InfoHub Logo

LEKSIKA TÝRALY UǴYM
MORFOLOGIA

Morfologıa (grekshe: morphe - forma; tulǵa jáne logos - ilim) – sóz týraly gramatıkalyq ilim. Morfologıanyń negizgi obektisi – sóz. Sóz kuramy men sóz taptaryn zertteıdi. Biraq morfologıada sózdiń leksıkalyq maǵynasy emes, gramatıkalyq maǵynasy qarastyrylady. Leksıkologıada tilimizdegi barlyq sózdi taný, olardyń maǵynalaryn ashý, al morfologıada osy sózderdiń qaı sóz tabyna jatatynyn, ol sóz taptarynyń jasalý joldary men túrlenýi sóz bolady. Sózderdiń jasalý joldary jáne túrlenýi saldarynan sózdiń qurylymy degen sóz bolady.
Sózder
DARA SÓZ
1. Túbir sóz
2. Týyndy sóz
KÚRDELİ SÓZ
1. Qos sóz
2. Birikken sóz
3. Qysqarǵan sóz
4. Tirkesken sóz

QOSYMSHALAR
JALǴAÝ
1. Kóptik
2. Septik
Z. Jiktik
4. Táýeldik

JURNAQ
1. Sóz týdyrýshy
2. Sóz túrlendirýshi

SÓZ QURAMY

Sózder quramy jaǵynan dara jáne kúrdeli bolyp ekige bólinedi. Bir ǵana túbirden turatyn negizgi jáne týyndy túbir sózdi dara sóz deıdi.
1. Túbir sóz. Sózdiń maǵynasy bar eń bastapqy bólshegi. aýyl, adam, oqý, arman.
2. Týyndy sóz. Túbir sózge sóz týdyrýshy jurnaq jalǵaný arqyly jasalady.
aýyldyq, adamgershilik
Eki nemese odan da kóp túbirden quralǵan sózdi kúrdeli sóz deıdi. Kúrdeli sózderdiń ózi jasalý jolyna qaraı 4 túri bolady:
1. Birikken sóz. Eki nemese odan kóp sóz birigip, bir uǵymdy bildiredi, bir suraqqa jaýap beredi.
a) quramyndaǵy túbirler saqtalyp otyrady: Jolserik (jol+serik), senimhat (senim+hat);
á) quramyndaǵy syńarlary ózgertilip birigedi. Mundaı sózderdi kirikken sóz dep ataıdy. Bıyl (bul jyly), jazdygúni (jazdyń kúni), seksen (segiz on).
2. Qos sóz. Sózderdiń qosarlanyp nemese qaıtalanyp aıtylýynan jasalǵan sózder. Qos sózdiń 2 túri bar:
a) qaıtalama qos sóz: Júzbe - júz, birte - birte, qora - qora;
á) qosarlama qos sóz: kári - jas, baryp - kelip.
3. Qysqarǵan sóz. Kúrdeli ataýlardyń qysqartylyp jazylǵan túri. BUU - Birikken Ulttar Uıymy, QarMÝ - Qaraǵandy Memlekettik Ýnıversıteti, M. Á.- Muhtar Áýezov, mm - mıllımetr.
4. Tirkesken sóz. Eki nemese odan kóp sózder tirkesip kelip, bir uǵymdy bildiretin kúrdeli sózdiń túri:
a) kúrdeli zat esim: aýyl sharýashylyǵy, Respýblıka alańy;
á) kúrdeli syn esim: qyzyl kúreń, aq sary,
b) kúrdeli san esim: qyryq úsh, elý bes.
v) kúrdeli ústeý: tez arada kún ilgeri.
g) kúrdeli etistik: qaptyp ketti, jatyp aldy.
Qosymsha:
Sóz tirkesi men tirkesken sózdiń aıyrmasy:
a) sóz tirkesi eń kemi eki sózden turady jáne eki sóz óz aldyna jeke maǵynany bildiredi. Mysaly: ashyq aspan; qońyraýdyń dybysy, qar jaýdy.
á) tirkesken sóz eń kemi eki sózden turady, birak ekeýi bir maǵynany bildiredi. Mysaly: qyryq jeti; qyzyl kúreń; sálem saldy; t. b.

