InfoHub Logo

Qazaqstan Respýblıkasy Bilim jáne ǵylym mınıstrligi

Atyraý oblysy Isataı aýdany
Jalpy bilim beretin Novobogat orta mektebi
Maǵazova Laýra
8 - synyp oqýshysy
Jetekshisi: Týleýova Bıbıgúl Oryngalıevna
Qazaq tili men ádebıeti páni

Maǵjan poezıasyndaǵy beıneshildik - táýelsiz Qazaq eliniń memlekettik sımvolıkalarynyń negizi

PİKİR

Maǵazova Laýra óz zertteý jumysynda Maǵjan Jumabaev poezıasynyń beıneshildigin aqynnyń óz óleńderine súıene otyryp dáleldegen. Jumysty jazý barysynda qazaq poezıasyndaǵy sımvolızm dástúriniń týýy men qalyptasýyna Maǵjan shyǵarmashylyǵynyń áserin dáleldegen. Jumysty jazý barysynda qazaq poezıasyndaǵy sımvolızm dástúriniń týýy men qalyptasýyna Maǵjan shyǵarmashylyǵynyń áserin dáleldegen.

Jetekshi: B.Týleýova qazaq tili men ádebıeti páni muǵalimi
Mektep dırektory: Q.Hamzın

Ańdaýhat

Zertteý jumysy taqyrybynyń ózektiligi:
Maǵjan Jumabaev shyǵarmashylyǵy áli de jan–jaqty zertteýdi qajet etedi.

Zertteý jumysynyń maqsaty men mindetteri:
M.Jumabaev shyǵarmalarynyń kórkemdik álemin, qurylymdyq ereksheligin taqyrypqa saı zertteý.

Zerttteý jumysynda qoldanylǵan ádis-tásilder:
Materıaldardy maqsatqa saı irikteý.

Derek kózderi: aqynnyń óz óleńderi, aqyn shyǵarmashylyǵy týraly zertteý eńbekter.

Zertteýdiń nysany: "Jaraly jan", "Oramal", "Men jastarǵa senemin", "Sholpy", "Jel", "Oı", "Eskendirdiń eki múıizi", "Bir kúni", "Qaryndastar", "Tolqyn", "Túrkistan",  "Juldyzdy - júzik", "Aıdy alqa ǵyp bereıin" óleńderindegi sımvoldyq qoldanystar

Zertteýdiń boljamy:
Maǵjan beıneshildigi táýelsiz Qazaq Eliniń memlekettik sımvoldarynyń negizine aınalýda.

JOSPAR

İ Kirispe. Sımvolızmniń ádebı stıl retindegi mańyzy

İİ Maǵjan poezıasyndaǵy beıneshildik - táýelsiz Qazaq eliniń memlekettik sımvolıkalarynyń negizi

2.1. Romantızm jáne sımvolızmniń Maǵjan poezıasyndaǵy roli
2.2. Aqynnyń óleń órnegin órýdegi sımvoldyq beınelerdi qubyltý sheberligi

2.3 Maǵjan óleńderindegi sımvoldyq beıneler jáne táýelsiz Qazaq Eli geraldıkasy

İİİ Qorytyndy.
Maǵjan sımvolızminiń ómirsheńdigi ulttyq tanym men aqyn muratynyń úndestiginde

Maǵjan poezıasynyń kórki men sulýlyǵy, syrshyldyǵy men jyrshyldyǵy, sýretkerligi men oıshyldyǵy talaı ret oqyrmanyn tamsandyryp, talaı dýaly aýyzdardyń iltıpatyn ıelendirip, ózine tánti etken. Atyn ataýǵa jasqanyp, buqpantaılaǵan zamanda da tasty jarǵan tas bulaqtyń sýyndaı nárli poezıa jasyryn oqyǵan talaı júrekti ózine baýrap, ózgeshe kúıge bólegeni shyndyq. Maǵjan poezıasynyń osynaý qudiret kúshin óz zamandastary tolyq moıyndap, keıi ashyq, keıi jumbaqtap bolsa da jazyp ta, aıtyp ta ketken.

