Kıeli dombyram bar kúmbirlegen
Maqsaty: Qazaq halqynyń mýzykalyq murasy – dombyranyń túrleri, tarıhy, qurylys jóninde maǵlumat berý.
Bilimdilik: Dombyra aspabyn tolyq meńgerýge bilimderin arttyrý
Damytýshylyq: Oqýshylardyń halyq murasyn tanyp, beınelep úırenýge degen qyzyǵýshylyǵyn damytý.
Tárbıelik: Dombyranyń úni qupıa, sıqyrly, álem bolsa ony beınelep jasaý sonshalyqty san alýan sheberlikpen qajyrly eńbek etýdiń nátıjesi ekenin uǵyndyrý arqyly oqýshylardyń ulttyq sana sezimin oıatyp, qazaqtyń qara dombyrasynyń asyl qasıetin qasterleı bilýge tárbıeleý.
Tanymdyq sabaǵymyzdy bastamas buryn ásem án tyńdaıyq.
Ómirbek Saltanattyń oryndaýynda «Dombyra týraly ballada» sonymen sabaǵymyzdy jalǵastyraıyq
Dombyra – qazaq halqynyń keń taraǵan eki shekti, kóp perneli mýzykalyq aspaby! Ol qazaqtar ómirinde mańyzdy oryn alatyn, ózindik mýzykalyq sıpaty bar aspap. Alǵash dástúr sheńberinde jyr, tolǵaý, termelerdi súıemeldeýge qoldanǵan. Dombyra keıin aspaptyq shyǵarma – kúı janrynyń qalyptasýynda yqpal etken. Qazirgi kezde dombyra jeke ándi súıemeldeýge, kúı tartýǵa, halyqtyń fólklorlyq mýzykada, klasıkalyq shyǵarmalardy oryndaýǵa qoldanylatyn múmkindigi keń mýzykalyq aspap bolyp tabylady.
«Dombyra» sóziniń shyǵý tarıhy
Belgili zertteýshisi Haırolla Júzbasovtyń pikirinshe «dombyra» sóz «dop bura», «dál bura», degen tizbeginen shyqqan delingen. Al ekinshi boljam etnograf Erip Kokeev eńbekterinde «tom» der túıýli judyryq nemese qoldyń salasy aıtylady. Keıinnen bul túbir uıańdalyp «dombyǵa» aınalǵan, «byra» tirkesi bir nárseni shertý, tartý, dybys shyǵarý degen maǵynany bildiredi. Iaǵnı «dombyra» sózi qoldyń salasy men nemese bes saýsaqpen «shekti shertý» degen maǵyna beredi degen ǵalym. A. Jubanovtyń boljamy boıynsha «dombyra» sózi araptyń «ýnbap ı býrra» tirkesinen, ıaǵnı «qozy quıryq» degen sózinen qalyptasqan, arab sózi tirkesinen shyqqan degen.
Halyq kúıi «Keńes» oryndaıtyn Dáýletıar Nurǵısa
Dombyranyń shyǵý tarıhy
Ózbekálı Jánibekov «Ańyz áńgime» týraly eńbeginde, dombyranyń shyǵý tarıhy týraly bylaı dep jazǵan: Ertede bir han qyzynyń kedeı jigitpen kóńil jarastyrǵanyn sezip qalady da, jigitti dere daraǵa astyrady. Jigit ólgennen keıin qyz odan egiz bala bosanady. Ony ańdyǵan mystan kempir egiz balany kóz kórme, qulaq estimes, asyl jerge aparyp, jap jasyl úlken báıterektiń basyna uldy batysqa, qyzdy shyǵysqa qaratyp ilip ketedi. Sábılerdiń kóz jasy tamǵan báıterek solady, júregi toqtaǵan nárestelermen birge aǵash ta qýarady. Qańqý áńgime el arasynda jata ma, ony estigen ana egizin izdep jolǵa shyǵady. Joldan sharshaǵan ana aǵash túbine kelip demalady. Qulaǵyna kúmbirlegen saryn estiledi. Qaıdan shyǵatyn áýen ekenin estigisi kelip aǵash ústine shyǵyp tyńdasa, jańaǵy báıterek synyp ketedi. Aǵash basynan túbine deıin qýys ekenin kóredi. Eki shek samal jelmen terbelip áýen shyǵady eken. «Egeiz qulynymnan qalǵan jurnaq osy bolar» dep sol aǵashtan aspap jasap alady. Batysqa qaraǵan ishek bostaý, shyǵysqa qaraǵan ishegin qattylaý kerilgen eken. «Astyńǵy ishek jińishke daýysty Zarlyq qyzym, al ústingi ishek Muńlyq ulym bolsyn» dep at qoıyp, dombyrasyn tartyp, kúı shyǵaryp, ketken eken deıdi.
