynyshty tús kórgendeı. Qazir oıanyp ketetin sıaqty. Sonda mynaý jabyr-jubyr kórinis te jym-jylas joǵalatyndaı. Qabirdiń ishindegi jigitter syrtqa shyqty. Jurt eki-úsh jerden kúrek ustap, álginde ǵana tompıyp jatqan qyzyl tómpek topyraqty shuqyrǵa qulatty. Bireý bunyń aldyna da kúrek ákep tastady. Qasynda turǵan Mámbetpana qoltyǵynan demep, jerde jatqan kúrekti qolyna alǵyzdy da, qolynyń syrtynan qysyp ustap, birer kúrek topyraqty qabirge tastatty.

Jóneıit osy bir bastyǵyrylǵan esirik tústen aryla almaı-aq qoıdy. Kóziniń aldy buldyrap, tumandana berdi. Bir ýaqytta baryp kózin durystap ashyp, es jıǵan bolyp edi, buny eki qoltyǵynan eki adam demep, dedektetip keledi. Jurttyń bári jóńkilip áldeqaıda bezip barady. Bul elge jaý tıgen be, nemene... Bári nege jaıaý, attary qaıda ketken? Bul ne qyp qapyda qaldy? Er Oǵylannyń bel balasy Jóneıit batyr jaýyna osynsha neǵyp basyntyp júr? Aýyl qaıda? Qatyn-bala ne kúıde? Myna jóńkilgen jurttyń ishinde adasyp júr me, Dáýlet nege kórinbeıdi? Nege ákesiniń qasyna kelmeıdi...

V

Sary ala etek kúz keldi. Jerge óngen qyltanaqtyń bári kúıip, qýrap ketken. Ala dóńdegi aýyldyń úzik-týyrlyǵyn ábden kún jep, qurym sasyp tur. Aýyl ebil-sebil bir tirshilikte. Kúni boıy qybyr etpeı úıdi-úıinde jatyp alady. Tús aýa, yssy ishin tarta, erkek ataýly syrtqa shyǵady. Kóleńke betke kilem jaıǵyzyp, tósek saldyrady. Balalaryna úıden seńseń bórikterin alǵyzady. Tań atqaly tas tóbelerine kıip júrgen alaqandaı dóńgelek taqıalaryn qoldarymen bir basyp qoıyp, onyń ústine seńseńin kıip kóredi. Namazdygerdegi uzyntura kóleńkelerine qarap ári turady, beri turady. Sosyn qaıtadan sheship alyp kúnge ustap, bite-mite túspep pe dep túginiń arasyn qaraıdy. Ár úıdiń qasynda bir-bir jóke taıaq qaǵylǵan. Seńseńdi sonyń basyna iledi. Qoldaryna solqyldaǵan kók shybyq ap, satyrlatyp sabaı jóneledi. Kózderinde ot mazdap, yntshyntyn sap qaǵady. Sosyn qolymen taraıdy. Áıteýir, erkek bitken kún batqansha bórkimen áýre. Keshke balalaryn jumsap, jaıylyp júrgen attaryn aldyrady. Aqalteke serek moınaq arǵymaqtar qashan erttep bolǵansha tyqyrshyp zorǵa turady. Aty erttelip bolǵan soń, túrikmen jóke taıaqqa ilýli bórkine barady. Qolyna alyp taǵy bir tinte qarap shyǵady. Úıden kesemen sý aldyryp, erniniń ushymen eptep seńseńge sý búrkedi. Suq qolyna qondyryp, tórt-bes ret shyr aınaldyryp baryp basyna kıedi.

Úzeńgige aıaq tıýi muń eken, arǵymaq basyn keksheńdetip, anadaı jerge yrǵyp ketedi, sol eki ortada shabandoz da ytqyp er ústine qona qalady. Bórki edireıip mańaıyna masattana qarap qoıady. Sosyn árqaısysy jylmıǵan tegistiktiń ár baǵytyn betke ustap shaýyp ala jóneledi. Qatqyl qara dóńniń óne boıynan órgen jip-jińishke.taspa shań jylandaı jyljyp, zýlap aǵyp bara jatady.

Qazir jer qýań. Túıe bitken óris izdep jerdiń túbine asyp ketedi. Máńgúrt qazaqtar jaıaý baryp aıdap kele qoıatyndaı jerde emes. Aýylda qalǵan botalardyń zary mıyńdy jep, saı-súıegińdi syrqyratady.

Kún batady. Aı týady. Sútteı jaryq tún. Jańaǵy kól-kósir kókjıekten áldeneler qylt-qylt kórinedi. Túıeniń bozdaǵany, attyń pysqyrǵany shyǵady. Manaǵy jan-jaqqa shapqylap ketken káp salt atty túıelerin aıdap aıdyń astynda qultyldap kele jatady. Oınaqty músin teke arǵymaǵynyń jyltyr saýyrynda jalt-jult etip aıdyń nury oınaıdy.

Aýyldyń kúndegi tirligi osy. Bir shettegi qurym kúrkede kisende otyrǵan tutqyn jigit mynaý az ǵana qımyl-qybyrdyń árqaısysyn qalt jibermeı, saryla qarap qyzyqtaıdy. Sodan basqa ermegi de joq. Qolyna kisen túskenine, mine, qyryq kúnniń júzi bopty. Sodan beri munyń mańyna bul aýyldan eshkim kelip kórgen emes. Bastapqy kezde eki-eki jigitten kúzetip edi. Keıin bir-aq kúzetshi qalyp júrdi. Búgin qaıtadan ekeýin jiberipti.

Qazaqtyń kisisi ólgen qaraly aýyly bireý kelip, bireý ketip kúnine san mártebe joqtaý aıtylyp, abyr-sabyr bop jatady. Bul aýyl tas túnerip alǵan. Kelip jatqan da, ketip jatqan da eshkim joq. Bul mańaıdaǵy túrikmenniń bári Dáýlet ákelingen kúni keldi. Bular ony bir kún qonaq qyp, oń jaqqa qoıyp kúzetken de joq. Kelgen Poıda jerleýge áketti. Olardyń ǵurpynsha ólgen kisini tún asyrmaı kún batqansha jerlep úlgerý kerek. Áıteýir óliktiń erteńge qaldyrmaı betin topyraq asyrǵany saýap. Jóńkilip áketip edi, moladan da jóńkilip oraldy. Qabirden qaıtqandarǵa tabaq-tabaq et tartyldy. Ony aýzyna alǵan eshkim bolǵan joq. Qyzyǵyn osy aýyldyń ıti kórdi. Búkil aýyl sol jolǵy bir kúngi jóńkilisten soń múlgidi de qaldy.

Anaý ortadaǵy qara qońyr úıdiń kók jelkesinde baılaýly kók ala arǵymaq tur. Ony anada Dáýlet jerlengen kúnniń erteńine quıryq jalyn sholtıtyp óriske qoıa bergen-di. Búgin qaıta ákelip baılapty. Túrikmender kók ala arǵymaq baılanǵan kerme aǵashtyń mańyna barǵyshtaı beredi. Áne kók arǵymaqty sheship te aldy. Aýyldyń aldyńǵy jaǵyna qaraı alyp ketti.

Tutqyn jigit kúzetshige til qatty.

— Anaý tul arǵymaqty qaıda apara jatyr?

— Soıady. Búgin Dáýlettiń qyrqy ǵoı. Jan-jaqtan kesheli-beri birli-jarym attylar kelip jatyr. Jóneıit syrtqa shyqqan joq. Bul balasy ólgeli Jóneıittiń syrtqa shyǵyp, atqa taqym salǵanyn kórgen emes. Tý syrty men qaq mańdaıyna qara úzik japqan qaraly úıge anda-sanda mańaıdaǵy kórshi aýyldardan aqsaqaldar keledi. Biraq qaraly úıge otyryp jarymaıdy. Kóp uzamaı kermedegi arǵymaqtaryn qaıta sheship jatady. Ara-tura bunyń kúrkesiniń tusynan ótedi. Sonda áldenege bastaryn shaıqap, qaýqyldasyp bara jatady.

El jatyp qalǵan soń kúzetshilerdiń tabanynan tozyp qaqshıyp tura berýden jalyǵyp bunymen tildesetini bar. Olardyń aıtýynsha Jóneıit balasy ólgeli eshkimge tis jaryp, áli eshteńe aıtpapty. Dáýlet óldi degenge senbeı, jerleýden kelgen soń da, bir aptaǵa deıin qaraqshy tóbeniń basyna qaraýyl turǵyzdyrypty. Atasy Aıladyrdyń bar jaqsysy jıylyp kep basý aıtpaqshy bolǵan eken, aıyr saqalyn salalap meńireıip tura beripti. Keshe ǵana Annadúrdi bastaǵan bir top shal baryp, Dáýlettiń qyrqy bolǵanyn aıtypty.

Munyń da mynaý qara kúrkeniń qurym ıisin ıiskegenine búgin attaı qyryq kún. Dál osydan qyryq eki kún buryn arqar qýyp kók baýyrdan shyǵyp edi. El ústi jıyn-toı, saýyq-saıran júristen de jalyqty. Jas keziniń ózinde-aq yrdý-dyrdýǵa qulyqsyz edi, ylǵı ońashany ańdyp, shettep júretin. Kúıshilik óner ony dáıim alqaly topqa ıtermeledi.

El ishi qashan da jıyn-jybyr. Ásirese túrikmen eki orta ylǵı dúrbeleń. Aýyldar bir kúni bórikterin aspanǵa atyp, aq túıeniń qarnyn jaryp, ulan asyr toı qylyp jatsa, ertesine qara jamylyp qan qusyp otyrady. Ádette eki bala asyqqa tóbelesse, ıt terisin bastaryna qaptaıtyn, eresekter judyryq sermesip, bet jyrtyspaı-aq birin-biri jaryp salady. Bir-birine neden jazyp qalǵanyn ózderi de bilmeıdi. Qan soqta bop arpalysyp, aıqaı-talasqa túsisip júrgen qara jerge ekeýi de qulaıdy, ekeýi de shirıdi; urys dalasynda shashylyp qalǵan súıekteri sol kúni qıraǵan qylyshtyń, naızanyń synyǵymen birge, sol kúni túsken attyń tezegimen birge biraz ýaqyt jatady da, bir kúnderi bári de topyraqqa aınalady. Keshe ǵana kókirekterine syımaı, dúnıeniń tórt buryshyn qaıta qondyryp shyqpasa tynshymaıtyndaı lepirgen ór júrekteri essiz jonnyń qurt-qumyrsqasynyń aýzynda ketedi. Ekeýiniń artynda qalǵan eki jetim bala er jetken soń ákeleri ólgen soǵystan tiri qalǵan eki erkekke erip kelip, endi olar alysady; olar da bir-birine tisin qaıraıdy. Olar jermen qosa baıaǵyda qyzdy-qyzdymen bastaryn jutqan eki óliktiń de kegin kekteıdi. Ol ekeýinen týǵan balalardyń isteıtini taǵy sol. Qara jerge báribir. Adamdar paıdam degenin qylsyn. Tiri júrse tiri júrgenderin aýyrsynbaıdy, ólse ólgenderine qınalmaıdy. Áıteýir, olar bir-birine qansha keýde qaǵyp, asyp-tasqanymen budan basqa barary joǵyn jaqsy biledi. Adamdar birin-biri jeńse jeńer, biraq buny jeńe almaıdy. Jer betinde qansha qyrǵyn soǵys bolsa da jeńis jerdiki. Ol ústine sıyspaǵan adamdardy astyna ap, op-ońaı-aq sıystyrady.

Bul adamdardyń sony neǵyp uqpaıtyndaryna tań qalady. Shetinen jer túbindegini qozǵap, ójektep shyǵa keledi. Ózderiniń jumyr basy men oshaǵynyń úsh butynyń paıdasyna bastary jetpeı jatyp, áldeqashan súıegi qýraǵan arýaqty aıtady. Arýaq túgendeımiz dep júrip, ózderi de arýaqqa aınalǵandaryn bilmeı qalady. Táńiriniń kól-kósir jaratqan jerine qaralaı sıyspaı qyrylysady da jatady; tabıǵattyń nebir jaısań jadyrap, meıir shashqan kúnderinde qoınyndaǵy jaryn, qolyndaǵy ulyn, qoradaǵy malyn qyzyqtamaı, bireýdiń irgesin buldirip kep, endi ózi irgege qulaǵyn túrip, dúsir men dúbirdi ańdyp, sybyr shyqsa qudaıdyń qasyq qara sýyn da shashalyp jutyp otyrǵany.

Sonymen turmaı janjal-jaǵalastan sál qoldary bosasa, qoıdaǵy qoshqar men qoradaǵy ıtti talastyryp qyzyqtaıdy. Kóńilińniń jeli, qolyńnyń ebi bolsa ózindeı ekinshi bireýmen ustastyryp qoıady. Olar bir-birine uqsas eki jan ıesiniń qatar júrip, qatar tirlik qurǵanyna ósh. Qalaıda birin-birine qurtqyzbaq. Olar táńiriniń bergen eki kózi,eki qoly, eki aıaǵyn da kópsinip, bireýin oqqa uryndyryp júredi. Osy bir kún urys, bir kún eges kórmese jarylyp kete jazdaıtyn adam paqyr aqyry jańǵyz basyn jalmatyp baryp zorǵa tynshıdy. Kúni keshe ony ár nársege uryntyp aram terge túsirip júrgen qasyndaǵy kóp tobyr endi kóz jastaryn kól qylyp jylaıdy, zar eńirep jer tóbeleıdi, kóktegi táńirini qarǵaıdy, ózderin qarǵaıtyn eshkim joq. Olar meıli jylaı bersin. Jylamaq túgil kózderinen qara qany aqsyn — jubatpaý kerek, jylatý kerek. Jubatsań jubanyp alyp, jańa ǵana jylaǵany esinen shyǵyp, soıqanǵa taǵy kirisedi. Bul adam degen haıýannyń kózinen jas shyqqanda baryp, kókiregine aqyl keledi. Olardyń kózi jastan aıyqsa, kókiregi aqyldan aırylady.