TÚBİR JÁNE QOSYMSHA

Sózdiń alǵashqy maǵynaly bóligin túbir deıdi. Túbir basqa maǵynaly sózdiń jasalýyna negiz bolady.
Qosymsha - jeke, dara turǵanda maǵynasy joq, túbir sózden keıin qosylyp turǵan sóz bólshekteri. Qosymshanyń eki túri bar: jurnaq jáne jalǵaý. Jurnaq - sózden jańa maǵynaly sóz jasaıdy, ne sóz maǵynasyn ózgertpeı - aq ústeme maǵyna beredi. Al jalǵaý sózderdi baılanystyrady. Jurnaqtar túbir sózge jalǵaýlardan buryn jalǵanady.

SÓZ TÚRLENDİRÝSHİ JURNAQ
Sóz maǵynasy ózgermeıdi.
Apa, apaı, apataı, apajan, apeke - kim?

SÓZ TÝDYRÝSHY JURNAQ
Maǵynasy basqa jańa sóz jasaıdy.
Jaz + ý - ne?, Jaz+dy - ne istedi?, Jaz+ ǵysh - kandaı?, jaz+ ý +shy - kim?

ZAT ESIM MEN ESIMDIKTERDIŃ
TÁÝELDENÝ FORMASY

Túbir sózge - niki, - diki, - tiki jurnaqtary jalǵaný arqyly jasalady.
Bul jurnaqtar úndestik zańyna baǵynbaıtyn qosymshalarǵa jatady.
Suraqtary: Kimdiki? Neniki?
1) daýysty dybystarǵa aıaqtalǵan túbirge - niki jurnaǵy jalǵanady: Sáýleniki
2) uıań (j, z) jáne úndi daýyssyzdardan keıin - diki jurnaǵy jalǵanady: bizdiki

KÓPTİK JALǴAÝ

Sózge kóptik, jınaqtyq maǵyna beredi, zattyń ortaq ekenin kórsetedi.
- lar, - ler, - dar, - der, - tar, - ter
Gúl+der, kóshe+ler, qyz+dar, kitap+tar,
kóz+der, tis - ter

SEPTİK JALǴAÝ

Sóz ben sózdiń arasyn baılanystyrady.
Ataý septik - 0
İlik septik – nyń/- niń, - dyń/- diń, - tyń/- tiń - Kimniń? Neniń?
Barys septik – ǵa/- ge, - qa/- ke, - a, - e, - na/- ne - Kimge? Nege? Qaıda?
Tabys septik - dy/- di, - ty/- ti, - ny/- ni, - n - Kimdi? Neni?
Jatys septik – da/- de, - ta/- te, - nda/- nde - Kimde? Nede? Qaıda?
Shyǵys septik – nan/- nen, - dan/- den, - tan/- ten - Kimnen? Neden? Qaıdan?
Kómektes septik - men, - ben, - pen - Kimmen? Nemen?

Jaı septeý
A. s. oı, tas
I. s. oı+dyń, tas+tyń
B. s. oı+ǵa, tas+qa
T. s. oı+dy, tas+ty
J. s. oı+da, tas+ta
Sh. s. oı+dan, tas+tan
K. s. oı+men, tas+pen

Táýeldi septeý
A. s. oıym (İ - j), tasy (Sh - j)
I. s. oıym+nyń, tasy+nyń
B. s. oıym+a, tasy+na
T. s. oıym+dy, tasy+n
J. s. oıym+da, tasy+nda
Sh. s. oıym+nan, tasy+nan
K. s. oıym+men, tasy+men

Táýeldi septeýdiń jaı septeýden aıyrmashylyǵy:
Barys septikte: İ, İİ jaqtan keıin - a, - e jalǵaýlary, III jaqtan keıin - na,- ne;
Tabys septikte: III jaqtan keıin - n jalǵaýy;
Jatys septikte: III jaqtan keıin - nda, nde jalǵaýlary.

TÁÝELDİK JALǴAÝ

Zattyń bireýge, ne bir nársege menshikti ekenin kórsetedi
JEKESHE TÚRİ
I jaq - m, - ym, - im
II jaq - ń, - yń, - iń
- ńyz, - ńiz, - yńyz, - ińiz
III jak - sy, - si, - y, - i

KÓPSHE TÚRİ
I jaq - myz, - miz, - ymyz, - imiz
II jaq - laryń/- leriń, - taryń/- teriń,
- daryń/- deriń
- laryńyz/- lerińiz, - taryńyz/- terińiz,
- daryńyz/- derińiz
III jaq - sy, - si, - y, - i

OŃASHA TÁÝELDENÝ
Meniń áke+m, dápter - im
Seniń áke+ń, dápter+iń
Sizdiń áke+ńiz, dápter+ińiz
Onyń áke+si, dápter+i