Dombyranyń túrleri
1. Alyp dombyra
2. kishkentaı dombyra
3. án men kúı dombyrasy
4. torsyq
5. tumar
6. keń shanaqty
7. baldyrǵan
8. balashaq
9. shińkildik
10. asha úsh ishekti
11. qýys moıyn
12. sherter
13. orkestr dombyralary
14. qońyr daýysty
15. jińishke daýysty
16. ashshy daýysty
17. bas dombyralar
Dombyra aspabyndaǵy kishi tıek nemese shaıtan tıeginiń shyǵý tarıhy
Ańyz ertegilerdiń birinde aspaptaǵy joǵary tıektiń qalaı paıda bolǵany jaıynda aıtylady. Jaýmen shaıqasyp, odan soń alys sapar shegip ábden qaljyrap kele jatqan batyr jolshybaı demalýǵa aıalaıdy. Saıdyń ishinde saıaly jerde jaıǵasyp otyrǵan soń taldan bir shybyq kesip alady, oǵan jylqynyń qylyn kerip baılaıdy, da dybys shyǵarmaq bolyp kóredi. Biraq qoldan asaǵan tym jupyny aspaptan eshqandaı ún shyǵatyn emes.
Tym tyrys meńireý kúıinde qala beredi. Batyr ony janyna tastaı salady da, janyna qısaıyp jatyp uıyqtap ketedi. Ol ózi jasaǵan aspaptan shyǵyp jatqan daýystan oıanady. Qolyna alyp qaraǵan batyr aspaptyń moıyn tusynan tıtteı aǵash tıekti kóredi, ony áldebireý ishektiń astynan keltirip ornatyp qoıǵan eken. Batyr «E, bul shaıtannyń isi boldy ǵoı»,- dep oılaıdy.
Bálkim sodan beri qalǵan sóz bolsa kerek, halyq arasynda joǵary tıekti «shaıtan tıek» dep ataıdy.
Qortyndy:
Búgingi sabaqtyń qandaı?
Dombyra qandaı aspap?
Dombyra sóziniń shyǵý tarıhy?
Dombyra aspabynyń shyǵý tarıhy?
Dombyranyń túrleri?
Dombyra aspaptaǵy kishi tıek nemese shaıtan tıek shyǵý tarıhy?
Úıge tapsyrma:
Dombyra aspaby týraly
Mán jazba jazyp kelý
Sabaǵymyzdy mekteptegi dombyra úıirmesiniń dombyrashylarynyń Halyq kúıi «Aıjan qyz» kúımen aıaqtaımyz.
Bilimdilik: Dombyra aspabyn tolyq meńgerýge bilimderin arttyrý
Damytýshylyq: Oqýshylardyń halyq murasyn tanyp, beınelep úırenýge degen qyzyǵýshylyǵyn damytý.
Tárbıelik: Dombyranyń úni qupıa, sıqyrly, álem bolsa ony beınelep jasaý sonshalyqty san alýan sheberlikpen qajyrly eńbek etýdiń nátıjesi ekenin uǵyndyrý arqyly oqýshylardyń ulttyq sana sezimin oıatyp, qazaqtyń qara dombyrasynyń asyl qasıetin qasterleı bilýge tárbıeleý.
Tanymdyq sabaǵymyzdy bastamas buryn ásem án tyńdaıyq.
Ómirbek Saltanattyń oryndaýynda «Dombyra týraly ballada» sonymen sabaǵymyzdy jalǵastyraıyq
Dombyra – qazaq halqynyń keń taraǵan eki shekti, kóp perneli mýzykalyq aspaby! Ol qazaqtar ómirinde mańyzdy oryn alatyn, ózindik mýzykalyq sıpaty bar aspap. Alǵash dástúr sheńberinde jyr, tolǵaý, termelerdi súıemeldeýge qoldanǵan. Dombyra keıin aspaptyq shyǵarma – kúı janrynyń qalyptasýynda yqpal etken. Qazirgi kezde dombyra jeke ándi súıemeldeýge, kúı tartýǵa, halyqtyń fólklorlyq mýzykada, klasıkalyq shyǵarmalardy oryndaýǵa qoldanylatyn múmkindigi keń mýzykalyq aspap bolyp tabylady.
«Dombyra» sóziniń shyǵý tarıhy
Belgili zertteýshisi Haırolla Júzbasovtyń pikirinshe «dombyra» sóz «dop bura», «dál bura», degen tizbeginen shyqqan delingen. Al ekinshi boljam etnograf Erip Kokeev eńbekterinde «tom» der túıýli judyryq nemese qoldyń salasy aıtylady. Keıinnen bul túbir uıańdalyp «dombyǵa» aınalǵan, «byra» tirkesi bir nárseni shertý, tartý, dybys shyǵarý degen maǵynany bildiredi. Iaǵnı «dombyra» sózi qoldyń salasy men nemese bes saýsaqpen «shekti shertý» degen maǵyna beredi degen ǵalym. A. Jubanovtyń boljamy boıynsha «dombyra» sózi araptyń «ýnbap ı býrra» tirkesinen, ıaǵnı «qozy quıryq» degen sózinen qalyptasqan, arab sózi tirkesinen shyqqan degen.