Tutqyn jigit jal men quıryqtan ada bop, aqylsyz adamdar óshin alý úshin pyshaqqa jyqqaly apara jatqan tul jylqynyń sońynan qarap sony oılady. Jańa ǵana júregin zapyran bop qysqan ashshy oılarynan adasyp, kókiregi keýip, qos shekesi shymyrlap, júıkesiniń bári bosap, saýsaqtarynyń ushy dirildep, óńi qashyp, surqaıyp ketti. Qyryq kún kisende otyrǵany qajytty ma, álde jańaǵy bir oılar qajytty ma — odan da beıhabar. Tula boıyn ter býǵandaı táni bir ysyp, bir sýyp, talmaýsyrap, áldenesi umyt qalǵandaı jan-jaǵyna alaqtaı qarady. Qasynan kórinbeı qolyna túspeı turǵan nárseniń ne ekeni de jadyna oralmaı qoıdy. Qolyn erbeńdetip birdeńe surap edi, eki kózi Jóneıittiń úıinde turǵan kúzetshiler ony kórmedi. Bul dal bolyp turyp qaldy. Bireý jeńinen tartty. Qarasa — Annadúrdi. Eki kúzetshige áldene dep ymdaıdy. Bul eshteńege túsingen joq. Kiseni syldyrap eki kúzetshiniń aldyna túse berdi.

Búıirli qońyr úıdiń ishi tylsym tynyshtyq. Buny ákep esikten kirgizgende eshkim tyrp etken de joq, til de qatqan joq. Tutqyn jigit qaq tórde melshıip otyrǵan qýdaı appaq saqaldy kisini Jóneıit shyǵar dep jobalady.

VI

Jóneıittiń úıi qyryq kún boıy kisiden qur turmady. Sodan beri tóńiregine nazaryn tiktep, qulaǵyn túrgeni búgin. Qaba saqaldy úsh túrikmen jigit tutqyndy ákep kirgizgende bajyraıyp qarap qaldy. Esikten bop-boz bop qýarǵan, shilmıgen aryq, qara kisi kirdi. Eńsesi eńkek, alasa boıyna sımaıtyndaı ebedeısiz uzyn qoldary tizesine sál-aq jetpeı tur. Kirgen betinde bosaǵada toqtap qaldy. Mańaıyna kóz de salǵan joq. İsinip kirtıip ketken qysyńqy qoı kózderin tórge qadap qatypty da qalypty. Bas ıgisi kelmegen asqaq tutqyn deýge nazary synyq. Quddy mynaý ózine únsiz telmirgen kóp jandardan kózin alyp qashqandaı, kerege basyna tesilip tur. Ony úıge ákep kirgizgen jigitterdiń biri qolynan ustap, ortaǵa, oshaq ornyna ozdyrdy. Ol aıaǵyn súırete basyp, ortaǵa keldi. Jigitter qolyndaǵy kisendi aǵytyp, oryndaryna ketti. Tutqyn sileıip tura berdi. Dáýlettiń quny qylyp ákelip júrgen tutqyndary osy ma?

Jóneıit oń jaqta otyrǵan kóp seńseń bórikterge shanshyla qarady. Kári batyrdyń qaharynan yqtaǵan kóp bórikti shaldardyń ishinde otyrǵan Annadúrdi jaqqa kóz tastady. Annadúrdi únsiz ornynan turyp syrtqa shyǵyp ketti. Jóneıit kózin endi taǵy da tutqynǵa aýdardy. Tutqyn sol keregege qarap telmirgen qalpy. Ózi esi aýǵan, aqylynan adasqan bireý emes pe — óńinde tákapparlyq ta, úreı de, qorqynysh ta joq, buryn ushyrasyp kórmegen bir jumbaq júz. Óndirshegi soraıyp jutynyp qoıdy. Syrttan Annadúrdi kirdi. Qolynda qara shúberekke oraǵan dýtar sıaqty birdeńesi bar, ákelip tutqynǵa ustatty. Tutqyn Annadúrdiniń qolyndaǵy qara shúberek qapty nársege ańtarylyp biraz turdy. Bop-boz júzine, teńbil-teńbil qan júgirip, tańdandy ma, qorqyp ketti me — áıteýir jańaǵy beıjaı kúıden aıyqty. Áldene aıtqysy kelgendeı ernin jybyrlatyp edi, aýzy qıyspady. Annadúrdi usynǵan qara shúberekke batylsyzdaý umsynyp, qolyna aldy. Sosyn maldasyn quryp otyra ketti. Bir shókim bop shókti de qaldy. Kishkene shaqsha basyn qyryn buryp, mańaıyna endi kóz saldy. Jurt jaýtańdap Jóneıitke qaraıdy. Tutqyn qara shúberek dombyrany qolyna ustap kórip az ǵana únsiz otyrdy. Birazdan keıin baryp qulaǵyn burady. Eshkimde ún joq. Annadúrdi de aıaǵynyń ushynan basyp ornyna ozdy. Tutqyndy úıge kirgizgen jigitter de bosaǵaǵa baryp tizelerin búkti. Jylqy soıyp júrgenderdiń kúbir-kúbiri men qan-jynǵa talasqan ıtterdiń yrylynan basqa syrttan da dybys estilmeıdi. Shańyraqtan kólbeý qulaǵan maı tońǵysyz kúzgi shýaq tek týyrlyqqa ǵana túsipti. Jóneıittiń qup-qý júzi úı ishindegi aq shańqan jaryqqa sińip, emis-emis qylańytady. Qaýqıǵan qara seńseńi ǵana miz baqpaı dúrdıip tur.

Tutqynnyń tóńiregindegi qaýmalap otyrǵan kisilerde de, qaq aldynda sazaryp otyrǵan Jóneıitte de sharýasy bolmady. Dombyradan qoly shyǵyp kete jazdapty. Kópten qyl arqan býyp, kisen qıyp, isinip, kón taqalanyp ketken saýsaqtary perne saıyn bir súrinip, maltyǵyp júr. Dombyra da qaqsyp kúıinen jańylypty. Qapelimde úni túzele qoımady. Qulaǵyn qansha burasa da tarǵyl dybys tazaryp ketpedi.

Dombyra shirkinniń de ne kúıi tasyp barady deısiń! Anada Kókbaýyrdan shyǵa kelgen jerinde daýys sap dalany basyna kóterip kele jatqan kóp túrikmen buny qorshaı aldy. Baıaǵyda kúı tartysa kelgen Dáýlettiń at qosshylary bolsa kerek, bir-eki túrikmen kórgen boıda buny tanyp qaýqyldasa jeneldi. Ásirese bir ımek qara qol basyna munyń dombyrasyn kórsetip, kóp ózeýredi. Júzderi sýyq qalyń jasaqtyń arasynda qannen-qapersiz tura berdi. Aıdalada ózimen-ózi bop, ań qýyp júrgen beısaýbat ańshyǵa tıise qoımas dep edi. Qoldyń qaýqyly kóbeıip ketti. Bunyń kókiregine úreı kirdi. Sonda da syr bermeı shydap baqty. Bir-ekeýi qasyna keldi, áýeli myltyǵyn tartyp aldy, sosyn dombyrasyna qol saldy. Sol sátte bul dombyranyń osy ketkeni shyǵar, qaıtyp qolyna túspes dep oılaǵan; sodan beri kókiregine qusa bop qatqan bir syry ishinde ózimen birge kete me dep qorqyp júrgen-di, sony syrtqa shyǵarýdyń oraıy endi kelgen sıaqty.

Jóneıit tutqynnyń tula boıyndaǵy ár qybyr-qımyldy qalt jibermeı qadaǵalap otyr. Eńkish tutqyn bala emizgen áıeldeı basyn baýyryna alyp dombyrasynyń asty-ústine túsip eminip apty. Sala-sala jińishke saýsaqtary sekseýildiń shyrpysy tárizdi, bir shaınam et joq, syldyrap súıegi ǵana qalypty. Myna tutqyn kúı tartatyn kisiniń syńaıy emes, qolyndaǵy qý aǵashty tula boıynan túk qaldyrmaı sıpalap, esi ketip elitip otyr, eshteńemen isi joq. Áı, báse, esi durys jan jaýdan azaly qaıtqan qoldyń jolynda turar ma? Kenje balasyna ertip jibergeni qol emes, ónsheıin bir kóp shýyldaq boldy ǵoı. Dáýletjandaı arystyń óteýine ákelip júrgen adamyn qarashy! Mynaý tula boıynda bir shaınam eti joq, kisi kórer kórki joq, bir japyraq qur súlderden ósh qaıta ma? Ózi taz neme bolmasyn. Áne bir ter sasyǵan qońyr telpek bas terisimen birge jaratylǵandaı keptetile qalǵan eken. Samaıdaǵy aq aıańy áli arylmapty, qaspaqtanyp tur. Jóneıit tutqynnan kózin aýdaryp oń jaqta otyrǵan kóp túrikmenge qarady.

Olar budan qaımyǵyp ne isterin bilmeı janarymen jer shuqyp ketti. Dombyra áli typ-tyń. Tutqyn ár perneni bir basyp, qulaǵyna tosyp, yńyn tyńdap kórip, yǵysyp ketkenderin ornyna aparyp, áli jaıbaraqat otyr. Seńseń bóriktiń aýyrlyǵy endi sezildi. Kóbiniń tóbesine shyp-shyp ter shyqty. Tutqyn qyldyryq sap qara dombyrasyn qyryq shuqıdy. Jóneıit te miz baqpaıdy. Qaraly úıge jıylǵan qaraıǵan jannyń birinde ses joq.

Qara dombyranyń tarǵyly endi taraı bastady. Qos ishekten esilip shyqqan qońyr saz áli bir arnaǵa túspeı qashqalaqtap júr. Tutqynnyń pálen kúnnen kókiregine qonaqtaǵan kóp qusa, kóp nala, kóp oıy kómeıine keptetilip, seńdeı soǵylyp, opyr-topyr jóńkilip, óli saralanyp bolmaǵan. Arbasqan sezimniń qaısysyna kónerin bilmeı qyryq quıqyljyǵan káńil qapelimde kúı túıe almaı jatyr. Mynaý moladaı jym-jyrt qaraly úıde qabyrǵasyn kemirip, júregin mújigen zil batpan qasiretti sezdirgisi kelmeı, qabaǵynan qan jaýyp, qaraıǵan halyqty qańtaryp otyrǵan qaharly shal tutqyndy kózimen atyp jep barady. Baıaǵy qol bastaǵan keskininen aırylmaı, aıbatyn joǵaltpaı syzdanyp baǵady. Kenje balasy mert bolǵanda eki-úsh kúnge deıin esine kele almaǵanyn da, Dáýlet áldi degenge senbeı, bir apta boıy qaraqshy tóbege qaraýyl qoıdyrǵanyn da, úıine bata oqyp kelip-ketip jatqan adamdardyń eshqaısysyn jyǵa tanymaǵanyn da, baıaǵy dóń aıbattan aırylyp, keleden bosaǵan kóri úlekteı kúlge shógip qalǵanyn da — bárin de umytqansıdy. Qaıtadan aıbyn shaqyrmaq, qaıtadan qaharyna minbek; endi mynaý ne isterin bilmeı abdyrap otyrǵan kóp tunjyr qabaq, synyq júzderi qaıtadan serpilmek. Taǵy da qol jıyp, taǵy da atqa qonbaq. Kek qýmaq. Tutqyn kúıshi kókireginiń sonaý eń túkpirinen bas kótergen yza men ashýdy lap etkizip tege salǵysy keldi. Biraq odan mynaý meńireý batyr ne uǵady? Myna jaman neme ashýlana ma, qaıtedi-eı, dep mıyǵynan kúler de, aparyp kóp tenteginiń qolyna berip, qylyshqa jem qylar. Munyń zyǵyrdany qaınaǵan yzaly kúıin tyńdap, jeligi tipti qozar.

Dombyranyń shegin ortan qolymen shertip qalyp edi, qaraǵaı shanaq bir kúrsinip qoıdy da, kúńirenip ata jóneldi, tepsinbeıdi — jer túbindegini qozǵap tebirenedi. Álginde ǵana sekseýildiń soıaýyndaı ańdap-ańdap turǵan soıdaq saýsaqtar da aýaǵa erip ketkendeı kózge túspeıdi, tek qara shanaqtyń qaqpaǵyn jelpip áldene aǵarańdaıdy. Kúıshi sál bir qyryna burylsa da, eshkimge, eshteńege kózin tiktemegen, ózimen-ózi. Tula boıynda eki qoldan basqada eshqandaı qımyl joq. Qarańǵy kúrkege qamalyp, kún kórmeı qýań tartqan surǵylt júzi sol baıaǵy yzadan da, renishten de atymen ada synyq qalpy. Qysyńqy qıyqsha kózi de buldyrap kórinedi. Kúńirengen kúı myna otyrǵan kúıshiniń qolyndaǵy dombyradan emes, aıdaladan jelmen yǵyp kelip jatqan sıaqty. Jóneıit kúıkentaıdyń balapanyndaı kúıki kúıshi tutqynnyń kókireginen aqtaryla tógilip jatqan sıqyr sazǵa ańtarylyp otyr; biraq syrtyna syr shashpady, shanshylyp alǵan qaharly qalpyn buzbady. Qara shanaqtyń qaqpaǵynyń ústi emis-emis buldyraıdy. Kúmbiregen qońyr úıdiń ishinde melshıip-melshıip tizilise qalǵan kóp dýdar bórikter de, qaq ortada shoqıǵan tutqyn kúıshi de bir qara munar býaldyrǵa aınaldy.

