InfoHub Logo

Djeın Helıer tanystyrýyn aıaqtaı kelip: «Al myna kisi... Mıss Marpl bolady!» — dedi.

Aktrısanyń aty aktrısa emes pe, ol kókeıindegisin kózdegen jerine tıgizip, sóziniń sońyn kóterińki, saltanatty daýyspen aıaqtady. Shyndyǵynda úninde tolqý men saltanatty shattyq bar edi.

Ókinishke oraı, sonshama jar salyp, aýyz toltyra maqtaǵany názik kelgen qarapaıym, jasy egde tartqan kári qyz bolyp shyqty.

Djeın arqyly álginde ǵana jańaǵy áıelmen tanysqan qyz ben jigittiń kózderinen kóńilderi tolmaǵan qomsyný men tolqý seziledi. Ekeýi de kelbetti. Qyz, Charmıan Straýnd, qaratorynyń músindisi de, jigiti, Edvard Rossıter, aq sary shashty, jyly shyraıly eńgezerdeı jas eken.

Charmıan entigin basa almaı: «Sizben tanysqanyma óte qýanyshtymyn»,— dedi. Biraq kózinen kúdik baıqalady. Ol Djeın Helıerge munyń qalaı degendeı bir qaraı qoıdy.

— Qymbattym-aý,— dedi Djeın álgige jaýap retinde,— bul óte tamasha kisi, bárin sol kisige senip tapsyp. Osy jerge alyp kelemin dep edim ǵoı saǵan, aıtqanymdy oryndadym. Endi ol Mıss Marplǵa burylyp: «Bulardyń. sharýasyn retteısiz, ony bilemin. Bul sizge túkke de turmaıdy»,— dedi.

Mıss Marpl jaıdary kókshil kózin Rossıterge qadap: «Qandaı sharýa edi? Qulaǵym sizde»,— dedi.

— Djeın bizdiń dosymyz,— dep Charmıan shydamsyzdana áńgimege kirisip ketti.— Edvard ekeýmiz tuıyqqa tirelip qaldyq. Djeın «qonaqqa kelseńder bir kisimen tanystyramyn, ol kisi... bylaı... degen soń...»

Edvard oǵan kómekke kelip «Djeın bizge sizden asqan detektıv joq degen, Mıss Marpl!» — dedi.

Qart áıeldiń kózi jypylyqtap, uıalǵanynan: «Jo,. joq, ol ne degenińiz! Ómir boıy seloda turatyndyqtan adam janyn tereń túsinetinimiz ras. Degenmen, sizder meni qatty qyzyqtyryp otyrsyzdar. Sharýalaryńyzdy aıta berińizder»,— dedi.

— Ózi bir jaýyr bolǵan áńgime, tyǵýly qazyna dese de bolady,— dedi Edvard.

— Solaı ma edi? Endeshe qyzyq nárse eken!

— Bilemin, álgi kópke belgili qazyna araly sıaqty. Biraq bizdiń hıkaıamyz qyzyqtan jurdaı. Munda bastyń qańqasy men aıqastyrylǵan jilikterdiń beınesimen belgilengen karta da, solǵa qaraı tórt qadam, soltústik batysqa qaraı... sıaqty baǵyt silteıtin belgiler de joq. Masqara bolǵanda qaı jerdi qazaryńdy da bilmeısiń.

— Degenmen qazyp kerdińizder me?

— Eki akrdaı tyń jerdi qoparyp tastadyq. Buǵan: tipti baý-baqsha otyrǵyzsa da dap-daıyn tur. Asqabaq egemiz be, álde kartop egemiz be, sony oılastyryp jatqan jaıymyz bar. Charmıan tótesinen kıligip: «Sizge túgeldeı baıandap bersek qaıtedi osy?» — dedi.

— Árıne, qalqam, solaı etkeniń jón bolady.

— Onda bir tynyshtaý jerge baraıyq. Kettik, Edvard,— dep, qyz tútinge toly bólmeden shyǵyp, olardy sońyna ertip, baspaldaqpen joǵary kóterilip, ekinshi qabattaǵy bir kishirek bólmege alyp keldi.