ORTAQ TÁÝELDENÝ
Bizdiń áke+miz, dápter+imiz
Senderdiń áke+leriń, dápter+leriń
Sizderdiń áke+lerińiz, dápter+lerińiz
Olardyń áke+si, áke+leri, dápter+leri

JİKTİK JALǴAÝ
Jalǵanǵan sózge daralaný, salystyrý maǵynasyn bildiredi.
Men - myn/- min,- byn/- bin,- pyn/- pin
Sen - syń/- siń
Siz - syz/- siz
Ol -----------
Men ánshimin
Sen stýdentsiń
Siz sportshysyz
Ol kúıshi.

Biz - myz, - miz, - byz, - biz, pyz, - piz
Sender - syńdar, sińder
Sizder - syzdar, sizder
Olar --------------
Biz oqýshymyz
Sender stýdentsińder
Sizder sportshysyzdar
Olar balyqshy

ETİSTİKTİŃ JİKTELÝİ
Jekeshe
I - jaq Men otyr+myn, kele+min
II - jaq Sen otyr+syń, kele+siń
Siz otyr+syz, kele+siz
III - jaq Ol otyr, kele+di

Kópshe
I jaq Biz otyr+myz, kele+miz
II - jaq Sender otyr+syńdar,
kele+sińder
Sizder otyr+syzdar, kele+sizder
III - jaq Olar otyr, kele+di

SÓZ TAPTARY

Tilimizdegi barlyq sóz ózine tán gramatıkalyq belgilerine qaraı toptarǵa bólinedi. Ol toptar sóz taptary dep atalady. Sóz taptaryna tilimizdegi sózder kategorıalyq maǵynalaryna, morfologıalyq belgilerine, sıntaksıstik qyzmetine qaraı bólinedi.

1. ZAT ESİM
2. SYN ESİM
3. SAN ESİM
4. ESİMDİK
5. ETİSTİK
6. ÚSTEÝ
7. SHYLAÝ
8. ELİKTEÝ SÓZ
9. ODAǴAI

ZAT ESİM

Zat esim - zattyń, uǵymnyń, qubylystyń atyn bildiretin sóz taby. Suraqtary: kim? ne? kimder? neler?
Quramyna qaraı zat esim 2 - ge bólinedi: dara zat esim - bir ǵana túbirden (negizgi nemese týyndy) turady (esepter, sandyq, balalyq), kúrdeli zat esim - keminde eki sózden (birikken, qosarlanǵan, qysqarǵan jáne tirkesken) turady (baspana, til saıasaty, oń - sol).
Tulǵasyna qaraı (jasalý jolyna qaraı) zat esim 2 - ge bólinedi: negizgi zat esim - bólshekteýge kelmeıtin túbir zat esim (qur, dene, san, adam), týyndy zat esim - túbir zat esimge jáne basqa sóz taptaryna jurnaq jalǵanýy arqyly jasalǵan zat esim (bas+tyq, jaý+shy).
Jalpylaı nemese jekeleı ataýyna qaraı da zat esimder 2 topqa bólinedi: 1) jalpy zat esim - birtektes zattardyń jalpy ataýy (memleket, taý, kisi);
2) jalqy zat esim - birtektes zattardyń óz ishindegi jekelegen ataýlary (Murat, İle, Qaraǵandy, SÚ «Álem»).
Maǵynasyna qaraı zat esimniń 2 - ge bólinýi: derekti zat esim - kózben kórip, qolmen ustaýǵa bolatyn zattar men qubylystardyń ataýy (ústel, besik, sýret), dereksiz zat esim – kózben kórip, qolmen ustaýǵa kelmeıtin, tek oımen, aqylmen ǵana sezip biletin uǵymdardyń ataýy (mahabbat, aqyl, jalqaýlyq).