Áýeli jasqanshaqtap shyqqan jańa kúı birte-birte shıryǵyp, serpilip, kóshelenip keledi. Kómeıine keptelgen yza-renish te, muń-nala da bylaı yǵysyp, bir keıýana saz tógildi. Qusaǵa tunshyqqan qapaly júrekke basý aıtqan kósem atanyń kókireginen shyqqan sózdeı aqyldy da aıaly saz. Ol birazdan beri el ishindegi yrdý-dyrdý, urys-janjaldardy kóre júre, tap osylaı bir aqtaryla sóıleýge talaı ret oqtalsa da, qapelimde kómeıine ıa renish, ıa yza — áıteýir bir pendelik sezim kerneıdi de tyǵylyp qalady. Qolyn bir siltep, ózimen-ózi bop kete barady. Ońashaǵa shyqqan soń da oıy oıran bop tynshý taba almaıdy. Túrikmender aýylynda tutqynda jatqanda da kóp tolǵanyp, kóp tebirendi. Azamatyn joǵaltyp aza tutyp jatqan elge, balasynan aırylyp qasiret qapqan ataǵa áldene aıtqysy kelip, kóńili elegizip, qulaǵynda san qıly saryndar oıansa da, kúıdi tyńdap, oıyn uǵar qulaq joǵyn bilip, bilegindegi shyqyrlaǵan temir kisenge telmire qarap shógip-shógip otyryp qalady. Álginde ǵana alasurǵan asaý kóńili de jýasıdy. Sondaıda qolymda átteń dombyra bolar ma edi dep armandaıdy. Biraq talaılardyń qulaǵyn arbaǵan myna eki qolyna endigi qalǵan sanaýly ǵumyrynda bedireıgen temir kisennen basqa ne jýyr deısiń dep toryǵady. Sonda qulaǵyna kúrsingen demine ilese kúńirengen ún keledi. Bir sát yzyńdap turady-turady da, birazdan soń o da seıiledi. Taǵy bir tebirengeninde taǵy bir saz oıanady. Qolynda dombyrasy joq bolǵan soń, o da jym-jylas joǵalady. Kúıshiniń qolyma dombyra endi bir tússe, keýdesinde jany bar tiri pendeniń qaı-qaısysynyń da óle-ólgeninshe kókeıinen ketpeıtindeı qylyp bir kúı tartyp berer edim degen qushtary kúsheıe túsedi. Jańa osynda ákep kirgizgende kerege basyndaǵy dýtardy kórip, ańsary aýyp ketti. Kópten kókeıin tesken armany eki .attam jerde, kóz aldynda turǵanyn kórgende aqylynan adasyp, abdyrap qaldy. Mynaý bedireıgen bezer jandar ony báribir alyp bermeıdi ǵoı dep ábden baq keship turǵan-dy, qolyna óziniń dombyrasy tústi. Pálen kún óriste túnep qap, botasyna endi oralǵanda qansha emirense de esin jıa almaı, tamyry túıilip, súti baılanǵan arýanadaı qapelimde bunyń da qoly ıkemge kelmeı, kókiregi sazdan aırylyp, dombyrasyn shuqylap uzaq otyryp qalyp edi. Qolyndaǵy óz dombyrasy ekenine ábden kózi jetken soń baryp, basyn jerden kóterdi. Qaq aldynda otyrǵan Jóneıittiń júzin de sosyn kórdi. Myna kóp qulaqqa aıtsam dep tolǵanyp júrgen syry da sol perzentinen aırylyp, kúıik tartyp otyrǵan káriniń qaýmalaǵan halqynan qasiretin jasyryp, qaharly, tas-túıin, qaıratty kóringisi kelgen túrin kózi shalǵan soń baryp oıyna oraldy. Saýsaǵyn bógep turǵan tusaý da sosyn sheshildi.

Jóneıit bir sát kúıshiden júzin taıdyryp, kúı tyńdap otyrǵan jurtqa kóz tastady. Jańa ǵana bunyń qasy men qabaǵyn baǵyp, tyrp eterge dármeni bolmaı otyrǵan momyn kóp endi kúıshige entelep qalypty. Dýdar bóriktiń astynda ylǵı yzǵar shasha qaraıtyn shúńirek kózderden de ashý ydyrap, elitip otyr. Dúrdıgen-dúrdıgen seńseń bórikterden basqanyń bári jumsarypty, bárinen de aıbat qashypty. Myna otyrǵan qalyń tobyr dúnıede Jóneıittiń baryn atymen umytyp ketkendeı. Árqaısysynyń da júzine bir-bir tesilip, tinte sholyp shyqty, buǵan qaraǵan, budan seskengen eshkim kórinbedi. Kókbóri baıǵustyń kúıshi-bahshy da bir, jyn-peri de bir dep kúıip-pisip júrgeni ras eken ǵoı; jyn arbamasa myna jurttyń osynsha esteri keter me edi! Jóneıit kókiregin keýlep bara jatqan ázázil ashýdy jasyra almady. Kúıshiniń júzine kijine qarady.

Kúıshi kóńili sabasyna túsip keledi. Eshkimge nazar salmasa da, jurttyń kózi ózinde ekenin sezip otyr. Halyqqa aıtaryńdy osyndaı yqylasy aýǵan kezde aıtyp qal. El kórip, jer kórip júrgenińde kókiregińde túıgenińniń bárin de aıt. Qulta qaldyrma. Táńiriniń tegin jeri men tegin aýasyna talasyp qyrylyp bara jatqan mynaý jumyr basty pendelerdiń bosqa aramter bolyp júrgenin de aıt. Adam qashan óziniń alaqandaı tórine kóńili tolǵanda ǵana peıili keńıtinin, kisiniń óz peıili keńimeı turyp, jer de, el de keńimeıtinin, shanshylǵan bas pen shashylǵan súıektiń eshbir elge eshqashan da shekara bola almaıtynyn, adam óz baýyryndaǵy bala men óz qoınyndaǵy jaryn jarylǵaı almaı turyp, kórshi-kólemine kóńili jibimeı turyp, baıtaq eli men kúlli jurtyna esh jaqsylyq jasaı almaıtynyn aıt. Adamshylyqtyń basy — aıaýshylyq. Aıaýshylyq joq jerde adamshylyq ta joq. Óziń eshkimdi aıamasań, ózińdi de eshkim aıamaıdy. Óziń bóten elge jasanyp barsań, jaralanyp qaıtqanyńa yzalanba! Ol úshin kóktegi qudaıdy da, jerdegi jaýyńdy da qarǵama, ózińdi-óziń qarǵa! Jat jerde kórgenińe bola órshelenbe, qaıta táýbeńe kel! Adam, adam qalpyńa kelseń sonda kelesiń; áıtpese, etine ashshy tyrnaq, ótkir tis batqan saıyn órelene, órshelene túsetin sen de bir haıýansyń. Aıýan ekeniń bar, ózgeden adamshylyq kútpe! Ótkenińe ókinbe, kórgenińe kijinbe! Osy aıtqandarymdy uǵyp otyrsyńdar ma, joq ánsheıin, mynaý qaraly úıde múlgip-qalǵyp otyrýǵa jalyqqan soń bir sát kóńil aldarqatqandaryń ba! Túzikke túsinetin qulaqtaryńyz bar eken, sony endi kókeıge túıer qulyqtaryńyz bar ma? Qazir uǵyp, erteń umytyp, qazir jylap, erteń esirip júrmeısińder me? Áı, qaıdam... Sen beıbaqtar osy dúnıege kelgeli taýqymetti de az tartqan joqsyńdar, barmaqty da az tistegen joqsyńdar. Biraq sodan ne pátýa shyǵardyńdar? Jabyrqasańdar — adamsyńdar, masaırasańdar — haıýansyńdar. Kisi qaı minezine tunshyǵyp, qaı qasıetińdi medet tutar...

Kúıshiniń kómeıine jas tyǵylǵandaı boldy. Dombyrasynyń da daýsy bir sát egilip shyqqandaı. Manadan beri miz baqpaı otyrǵan Jóneıit tap osy arada bir myrs etti. Ol kúıshi ózine rahym tilep otyr dep túsindi. Qaharly qalpyn buzbaı tutqyn kúıshige burynǵysynan da kárlene qarady. Kúıshi de júzin tiktedi. Qysyńqy tunjyr kózinde jalbarynysh ta, renish te, yza da joq. Biraq buǵan tesilip alǵan. Qaıter ekensiń kóreıin dep synap-minep otyrǵan kisideı iship-jep barady. Qaǵysynan jańylar emes. Kúı saryny baıaǵy. Tek jańaǵy bir mólt tamyp, tyıyla qalǵan kóz jasyndaı sál egilip ketken tusy bolmasa, sol burynǵy salqyn saryn. Anada Dáýletjany adaıǵa attanarynda ońasha kúı tartyp otyrǵan jerinde ústinen shyǵyp qalyp edi. O da bir osyndaı saı-súıegińdi syrqyratqan salqyn saz bolatyn. Bular múnsha nege kúńirenedi? Múddesi ne? Tutqyn kúıshi bunyń júzine áli qadalyp otyr. Kózin aıyrar emes. Bunyń óńindegi sál ózgeristi ózinshe ólshep-piship otyrǵan shyǵar.

Jóneıit syr bildirgisi kelmedi. Aıyr saqaly salbyrap, kúıshiden kózin jaltartyp, mańdaısha jaqqa qadala qarap otyryp qaldy. Sońǵy aıda saqal-shashy myqtap aǵarypty; mańdaıdaǵy, eki urtyndaǵy ájimderi de qazyla túsken. Kózinde shólmekteı shytynaǵan ashý tur. Bul jaratylysynan qatty qatygezdiginen emes, áldeneden ábden ashynyp, birdeńege beldi bekem býǵan yzanyń nyshany. Jaratylysynan qatty kisiniń ashýy ylǵı bir qalypta, miz baqpaı turatyn aq kóz ashý. Jóneıit qansha zildene bergenmen, onyń bet-álpetinde bir túrli buıyǵy muń da bar. Qansyraǵan, jaraqatqa ashynǵan yzaly ańnyń ashýyndaı bu da omyryp tastamaı tynbaıtyn tomyryq, qaterli ashý. Jaraly ańdy jarasynan túrtseń qutyrynyp ketedi. Yzaly adamdy da yzasyna tıe berseń, burynǵydan da óshiktire, órshelendire túsesiń. Jaraly ańdy jarasynan sıpap raıdan qaıtarsań, jaraly adamdy da alystan oraǵytyp, aqylǵa shaqyryp, sabasyna túsiresiń.

Dombyranyń úni bylpyp maıda shyqty. Qulaqty qytyqtar jumsaq áýez kóńilińe qonaqtaǵan saıyn kókiregińdi tilgileı túsedi. Áldebir ázázil sezim azǵyrǵandaı. Jóneıittiń júıe-júıesiniń bári bosap barady; shıryqqan júıkesi jibekteı esilip, qurystaǵan arqasy keńip sala berdi. Bul ne? Jóneıit túsinbeıdi. Áne bir qoıshynyń torsyǵyndaı qara shanaq, mynaý bir shókim kúıki kúıshi ne dep azǵyrady? Anada qolynda qalǵan aqyrǵy medet — kenje ulynan aırylǵanyna anyq kózi jetken kúni de tap mynadaı súıegi erip, súlderi qurymap edi ǵoı. Áldeneshe kún boıy eń men túsin ajyrata almaı eseńgirep júrip bir kúni keregeniń basyndaǵy Dáýlettiń dýtaryn kórdi. Qasyna qylysh pen naıza da ilinipti. Qylyshtan da, Alpannan da qalǵan tul qylysh, tul naıza. Dáýletti aýyldyń aqsaqaldaryn jıyp, batasyn alyp, kek ala arǵymaqqa mingizgen kúni osy ekeýin óz qolymen aparyp ıyǵyna ózi aspap pa edi. Endeshe, úıde Dáýlet joqta bul ekeýi keregeniń basynda ne bitirip tur? Bir de bir ıesiniń qolyna qut bolyp qonbaǵan mynaý jalmaýyz qylysh pen jalmaýyz naıza sońyna ergen tigerge tuıaǵy Dáýletjanynyń da basyn jutqany ma? Áldeneshe kúnnen beri júrý-turýdyń ne ekenin de umytyp qalǵan Jóneıit ornynan atyp turyp, qylyshty da, naızany da oshaqqa uryp syndyrǵan-dy. Keregeniń basynda jalǵyz qalǵan tul dýtarǵa tımegen. Kópten beri ashýlanyp kórmegen júzi tútigip, ıegi saqyldap, judyryǵyn túıip únsiz kijindi, tisin qaırady. Pálen kún boıy qalǵyp ketken sana, yza, kek, taptalǵan namys — bári bir kúnde, bir sátte oıanyp, óne boıyn jarysa keýlep, zirkildetip alyp barady. Sanasy alǵash oıanǵanda jadyna oralǵan oıdy kókiregine shor etip máńgi túıip qalǵan-dy. Kári Jóneıitte endi ne qaýqar qaldy, quıryq-jaldan túgel aıyryldy deıtin boldy-aý keshegi dushpandary... Sol kúni pálen kúnnen beri tóńiregin qymtap kelgen del-sal muń ydyrap, ornyn qaharly qasiret, qalshyldaǵan yza jaılaǵan-dy.