Bári jaıǵasqan soń Charmıan birden: «Sonymen, áńgime bylaı! Másele Metú naǵashymyzdan bastaldy. Ol, shyndap kelgende, ekeýmizge de shóbere naǵashy bolyp keledi. Ózi ábden qartaıyp bitken bolatyn. Onyń Edvard ekeýmizden bóten týysy da joq. Bizdi óte jaqsy kóretin. «Óle ketsem, bar aqshamdy ekeýińe qaldyramyn» degendi árdaıym aıtyp júretin. Sonymen, ol ótken mart aıynda qaıtys boldy da, jıǵan-tergenin Edvard ekeýmizdiń enshimizge tastap ketti. Shynynda da biz ony óte jaqsy kóretinbiz. Ózi kópten naýqas bolatyn.

— Máseleniń toq eteri sol, naǵashymyz bizge kók tıyn da qaldyrmapty. Ashyǵyn aıtsaq, bul biz úshin úlken soqqy bolyp otyr, solaı ǵoı, Edvard? Jyly júzdi Edvard quptap: «Ájeptáýir úmittenip júrgen bolatynbyz,— dedi.— Aıtaıyn degenim kóp aqshanyń jýyrda óz-ózinen keletinin bilseń, qur bosqa ter tókpeısiń ǵoı. Men bolsam áskerde júrmin. Jalaqymnan bóten kók tıynym joq. Al Charmıan bolsa, teatrda rejıser bolyp isteıdi. Jumysy qyzyq, ózine unaıdy, biraq aqshasy az. Úılenemiz degen de úmitimiz bar, biraq aqsha máselesin oılaǵan emespiz. Sebebi ekeýmiz de bir kúni baıyp shyǵa kelemiz degen senimde bolatynbyz.

— Mine, endi olaı bolyp shyqpaǵanyn kózińiz kórip otyr ǵoı!— dedi Charmıan.

— Ol ol ma. Ensteızdi — ata-babamyzdyń jerin, Edvard ekeýmiz óte jaqsy kóremiz. Endi mine sony satyp jiberýge týra keletin shyǵar. Ekeýmiz de mundaı sumdyqqa tóze almaıtynymyzdy ishteı sezemiz! Naǵashymyzdyń aqshasyn taba almasaq, basqa amal bar ma, satyp jiberýge májbúr bolamyz.

Edvard sóz alyp: «Charmıan, biz áli máseleniń túıinin aıtpadyq qoı»,— dedi.

— Olaı bolsa sen aıt.

Edvard Mıss Marplǵa burylyp: «Bul bylaı bolǵan. Naǵashy atamyz, qartaıǵan saıyn eshkimge senbeıtin kúdikshil bop ketti.

— Onysy aqyl bolǵan,— dedi Mıss Marpl.— Adam boıyndaǵy kemshilikke san jetpeıdi ǵoı.

— Sizdiki durys ta shyǵar. Qalaı degenmen Metú qart solaı oılaıtyn. Onyń bir dosy bankige salǵan aqshasynan aıyrylyp qalǵan, ekinshisin advokaty aldap soqqan. Óziniń de aýzyn ańqıtyp ketken bir alaıaqtar. Aýzy kúıgen úrip ishedi degendeı, ol kisi endi aqshany altynǵa aınaldyryp, kómip tastaǵannan durysy joq degen sheshimge kelgen.

— E-e,— dedi Mıss Marpl,— endi túsine bastadym.

— Solaı. Dostary odan esh paıda túspeıdi degendi talaı aıtypty, biraq ol aıtqanynan qaıtpaı qoıǵan. «Bar aqshańdy jáshikke sap tósektiń astyna tyq, ıá bolmasa baqtyń ishine kómip tasta». O kisi ylǵı osyny aıtatyn.

Charmıan ilip alyp: «Sonsha baı bolsa da, aqsha bolar artynda kóp eshteme qaldyrmapty. Soǵan qaraǵanda kómip tastaýy da yqtımal»,— dedi.

Edvard ózinshe túsindirdi: «Biz onyń anda-sanda mol dúnıe satyp, kóp aqsha jasaǵanyn bilemiz. Biraq ony qaıda jibergenin eshkim de aıta almaıdy. Endeshe, oıyndaǵysyn iske asyryp, altyn satyp alyp, kómip tastaýy múmkin ǵoı»,— dedi.

— Qaıtys bolardan buryn eshteme demedi me? Hat, qaǵaz qaldyrmady ma?