«Maǵjan-kýltýrasy zor aqyn. Syrtqy kestesiniń kelisimi men kúıshildigine qaraǵanda, bul bir zamannyń sheginen asqandaı. Sezimi jetilmegen qazaq qaýymynan erterek shyqqandaı», - degen edi Muhtar Áýezov. Óz zamandastarynan týma talanty men bilim deńgeıi jaǵynan, jarty ǵasyr alǵa jyljyp ketkendikten, onyń syrǵa toly astarly oılaryn túsinýge tóńiregindegi shala saýattylar qaýqarsyz boldy. Budan Maǵjan qoldanǵan ádebı ádis tek Evropa men orys ádebıetine ǵana tán jetistikter eken, ol qazaq topyraǵyna jat bolǵan degen pikir týmaýy tıis. Mysaldap sóıleý, oıyn astarlap, birdemege meńzep, tuspaldap aıtý qazaqtaǵy sheshendik dilmarlyq ónerdiń ejelden kele jatqan kánigi tásili bolǵan. Maǵjan qazaqtyń sheshendik ónerin álem ádebıetindegi ozyq úlgilermen tolyqtyryp, jetildirip, jańa ádebı tásilderdi engizdi.

HH ǵasyrdyń basyndaǵy qazaq ádebıetiniń tarıhynda ózindik beıneshildik stılimen daralanǵan Maǵjannyń jańashyldyǵy álem ádebıetindegi sımvolızmniń paıda bolýymen de baılanysty. Sımvolızm ádebı aǵym retinde erekshelenbesten buryn rámizdik máni, fılosofıalyq astarymen daralanǵan. Áýelgide sımvol uǵymy qupıaly, shartty maǵynaǵa ıe kez kelgen zattyq belgini bildirgen. Qazirgi ýaqytta sımvol uǵymy fılosofıa, semıotıka, psıhologıa, ádebıettaný, mıfpoetıka, fólklorıstıka, mádenıettaný, lıngvısıka, t.b. ǵylym salalarynyń negizgi zertteý nysany bolyp otyr. Sımvoldar osy ýaqytqa deıin atalǵan ǵylym salalary turǵysynan jan-jaqty zerttelip keledi.

Zertteýshiler sımvoldy mádenıetke tán turaqty qubylys dep tanıdy: ”Sımvol eshqashan belgili bir mádenıet kezeńine tán emes, ol árqashan bul ótkeldi keship ótip, ótkennen bolashaqqa sapar shegedi, basqasha aıtsaq, sımvol-mádenıettiń turaqty elementi“ [1].
Ádebıettaný ǵylymynda sımvol troptyń bir túri retinde tanylyp, oǵan mynadaı anyqtama beriledi: ”Bir nárseni ne qubylysty týra sýrettemeı, bularǵa uqsas basqa bir nársege, ne qubylysqa qupıa telip, jasyra jarystyryp, búkpeleı beıneleý“ [2].
Ádebıettanýdyń termınder sózdiginde ”Sımvol-ádebıette oıdy astarlap, basqa nárseni sýretteý arqyly jasalatyn naqtyly sıpaty bar balama beıne. Jalpyhalyqtyq tilde kezdesetin sımvolda bir nárseni óz qalpynan basqasha sıpatta kórsetip, sondaı-aq naqtyly bir zatty, nárseni ekinshi nárseniń ne uǵymnyń jaı balamasy retinde alý arqyly jasalady. Mysaly, gúl-jastyqtyń sımvoly, al kógershin -beıbitshilik sımvoly retinde alynady. Bul jaǵynan sımvol tuspaldaýǵa (alegorıaǵa ) óte jaqyn keledi“[3] degen tujyrym bergen.