Dombyrashy odan kózin aıyrmady. Endi kúı óz tizginin ózi alyp ketti. Qara shanaqtyń kómeıinen lyqyldap tógilgen maıda áýezge ózi de qulaq túrip, elige tyńdap otyr. Pálen ýaqyttan beri ishqusa bop kelgendegi aıtaıyn degeni de osy emes pe? Eshkimge jalynyp-jalbarynbaı da, zekip-jekirmeı tap osylaı bappen baıyptap syr shertiskisi kelip edi ǵoı. Jurt uǵyp otyr ma, joq pa — áıteýir, uıyp qalypty. Syrttaǵy qybyr-qımyl da tynǵan. Baǵanadan beri eńsesin túsirmeı seksıip-seksıip turǵan seńseń bórikterdiń de bir qatary jyǵylypty. Aqsaqaldar jaǵy bastaryn kókiregine alyp múlgip ketken. Esiktiń aldyndaǵy eńgezerdeı kúzetshiler de qaharynan aırylyp, qajyǵan qalyp tanytady. Qamshylarynyń sabyna súıenip, pálen kúnnen beri ózderi kúzetip kelgen tutqynnyń saýsaǵynan órip jatqan maıda qońyr áýezge eltipti. Oń jaqta sońǵy shapqynǵa baryp qaıtqan sarbazdar da salbyrap otyr. Tórdegi Jóneıitke de, ortadaǵy kúıshige de alaqtamaı árkim ózimen-ózi.

Qaı-qaısysynyń da qulaǵyna myna bir saz jaǵyp barady. Baıaǵyda besikte jatqandarynda analary kúńirenetin kóıgóıge uqsaıtyn tárizdi. Erteń joryqqa attanamyz degen kúnderi tósin kóz jasyna malshyp shyǵatyn árkimniń aq nekeli jary da tap osylaı saı-súıegińdi syrqyratyp, qansha qatty bolam deseń de, julyn-júıkeńdi ıitip áketetin eksik aralas qolqa qylýshy edi ǵoı! Bes qarýyńdy asynyp beldeýdegi atyńa barǵanda, syrtqa shyǵa almaı úıde jermeshel bop qalǵan kári atań men ájeńdi, qulynymdap úzeńgińe jabysqan anańdy, mańyńa kele almaı, úıdiń arǵy qaptalynda, beldeý arqannan qos qoldap ustap alyp, eki ıyǵy selk-selk etip solqyldap jylap turǵan ýyzdaı jaryńdy, ne bolyp jatqanyn, jurttyń nege jylaıtynyn bile almaı jaýtańdaǵan jas balańdy kórgende, tap osylaı egilmeýshi me ediń?! Kóz jasyńdy syrtqa shyǵarmaı, júregińniń basyna domalatyp, qamshyńdy qaharmen jıyp, onsyz da oınaqshyp.turǵan atyńdy aıamaı tartyp-tartyp jiberip, shikireıip shaba jónelseń de, dymyń ishińde bop býlyǵyp, osy joly aman-esen oralar-oralmasyńnyń neǵaıbyl ekenin sezip, kókiregiń ıt jyrtqandaı tyzyldap bara jatpaýshy ma edi. Sonda oshaǵyńnan aıyryp, ot-oıranǵa salǵan qas dushpanǵa ishińnen qarǵys jaýdyryp, qanyńa qaraıa túsetinsiń. Aldyńnan dushpan at oınatyp shyǵady. O da tisin qaırap, emine tónip, qulashtaı shabady. Seniń de arýaǵyń qozady. Aldyńda turǵan adam eken dep tipti de oılamaısyń; onyń jary, oshaǵy-otany atymen joq sıaqty, júıkesi talyp, júregi syzdamaıtyn sekildi. Ony aıaı almaısyń. Myna jerdiń betinde tiri júrgizbeıdi, tezirek kózin qurtqyń keledi. Omaqasqan atty, domalap túsken dushpandy, shapshyp aqqan qara qandy kórgende óshiń qaıtyp, ózegińe tolyp kelgen óksik yza birden serpiledi. Kózińde ushqyn oınap, kókiregińdi jel súıedi. Burynǵydan da emine shabasyń, burynǵydan da elige shanshasyń. Sóıtse, dushpan da ózińdeı eken ǵoı. O da sendeı pende eken. O da artyna qalǵan úı ishine, oırandalǵan otanyna tap sen qusap egiledi eken. O da mynaý oryndy-orynsyz urys-janjalǵa túsine almaı dal bolatyn kárinedi. Shynynda da bul ne tirlik ózi? Jańa ǵana dál janyńda jaırańdap shaýyp kele jatqan qyrshyn bozdaqtyń endi bir qaraǵanyńda jaý atynyń astynda jaırap qalǵanyn kórgende sen de osylaı titirenetinsiń. Keý-keýlegen qalyń kóptiń ortasynda júrgende delebeń qozyp jelikkenmen, ózińmen-óziń ońasha qalǵanda sen de tap osylaı taýsyla tebirenetinsiń. Óz isińe óziń renjip, yzalanatynsyń. Adam sóılegeninde kókiregi qan qaqsap tursa da qahar tógip, ishinen egilip, et-júregi ezilip bara jatsa da dóń aıbatpen ákireń-ákireń etip, syryn syrtyna shasha bermeıdi. Al myna kúı jalǵan sóıleı almaıdy, ishine qulta saqtaýdy bilmeıdi, janyndaǵysyn jaltarmaı jaıyp salady.

Kúıshi eminip otyr. Jylanmen arbasqan baqsydaı kózin Jóneıitten aıyrmaı, dombyrasynyń ústine tóne túsipti. Qara shanaqtyń pushpaq-pushpaǵynda qalǵan sıqyr sazdardyń bárin saýyp jatyr. Qara shanaq kúńirenedi, tebirenedi. Qaı-qaıdaǵyny aıtyp, janyńnyń qaltarys-qaltarysyn qazbalaıdy. Qylqyldap qyr sońyńnan qalmaıdy. Mynaý raqym surap aıaǵyna bas urǵan jalynysh-jalbarynysh emes. Namysyńdy qasyǵan taba da emes. Saı-súıegi nege syrqyraıdy? Mynaý jalba-julba tutqyn baıaǵyda Dáýletjany tartqan salqyn sazdy qaıdan biledi? O da tap osyndaı áldekimdi aqylǵa ıliktire almaı taýsyla kúńirenbeýshi me edi, talmaýsyrap egilmeýshi me edi? Apyraý, Jóneıit myqty edi ǵoı. Aı boıy aza tutyp otyrǵanda alqymyna jas tyǵylǵan kezi bar ma edi. Tap osy qazir bul osynsha nege jasyp, nege jýasyp otyr? Bul bosasa, mynaý sońyna ergen kóp naıza bet-betimen bosyp ketpeı me? Áne, báriniń de basy salbyrap qalypty. Kókbóri kúıdi tegin jek kórmepti. Dúleı batyr áıeldiń daýys qylǵanyna, bahshynyń dýtar shalǵanyna shydaı almaýshy edi. Zekirip tyıyp tastaıtyn. Tyıa almasa atyna minip ózi aýlaq ketetin. Jóneıit, bekem bol. Qolyńda qalǵan jalǵyz perzentiń jer qushqanda da qaqqan qazyqtaı qalshıyp, susyńnan aırylmap ediń ǵoı. Mynaý ázázilge de ishińdi aldyrtpa.

Kúıshi qadalyp alǵan. Dombyranyń qos ishegin emine saýyp, esiltip otyr. Qara shanaqtyń kóıgeıi kókiregińdi qysyp, yrqyńdy alyp barady. Qansha qatty bolsań da ıliktirmeı qoımaıtyn óz kókiregińnen shyqqan erke sábıdeı eliktirip, eritip barady. Júregi shymyrlady. Kómeıi bitip, kóziniń aldy jybyrlap ketti. Dáýletjany tap osylaı qylqyldasa qabaǵynan qar jaýyp otyra alar ma edi? Myna kúı qyrshyn ketken bozdaqtaryn, qańyrap qalǵan qaraly shańyraǵyn, japadan-jalǵyz qýaryp qalǵan qý basyn — bárin-bárin esine saldy. Jóneıit kúıshimen arbasa berýden qaımyǵyp, kózin joǵary qashyrtty. Úıdiń qazandyq jaq úziginde eki ýyqtyń arasyna ala jip kerilgen-di. Dáýlettiń jambasy jerge túsken kúni qyryq kúlshe pisirilgen edi. Osy úıde quran ashyp jatqan Degeneahýn kúnde keshqurym sonyń bireýin aldyryp, esikten attaǵandarǵa dám tatyratyn. Áne, sodan jańǵyz-aq kúlshe qalypty. Ol da búgin joq bolady. Sóıtip, bunyń Dáýletjanyn esine túsiretin nárseniń bári azaıa bermek. Bir kúnderi oǵan enshi nárseden tek kóne qaýymnyń ishindegi bir qula qońyr tómpek qana tıedi.

Kúı tyndy. Kúıshi dombyrasyn sylq etkizip tizesine tastaı berdi. Tákappar batyr kózinen yrshyp ketken túıdek jasty súrtýge arlandy. Eki aıǵyz jas murtynyń shalǵaıyna iligip, odan tamshylap saqalyna quıyldy.

Qarshyǵadaı shúılikken kúıshi de eńsesin túsirgen joq. Mańdaıyna shyp-shyp shyqqan terin súrtpedi. Kári batyrdan ámir kútip otyra berdi.

Eń aldymen esin jıǵan Jóneıit boldy. Qarsy aldynda kóp jaýmen bir ózi aıqasyp, bárin de jaıpap, qyrǵyn dalada jalǵyz qalǵan batyrdaı óńi qashyp jadap-júdep, qaljyrap kúıshi otyr. Úı ishindegi kóp túrikmen áli meń-zeń.

Jóneıit úndegen joq. Kúıshiniń jupyny kıimin de, jadaý júzin de ábden qadaǵalap aldy. Sosyn aqsaqaldar tobyna kóz tastady. Jurt emeksip qaldy. Jóneıit qaıtadan boıyn tiktedi. Mana tutqyndy ákep kirgizgen jigitterge ymdady. Olar oryndarynan turyp, tutqynnyń qolyna qaıtadan kisen kıgizdi, eki qoltyǵynan demep turǵyzyp, syrtqa alyp ketti. Úı ishi siltideı tynǵan. Jurttyń kózi Jóneıitte. Jóneıit áli túsin berer emes...

VII

Jermen-jeksen bujyr qorǵan bul nalyp keledi eken dep búlk etken joq. İshindegi kósh qulash tómpek kebiri ezilip, sulbasynan aırylyp barady. Sebelep quıǵan qara nóserden aıylyn jımaǵan tek soıdaq soıaý qara tas qana.

Jóneıit áýlıe úıikten taıǵanaqtap áreń tústi. Erturmany malmandaı sý bolyp qalypty. Taqymyna jabysyp, ýdaı ashytyp barady. Qara nóserdiń seldir perdesiniń ar jaǵynan teńiz túksıedi. Búginde onyń da jaly jyǵylǵan; baıaǵy aıbatynan aırylǵysy kelmeı, tóbesinen shylp-shylp tómpeshtegen mazasyz tamshyǵa jón kórsetip selsoq aýnaqshıdy; mynadaı laısań kúni beliniń quıańy ustap tósekte tóńbekshigen beımaza kárideı ara-tura yńyranyp ta qoıady.

At mıy túsip ezilip jatqan kebir sazdan aıaǵyn ázer alyp, qara joldyń etegindegi qaq turyp qalǵan tastaq qatqylǵa shatqaıaqtap zorǵa jetti. Tolarsaqtan sý keship aýylǵa bettedi. Bylaıyraq shyqqan soń kók teńizge jetip jyǵylyp jatqan kelte jalǵa qarap edi, áýlıe úıik qara nóserden bas saýǵalap qalǵandaı kózine túspedi. Jóneıit júzin buryp túzelip otyrdy. Tóńiregi betinde qula dúzdiń tosaby, qońyzy men qumyrsqasy, qýraǵan shóptiń qıqym-sıqymy qalqyp júrgen qara sý. Attaǵan saıyn shalp etip shashyrap at qaptalyn jýyp ketedi. Ádette kól-kósir kósilip jatatyn quba dóń sebelep quıǵan kúzgi nóserdiń kúlgin perdesi qymtap bir ýys bop qalypty.

Jóneıit bul saparynan muńaıyp qaıtty. Sher taratqaly baryp edi, buryn da jyrtyq kúrkedeı yzynaǵan kúńgirt kóńilin onan saıyn qulazytyp jiberdi. Moıynynan sý sorǵalaǵan kebir tómpek aıbyny joǵalyp, tym júdeý, tym jupyny kórindi. Elden bereke ketken soń, áýlıeden de arýaq qashaıyn degeni ǵoı. Sonda bul mynaý ábden júni jyǵylyp, berekesi bezip, beıjaı tartqan samarqaý dúnıede elden ala bóten jańǵyz ózi jaý jaǵalaspen júrgen eser bireý bolǵany ma... Sonda kúni keshe jaý dese elirip shyǵa keletin ereýil eli qanjarymen súıek mújip, naızasymen ot kesep, oshaq kúzetip qalǵany ma?

Yzǵyǵan qara dóńde shı qoramen kúzeýde otyrǵan qońyrqaı aýylǵa tús aýa jetti. Atynyń tizginin aldynan shyqqan Annadúrdige ustatyp úıine kirdi. Sosyn qaıtyp eshqaıda uzap shyqqan joq.