— Qorlyqtyń úlkeni sonda bolyp turǵan joq pa. Eshteńe de qaldyrǵan joq. Biraz kún boıy es-tússiz jatty biraq óleriniń aldynda ózine-ózi qaıta keldi. Ekeýmizge qarap myrs etip kúldi. Onysy álsiz, bolar-bolmas qana jymıys bolatyn. Sosyn ol: «Bári de durys bolady, meniń ádemi qos kógershinderim»,— dedi. Ol kózin... ...oń kózin jypylyqtatyp bir qysty da, endigi sátte júrip ketti. Bıshara qart Metú.

— Ol kózin jypylyqtatty,— dedi Mıss Marpl oılanyp.

— Siz eshnárse uqtyńyz ba? Bul maǵan Arsen Lúpendi, bir adamnyń áınekten istelgen jasandy kózine álde bir zatty jasyryp qoıatyny jaıly áńgimesin esime túsirdi. Biraq naǵashymnyń kózi jasandy emes edi.

Mıss Marpl basyn shaıqap: «Joq, dál qazir eshteńe de aıta almaımyn»,— dedi.

Charmıannyń kóńili tolmaı: «Djeın sizdi qaı jerdi qazý kerek ekenin birden aıtady dep sendirip edi»,— dedi.

Mıss Marpl jymıyp: «Men sıqyr emespin ǵoı. Sizdiń naǵashyńyzdyń kim ekenin, qandaı adam ekenin qaıdan bileıin. Tipti onyń úıin de, jerin de kórgen emespin»,— dedi.

— Eger buryn kórgen-bilgen bolsańyz she?—dedi Charmıan.

— Onda, shynynda da bári op-ońaı bolar edi, solaı emes pe?— dedi Mıss Marpl.

— Op-ońaı!—dedi Charmıan,— Olaı bolsa Ensteızge júrińiz, kórińiz ońaı bolsa!

Qyz ony birden júre qoıady dep oılamaǵan bolar, biraq Mıss Marpl jyldam sóılep: «Rahmet, qalqam, álbette baramyn. Shynymdy aıtsam, tyǵýly qazynany izdeýdiń sáti túspeı júr edi. Onyń ústine,— dedi ol jastarǵa qarap jymıyp qoıyp,— bul ózi mahabbatpen de baılanysty sharýa eken!».

— Kórdińiz ǵoı!— dedi Charmıan qolyn renjı siltep.

Olar jańa ǵana Ensteızdiń burysh-buryshyn qaldyrmaı, túgel aralap qaıtqan bolatyn. Bastan-aıaq qazyp tastaǵan baqshany da, baqtaǵy aınalasy qoparylyp qalǵan aǵashtardy da, shurq-tesik bop qalǵan bir kezdegi tep-tegis kógaldy da, úıdiń shatyryndaǵy astan-kesteni shyqqan eski sandyqtar men jáshikterdi de, tómendegi podvaldyń edenine tóselgen árbir plıtanyń astyn da, qabyrǵalardyń qýys jerin de túgendep tintip shyqqan. Olar Mıss Marplǵa tartpalary nemese jasyryn qýysy bolýy múmkin-aý degen eski mebeldiń birin qaldyrmaı kórsetken bolatyn.

Tańerteńgi as ishetin bólmedegi stol ústinde bir úıme qaǵaz jatqan. Onyń bári de marqum Metú Straýndtan qalǵan dokýmentter edi. Bireýin de búldirmeı Charmıan men Edvard olarǵa qaıta-qaıta úńilip, jumbaqtyń kilti tabylyp qalar degen maqsatpen arasynan jalyqpaı esep qaǵazdaryn, shaqyrý bıletterin, qyzmet babymen jazylǵan hattardy izdedi.

— Biz tintimegen taǵy ne qaldy dep oılaısyz?— dedi Charmıan áli de úmitin úzbeı.

Mıss Marpl basyn shaıqap: «Menińshe, qalqam, eshteńeni de umyt qaldyrmaǵan sıaqtysyń. Tipti maǵan salsań tym artyqtaý ketkensiń der edim. Kimniń de bolsyn ózinshe jospary bolǵany durys. Dosym Eldrıch sıaqty. Onyń sondaı bir jaqsy qyzmetshi qyzy bar-tyn. Lınoleýmderdi aınadaı etip tazalaıtyn. Artyq etem dep tyrtyq etedi demekshi, birde ol vana bólmesiniń edenin tym artyq ysqylap jiberse kerek. Eldrıch hanym vanadan attap shyǵa bergende aıaǵynyń astyndaǵy rezına tóseýish jyljyp ketip, ońbaı qulap, aıaǵyn syndyryp alǵan. Masqara boldy, óıtkeni vana bólmesiniń esigi kiltteýli bolǵandyqtan baǵban jigit ishine saty aǵashpen terezeden túsýge májbúr bolǵan. Eldrıch hanym tym uıalshaq adam edi, jerge kirip kete jazdapty»,— dedi.