Sımvolızm alǵash álem ádebıetinde romantızmmen birge boldy. Keıin romantıkalyq saryn órshil jáne keri tartpa bolyp ekige bólingende, oıdy beınelep jetkizýde shyndyq pen jalǵandyqtyń ara salmaǵyn ólshep kórsetetin ádebı quralǵa aınalyp, HİH ǵasyrdyń ortasynda ádebıette romantıkalyq saryn men realısik shyndyqqa qosymsha - jańa ádebı ádis bolyp, Evropa jáne orys ádebıetinde qalyptasady.
Qoǵamdaǵy saıası ahýaldyń ózgerýine baılanysty, birde kúsheıip, birde joǵalyp otyrady. Ony paıdalanýshylardyń da kózqarastary ár túrli bolady. Ómirdiń shyndyǵyn shyǵarmada ashyp jazýdyń qajeti joq, oqyǵan adam qalaı qabyldasa solaı bolýy kerek degender, sóz sıqyry arqyly aıtpaq obrazdy oılaryn oqyrman sanasyna sendirý arqyly jetkizip, qaıǵyrtyp, qýantyp, túrli kóńil kúıge bóleýi kerek deýshiler de tabyldy. Sıvolızmge: «Oqyrman men sýretkerdi jaqyn tabystyratyn tásil», - dep A.Tolstoı joǵary baǵa beredi.

Sımvolızm kúsh ala kele ádebı stıl ǵana emes, qoǵamda ózgerister jasaıtyn saıası qarý, ekonomıkasy turalap jatqan elderdiń, ishki yntymaǵyn ydyratyp, tóńkerilis jasap, basyp alý maqsatyndaǵy soǵys tásiline de aınalady. Ol maqsattardy iske asyrý úshin maǵynasyz qımyl men jekelegen sózderdi paıdalaný arqyly sanaǵa áser etip, adamdardyń ashý-yzasyn qozdyryp, qytyǵyna tıgen. Sondaı-aq sımvolızm - qoǵamdyq basqarý júıesindegi kemshilikter men kózqarasy kelispegenderdi qoǵamnan alastaýdaǵy, qoǵamdyq básekelestik kúsheıgende, tártip saqshylarynyń qoldanǵan qarýy da bolǵan. Budan sımvolızmniń úlken kúrdeli prosesterdi bastan keship, damyp kele jatqandyǵy, onyń ómirsheńdigi ǵana emes, taǵdyrynyń da kóp jaǵdaıda qoǵamdyq bılikpen tikeleı baılanysty bolǵandyǵyna dálel. Sebebi ashyq aıtylǵan oı baqylaýǵa alynyp qýdalansa, baspasózde jazylǵan pikirlerdi senzýra jibermedi. Osydan kelip maǵynasy syrǵymaly, oıy eki ushty, tumandy tuıyqqa tireıtin, abstraktyly, fılosofıalyq shyǵarmalar paıda boldy. Ol bastapqyda poezıada kórinis berse, keıin prozaǵa aýysty
Maǵjan - Batys ádebıetinde HİH ǵasyrda, orys ádebıetinde HH ǵasyrdyń basynan gúldene bastaǵan sımvolızmdi, qazaq ádebıetiniń topyraǵynda túrlendirgen aqyn. Beıneshildikti halyqtyń áleýmettik turmysymen baılanystyrǵan qazaq ádebıetindegi sımvolızm mektebiniń irgetasyn qalady. Ulttyń uıyqtap qalǵan sezimin oıatý úshin jazylǵan óleńderinde qatań daýysty dybystardy iriktep paıdalandy. Oǵan «Túrkistan» jáne «Qazaq tili» óleńderin mysal etýge bolady. Onda býyndardy úndestirý arqyly azamat soǵysynyń saldarynan álsirep, ıyqtary túsip ketken etnostyń namysyn oıatyp, maqtanyshyn qozdyryp, janyna jiger, boıyna erik pen kúsh darytyp, ulttyq rýhyn oıatyp jigerlendirýge áreket jasaǵany óte sátti shyqqan. Osy óleńdegi sózderdiń sıqyrly kúshi oqyrmandarynyń boıyna qýat berip, delebesin qozdyryp, kókireginde ystyq qanyn oınatyp, ulttyq rýhyn dınamıkalyq qozǵalysqa keltiredi. Maǵjan ony asharshylyq pen azamat soǵysynyń qasiretine ushyraǵan qazaqtyń sezimin sergitip, namysyn oıatyp, boıyna qýat, oıyna ot berip, jasyǵan janyn jadyratý úshin paıdalanǵan. «Ot» óleńinde qanynda ottaı oınaǵan qýatty ekpin men jigerli sóz nóserinen otty quıyn oınatady. Sol arqyly, halyqtyń belsendiligin arttyryp, jigerlendirip, boıyna kúsh-qýat quıýǵa umtylady. Olardyń ólip jatqan sanasyndaǵy qorqynyshty otpen alastap qýalap, qaterdiń aldyna tosqaýyl retinde alyp shyqpaqshy bolady. Óleńnen ottaı qýatty sóz nóseri men órshil ekpin baıqalatyny sodan. Úndi, uıań dybystardy paıdalaný arqyly, jigit pen qyzdyń bir-birine degen ishki qushtarlyq sezimderin óleń shýmaqtaryndaǵy úzilip bara jatqan dybystardyń názik jańǵyryǵy arqyly obrazdaýy - «Sholpy» óleńinde. Adam taǵdyryndaǵy ózgerister «Tolqyn» óleńinde tolqyndardyń birin-biri jýyp ketip jatqan qozǵalysy arqyly beınelengen.