Iininen sý ketip qara kúz ótip barady. Kún saıyn jańbyr jaýady. Dalanyń ashshy jýsany ábden malshynyp, túbi qazylyp qara soıaýlanyp alǵan. Tún sýyǵy shıraq. Tańerteń sheptiń basynan bý ushyp, mańaıdy surǵylt býaldyr búrkeıdi. Kún tústete aınala arshylyp, ashyq kák aspan jaltyraıdy. Tek sonaý teristik kókjıektegi búk túsip jatyp alǵan qara munar ǵana ydyramaıdy. Kıiz úılerge syrttan ustaǵan jalańash shıler sý ótip qońyraıyp-qońyraıyp kórinedi. Kúndiz aýylda qalatyn azǵantaı bota-taılaq kún kóringende anadaı jerge óristep shyǵady da, kúnniń syńaıy buzylsa aýylǵa qaıtyp keledi, kıiz úılerdiń alaqandaı tar yqtasynyna syımaı tistesip qyrylyp barady. Kún jyltyrasa jurttyń bári búrsektep syrtqa shyǵady. Kempir jaǵy mańdaıyn shýaqqa berip, urshyq sozady. Ondaıda Jóneıit te bir sát aýyldan uzańqyrap shyǵyp, aýa jutyp qaıtady. Sonaý kókjıekte qybyr-qybyr qaraıyp mal júredi. Ashshy izdegen arýanalar alys jaldardy tóskeılep áldeqaıda mańǵystap barady. Quralaıyn órgizgen úıir-úıir kıikter tústikti betke ustap, bul ólkeden áldeqashan bezip ketken jaımashýaq jazdy artynan qýmaq. Aıaǵy uzynnyń bári jaqsy óris, jaıly ólke izdep álek. Tek mynaý búrisken aýyl ǵana irgedegi kóńniń ıisin alyp omalyp otyr.

Tús aýa teristikten bir yzǵyryq syz keledi. Aspandy bult torlaıdy. Jurt qaıtadan úıge tyǵylady. Úı ishiniń de sáni shamaly. Sý otyn pys-pys etip jana qoımaıdy, kóz kórsetpes kók ala tuman.

Jóneıit qaq tórde tósekti qalyńyraq salǵyzyp ap, jatady da qoıady, ne kúni boıy miz baqpaı shanshylyp otyrady. Oń jaqtaǵy er turmany ábden ys sińip, sarǵysh tartypty. Dáýlettiń qyrqy berilgeli bul úıdiń kelim-ketimi azaıdy. Kempiri keli túıedi, jip ıiredi, áıteýir namazdygerdiń kóleńkesindeı bop erteden qara keshke deıin kólbeńdeıdi de júredi. Betine el qaramaǵan batyrdyń hal-aqýalyn suraýǵa o da qaımyǵady. Alǵashynda óz-ózimen tomsaryp alǵan Jóneıitten syr tartpaq bolyp, aǵaıyn arasynyń aqsaqaldary keletin edi. Kári batyr salǵyrt tildeskesin olar da esikten qaraýdy qoıyp barady. Kúnde túski shaıdan soń Annadúrdi soǵady. Áldene aıtqysy kep kiredi de, inisiniń qyrystaǵan qabaǵyn kórip, ishteı taýsylyp, ún-túnsiz biraz otyrady. Sosyn basyn bir shaıqap, ornynan turyp, shyǵyp ketedi. Keshke qaraı Annadúrdiniń balasy Qurban attaıdy. Kempir ekeýi ekeýden-ekeý tamaqtarynan as ótpeı otyrǵan kezde kelgen balaǵa kári batyr tis jaryp, din ashpasa da yzǵar shashpaıdy. Bala batyrdyń dastarqanyna kelip, birge shaı ishedi. Byqsyǵan otty úrleıdi, tezek qalaıdy. Kempir men shalǵa aýyl-úıden estigen habaryn aıtady. Jóneıit mańdaıyn qazan astyndaǵy ottyń tabyna tósep únsiz otyrady. Bala aıtyp otyrǵan sózderiniń qulaǵyna biri kiredi, biri kirmeıdi. Qurban ár nemeneni bir syltaýratyp, qıpaqtap ketpeı qoıady. Sosyn Jóneıittiń kózin ala berip, kempirge ymdaıdy. Kempir de qıpaqtap shalynyń bet-álpetin baıqatpaı barlap alady. Shydamy taýsylǵan bala kóp bolsa qamshynyń astyna alar dep dýtar ilýli keregege quıryǵymen jyljyp jaqyndaı túsedi. Jóneıittiń burylyp oǵan qaraıtyn túri joq. Bala ne isterin bilmeı ańtarylyp biraz otyrady. Sosyn sesin shyǵarmaı ornynan turady. Jasqanshaqtap qolyn keregeniń basyna sozady. Dýtardy qolyna alady. Qara qapty dýtardy ustap turyp qalady. Kózin Jóneıit jaqtan aıyrmaıdy. Jóneıittiń onymen jumysy joq. Bala dýtardy qushaqtap qaıta otyrady. Qabyn sypyrady. Dýtardyń ózin kórgende kózi jaınap ketedi.

Ot basyndaǵy Jóneıit qazannyń astynda lypyp janǵan qý tezekten kózin almaı oıǵa shomyp otyr. Jazdaı kún jep aq qylshyqtanyp qalǵan qý tezek qaý shópteı mazdap janady, sálden keıin-aq jańa ǵana qol basyndaı bop dóńkıip jatqan japadan bir shókim kúl qalady. Otty qaǵystyryp túrtinip júrgen kúıe-kúıe kóseý qaýqıyp turǵan japanyń kúlin qaǵyp jiberedi de, ornyna basqa tezek qalaıdy. Endi álginde ǵana tezektiń ústinde teńkıip jatqan alaqandaı qurǵaq japanyń kúlin taba almaısyń. Ol mynaý qaı tezekten, qaı japadan túskeni beımálim qobyrsyǵan kóp kúldiń ishine sińip joǵalady. Birin-biri jalmap jatqan bir dúnıe. Úlkeni kishisin joq qylady; kúshtisi álsizin joq qylady. Erteń ol úlkenge odan da úlken, ol kúshtige odan da kúshti jolyǵady. Sóıtip, sheti joq, shegi joq biriniń basyn biri alyp jatqan alasapyran tirlik. Sonda mynaý migirsiz qımyl-qybyrdyń, ıtjyǵys alys-julystyń máni ne?

Qazan astyndaǵy qyzyl taptyń deneń jaıylyp sala beretin jaıly qyzýy bar, qanyna deıin daryp, óne boıyńnyń bárine tarap, maýjyrata túsedi. Biraq Jóneıitke búginde o da áser ete almaıdy.

Tý syrtynan áldene dyń etti. Jóneıit jalt buryldy. Qurban shoq basqandaı dýtardan qolyn tartyp ala qoıdy.

— Bar, áket! Úıińe aparyp dyńyldat!

Bala dýtaryn qushaqtap, esikten zyta jóneledi. Jóneıit jańa jeli salyp kele jatqan oıynyń júıesinen adasyp qalyp, qasyndaǵy jastyqqa shyntaqtap jata ketedi.

Kempir qazanyn túsiredi. Búginde bul úıde baıaǵydaı o sheti men bú sheti at shaptyrym bop shalqyp jatatyn dastarqan joq. Ekeý ara aldaryna alaqandaı maılyq oramal tóseıdi. Onyń ústine kertik erneý tegesh jaıǵasady. Jóneıittiń asqa da tábeti shamaly. Qońyr tegeshtegi ettiń qara jońqalaý bir-ekeýin aýzyna salady da, qolyn súrtip, keıin shegine beredi. Sorpany da tek ernine tıgizip keri qaıyrdy. Kempiri dastarqanyn jınaıdy. Oshaqta óleýsirep solǵyn bozaryp jatqan qolamtaǵa shylapshyn tóńkeriledi. Kóp uzamaı qazan aıaq jaqtaǵy syǵyraıma shyraq ta senedi.

Jurt bulardan keıin jatqanymen buryn uıyqtaıdy. Aıdaladaǵy ońasha aýyl uıqyǵa ketedi. Kúzdiń jibiskilep jerge jetip bolmaıtyn sirke jaýyny túndik tysyrlatady. Sodan basqanyń báriniń de jaǵy qarysqan, aýyldyń ıtteri men bota-taılaǵy da yqtasyn taýyp ap, buıyǵyp únnen qalǵan. Tysyr-tysyr... Tyrs-tyrs... Qońyr úıdiń syrtyndaǵy kól-kósir ushan dalada budan ózge dybys joq. Mynaý jibiski jaýyn keýdesinde jany bar jándiktiń bárin inine qýyp tyqqan.

Bunyń kúni-túni qulaǵy túrik. Bireý aýyl-aımaqtyń habaryn aıtsa, mańaı tynyshtyq ekenin estıdi de, qalǵanyn tyńdamaıdy. Kópten beri Mámbetpana áýleti de at-izin salmaı ketti. Shamasy, baı aýyldyń jylqysyna jańbyr men jelden basqa tıisýshi bolmasa kerek. Áne bir shamada Annadúrdiniń ańda júrip bir ańshy qazaqqa jolyqtym, Dúıimqaranyń aýyly ala qyrdan oıǵa qulap, qystaýyna oralypty dep kelip edi. Odan beri de aı bop barady. Sonda bir serpilip, birazǵa deıin tóńirekten tyń tyńdap tyqyrshyp júrdi. Onyń kánigi kári qulaǵyna sazdaýyt ala dóńde jer túbinen dúńkildep estiletin kóp tuıaqtyń dúsiri kelmegen soń qaıtadan qamyǵyp qaldy. Anada bir kúni tań aldynda kózi ilinip ketken eken. Qaı jigit ekeni anyq esinde joq, áıteýir, osy aýyldyń bir jigiti jer túbinen dúsirletip shaýyp keledi, alystan qolyn bulǵalaqtap, birdeńe dep aıqaılaıdy. Teristik kókjıekti silteıtin sıaqty. Bul qýanyp ketti. Dúıimqara qol jıyp kele jatyr eken dep, atyn izdep, aınalasyna qarasa qańǵyrma haıýan tusaýymen shapshyp, tý sonaý jer túbine ketip qalypty. «Atty ákel!»— dep edi, daýysy shyqpady. Eki qoly erbeńdep, bastyǵyrylyp jatqanyn kórip, kempiri oıatyp jiberdi. Kózin ashyp aldy. Kórshi úıdiń qatyny keli túıip turyp, aýyldyń syrtynda bota jetelep júrgen balasyna aıqaılaıdy. Bala da jer túbinen shyryldap birdeńe deıdi. Sodan beri Dúıimqara ósh alýǵa keler degen dámesi óship keledi. Syrtynan ony ári batyr, ári baı dep estıtin. Bir kózi jaýda, bir kózi malda júretin neme mynadaı sylpyq kúzde namysty qaıtsin; qorasynyń mańynan shyǵa almaı júrgen shyǵar. Dúıimqara tym-tyrys. Kúıshiniń qunyn izdeýshi bolmady.

Jóneıit tóseginde bir aýdarylyp túsedi. Bul endi shamalyda uıyqtaı almaıdy, jambasyna tas batqandaı aýnaqshıdy da jatady. Kúıshini jazalap qaıtqannan beri osy úıdiń tósegine oshaǵan ósken sıaqty. Burynǵy joryqtan oralǵandaǵy egin oryp kelgen dıqandaı qulaǵyn kesip alsa da oıanbaıtyn qatty uıqysynyń qaıda qalǵanyna ózi de tań. Qazir basy jastyqqa tıse boldy, esine, eń aldymen, shamalyda uıyqtaı almaıtyny túsedi de, kóz aldyna quj-quj qalyń butaly qara túleı saırap kele qalady. Sol qazan shuńqyr qara túleıdi ernektep Mańǵystaýdan shyǵyp bir jaǵy Hıýaǵa, bir jaǵy Balhanǵa baratyn úsh tarmaq aıdaý qara jol ótedi. Qara jol qashan da ótkinshisiz turmaıdy. Bul Dáýlettiń qyrqyn bergen kúnniń erteńine qasyna qyryq jigit ertip sol qara túleıge bettedi. Tutqyn kúıshini de atqa mingizip alyp júrdi. Olar túleıge tús aýa jetti. Qas qaraıǵansha túleıge sińip tasada jatty. Ol kúni qara joldan árli-berli ótken ótkinshi kórinbedi. Ymyrt úıirile túleıden shyǵyp, qara joldyń boıyna jetip, attan túse-túse qalysty. Kóz jeter jerde qaraıǵan eshteńe joq. Eki-úsh jigit qanjyǵalarynan kúrek sýyrdy; bilekterin sybanyp jer qaza bastady. Kóp jigit qoısyn ba, kisi boıy tik shuqyrdy kózdi ashyp-jumǵansha opyr-topyr qazyp tastady. Tutqyn kúıshi attan túsirildi. Eki jigit ony kisendeýli kúıinde shuqyrdyń ishine saldy. Kúıshi aınalasyna alaq-julaq qaraǵanmen, eshkim onyń júzine nazaryn tiktemedi, qyzyl tómpekti shuqyrdyń ishine qaıta ata bastady. Jigitter basyn jerden kótermeı shuqyrdy tez kómdi. Qyzyl tómpek jym-jylas joǵaldy. Shuqyrdyń ornynda kúıshiniń moıny ǵana qyltıady. Tutqyn bularǵa lám-mım ún qatpady. Jigitter atyna mindi. Aıdalada aıdaý qara joldyń boıynda jaýtańdaǵan qos janar tasyr-tusyr shaýyp bara jatqan attynyń sońynan kóz almaı qarap qala berdi...

Erteńine aýylda qarań etken jan bolmady. Qara sorpa búıirin soǵyp qalǵan attar da aýyldan alysqa uzap jaıyla almady.