Edvard shydamy taýsylyp, qıpalaqtap ketti.

Mıss Marpl ony seze qoıyp: «Keshire kórińder meni, birin aıtyp, birine ketetinim bar osylaı. Biraq birin aıtsań ekinshisi eske túsedi de. Keıde ondaıdyń paıdasy da tıedi. Meniń bar aıtaıyn degenim, jan-jaqty oılanyp kóreıikshi, eshteme qalyp qoıǵan joq pa?»,— dedi.

Edvardtyń mazasy ketip: «Siz oılanyńyz, Mıss Marpl. Charmıan ekeýmizdiń mıymyzda qazir dym da joq!» dedi.

— Qoıdym, qoıdym. Árıne, sender ábden tıtyqtadyńdar. Eger qarsy bolmasańdar men myna qaǵazdardy bir qarap shyǵaıyn,— dedi ol, stolda jatqan qaǵazdardy kórsetip.— Onda da eger qupıa bolmasa ǵana, áıtpese bireýdiń isine qol suqqandaı bolyp júrmeıin.

— Erkińiz bilsin. Biraq siz odan eshnárse taba almaısyz-aý dep qorqamyn.

Ol stolǵa jaqyn otyryp, dokýmentterdi iskerlikpen zer sala qarap shyqty. Árbir qaǵazdy qaraǵan saıyn ony yńǵaıyna qaraı saralap, táptishtep, jeke-jeke toptap qoıdy. Bárin qarap bolǵan soń, biraz ýaqyt aldyna qaraǵan kúıi otyryp qaldy.

Edvard kekete sóılep: «Iá, Mıss Marpl, sonymen ne aıtasyz?» — dedi.

Mıss Marpl selk etip, ózine ózi keldi de: «Keshirińiz, bunyń paıdasy tıedi»,— dedi.

— İske tatyr birdeme taptyńyz ba?

— Joq, ondaı eshnárse baıqamadym, biraq esesine naǵashy atańyzdyń qandaı adam ekenin bildim. Meniń naǵashym Genrıden aınymaıdy eken. Qaljyńbas. Salt basty boıdaq bolsa kerek, biraq nege bulaı etti eken, álde kóńili qalyp erte túńilgeni me? Belgili bir dárejege deıin ǵana bolmasa basybaılylyqty onsha jany súımeıdi. Boıdaq bitkenniń kóbi solaı!

Mıss Marpldyń art jaǵynan kelip, Charmıan Edvardqa ymdap belgi berdi. Onysy «mynaý aljyǵan kempir shyǵar» degeni edi.

Mıss Marpl marqum Genrı naǵashysy jónindegi áńgimesin rahattanyp aıta bastady.

— Buralqy sózge áýes edi ol. Kóp adam ondaıdy unatpaıdy. Tipti jaı ǵana bura sóılegenniń ózi shamyna tıýi múmkin ǵoı. Onymen qosa ózi sondaı kúdikshil bolatyn. Qyzmetshileriniń bárin de ury sanaıtyn. Keıde ondaılary da boldy, ishinara. Biraq bıshara eshkimge senbeı-aq ketti ǵoı. Ómiriniń sońǵy shaǵynda qyzmetshilerinen tamaǵyma birdeme qosyp berip júr dep kúdiktendi. Qaýiptengeni sonsha, pisken jumyrtqadan basqa nár tatpaıtyndy shyǵardy. Ondaǵysy — qabyǵyn buzyp jumyrtqany eshkim de búldire almaıdy degeni. Qaıran naǵashym-aı, kezinde odan kóńildi adam bolmaýshy edi. Túski astan keıin kofe ishkendi qalaı unatýshy edi. «Myna kofe naǵyz Mavrıtanıaniki ǵoı»,— deıtin unatyp, taǵy da ishkisi kelse.

Mıss Marpldyń Genrı naǵashysy týraly endi bir-eki aýyz sóz estise, Edvard jyndanyp ketetindeı sezindi.