Halyq kúıi «Keńes» oryndaıtyn Dáýletıar Nurǵısa
Dombyranyń shyǵý tarıhy
Ózbekálı Jánibekov «Ańyz áńgime» týraly eńbeginde, dombyranyń shyǵý tarıhy týraly bylaı dep jazǵan: Ertede bir han qyzynyń kedeı jigitpen kóńil jarastyrǵanyn sezip qalady da, jigitti dere daraǵa astyrady. Jigit ólgennen keıin qyz odan egiz bala bosanady. Ony ańdyǵan mystan kempir egiz balany kóz kórme, qulaq estimes, asyl jerge aparyp, jap jasyl úlken báıterektiń basyna uldy batysqa, qyzdy shyǵysqa qaratyp ilip ketedi. Sábılerdiń kóz jasy tamǵan báıterek solady, júregi toqtaǵan nárestelermen birge aǵash ta qýarady. Qańqý áńgime el arasynda jata ma, ony estigen ana egizin izdep jolǵa shyǵady. Joldan sharshaǵan ana aǵash túbine kelip demalady. Qulaǵyna kúmbirlegen saryn estiledi. Qaıdan shyǵatyn áýen ekenin estigisi kelip aǵash ústine shyǵyp tyńdasa, jańaǵy báıterek synyp ketedi. Aǵash basynan túbine deıin qýys ekenin kóredi. Eki shek samal jelmen terbelip áýen shyǵady eken. «Egeiz qulynymnan qalǵan jurnaq osy bolar» dep sol aǵashtan aspap jasap alady. Batysqa qaraǵan ishek bostaý, shyǵysqa qaraǵan ishegin qattylaý kerilgen eken. «Astyńǵy ishek jińishke daýysty Zarlyq qyzym, al ústingi ishek Muńlyq ulym bolsyn» dep at qoıyp, dombyrasyn tartyp, kúı shyǵaryp, ketken eken deıdi.
Dombyranyń túrleri
1. Alyp dombyra
2. kishkentaı dombyra
3. án men kúı dombyrasy
4. torsyq
5. tumar
6. keń shanaqty
7. baldyrǵan
8. balashaq
9. shińkildik
10. asha úsh ishekti
11. qýys moıyn
12. sherter
13. orkestr dombyralary
14. qońyr daýysty
15. jińishke daýysty
16. ashshy daýysty
17. bas dombyralar
Dombyra aspabyndaǵy kishi tıek nemese shaıtan tıeginiń shyǵý tarıhy
Ańyz ertegilerdiń birinde aspaptaǵy joǵary tıektiń qalaı paıda bolǵany jaıynda aıtylady. Jaýmen shaıqasyp, odan soń alys sapar shegip ábden qaljyrap kele jatqan batyr jolshybaı demalýǵa aıalaıdy. Saıdyń ishinde saıaly jerde jaıǵasyp otyrǵan soń taldan bir shybyq kesip alady, oǵan jylqynyń qylyn kerip baılaıdy, da dybys shyǵarmaq bolyp kóredi. Biraq qoldan asaǵan tym jupyny aspaptan eshqandaı ún shyǵatyn emes.
Tym tyrys meńireý kúıinde qala beredi. Batyr ony janyna tastaı salady da, janyna qısaıyp jatyp uıyqtap ketedi. Ol ózi jasaǵan aspaptan shyǵyp jatqan daýystan oıanady. Qolyna alyp qaraǵan batyr aspaptyń moıyn tusynan tıtteı aǵash tıekti kóredi, ony áldebireý ishektiń astynan keltirip ornatyp qoıǵan eken. Batyr «E, bul shaıtannyń isi boldy ǵoı»,- dep oılaıdy.
Bálkim sodan beri qalǵan sóz bolsa kerek, halyq arasynda joǵary tıekti «shaıtan tıek» dep ataıdy.
Qortyndy:
Búgingi sabaqtyń qandaı?
Dombyra qandaı aspap?
Dombyra sóziniń shyǵý tarıhy?
Dombyra aspabynyń shyǵý tarıhy?
Dombyranyń túrleri?
Dombyra aspaptaǵy kishi tıek nemese shaıtan tıek shyǵý tarıhy?
Úıge tapsyrma:
Dombyra aspaby týraly
Mán jazba jazyp kelý
Sabaǵymyzdy mekteptegi dombyra úıirmesiniń dombyrashylarynyń Halyq kúıi «Aıjan qyz» kúımen aıaqtaımyz.
You Might Also Like