Jóneıittiń esiginen de kisi qaramady. Tór aldynda aýnaqshyp jatty da qoıdy. Qudaıdyń kúni ázer batty. Úı arasyndaǵy aıaq dybysy da erte basyldy. Kúnniń qyzyly sembeı jatyp túndikter jabyldy. Aýyldyń jelkesinde attar pysqyrady. Jelide aýyq-aýyq bota yńyrsıdy. Japan túzdi ózireıildeı tóngen zil batpan tynyshtyq basqan. İshinde qyryq aýnaqshyp, qyryq kúrsinip adamdar jatqan qarańǵy úıge túndik pen úzikten sańylaý taýyp, naızadaı shanshylyp sóýle tógiledi. Jóneıit kózin juma beredi de qaıta ashyp alady. Tóńiregine qulaq túredi. Jym-jyrt. Taǵy da kózin jumady. Taǵy da qaıta ashyp alady. Tún ortasy aýǵansha dóńbekshidi de jatty. Tún ortalady-aý degen kezde kózin kúshpen jumyp, qus jastyqqa kómile tústi. Tóbesine tylsym tún tóngen. Syrt sútteı appaq jaryq bir túrli elegizedi. Úreı me, basqa ma — ony ózi de bilmeıdi. Jata qalyp taǵy da tyń tyńdaıdy. Úıdiń aldyndaǵy máńgúrt qazaqtar tergen úıme tezekke baıǵyz qondy. Ári-beri shyqylyqtap otyrdy da, ushyp ketti. Sosyn aýyldyń ana shetine baryp shaqyrdy. O da tyndy. Qaıtadan jym-jyrt tynyshtyq ornady. Munyń uıyqtaı almaı jatqanyn bilip, kempiri kúrsindi, jaqyn mańaıda indigesh bolý kerek, kebejeni tyshqan tyqyrlatady. Kenet aınaladaǵy mynaý oqshaý aýyl sonsha qorqynyshty kórindi. Tórt saǵanaq pen tal shańyraqty panalaǵan mynaý beıqam jandarǵa jasanyp kelgen jaý túgili osyndaı jym-jyrt túnde beısaýbat júrgen jolaýshy da, oqys pysqyrǵan at dybysy da úreıli eken. Jóneıit bir túrli qyltyldaǵan qaıyq minip alasurǵan kók teńizge alǵash shyqqan kisideı, úmitten góri úreıge berilip, qulazyp qaldy. Mundaı oı ómirinde kókiregine birinshi ret oralyp otyr. Ol kózin ashyp keregeniń basyna qarady. Aıdyń jaryǵynan qaq tórde ilýli turǵan qylyshyn kórdi. Júregi endi basylǵandaı. Biraq báribir uıqysy kelmedi. Taǵy da elegizip, syrtqa qulaq tikti. Aýyldyń aldyńǵy jaǵynan túlki úrdi. Qara aýdannyń basyndaǵy qaýymǵa ólekse jeýge kelgen ıt-qus bolsa kerek. Yryldasady. Shaq-shaq úredi. Túni qurǵyr uzaq eken. Uıqy da kelmeı qoıdy. Oıyna tutqyn kúıshi oraldy. Manadan beri esine alǵysy kelmeı ár nársege alańdap baǵyp edi. Báribir bolmady. Sútteı appaq aıly túnde aıdalada uzynnan-uzaq aqsıyp aıdaý jol jatyr. Jol boıynda jer astynan moıny ǵana qyltıyp kúıshi tur. Kózi jaýdyrap, bular ketken jaqqa áli qadala qaraıdy. Qarsy aldynda qara túleı qaraýytady. Mynaý sútteı appaq aı nurynan jerdiń beti bozǵyl tartqan. Sol jap-jaryq keńiste qara túleı burynǵysynan da úlkeıe túskendeı. Záresin ushyrady. Áne, qara túleı jazǵyturǵy jaıylma sýdaı zoraıyp birte-birte jaqyndap keledi. Kúıshiniń sonaý jer astyndaǵy qara baqaıyna deıin muzdaı ter shyqqandaı boldy. Pálen kúnnen beri tirseginen túspegen shynjyr kisen jer astynda da jilinshigin shaǵyp barady. Jan-jaǵynan topyraq qysqan arsa-arsa keýdesindegi júrek dúrsili mynaý jeti qat jerdiń ózin dúbirletip bara jatqandaı. Kúıshi kózin túleıden aýdaryp, jer túbinde buldyraǵan bulyńǵyr kókjıekke qaraıdy. Eshteńe kórinbeıdi. Kenet taǵy da elegizedi. Taǵy da túleı jaqqa kózi túsip ketedi. Qara túleı jańaǵysynan góri de jaqyndaı túsken sıaqty, tipti qasyna kelip qalǵandaı. Kúıshiniń kózi adyraıyp barady. Eresen qap-qara birdeńe jan-jaǵynan qaýmalap keledi. Aıaq basqan alapat dybysy da qulaqqa estilip tur. Kúıshi shyńǵyrmaq bolady da, onsyz da jer tanabyn qýyryp jaqyndap qalǵan qara túleı daýsyn estise, buǵan tura júgiretindeı, kómeıine keptelgen jan daýsyn keri lyqsytyp, únsiz qalady. Sol eki arada kóńiline úmit qashady. Mynaý jyljyp jaqyndap kele jatqan qara túleı emes, mana muny tirileı jerge kómip ketken kóp salt atty shyǵar. Tutqynnyń kózin qorqytaıyq dep kómýin kómse de, artynan aıap, qazyp alaıyq dep jol ortasynan qaıtyp kele jatqan bolar. Kúıshi qara túleıge tesile túsedi. At dúsiri emes ıaqty. Bir alapat aıaq sonaý jer astynan qozǵalǵandaı, tipti jaqyndap qalǵan. Áne, uıysyp jatqan qalyń qaraıǵannyń shetinen bólinip, usaq birdeńeler jybyrlap keledi. Tipti taıaq tastam jerge jetti: kúıshi tanydy. Aıdaladan adamnyń ıisi shyqqan soń súmeńdep tartyp kele jatqan túleıdiń ishindegi qasqyr, qarsaqtar eken. Kúıshiniń jer astyndaǵy denesi túgel túrshikti. Qazir jetip kelip shaqyr-shuqyr qadala ketetin ashqaraq tisterdi anadaıdan tanyp, tula boıy titirkenip ketti.

Jóneıit ornynan atyp turyp, tórdegi qylyshyna qol sozdy. Julyp ap qasyna, kórpesiniń astyna tyqty. Ár budyryna deıin kózin jumyp turyp tanıtyn óz qynyn tas qyp qysyp-qysyp qoıdy, álgi álem-tapyryq elester endi taraǵandaı boldy. Biraq kókiregin dúbirletip, áldeqaıda qashyp shyqqaly bulqynyp jatqan kári júregi shamalyda basylar emes. Qylyshyn baýyryna basty. Tóńiregine qulaǵyn tigip edi, jymjyrt. Kebejedegi tyshqandar da inine ketken. Mola jaqtaǵy túlki, qarsaq ta tynysh tapqan. Dáýlet qaıtys bolǵaly ıesiz qalǵan, buryn kempiri otyratyn qara úıde uıyqtap jatqan máńgúrt qazaqtar ǵana tisterin qaırap, yshqyna qorqyraıdy.

Jóneıittiń kókeıindegi álgi bir oqys qorqynysh ydyraǵanmen, birte-birte ıirimge tartyp bara jatqan úreıli oı ydyramady. Tutqyn kúıshini tirileı kómbegende ne bolar edi?

Jóneıit taǵy da aýdarylyp tústi. Iá, sonda ne bolar edi? Bul jurttyń báriniń kúıshi tutqynǵa kóńili ketip qalǵanyn kórdi. Endeshe, sony kóre tura mynadaı qatygezdikke nege bardy? Baıǵus kúıshiniń jazyǵy qansha? Annadúrdiniń aıtýynsha Dáýlet ana jyly adaıǵa barǵanda osy kúıshimen kúı tartysypty. Ylǵı teń túse bergen eki kúıishini: «Ekeýińniń ónerlerińe de sóz joq eken. Shyn júırikke dara shapqannan, qatar shaýyp, namys qozdyrar básekesi bolǵan jaqsy»,— dep bir aqylgóı aqsaqal ári qaraı saıystyrmaı qoıypty. Dáýletten aırylyp, buǵan ne betterimen kórinerin bile almaı kele jatqan qol, aıdalada ózimen-ózi at ústinde júrgen ańshyny kóredi. Ana jyly Dáýletke erip adaı barǵan bir jigit kúıshini tanı ketedi. Ol jasaq basyna kúıshi qazaqty Dáýlettiń quny qyp áketeıik dep aqyl salypty. Átteń sol jolsyz jasaqqa kúıshi emes, adaıdyń aspanǵa túkirgen kóp adýyn batyrlarynyń bireýi ilikseıshi. Onda ol nemeniń etin týrap ıtke tastasa da, tap osyndaı tynyshy keter me edi, qaıta tóbesi kókke jetip raqattanar edi ǵoı. Kegi túpkilikti qaıtpasa da, áıteýir bir ashýy óteler edi. Óńsheń maýbas qun qylyp kúıshini óńgerip keldi. Jóneıit qolyna túsken tutqyndy aman-esen eline qaıtaryp jiberse, jurt aıaýshylyǵy dep emes, tuqym-teberinen túgel aırylǵan kári batyrdyń jaýgershilikten júregi ábden shaılyqqan eken dep uǵady. Qas dushpany munyń naızasy birjola qulady dep qýanady. Joq, bul qara qanyn qasyqqa quıyp urttamaı kegi qaıtpaıtyn ata jaýyna Jóneıittiń áli tiri ekenin, qasyryn qasyǵan dushpanǵa áli de esesin jibermeıtinin bildirý kerek. Sonaý jer túbinde kúlli osy aımaqqa úreı shashyp dúbirlep jatqan Dúıimqaranyń ózin saıysqa shaqyrady. Bul jańǵyz Jóneıittiń namysy emes, ata túrikmenniń túgel namysy. Qońyrat pen Besqaladan aq júgeri izdep qalashy shyǵyp, aıdaý joldyń boıynda árli-berli shubyryp jatatyn qańǵybas qazaqtyń biri bolmasa bireýi ataqty kúıshisin tiri bolsa tirileı, óli bolsa óligin áıteýir bir kórer. Eldik namystaryna tıetin masqara habar Dúıimqaraǵa qalaı da jetedi. Dúıimqara aspandaǵan aqylsyz tasyr bolmaı, shyn batyr bolsa, talaǵynda bıti, kókireginde qyjyly bar azamat bolsa, bul qorlyqqa shydaı almas.

Qol jıyp Dúıimqara kelse, qorqatyn Jóneıit pe! Tap osy joly arýaq qoldap ata jaýynyń keńirdegin shaınap, qanyn qylǵytsa, bul tirliktegi qalǵan tilegi túgel oryndalar edi. Qyrshyn ketken bozdaqtarynyń, adýyn bolsa da kindiktes týysy Kókbóriniń, shildiń tezegindeı byt-shyt tozyp bara jatqan eliniń kegin bir qaıtarar edi. Qudaı ol tilegine jetkizbese, balaýsa kúıinde oraqqa túsken úsh bozdaǵynan jany artyq pa, óledi de qalady. Artyndaǵy dúıim el túgel quryǵansha kókirek qyjyldatyp namys qozdyrar kek tastap ketedi. Keshegi kúıshiden keıingi jurtty múlgigen momyndyqqa, bitimge azǵyrmaı, arýaqqa, namysqa shaqyryp óledi. Asqar taýdaı aıdyny bul jyǵylsa, túrikmennen týǵan erkek kindik ata dushpannyń shańyraǵyn aqyry bir ortasynan túsirmeı, sirá, tynym taba qoımas? Bul osyndaı qattylyq istep, qaırat shaqyrmasa mynaý ánsheıin bórik arqalaǵan óńsheń maýbastyń naızany tastap qaýǵa ustap, qoı sońynda qańǵyryp ketetin túri bar. Joq, Jóneıit, seniki durys. Baıǵus kúıshini qudaıy oń qaraǵan jan bolsa, ne Hıýaǵa, ne Qońyratqa bazar shegip bara jatqan bireý tap bolyp, qutqaryp alǵan shyǵar. Al endi mańdaıynan sor arylmaǵan bir beıbaq bolyp ólip ketse, obalyna bul qalatyn ne jóni bar? Ol Kókbóriden, Qylyshtan, Alpany men Dáýletinen artyq pa? Obaly óz eliniń kóp eserine. Joq, Jóneıit, bir pendeni aıaımyn dep, búkil bir eldiń ólisiniń arýaǵyn, tirisiniń namysyn taptatpa! Aıýdaı aqyrǵan aıbyndy atyńa kir keltirme. Bunyń durys bolǵan. Qas dushpanǵa ıiniń túsip, eńseńdi jibere berseń, sezdirmeı soryp, bildirmeı qylǵytatyn asqazanyna ábden jaıly jyly-jumsaq qylyp alady. Anda-sanda óńeshine kóldeneń turyp alatyn ózindeı soıqan soıaýy bolmasa, ata jaýyń elińdi bir arany ashylǵanda túgel jutyp jiberýi de múmkin ǵoı.

Jóneıit jańa ǵana júregi atsha týlap, shekesi dyńyldap, júıkesiniń bári shart úzilerdeı shıyrshyq atyp jatyr edi. Endi bári de tynshı qalypty. Bári de álgi pátýasyna bas ızegendeı. Manadan beri kirpigin tirep-tirep tura qalǵan kóp tireý de qulapty.