Zat esim jasaıtyn jurnaqtar
1) Zat esimniń reń mánin týdyratyn jurnaqtary:
- ı (aǵaı, ákeı);
- eke, - ke, - ka, - a, - e (bastyk - baseke, Muqan - Muqa, Jambyl – Jáke);
- taı (aǵataı, apataı, áketaı);
- jan (apajan, Abaıjan):
- shaq, - shek (qulynshaq, inishek);
- shyq, - shik (qapshyq, tóbeshik);
- sh, - ysh, - ish (qalqash);
- symaq (taýsymaq, qorasymaq);
- ekesh (bota ekesh);
- sha, - she (sandyqsha).
2) Esim sóz taptarynan zat esim jasaıtyn jurnaqtar:
- shy, - shi (koıshy, kúıshi);
- shylyq, - shilik (sharýashylyq, kenshilik);
- lyq, - lik, - dyq, - dik, - tyq, - tik (adaldyq, bıiktiq, joldastyq);
- ker, - ger (jumysker, balger);
- kesh, - hana, - paz, - qoı, - stan, - qor (dárihana, ónerpaz, aryzqoı).
3) Etistikten zat esim jasaıtyn jurnaqtar:
- m, - ym, - im (jarym, bilim);
- ma, - me, - ba, - be, - pa, - pe (sýyrma, kespe);
- qy, - ki, - ǵy, - gi (burǵy, shalǵy);
- s, ys, - is (tanys, jarys);
- q, - k, yq, - ik, - aq, - ek (qasyq, synyq, taraq);
- ysh, ish (qorǵaýysh, ólsheýish);
- ǵysh, - gish, - qysh, - kish (eskertkish, óshirgish);
- n, - yn, - in (tolqyn, bógen);
- yndy, indi (eritindi, qorytyndy);
- ýysh, - ýish (qozǵaýysh, jelpýish);
- yr, - ir, - r, ar, - er (shoǵyr, túbir).

Zat esimniń sóılemdegi qyzmeti
Zat esim sóılemde ataý septigińde turyp bastaýysh bolady: Kún jazǵa
aınaldy, et azǵa aınaldy.
Ataý men ilik septiginen basqa septikterde turyp jáne sóılemdegi oıdy
tolyqtyryp, tolyqtaýysh bolady: Ólimnen uıat kúshti.
Zat esim ilik septiginde turyp jáne ózinen keıingi sózdi aıqyndap,
anyqtaýysh bolady: Jylqynyń etin jeseń, tisińe kiredi, jemeseń -
túsińe kiredi.
Barys, shyǵys, kómektes septikterinde kelip nemese kómekshi esimmen,
septeýlik shylaýlarmen tirkesip pysyqtaýysh bolady: Tasada jasyrynyp aman qalǵansha, jazyqqa shyǵyp ólgen artyq.
Zat esimder jiktelip kelip nemese ataý septiginde turyp sóılemde baıandaýysh bolady: Óre tabylsa shabaq, talqan tabylsa - tamaq.
Kómekshi esimder
Leksıkalyq maǵynasynan aıyryla bastap, sóılemde ekinshi bir zat esim sózdiń leginde qoldanylatyn zat esimder kómekshi esimder dep atalady.
Mysaly, syrt, ish, mań, ald(y), art(y), úst(i), qas, jan t. b. (Aýyldyń jany).
Ádette kómekshi esimder táýeldilik jalǵaýynda turyp, negizgi zat esimmen tirkesip sóılemniń bir ǵana múshesi bolady.