Qazaq sımvolızminiń kúlmınasıalyq apogeıi (sharyqtaý shegi) Maǵjannyń otty jyrlary bolyp tabylady. Maǵjan tyzetpe sezimniń emes, baýyry keń tulpardaı kósiletin arnaly júıeliliktiń aqyny. Bul turǵydan Maǵjan óleńderi de sol júıeniń kirpishi bolyp qalanady. Maǵjan lırıkasynyń julyn-jotasyna aınalady. Sondyqtan ol ult apatyn elden erek buryn sezip, óz boıaýynda beınelep berýge múmkindik aldy. Aqıqatty ol óz ýysyna sheńgeldep qan ustap turyp aıtýdan esh taısalmaıdy.Sóıtip, aqyn ýaqyttyń únine, ózine aınaldy. Sondyqtan Abaıdyń ”ýly sıa, doly qol“ Maǵjanda múlde basqa reń alady. Aqynnyń jan-tán kúızelisi lırıka sheńberin úzip, uly tragedıaǵa ulasqandaı. Maǵjannyń jan túkpirindegi júrek sózi boıamasyz aqtyq sózi bolyp aqtarylady.

Aqyn «Jel» degen óleńinde:
Mazasy joq jel erke,
Oıanyp ap tym erte.
Jorǵalaı basyp ketedi,
Tynysh jatqan tús kórip
Kóldiń betin kestelep,
Ony áýre etedi, - dep otyryp, jeldiń, «erkeligin», eshkimge moıynsunbaý erkindigin basa jyrlaıdy. Óıtkeni aqyn jany da sol erkindikti ańsaıdy.

Maǵjan poezıasynda «bala» sımvolynyń qoldanylý jıiligi eriksiz nazar aýdartady. «Ómir – dala, aqyn – bala qańǵyrǵan, Jan sýsynyn kóz jasymen qandyrǵan» nemese «Aqyn – bóbek, ómir – kóbik, tylsym-dy, Oınap, arbap, bóbekti esten tandyrǵan» dep keletin joldarda aqynnyń «Jumbaq» óleńindegi astarly oıdyń bir ushyǵy jatqan tárizdi. Tutas sımvolǵa qurylǵan «jumbaq» óleńdegi «Dala – jumbaq, Bala – jumbaq, Sheshýsiz» degen astarly oıdyń negizinde jańa zamanǵa tap kelgen «dala» beınesindegi qazaq pen «bala» beınesi arqyly saıası oı berilgen deýge negiz bar.

«Ómir – dala, Aqyn – bala qańǵyrǵan» dep jyrlaǵan Maǵjannyń áıgili óleńindegi «bala» obrazy-aqyn bolmysynyń sımvoly. «Aqyn – bala» beınesi bir-birimen tektes, bolmysy jaqyn, egiz uǵym. «Bala»– aqyl men sezim kúresiniń beınesi.

Maǵjannyń áıgili «Tolqyn» óleńindegi
«Erke bala byldyrlap,
Syldyr,syldyr, syldyrlap,
Tolqyndy tolqyn qýady» dep keletin jumbaqqa toly joldardaǵy tolqynnyń «erke balaǵa» teńelgen obrazy da kezdeısoq emesi anyq. Bala – tazalyq, adaldyq, asaýlyq pen erkeliktiń sımvoly.