Oıaýynda kóńilin parshalap jan júıesine usha sińip qalǵan oıran oı uıyqtaǵan soń da mazalady. Kózi ilinip ketse, aıaǵynyń astynda jylansha ıreleńdep qý tomar jatqan, qarsy aldyńnan shabynǵan býyrshyndaı keýdeńnen qaǵyp, alapat butalar ańdaǵan qara túleı keledi. Janynan qoıan ekeni, qarsaq ekeni belgisiz áldebir ań zýlap ótedi. Bul buta-butanyń ara-arasymen eptep basyp ilgeri jyljıdy. Anadaıdan aranyn ashyp ańdap turatyn butalar qasynan ótkende jabysa ketpeıdi, jaı ánsheıin jeńinen sıpap qalady. Mine, ný túleıdiń de shegine jetti. Sýsyǵan qum topyraqqa aıaǵy batyp-shyǵyp, batyp-shyǵyp ázer attaıdy. Túleıdiń jıegindegi kebirtik qara qyrbyq jetkizbeı qoıdy. Sol kebir qyrbyqqa ıek artsa, arǵy jaǵy aıdaý jol. Kenet kók jelkesinen dúsir shyqqandaı boldy. Túleıdiń shetindegi oqshaý butaǵa buǵa qaldy. Júregi dúrsildep alyp-ushyp barady. Tań atqaly bunyń sońynda ańdýshy kele jatqan-aý. Mana aýyldan bul qaıda bara jatyr dep ere shyqqan boldy ǵoı. Ol bunyń munda nege kelgenin bilip qoısa, erteń sońyna eretin kóp jasaǵyna ne aıtpaq? Ózi jazalaǵan tutqyndy óz qolymen bosatqanyn olar ne deıdi? Dushpandary bul qoryqty dep tabalap júrmeı me? Qulaǵyn tigedi-aq, eshteńe estilmeıdi. Oqshaý qarańdap turǵan da eshteńe joq sıaqty. Butanyń tasasynan shyqty. Kebir qyrbyq ernekke de ilikti. Aıly túnde aqsıa jarqyrap aıdaq jol jatyr. Áne bir bolar-bolmas qaraýytatyn kúıshi tutqynnyń basy ǵoı. Áli eshkim kórip, eshkim tıispegen boldy. Júregi taǵy da elegize soqty. Óne boıynyń bári jıdip, býyn-býyny bosap bara jatqandaı. Bul ne qýanysh pa? Nege qýanady? Báribir bosata almaıdy. Sonaý jer túbinen izdep kelip, bostanǵa shyǵaryp kete almaıtyn bolǵan soń, qasyna ne dep barady. Áıteýir, áli tiri eken. Súıek-súıeginiń bári erip, tizerlep otyra ketti. Aı astynda qyltıyp jalǵyz bas qaraýytady. Syńaıy, kún uzaqqa mańaıdan jol boıynan árli-berli ótip jatatyn kezdeısoq jolaýshy kórine me dep kózi talǵansha qaraı-qaraı kúderi úzilgen soń, qalǵyp ketken tárizdi. Áıtpese, qara túleıdiń ishinen qarańdap shyǵyp kele jatqan muny neǵyp kórmeıdi. Mańyna jaqyndap barsa qaıter edi... Oıanyp ketip, tanyp qoısa ne demekshi? Túni boıy qasynda bolyp, tań ata qalyń túleıge enip ketse, kúnde ymyrt jabyla janyna kelip, túndi birge ótkizse, qashan ótkinshi qazaqtar kórip qutqaryp alǵansha aıdalada, japan túzdiń ıt-qusynan qorǵap mańynda júre tursa ne eter edi? Kóp bolsa úsh kún keter. Sol úsh kúnniń boıynda myna joldan aqyr bireý ótpes deısiń be? Aýyl: «Qaıda joǵalyp kettiń?»— dese: «Ań aýladym»,— der. Bul tutqynnyń jer betine ázer qyltıyp shyǵyp turǵan basyna aıaǵynyń ushynan basyp jaqyndap keledi. Bunyń tyqyryn estip shoshyp ketip, beıýaqytta aıdalada jaıaý-jalpylap júrgen bul neǵylǵan adam dep júregi jarylyp ketse qaıtpek? Kilt toqtaı qaldy. Qyltıyp turǵan bas qımyldaǵan sıaqty. Tań atqaly buny kórip, qasyma qashan keledi dep kútip turǵan boldy-aý. Bul asyǵa basyp jaqyndaı tústi. Mynaý kim? Kúıshi me? Uqsamaıtyn tárizdi... Joq, mynaý kúıshi emes... Janym-aý... Mynaý Dáýlet pe? Bul qaıdan júr? Ańtarylyp turyp qaldy. Balasy júzin qyryn sap, buǵan qaramaıdy. Jóneıit balasyn jer astynan qazyp alǵysy kep, qos qoldap tyrnalaı bastady. Topyraǵy tipti jumsaq. Mamyqtaı úlbirep tur. Biraq qolyna ilikpeıdi. Qansha tyrnalasa da óner emes. Dáýlet buǵan kózin de salmaı, qyryn burylyp, aı astyndaǵy alys kókjıekke qadalygi apty. Jóneıit jer tyrnalaǵanyn qoıa qoıdy. Kókiregi tolyp, aýzyn asha alar emes. Kóziniń aldy jybyrlap, sharasy jasqa toldy. Kómeıine keptetile turyp alǵan qatty túıin aǵytylyp ketti. «Qarǵam-aý, nege úndemeısiń?» Óziniń álem-tapyryq daýsynan ózi oıanyp, kózin ashyp aldy. Úıdiń ishine tań sáriniń suıqylt kógis jaryǵy jaıylypty. Úıdiń kıizi, kerege, jıhaz — bári de kúlden qazyp alǵandaı bop-boz, buldyrap tur. Qos sheńgelmen tósindegi mamyq kórpeni mytyp ustap apty. Jóneıit qapelimde, bunyń óńi ekenin, túsi ekenin bile almady; ári-beri solaı jatty da ishinen qalımasyn qaıyrdy. Úı syrtynda bota yńyrsydy. Saýyn túıe býyndary sytyrlap ornynan túregeldi. Kempiri syrtqa shyǵyp ketken eken.

Eshteńeni oıyna alǵysy kelmeı túndik astynan emis-emis kórinetin shańyraqtyń qaryna qarap biraz jatty. Sosyn jadyna jańaǵy túsi tústi. Bul keshe qara jerge óz qolynan kómip ketken tutqyndy túsinde ózi qutqarmaq bolyp alasuryp júr. Tús túlkiniń boǵy degen osy eken ǵoı. Eger Jóneıit túsinde emes, óńinde osylaı alasurar bolsa, jurt ony jyndanǵan der edi.

Sodan beri ol óń men tústiń ortasyndaı esirik bir halde. Sarylǵan kúnder ótip bolmaıdy. Osydan birer aı ǵana buryn Jóneıit qaı aıdyń qashan ótip ketkenin de bilmeýshi edi. Endi, mine, in túbindegi qarsaqtaı úıine tyǵylyp jatyp alǵan soń, tańnyń atqany men kúnniń batqanyn baqqannan basqa kásibi joq. Buryn ol zýlap ótip jatqan opyr-topyr kúnderdi baryp qaıtqan joryǵymen, ne osy eldiń bir dyr-dýmanymen, ne úıine kelip-ketken syıly meımandarmen mejeleýshi edi. Endi olardyń biri de joq. Úıden eki eli attap shyqpaı salýly tósekte sarǵaıyp jatqan kisige kúnniń bári bir óńkeı. Bári de bir selt etkizeri joq sartap sarylǵan kúnder. Endi ol mynaý bedersiz birkelki kúnderdiń qaısysyn meje tutaryn da bilmeıdi. Qazir ol ýaqytty óńindegimen emes, túsindegimen ólsheıdi. Buryn: «Anada Mámbetpana kelip-ketkennen eki kún keıin» ne «Adaıǵa joryqqa attanarymnan eki kún shamasy buryn» dep esep qaıyrsa, endi: «Anada túsimde kúıshimen aıtysyp júretin kúni» ne «birdeńege kóńilim bosap, kúıshige aryz aıtyp júretin kúnimniń erteńine»,— dep esep qaıyrady.

Jóneıittiń búginde, shynynda da, óńinen túsi artyq. Buny búkil osy óńir túgel umytyp ketkendeı. Baıaǵy qaýqyldaǵan kóp qoshametshi de, qasy men qabaǵyna qaraǵan qara qurym qol da joq. Bul júrgen jerde qazdaı tizilip júretin qalyń nókeriniń qazir qaıda shashyrap ketkenin ózi de bilmeıdi. Artyna aqyrǵy ret kúıshini jazalaýǵa barǵanda ǵana jasaq eripti. Atqa mingen qyryq jigit bunyń aıtqanyn qalt etkizbeı oryndady. Baıǵus kúıshini kózin jaýtańdatyp tirileı kómip jatqanda da eshkim qyńq demedi. Bul jigitterdiń topyraqty qalaı tastaǵanyna deıin kóz aıyrmaı qarap turdy. Bári da bappen qımyldaıdy. Báriniń júzi de bap-baısaldy. Atqa da únsiz qonysty. Jol boıynda da eshkim tyrs úndemedi. Aýylǵa únsiz kelip, únsiz tarasty. Sodan qaıtyp sol jigitterdiń eshqaısysyn kórgen emes.

Kórshiler de tynysh. Baıaǵydaı biri túsip, biri attanyp jatqan kóp dúsir joq. Keliniń dúńkili balǵanyń tyqyly sıaqty kúldi-kómesh kún kóris kúıbeńniń úni. Kórshi úılerden keý-keý áńgime estilse de, buǵan jurt qotyr eshki men joǵalyp ketken túıeniń jaıyn sóz qylyp jatqandaı bop kórinedi.

Sony oılaıdy da myna tirshilikten túpkilikti sýynyp, tóńireginiń ún-dybysynan da qulaǵyń qashyrtyp, óz oıymen ózi bop tuıyqtalyp alady. Mynaý jaryq jalǵanda qalǵan jalǵyz muńdasy — anada ózi kómip ketken óli-tirisi belgisiz kúıshi tutqyn ǵana. Oıaý otyrǵanda ol jaıynda da durystap oılaı almaıdy. Kórshi-qolańnyń kóp kóz, kóp qulaǵy osynyń oıyn ańdyp otyrǵandaı, ózinen ózi qýystanyp, basqa bir atymen beıtarap jaılardy qıaldaǵysy keledi. Biraq myna dúnıede sodan basqa oılaıtyny da qalmapty. Túsinde tutqyndy qutqarǵysy kep jany ashyp, aıap júrse, oıanǵan soń ol dámesinen ózi uıalady. Mynaý ańdaǵan ańdýshy kózderge aljasqan bop kóringisi kelmeıdi. Túsinde sheshilgen qol óńinde baılanǵan bir dalbasa hal. Óńinde oılaı almaǵandy túsinde oılaıdy. Óńinde aıta almaǵandy túsinde aıtyp júredi. Keıde mynaý tym kúbirsip-kúńirsip ketken tynysh tirlikke yza bop, jurttyń tym bos belbeýlenip ketkenine kúıinip kúıshige shaǵynyp júretini bar. Kúıshi munyń áńgimesin bar yjdahatymen tyńdap alady da, kúlimsirep: «Men ne deıin, anadaǵy kúıimdi tyńdamap pa ediń?»— deıdi. Keıde bul kúıshimen daýlasyp ta qalady. El namysyn qoldan beretin, tizginin kez kelgen tentekke ustatyp, taǵdyryn tálkekke aınaldyratyn ynjyq tobyr bop kete me degen kúdigin aıtady. Kúıshi kúlimsireıdi de, úndemeıdi. Ol munyń qazir oılap júrgenin baıaǵyda oılap qoıǵandaı, munyń qazir ashynyp júrgeninen baıaǵyda toryǵyp bolǵandaı. Múnarly kókjıekke muńdana qarap turady-turady da: «Sabyrsyz erdi orynsyz dáme boldyrtady, sabyrly erdi oryndalmaıtyn arman boldyrtady»,— deıdi.

Jóneıit uıqydan súlderi quryp, qaljyrap oıanady. Kózin ashyp alǵan soń jańa ǵana kókiregin qyjyldatqan ashý men yza da, kúdik pen oı da jym-jylas joǵalyp, elsiz túzde bir ózi tentirep qalǵandaı qulazyp sala beredi. Ondaı sátterde qaıdaǵy bir byqpyrt tobyrdyń beıpil sypsyńynan seskenip, beıshara kúıshini baıaǵyda bosatyp jibermegenine ekinedi. Kúıshiniń artynan kek qýyp kelmeı, tym-tyrys jatyp alǵan Dúıimqaraǵa yzalanady. Ár nemeniń basyn bir shalyp, qaıdaǵy-jaıdaǵyny oılap ábden qaljyrap uıyqtaıtyn ol túsinde de kúıshini kórgenshe asyǵyp, qara túleıdiń shetine shyǵa almaı yza bop, kúıshi áli tiri me eken, joq álde túz taǵylarynyń birine jem bop ketti me dep qatty qorqyp júredi.

Anaý bir kúni túsinen shoshyp oıanyp, keshke deıin es jıa almaı qoıdy. Qara túleıden shyǵa kelse — kúıshige bir kók shýlan bóri tisin aqsıtyp, jelkesin kúdireıtip tap-tap berip tur. Kóre sala myltyǵyn oqtap edi. Kúıshi: «Atpa! Ony atqansha meni at!»— dep shyńǵyrdy. Bóri muny kórip beze jóneldi. Kúıshi tomsyraıyp qabaǵyn ashpaı qoıdy. Bul óziniń amalsyz osylaı etkenin, Dúıimqaranyń namysyna tıgisi kelgenin, qarǵys atqyr Dúıimqaranyń taban serippeı jatyp alǵanyn aıtyp, jik-japar bolsa da, ol shyraı bermedi. Qara jerge qaqqan qazyqtaı shanshylyp qaqshıyp turý ábden júıkesine tıip qajytypty. Jóneıittiń de kókiregi syzdap ketti. Endi ol mynaý jaryq jalǵandaǵy jańǵyz muńdasynan da aıryldy. Kúni keshe namys qýǵan, kek qýǵan eńiregen ermin dep oılaýshy edi, «kek», «namys» dep bosqa lepirip jazyqsyzǵa tyrnaǵy, naqaqqa naızasy batqan jelbýaz jendetke aınalǵanyn sol kúni ǵana sezip, júdep qaldy.