SYN ESİM

Syn esim - zattyń túrin, sapasyn, salmaǵyn, kólemin bildiretin sóz taby. Suraqtary: qandaı? kaı?
Kuramyna qaraı syn esim 2 topqa bólinedi: dara syn esim - bir ǵana sózden turyp, zattyń syndyq belgisin bildiredi (taıǵaq, tunyk, ádepti, ashyq), kýrdeli - keminde eki sózdiń tirkesýinen jáne qosarlanýynan bolyp, zattyń syndyq belgisin bildiredi (jıren qasqa, apaly - sińlili, shubar ala).
Tulǵasyna qaraı (jasalý jolyna qaraı) syn esim 2 - ge bólinedi: negizgi syn esim - eshbir qosymshasyz negizgi túbir kúıindegi syn esim (jalqaý, zerek, úlken), týyndy syn esim - sózge jurnaq jalǵanýy arqyly jasalǵan syn esim (eńbek+qor, zeıin+di, óner+paz).
Maǵynasyna qaraı syn esimniń 2 - ge bólinýi: sapalyq syn esim - zattyń syn - sıpatyn anyqtaıtyn tól syn esim (tátti, qymbatyraq, jalpaq), qatystyq syn esim - syn esimnen basqa sóz taptarynan jasalǵan týyndy syn esim (saz+dy áýen, shek+siz qýanysh, ot+ty jandar). Qatystyq syn esimder zat esim, ústeý, etistik sıaqty sóz taptarynan tek jurnaq arqyly ǵana jumsalady, tek jurnaqtyń kómegimen syn esim bolýy – qatystyq syn esimniń eń basty morfologıalyq belgisi.
Týyndy syn esim jasaıtyn jurnaqtar
1) Esim sózderden syn esim jasaıtyn jurnaqtar:
- ly, - li, - dy, - di, - ty, - ti (júrekti, aqyldy, toǵaıly, egindi);
- syz, - siz (sanasyz, sýsyz, álsiz);
- ǵy, - gi, - qy, - ki (tańǵy, túngi, qysqy, keshki);
- lyq, - lik, - dyq, - dik, - tyq, - tik (aptalyq, aýyldyq, memlekettik);
- shyl, shil (ıisshil, kúnshil, synshyl);
- shań, - sheq (ashýshań, kóńilsheń);
- daı, - deı, - taı, - teı (aqqýdaı, attaı, baladaı, sútteı);
- qoı, - qor, - paz, - kez, - ker, - ger (mansapqor, bilimger);
- ı, - y, - i (qyrmyzy, zamanı);
2) Etistikten syn esim jasaıtyn jurnaqtar:
- ǵaq, - gek, - qaq, - kek, - aq, - ek (jabysqaq, urysqaq);
- yq, - ik, - k (shıraq, buzyq);
- ǵysh, - gish, - qysh, - kish (sengish, baıqaǵysh, aıtqysh);
- ǵyr, - gir, - qyr, - kir (bilgir, ótkir);
- shaq, - shek (uıalshaq, súrinshek);
- yndy, - indi, - ndy, - ndi (jyryndy, asyrandy);
- maly, - meli, - baly, - beli, - paly, - peli (tanymaly, aspaly);
- ymdy, - imdi, - mdy, - mdi (jaǵymdy, ustamdy);
- aǵan, - egen (qabaǵan, súzegen);
- ýly, - ýli (jabýly, ilýli, baǵýly);
- ma, - me, - ba, - be, - pa, - pe (boıama, qurama);
- yńqy, - ińki, - ńqy, - ńki (jatyńqy, shyǵyńqy, kóterińki)
3) Ústeýden syn esim jasaıtyn jurnaqtar:
- qy, - ki, - ǵy. - gi (keshegi, burynǵy)

SYN ESİMNİŃ SHYRAILARY

1. Jaı shyraı
Zattyń jaı qalypty túrin, túsin, sapasyn, salmagyn, kólemin bildiretin syn esimder jaı shyraı bolady. Eshbir qosymshasyz túbir jáne týyndy syn esimderdiń ózinen jasalady (kórikti, jaryq, bilimdi).
2. Salystyrmaly shyraı
Bir zattyń syndyq belgisin ekinshi zatpen salystyrǵanda kem ne artyq ekenin bildiretin shyraıdyń túri. Jasalý joldary:
- yraq, - irek, - raq, - rek;
- laý, - leý, - daý, - deý, - taý, teý:
- qyl,- kil,- kylt,- ǵylt,- ǵyltym,- tym,- shyl,- shil,- qaı,
- ań, - shyltym, - shiltim, ǵysh, - ildir, - sha, - she.
3. Kúsheıtpeli shyraı
Belgili bir syndyq belginiń bir nárseden óte artyq ne óte kem ekenin bildiretin shyraıdyń túri. Negizgi syn esimderdiń aldynan kúsheıtkish býynnyń qosarlanýy arqyly jasalady (túp - túzý, bop - bos, qap - qatty).
4. Asyrmaly shyraı
Belgili bir syndyq belginiń bir nárseden asa artyq ne asa kem ekenin bildiretin shyraıdyń túri. Syn esimniń aldynan kúsheıtkish ústeýlerdiń (tym, óte, naǵyz, asa, kileń, orasan, eń, naq t. b.) tirkesip kelýi arqyly jasalady (asa bıik, tym nashar, kileń oqymysty).
Syn esimniń sóılemdegi qyzmeti
Syn esim sóılemde negizinen anyqtaýysh bolady: Kógildir aspan aıasynda
shúǵylaly kún beınelengen.
Sóılem sońynda kelip baıandaýysh bolady: Búgin aýa raıy sýyq.
Zattanyp kelip, tolyqtaýysh bolady: Jaqsydan úıren, jamannan jıren.
Zattanǵan syn esim ataý septigine turyp, bastaýysh bolady: Sypaıy syryn saqtar, ádepti aryn saqtar.
Syn esim etistiktiń aldynan kelip, is - árekettiń synyn bildirip, pysyqtaýysh bolady: Ol ándi jaqsy aıtady.