— Jastardy da jaqsy kóretin,— dedi Mıss Marpl sózin odan ary jalǵastyryp,— olarmen eptep ázildegendi, oınaǵandy táýir kóretin. Meniń neni aıtyp otyrǵanymdy túsinetin bolarsyz. Máselen, konfet salǵan qoraptardy, balalardyń qoly jetpeıtin jerge ádeıi qoıatyn.

Charmıan ańǵaldyqpen: «Ózi bir qubyjyq adam eken ǵoı»,— dedi.

— Joq, o ne degenińiz, janym, balalardyń ne ekenin bile bermeıtin, súr boıdaq bolatyn. Túk bilmeıtin topas ta emes-tin. Ol úıinde seıf ustap, bar aqshasyn sonda saqtaıtyn. Seıfti qyzǵyshtaı qorǵaıtyn. Kóp sóıleýshi edi, tilinen tapty ǵoı deımin, bir túni urylar túsip seıfin buzyp ketti.

— Saýap bolǵan eken,— dedi Edvard.

— Sóıtse, seıfke ol kók tıyn da salmapty,— dedi Mıss Marpl.— Kórdińiz be, aqshasyn ol basqa jerde ustaǵan, máselen, kitaphanadaǵy dinı kitaptardyń ar jaǵyna tyǵyp qoıǵan. Ondaı kitaptarǵa eshkimniń de tımeıtindigin aıtqan edi bir kezde.

Edvard shydamsyzdana sózge aralasyp: «Myna sózdiń jany bar. Kitaphanany qarap shyqsaq qaıtedi?» — dedi.

***

Biraq, Charmıan jaqtyrmaı basyn shaıqap: «Men ony oılamady ǵoı deısiń be? Ótken beısenbide óziń Portsmýtke ketkende kitaptardyń birin de qaldyrmaı qarap shyqqam. Onda dym da joq.

Edvard kúrsindi. Sosyn ol ornynan turyp, ózderin mezi qylǵan qonaqtan renjitpeı tezirek qutylǵysy kep: «Bizge qol ushyn bergenińizge dán rızamyz. Bosqa áýre etkenimizge keshirim suraımyz. Sonshama ýaqytyńyzdy bosqa alǵanymyzdy sezip turmyn. Áıtkenmen de, men qazir mashınamdy alyp shyǵaıyn, siz úsh jarymdaǵy poezǵa úlgeresiz,— dedi.

— Munyńyzǵa jol bolsyn,— dedi Mıss Marpl,— biraq biz álgi aqshany tabýymyz kerek qoı, joq álde keregi joq pa? «Sheshingen sýdan taıynbas» degendeı, Rossıter myrza, endi bas tartýǵa bolmaıdy. Birden jol bolmasa, taǵy da... ekinshi ret, úshinshi ret... baqty synap kórý kerek.

— Siz nemene, áli de jalǵastyrmaq oıyńyz bar ma?

— Dálirek aıtsam,— dedi Mıss Marpl,— men áli bastaǵan da joqpyn.

«Aldymen qoıandy usta, qýyrýy qashpas» deıdi óziniń aspaz kitabynda Bııton hanym. Osy bir tamasha, biraq ákesiniń qunyn suraıtyn qymbat kitapta resepterdiń kópshiligi: «Bir kvarta qaımaq pen on shaqty jumyrtqany.— dep bastalady.— Aıtpaqshy ne aıtyp otyr edim jańa? Iá, ıá, sonymen, biz qoıanymyzdy ustap aldyq qoı! Ol — árıne, sizdiń naǵashyńyz Metú. Endigi másele, aqshany ol qaıda tyǵýy múmkin, sony sheshý kerek. Bul ońaı bolýǵa tıisti.

— Ońaı deısiz be?— dedi Charmıan.

— Árıne, qalqam. Endigisi belgili. Ol — jasyryn tartpa, meniń sheshimim osy.

Edvard onda senińkiremeı: «Siz, máselen, kesek-kesek altyndy jasyryn tartpaǵa saqtamaǵan bolar edińiz»,— dedi.

— Joq, árıne. Biraq aqsha altyn kúıinde deýge eshbir dálel joq qoı.

— Ol ylǵı da solaı dep júrdi ǵoı...

— Meniń Genrı naǵashym da seıf jóninde osylaı jar salyp júretin! Bunyń jaı ǵana bet perde ekenine kúmánim joq. Brıllıanttardy osy kezde jasyryn tartpaǵa op-ońaı tyǵyp tastaýǵa bolady.

