InfoHub Logo

Ósimdik japyraqtarynyń jasyl bolýynyń sebebi, onyń quramynda ósimdik jasýshasyna tán pıgment — hlorofıl bar.

Pıgment dep — túsken sáýleni ózine sińiretin boıaǵysh zatty ataımyz. Hlorofıl kún sáýlesin sińirip, odan alǵan energıany qorektik zattardy sıntezdeý úshin paıdalanady.

Kúz mezgilindegi japyraqtardyń túsi

Kúzde ósimdik japyraqtary óziniń jarqyn jasyl túsin joǵaltady. Mysaly, terektiń japyraqtary altyn túske ózgerse, úıeńki aǵashy qyzyl túske boıala túsedi. Japyraqtardyń quramynda hımıalyq qubylys paıda bolady, ıaǵnı hlorofıl ózgeriske ushyraıdy. Kúz kelisimen ósimdikter qysqa daıyndyǵyn bastaıdy. Qorektik zattar japyraqtardan butaqqa, dińi men tamyryna baıaý jyljıdy da, qatal sýyqqa tótep bere alatyndaı qor jınaıdy. Kóktemniń kelýimen ósimdikter jańa jasyl japyraqtardyń paıda bolýy úshin qorda jınaqtalǵan energıany paıdalanady.

Sý, qorektik zattar men japyraqtar

Qorektik zattardyń energıasy taýsylǵan kezde hlorofıl sıntezi de toqtaıdy. Japyraqta qalǵan hlorofıl shetinen ydyraı bastaıdy. Sosyn basqa tústi pıgmenter túziledi. Keıbir ósimdikterdiń japyraǵynda sary nemese qyzǵylt-sary pıgmentter bar. Bul pıgmentterdiń basym bóligi sábizge qyzǵylt-sary tús beretin — karotınnen turady. Máselen, qaıyń men jańǵaqtyń japyraqtary hlorofıldiń ydarýy saldarynan ashyq-sary túske, al basqa aǵashtardyń japyraqtary qyzyl tústiń ár alýan reńkterine boıalady.

Keıbir japyraqtardyń qyzyl, kúńgirt-qyzyl, kúlgin reńkteri antosıanın pıgmentiniń túzilýinen paıda bolady. Bul pıgment qyzyl oramjapyraqta, raýshan men qaztamaq gúlderinde kezdesedi. Kúzde sýyq aýa-raıynyń áserinen japyraqtarda hımıalyq reaksıa paıda bolady da hlorofıldi qyzǵylt-saryǵa boıaıdy. Antosıannyń karotın men basqa sary tústi pıgmentterden bir aıyrmashylyǵy — ol jasyl japyraqtarda múlde kezdespeıdi. Ol japyraqtarda tek sýyqtyń áserinen paıda bolady. Kúzgi japyraqtardyń túsi adamdardyń shashynyń túsi ispettes, ár túrdiń óziniń genetıkasyna baılanysty túsi bolady. Al túsiniń ashyq nemese kómeski bolýy aýa-raıyna tikeleı baılanysty.

Japyraqtar qashan eń qanyq tústerge enedi?

Kúz mezgilinde, dala uzaq ýaqyt qurǵaq ári sýyq bolǵanda japyraqtardyń túsi jarqyn, qanyq bolady (0-den 7 ⁰S – antosıanınniń túzilýine óte qolaıly temperatýra). Kúzde Vermont shtaty sıaqty jerlerde japyraqtardyń eń keremet tústerin baqylaýǵa bolady. Al, mysaly, klımaty jańbyrly, aýa-raıy únemi bultty Ulybrıtanıada japyraqtar końyr, kúńgirt-sary bolyp keledi.

Japyraqtarmen birge ósimdikter keremet tústerin de joǵaltady. Japyraqtar butalarǵa erekshe shybyǵymen jalǵasyp turady. Qys túskende  shybyqtyń jasýshalarynyń arasyndaǵy baılanys ydyraıdy. Osydan keıin japyraq pen butanyń arasyn japyraqqa sý men qorektik zattardy jetkizip otyratyn jińishke talshyq qana jalǵaıtyn bolady. Álsiz samaldyń ózi nemese jańbyr tamshysy bul baılanysty ońaı úze alady. Jerge túsken japyraqtar túrli-tústi qalyń kilemshege uqsap, kúzge sulý kórinis syılaıdy.

Ósimdikter de borsyq, tıinder sekildi, qysqa qor jınap, ony sabaqtaryna, tamyryna, butaqtaryna saqtaıdy.

Sý barmaǵan soń japyraqtar qurǵap, kebedi de aǵashtardan úzilip túsedi. Aýada jelmen qalyqtap, jol jıekterine tósele ketedi. Sary jáne qyzyl japyraqtar jerge túskennen keıin de túsin biraz apta boıy saqtaı alady. Biraq, ýaqyt óte pıgmentter ydyraı bastaıdy. Jalǵyz  tanın pıgmenti ǵana qalady (ıá-ıá, shaıǵa tús beretin de osy pıgment).

---