SAN ESİM

San esim zattyń sanyn, retin bildiredi. Neshe? Qansha? Neshinshi? Nesheý?
degen suraktarǵa jaýap beredi.
Kuramyna qaraı san esim 2 topqa bólinedi: dara san esim - bir ǵana
túbirden (negizgi nemese týyndy) turady (bes, júz, myńynshy, ondaǵan),
kúrdeli - keminde eki sózden túrady (on bes, júz eki, myń toǵyz toqsan besinshi).

Maǵynasyna qaraı san esim 6 túrge bólinedi.
1. Eseptik san esim - zattyń naqty sanyn bildiredi.
Suraqtary: qansha? neshe? Jasalý joldary: Túbir san esimniń ózinen bolady (bes, on úsh, eki myń jeti).
2. Rettik san esim - zattyń rettik qataryn bildiredi.
Suraǵy: neshinshi? San esimderge – ynshy, - inshi, - nshy, - nshi jurnaǵy jalǵaný arqyly jasalady (birinshi, toǵyzynshy, júz birinshi).
3. Jınaqtyk san esim - zattyń jınaqtalǵan sanyn bildiredi. Suraǵy: nesheý? Birden jetige deıingi eseptik san esimderge - aý, - eý jurnaqtary jalǵaný arqyly jasalady (bireý, ekeý, úsheý, tórteý, beseý, altaý, jeteý).
4. Boljaldyq san esim - zattyń sanyn dál bildirmeı, shamamen boljamdap kórsetedi. Suraqtary: qansha? neshe? qaı shamaly? Jasalý joldary:
1) - daǵan, - degen, - taǵan, - tegen, - daı, - deı, - taı, - teı jurnaqtary arqyly (ondaǵan, júzdegen, elýdeı, alpystaı);
2) kóptik jalǵaý + septik jalǵaýlary arqyly (otyzdarda, elýlerde);
3) san esim jáne shamaly, shaqty, jýyk tirkesýi arqyly (on shaqty, júzge jýyq);
4) eki basqa sandardyń kosarlanýy arqyly jasalady (eki - úsh, 20 - 30).
5) Toptaý san esim - zattyń sanyn toptap kórsetedi. Suraǵy: nesheden? Shyǵys septigi jalǵaýy arqyly jasalady (úshten, ekeýden, on - onnan).
6) Bólshektik san esim - zattyń bólshektik sanyn bildiredi. Suraqtary: qansha? neshe? Mysaly, 2, 5 – eki jarym, 1/2 - ekiden bir.
San esimniń sóılemdegi qyzmeti
San esim sóılemderde negizinen anyqtaýysh bolady: Qazaństanda on tórt oblys bar.
Sóılem sońynda jiktelip nemese zattanyp kelip, baıandaýysh bolady:
Ájemniń jasy da - seksende.
Zattanyp kelip, tolyqtaýysh bolady: Asqar men Dana ekeýine jetti.
Zattanǵan san esim ataý septiginde turyp, bastaýysh bolady: Jeti - qasterli uǵym.
San esim etistiktiń aldynan kelip, is - árekettiń mólsherin bildirip, pysyqtaýysh bolady: Jańa fılmdi birinshi bop kórdik.

ESİMDİK

Esimdik - zat esim, syn esim, san esimniń ornyna júretin sóz taby.
Esimdiktiń maǵynalyq túrleri:
Jikteý - belgili bir jaq túrinde qoldanylatyn esimdiktiń túri (men, sen, siz, ol, biz, sender, sizder, olar).
Silteý - meńzeý, nusqaý jáne kórsetý maǵynalaryn bildiretin esimdiktiń túri (sol, mynaý, anaý, bul).
Suraý - jaýap alý maqsaty men suraý maǵynasynda qoıylǵan suraktar (kim, ne, neshe, qaıda, qaıdan).
Ózdik - ózdik esimdigine ár túrli tulǵadaǵy óz degen bir ǵana sóz jatady (óz, ózim, óziń, ózine, ózimiz).
Jalpylaý - jalpylaý, jınaqtaý maǵynalaryn bildiretin esimdiktiń túri (barlyq, bári, kúlli, barsha).
Belgisizdik - zatty, syndyq belgini, san mólsherdi joramaldap, tuspaldap kórsetetin esimdiktiń túri (keıbireý, qaısybir, áldeneshe, áldeqaıda).
Bolymsyzdyq - bolymsyzdyq maǵynany bildiretin esimdiktiń túri (eshbir, eshkim, eshqaıda).