— Biraq biz ondaı tartpalardyń bárin de qarap shyqtyq qoı. Mebelderdi tekserip shyǵý úshin aǵash ustasyn da shaqyrtqanbyz.

— Solaı ma, qalqam? Olardyń aqyl bolǵan. Bárinen buryn naǵashyńnyń jazý stolyn tekserip shyǵý kerek der edim. Ol ana qabyrǵaǵa taqaý turǵan bıik stol ǵoı?

— Iá. Men ony sizge kórseteıin. Charmıan stoldyń qasyna baryp, shalqalap ashylatyn esigin tómen túsirip edi, ar jaǵynan qaǵaz salatyn úlkendi-kishili tartpalar kórindi. Ortasyndaǵy kishkentaı esiksheni ashyp, sol jaqtaǵy tartpanyń ishki jaǵyndaǵy bir serippeni túrtip qalyp edi, ortańǵy tartpanyń túbi jyljyp ilgeri shyqty. Charmıan álgini beri qaraı tartqanda, astyńǵy jaǵynan shaǵyn qýys kórindi. İshi bos eken.

— Uqsastyǵyn qaraı góp,— dep Mıss Marpl daýystap jiberdi. Genrı naǵashymnyń da jazý stoly dál osyndaı bolatyn. Tek ol kisiniki jańǵaq aǵashynan istelgen bolsa, mynaý qyzyl aǵashtan jasalypty.

— Qalaı degenmen de,— dedi Charmıan,— munda eshteńe de joq ekenin kórip tursyz ǵoı.

— Baıqaýymsha,— dedi Mıss Marpl,— álgi aǵash ustalaryńyz jas adam bolsa kerek. Ol bárin bile bermeıdi. Burynǵy kezde jasyryn qýys jasaıtyndar óte sheber bolǵan. Bir qýystyń ishinen jáne bir qýys paıda bola qalady keıde.

Artyna túıgen býryl shashynan Mıss Marpl bir túıreýishti sýyryp aldy da, ony jazyp túzetti. Bir ushyn álgi qýystyń ekinshi jaǵyndaǵy kishkentaı tesikke tyǵyp, tıtimdeı ǵana bir tartpany sýyryp shyǵardy. Onyń ishinen bir býma eski hattar men búktelgen qaǵazdy ashyp kórdi de, jerkenishpen: «Tamaqtyń resepti. Qaqtalǵan et!» dep jerge tastaı saldy.

Charmıan hattardy býǵan lentany sheship, bireýin aldy da: «Mahabbat hattary» ǵoı!» — dedi.

Mıss Marpldyń da shydamy ketip, yntyǵyp: «Qandaı qyzyq deseńshi! Naǵashyńnyń nege úılenbegeniniń syry osynda bolar»,— dedi.

Charmıan daýystap oqı bastady:

«Asa qadirli Metú, shynymdy aıtsam, sońǵy hatyńdy alǵannan beri talaı ýaqyt etken sıaqty. Ózime tapsyrylǵan ár túrli mindetterdi oryndap, bar ýaqytty sonymen ótkizýge tyrysyp jatqan jaıym bar. Jer sharyn sharlap, kóp jerdi kózben kórgenime baqyttymyn. Amerıkaǵa barǵanda osyndaı qıyr shettegi araldarǵa ketip qalam degen úsh uıyqtasam túsime de kirmep edi!

Charmıan toqtap: «Bul hat qaı jerden? O... Gavaı araldarynan ǵoı! Sosyn ol hatty ary qaraı oqı bastady: «Ókinishke oraı, mundaǵy jergilikti halyq áli tas dáýirinde. Jabaıy qalpynda ústerinde lypasy joq, tyrdaı jalańash, kóp ýaqyttaryn shomylýmen, bıleýmen ótkizedi. Ózderin gúl tizbekterimen áshekeılegendi unatady. Greı myrza olardyń birazyn bizdiń dinge shoqyndyrdy, biraq bul mańdymaıtyn qıyn jumys eken. Sodan da bolar, Greı hanym ekeýiniń unjurǵasy túsip júr. Qoldan kelgenshe olardy jigerlendirip qoıamyn, biraq óziń de sezesiń ǵoı, qadirli Metú, meniń de shekem qyzyp júrgen joq. Quryp ketsin, súıgenińmen kórispeý naǵyz baryp turǵan tozaq eken. Áli de súıetindigińdi bildirip, ant etken hatyńdy alyp qatty qýanyp qaldym. Qazir de, alda da tek sendikpin, qymbatty Metú.