Jóneıit bir kúnniń ishinde jaq súıegi saldyrap, sylynyp shyqty. Býyn-býynyn diril alyp, qoly qaltyraıtyndy shyǵardy. Keıde qaraptan qarap otyryp ózimen-ózi kúbirlep sáılesedi. Uıqydan shoshyp oıanǵanda da sóılep oıanatyn bolyp júr. Qazir uıyqtasam túsimde kúıshiniń ólgenin kóremin dep, túnimen kóz ilmeı baqyraıyp jatady da qoıady.

Áýlıe buǵan ne nyshan baıqatar eken dep Temirbabanyń basyna baryp edi. Mynaý laısańda ataǵy jer jarǵan áýlıeniń ózi júni jyǵylyp, yqtap ketkendeı kórindi.

Búgin de syrttaǵy sytyr-sytyr jańbyr únine qulaǵyn tosyp jatty da qoıdy. Bulyńǵyr tańnyń kómeski jaryǵy úı ishin ábden jaılap, aınala bozaryp anyq kórine bastaǵanda baryp, túni boıy shıyrshyq atyp shyqqan kári júıke bir sát qaljyrap, kózi ilinip ketti. Túsine taǵy da qara túleı, onyń attaǵan adymyńdy keri ketiretin sýsyma qumy kirdi. Kúndegisinen de kóbirek alqynyp, aq ter, kók ter bop ilgeri tyrmysady. Qum taýsylyp kebirge ilikti. Kesheli bergi jibiski jaýynnan o da ábden mıy shyǵyp ezilipti. Aıaǵyn aldyrtar emes. Sonda da taıyp jyǵylyp, taıyp jyǵylyp órge tyrmysady. Baýyry, eki alaqany, eki tizesi — bári batpaq. Sonda da aıdaý jolǵa jetkenshe asyq. Ýh! Aqyry shyqty-aý! Alqynǵan júregi atsha týlaıdy. Aıdaý jolǵa bettedi. Jol boıynan qaraýytqan eshteńe kórinbedi. Kúıshiniń kómilgen jeri myna bir tús sıaqty edi. Aldynan kún jep qýaryp qalǵan qý bas tap boldy. Qý bas, eki kózi shúńireıip, tisi aqsıyp asyǵyp-aptyǵyp kele jatqan buny tabalap turǵandaı. Bul kilt kidirdi. Kózin aıyra alar emes. Tisi aqsıyp qý bas jatyr. Aınalasyn áldeqandaı bir aıý tyrnaqtar aıamaı tyrnalapty. Jan-jaqqa battıǵan-battıǵan izder tarapty. Bul qapelimde aqylyna kele alar emes. Tisi aqsıyp, tabalaı qarap qalǵan qý basqa júzi shydamaı kózin tómen túsirip edi, qý bas jatqan jer úńireıip qalypty. Sol úńireıgen qara úńgirden qabyrǵa ma, omyrtqa ma — áldebir súıekter qyltıady. Mynaý kúıshiniń súıegi boldy ǵoı. Kúıshige túzdiń ańy jabylyp, aınalasyn ashyp ketipti. Esi endi kirdi. İlgeri attaryn da, keıin sheginerin de bilmeı turyp qaldy. Teristiktiń salqyn jeli omyraýyn jalap, shapanynyń etegimen oınaıdy. Mynaý taǵy túzdiń jel ekesh jeline deıin ashqaraqtanyp qoıny-qonyshyńdy aqtaryp, jalań-jalań etedi. Jóneıit taǵy da qý basqa qarady. Sol baıaǵy tisi aqsıyp tabalaı kúlgen qalpy. Kúndegideı batyl etip qasyna bara almady. Mynaý yrsıǵan bastyń kúıshimen esh baılanysy, túk qatysy joqtaı. Joq, munyń jer túbinen izdep kelgeni bul emes. Buǵan kúıshi kerek. «Á, solaı ma edi?» degendeı qý bas buǵan shúńireıe qaraıdy. «Endeshe, sol kúıshiniń basyn jutqan óziń emes pe?»— dep tisin aqsıtyp, saq-saq kúledi. Jóneıit mynaý sumdyq eles aıyqsyndep kózin jumyp aldy. Qulaǵyna kúńirengen ún keldi; sol bir ún saı-súıegin syrqyratyp, jan-jaǵynan qaýmalap qorshap keledi. Azynaǵan aıdala. Qý bastyń astyndaǵy ashylyp qalǵan tesikke jel kirip, áldeqandaı yzyń shyǵady. Kúıshi mynaý yzǵyǵan jelge shydap tura almaı, jer astyna kirip ketip, kúńirenip jatqandaı.

Jóneıit qý bastan syrt aınalyp qasha jóneldi. Álgi bir kúńirengen ún ókshelep qýyp keledi.

Jóneıit kórpesin serpip tastap, ornynan atyp turdy da, qulaǵyn qos qolymen basyp alyp esikke qaraı tura qashty. Daýysy da shyǵyp ketti. Álgi bir yńyranyp shyqqan áýez qalar emes. Áldenege súrinip qulap tústi. Mańdaıy bir qatty nársege tıdi. Kókireginen áldene jerge domalap ketkendeı boldy.

Jóneıittiń tań ata kózi ilinip ketken soń, kempiri urshyq sozyp, áńgimelesip otyraıyn dep Annadúrdiniń úıine kirip edi. Annadúrdi balasyna dýtar tartqyzyp otyr eken. Qurban sońǵy kezde Dáýlettiń dýtaryn ózi ıemdenip, biraz kúıdiń basyn shalyp qalypty. Ósirese osy bir kúıge qumar. Qolyna dýtar ustasa boldy, eń aldymen anada Jóneıittiń úıiniń kún jaǵynda, úı syrtynda turyp estigen adaı kúıshiniń áýezin dyńyldatady. Búgin de tań atar-atpastan dýtarǵa jarmasyp, ákesine kúı tartyp bermek edi. Jóneıittiń oqys daýsy shyqty. Jurt ornynan tura-tura esikke umtyldy. Kirip kelse — tabaldyryqqa basyn súıep Jóneıit jatyr. Annadúrdi ıyǵynan qýsyryp ustap kóterip alyp edi, bylq-sylq, áldeqashan júrip ketipti.

VIII

Syrym sulq otyryp qaldy. Qurban aqsaqal dýtaryn shatyrdyń tireý aǵashyna ilip, áldeqashan syrtqa shyǵyp ketipti. Ol jańaǵy kúı men kóz aldynan ótken kóp elestiń áserinen áli aıyǵa almaı otyr. Kún jep tastaǵan kenep pen tań atqaly ózi tartqan temekiniń kúńirsik ıisin endi sezdi. Basyn kóterip, aınalaǵa qulaq turdi. Mana kórshi shatyrda dýyldasyp karta soǵyp jatqandardyń daýsy shyqpaıdy. Shamasy, olar jumysqa shyǵar aldynda uıqy soǵyp jatsa kerek. Qurban qarıanyń kúıin tyńdaǵan jalǵyz bul ǵana boldy. Ystyq ótip qapyryqtanyp ketken kenep shatyrdan boı sergitkeli syrtqa shyqty. Kúnniń áli ystyǵy qaıta qoımapty. Aıaǵynyń astyndaǵy aq untaq maı topyraq kúl óńdenip kógis kórinedi. Kerilip-sozylyp, delsal tartqan boıyn jazdy. Qurban aqsaqal áldeqashan namazyn oqyp bolyp, shatyrdyń kóleńkesinde mashınaǵa maı quıyp jatqan shofer jigitke qarap otyr. Áli uıqysy taramaǵan shofer jigit aıaǵyn teńsele basady. Shala uıqydan beti kúp bop isip ketipti, jaǵyna oıly-qyrly jerdiń budyry batyp, ala shabyrlanyp qalypty. Mashınaǵa maı quıyp bolyp Qurban aqsaqaldyń qasyna kóleńkege kep, temeki tartyp tur.

Syrym da kóleńkege bettedi; del-sal boıyn sergitkeli temeki surady. Shofer jigit maı-maı shalbarynyń qalta synan esi ketkenshe myjylǵan «Severdiń» qorabyn shyǵardy. İshinde beli shoıyrylǵan bir tal qalǵan eken.

— Temeki de taýsylypty,— dedi usynyp jatyp. Kenet teristik jaqqa kózi túsip qýanyp ketti.

— O, jaqsy boldy, baryp temeki alaıyn!

Teristik kókjıekte manadan beri tóbelerimen kók tirep turǵan kóp qaraıǵan mashınalar eken. Aryldap-gúrildep kelip qalypty. Kóshpeli burǵylaý stanoktary tıelgen aýyr «Mazdardyń» yńyranǵan únderin ystyq tunshyqtyryp, emis-emis estiledi. Tý dalanyń aq shańyn aspanǵa kóterip keledi.

— Razvedka ǵoı,— deıdi uıqysynan oıanyp, qastaryna endi kelgen ekinshi jigit, qolyn topyraqqa ysqylap jatyp. — Mashına dep osy jaryqtyqtardy aıt. Bul sabazdar sál birdeńe bolsa kókiregi syryldap turyp alatyn myna bizdiń «gazıkter» emes. Kún jaýmaq túgili qan jaýsa da, sartytyp tarta beredi. Kórersiń, bular osy Qaqpaqtydan da munaı tabady!

Ajyldap-gújildep ótip jatqan aýyr mashınalardyń aıdaladaǵy geodezıster qosymen de, joldyń jıeginde qolyn bulǵalap turǵan temekishi jigitpen de isi bolǵan joq. Aq tozań shańǵa tunshyqtyryp ótip jatyr. Jarqyrap turǵan kúnniń kózi de qoıý shańǵa maltyǵyp kórinbeı qaldy. Ajyldaǵan ún. Aspanǵa aınalǵan appaq shań. Kúnge totyǵyp, ábden qaraıyp ketken bireýler qabınadan tisi aqsıyp kúle qarap, jún-jún bilekterin sozyp birdeńe deıdi. Ajyldaǵan ún qulaǵyńdy jaryp barady. Qoıý shań tynysyńdy bitep, tunshyqtyra tústi. Mashınalar topyraq boratyp ótip jatyr, ótip jatyr. Qara jerdiń qabyrǵasyn maıystyratyndaı aýyr dońǵalaqtar arbańdap áldeqaıda asyǵa jyljıdy. Bulardyń qosy da, maı-maı mashına da, maı quıylǵan temir kúbiler de, uıqylarynan shoshyp oıanǵan jigitter de jelimdeı jabysqan qoıý shýda shańnyń astynda qaldy. Tóńirek kózge túrtseń kórinbeıtin laısań.

Syrym qulaǵy tunyp tura berdi. Qasyndaǵy jigitter abyr-jabyr birdeńe deıdi. Qaptaldan quıyndatyp ótip jatqan qudiretti áýen shala uıqy kisilerdiń qarlyǵyp shyqqan jarqynshaq daýystaryn aıamaı taptap jatqandaı. Aqsıǵan tister men jybyrlaǵan erinder kóringenmen eshteńe estilmeıdi.

Bir sát qoıý shańnyń arasy ashyldy, túıdek-túıdek ajyl-gújil birte-birte alystaı tústi. Qalyń tizbektiń artynda oqshaý kele jatqan sý tasıtyn mashına jol boıynda qolyn kóterip júgirip júrgen temekishi jigitti tumsyǵymen súze toqtady. Kabınadan aq sary shashty ashań kisi jerge qarǵyp tústi. Kózindegi qara kózildirigin alyp, jol tosqan jigittiń qolyn qysty. Sosyn oǵan áldene dep til qatty. Moınyndaǵy bylǵary planshetinen karta sýyryp, jigitten jer surap edi. Jigit kartaǵa óńmeńdeı tóngenmen yıý-qıý syzyqtar men bytysqan kóp núkteden eshteńe ajyrata almaı, basyn qaıta kóterip alyp, kókjıekke qaraı qolyn erbeńdetip, sampyldap soǵyp tur.

Ashań sary qara kózildirigin qaıta kıdi. Jol silteýshi jigittiń qolyn qysyp mashınasyna otyrǵaly jatyr edi, anaý qanjyǵasyna jabysa ketti. Ashań sary kabınadaǵy shoferǵa qolyn sozyp, birdeńe alyp temekishi jigitke ustatty.

Mashına júrip ketti. Temekishi jigit sońynan qolyn bulǵap qala berdi. Mashına anadaı jerge uzap ketken soń baryp qosqa bettedi. Eki ezýi eki qulaǵynda. Qolynda tórt-bes mahorkasy bar.

Aspanǵa aınalǵan qoıý shań ashyldy. Aınalada seldir tozań ǵana qaldy. Kúnniń kózi qaıta kórindi. Aýyr mashınalardyń ashshy ajyly da báseńdeı tústi. Jigitter jumysqa alyp shyǵatyn quraldaryn jaıǵastyryp bolyp, jumys aldynda taǵy bir shaılanyp alý úshin qostyń qaq ortasyndaǵy úlken shatyrǵa kirdi.

Syrym kóleńkede turyp qaldy. Dalaǵa qaıtadan tylsym tynyshtyq ornady. Úıdegi jigitterdiń keý-keý dybysy endi anyq estiledi. Olar áldeneni aıtyp máz-meıram bop jatyr. Syrym manaǵy bir sazdyń áserinen áli túgel aıyǵyp bolǵan joq-ty. Kózi botalap kókjıekke qarap edi, qaıtadan saǵymǵa aralasyp qaraýytyp turǵan mashınalardy kórdi. Ózderi, shynynda da, alystan naızasymen kók tiregen qalyń qolǵa uqsaıdy eken.

---