Ózińdi shyn súıetin mahabbatyń,

Bettı Martın».

«R. S. Hatymdy qos konvertke salyp, ádettegishe, ekeýmizdiń ortaq dosymyz Matılda Greıvzge joldap otyrmyn. Qudaıdyń ózi keshirer mundaı kúnáni».

Edýard ysqyryp: «Áıel mısıoner de! Metú naǵashymyzdyń mahabbaty osy boldy ǵoı. Bular sonda nege úılenbegen?» — dedi.

— Qalyńdyǵy dúnıeni sharlap ketkenge uqsaıdy ǵoı,— dedi Charmıan, hattarǵa kóz júgirtip jatyp.— Mavrıtıýs taǵysyn taǵy da. Sary bezgekten, ıá bolmasa basqa birdemeden ajalyn tapqan bolar.

Syqylyqtaǵan kúlkini estip olar selk ete qaldy. Mıss Marpl máz ekenin sezdirip: «Iá, ıá,— bálesin qaraı gór óziniń!» — dedi.

Mıss Marpl qaqtalǵan ettiń reseptin oqyp otyrǵan. Analardyń suqtana qaraǵanyn baıqap, daýystap oqı bastady.

«Shpınat» qosyp qaqtaǵan et. San ettiń úlken bir kesegin alyp, qytaı pıazymen aralastyryńyz. Betine qońyr qant sebińiz. Otyn báseńdeý etip, peshke qaqtap pisirińiz. Shpınattan tuzdyq jasańyz».

— Bul týraly qandaı oıyńyz bar?

— Menimshe, ońyp turǵan eshteńe de joq,— dedi Edvard.

— Jo, joq, shynynda da bul táýir nárse, biraq jalpy qandaı oıyńyz bar deımin?

Kenetten Edvardtyń júzi kúlimdep: «Siz nemene, muny kod ıá bolmasa krıptogramma dep oılaısyz ba?»,— dedi. Ol uǵa qoıdy.

Baıqaısyń ba, Charmıan, bul ábden múmkin! Áıtpese jasyryn tartpaǵa tamaqtyń reseptin tyǵatyn sebebi joq qoı.

— Dál solaı,— dedi Mıss Marpl,— bul oılanatyn nárse.

Charmıan: «Men bilsem bul — kózge kórinbeıtin sıa! Kelińder, qyzdyryp kóreıik. Elektr peshin qosshy»,— dedi.

Edvard Charmıannyń aıtqanyn istep edi, ala bóten jazý kórine qoımady.

Mıss Marpl jótelip: «Menińshe, sender tym qıyndatyp jiberdińder. Resept tek qana belgi. Másele, menińshe, hattarda»,— dedi.

— Hattarda deısiz be?

— Ásirese,— dedi Mıss Marpl,— ana qol qoıylǵan hatty aıtamyn.

Biraq Edvard Mıss Marpldyń sózin tolyq estimeı qaldy. Ol qatty tolqyp: «Charmıan! Munda kel! Bul kisi durys aıtyp otyr. Baıqashy óziń, konvertterdiń bári de eski. Al hattar keıin jazylǵan»,— dedi.

— Dál solaı,— dedi Mıss Marpl.

— Hattardyń eskiligi jasandy. Olardy Metú naǵashymyzdyń ózi istegenine tıtteı de kúmánim joq.

— Dál aıtady,— dedi Mıss Marpl.

— Bastan aıaq ótirik. Áıel mısıoner esh ýaqytta da bolmaǵan. Bul kod bolýy kerek.

— Aınalaıyndar, isti qıyndatýdyń túkke de qajeti joq. Naǵashylaryń shynynda da qarapaıym adam eken. Onyń azdap ázildegisi kelgen, basqa túk te joq.

Olar Mıss Marplǵa endi ǵana shyn kóńil bóle bastady: «Týrasyn aıtyńyzshy, sizdiń oıyńyz qandaı, Mıss Marpl?»,— dedi Charmıan ótinip.

— Men aıtsam, qalqam, sen dál qazir aqshany qolyńda ustap tursyń.

Charmıan tómen úńildi.

— Qoıylǵan qoldy aıtamyn, janym. Bárin aıtyp turǵan sol. Resept tek belgi ǵana. Eger ana qytaı pıaz, qońyr qant, taǵysyn taǵylardyń bárin alyp tastasa ne qalady? Árıne, san et pen shpınat qalady! Al onyń maǵynasy — bos sóz. Endeshe máseleniń túıini hattarda ekeni anyq. Sosyn óleriniń aldynda naǵashyńnyń ne istegenine kóńil aýdaryp kórshi. Óziń aıtpaqshy, kózin ashyp-jumyp edi ǵoı. Bile bilseń bul da jumbaqtyń sheshýi.

— Biz aqymaqpyz ba, joq álde siz be?— dedi Charmıan.

— Qalqam, osy kúni qoldanyla ma, joq pa, biraq bir nárseniń ótirik ekenin bildirý úshin aıtylatyn mynadaı bir sóz tirkesin estigen de bolarsyń:

Demi jetpeı qalǵan adamdaı Edvardtyń aýzy ashylyp ketti. Kózi hattaǵy «Bettı Martın...» degen sózderge tústi.

— Árıne, Rossıter myrza. Jana ǵana ózińiz aıtqandaı, ondaı adam joq jáne bolǵan da emes. Hattar naǵashyńyzdyń óz qolymen jazylǵan. Menińshe, bul hattardy jazýdan ol úlken lázzat alǵan! Ózińiz aıtqandaı, konvertterdiń syrtyndaǵy jazýlar tym eski. Shynynda da olar ishindegi hattardyń konvertteri emes, sebebi qazir qolyńyzda ustap otyrǵan konverttegi pochtanyń móri 1851 jyly basylǵan,— dedi de, Mıss Marpl sózin jutyp, kidirip qaldy. Sosyn mán bere: «1851 jyly basylǵan. Iaǵnı bar jumbaqtyń jaýabyn osydan izdeý kerek, túsinikti me?» — dedi.

— Túsine almadym,— dedi Edvard.

— Iá, árıne,— dedi Mıss Marpl,— eger nemere jıenim Lıonel bolmasa, men de dym sezbegen bolar edim. Ózi bir óte súıkimdi balapan, sosyn marka jınaýǵa jany qumar jáne ol jaıly bilmeıtini joq. Sırek kezdesetin qymbat markalar týraly da, aýksıonǵa kelip túsken ne bir, taptyrmaıtyn marka jóninde de maǵan sol jıenim aıtqan bolatyn. Sosyn onyń 1851 jyly shyqqan 2 senttik bir kók marka jóninde aıtqany esimde anyq qalypty. Umytpasam, ol marka 25000 dollarǵa satylypty. Baıqaısyz ba! Ana basqa markalardyń da sondaı sırek ári qymbat bolýy ábden yqtımal. Daý joq, olardy da naǵashyńyz saýdagerlerden satyp alǵan, sosyn detektıv áńgimelerdegideı saqtyq jasap, izin jasyrmaqshy bolǵan.

Edvard yńyrandy. Qolymen betin búrkep otyryp qaldy.

— Saǵan ne boldy?— dedi Charmıan.

— Eshteme de bolǵan joq. Mıss Marpl bolmasa myna hattardy biz birin qaldyrmaı, óz qolymyzben otqa jaǵyp jiberer edik-aý, degen sumdyq oı keldi basyma.

— Iá, ıá,— dedi Mıss Marpl,— bul ázilqoı qart djentelmenderdi qoısańshy. Osy jaǵyn múlde eskermeıdi. Áli esimde, Genrı naǵashym birde óziniń jaqsy kóretin jıen qyzyna jańa jylǵa arnap 5 fýnt aqsha salyp jiberedi. Aqshany ol jańa jylǵa arnalǵan quttyqtaýdyń ishki jaǵyna japsyryp, syrtyna: «Bıylǵy syılyq osy-aq boldy. Ózińdi jaqsy kóretin, jaqsy tilek tileýshi naǵashyń», dep jazsa kerek.

Qyz bıshara muny naǵashysynyń sarańdyǵy dep túsinedi de, renjip, birden otqa laqtyryp jiberedi. Sodan soń naǵashysy oǵan ekinshi ret syılyq jasaýǵa májbúr bolǵan.

Edvardtyń Mıss Marpldyń naǵashysyna degen sezimi kúrt ózgerip shyǵa keldi.

— Mıss Marpl,— dedi ol,— men bir shampan qoıamyn. Biz ony sizdiń Genrı naǵashyńyzdyń densaýlyǵy úshin ishetin bolamyz.

---