Tolqynnan tolqyn týady,
Tolqyndy tolqyn qýady,
Tolqynmen tolqyn jarysad,
Kúńirenisip keńespen,
Bitpeıtin bir egespen
Jarysyp jarǵa barysad.
Syldyr, syldyr, syldyrlap,
Biriniń syryn biri urlap
Tolqyndy tolqyn qýady.
Jaryna bal beredi,
Beredi de óledi,
Óledi tolqyn, tynady - dep, tolqynǵa adamsha jan bitiredi. «Tolqynnyń da ómiri máńgi emes, ol da óledi» degen pikir aıtady. Óleńniń ishki syryna úńilsek tolqyn ólimi máńgilikke jalǵasqan ólim, jaryna bal berip, rahat tapqan ólim, ol myń qaıtalanyp, máńgilikke jalǵasyp jatar tirshilik.

Maǵjannyń júrek syryn jetkizetin quraly – onyń poezıasy. Aqynnyń
júgineri de – júregi, syrlasy da – júregi. «Júregim, men zarlymyn jaralyǵa» dep jyrlaǵan aqyn úshin ”júrek“ – ómirdiń sımvoly.

Jaraly jan“ – óleńinde aqyn ”júrek“- ti birde yza –kek, birde sharasyzdyq, endi birde kúsh –qaırat, meıirim beınesinde sheber qoldanǵan.
Qysylǵan sorly adamnyń shybyn jany
Shapshyp tur
júreginen ystyq qany.
İshti órtep, júrekti eljireted ...

Júrekti jara jep barad,
Jasaǵan-aý, qalaı
shydaıyn?!
Soqpa, sorly júregim,
Shirigen-di,
aq bilegim! ”

Sımvoldyń kórkemdik máni, sımvoldyq poezıa men oqyrman araqatysynan týatyn áser tabıǵaty jaıly pikirlerden sımvolızmniń shyǵystyń sopylyq dúnıetanymymen úndestigin sezingendeı boldyq. Maǵjan poezıasyndaǵy keıbir sımvoldardyń máni sopylyq poezıamen baılanys turǵysynan zerttelgende ashyla túsetin sekildi. Jas ǵalym A.Ábdirásilqyzy «Qoja Ahmet Iasaýıdiń aqyndyq álemi» atty monografıasynda perneleý (sımvol) sopylyq poezıanyń eń aıshyqty kórkemdik quraldarynyń biri ekendigine toqtala kelip, «...«kóńil adamy» sanalǵan sopy aqynnyń eń basty maqsaty – «júrekti qozǵaý, júrek sezimine áser etý bolyp tabylatyndyqtan, hıkmette baıandalatyn oı men oqıǵa asta-tók sezimdermen astasyp otyrady. Qarapaıym tirkesterdiń ózinde tunyp turǵan emosıa ańǵarylady» [5]deıdi. Sopylyq poezıaǵa tán sımvoldardyń Maǵjan poezıasynda kórinis berýi tek qana tájirıbelik izdenistiń kórinisi emes ekendigi daýsyz. Kerisinshe, áýel bastan qanǵa sińgen ulttyq, ári shyǵystyq poezıanyń bul asyl sıpaty Maǵjan poezıasynda jańǵyryp, jańasha mazmunǵa ıe bol-dy. Maǵjan sımvolızminiń daralyq sıpaty da osy tustan zerdeleı túskende barynsha ashyla túspek Maǵjan sımvolızminde ulttyq, batystyq-shyǵystyq sımvoldyń aqyn júreginen qorytylyp shyqqan sıntezi men eshkimge uqsamaıtyn daralyǵy bar.
Maǵjan sheber qoldanǵan sımvoldardyń biri – "ý".

Azamat! Anaý qazaq qanym deseń,
Jumaqtyń sýyn apar, janym deseń.
Bolmasa, ibilis bol da ý alyp bar,
Toqtatam tunshyqtyryp zaryn deseń!.. ("Jaraly jan") ý qaıǵyǵa tunshyqqan jannyń dertine daýa deı otyryp, sharasyzdyq haldi beınelegen.
Qasiret batty janyma,
Ýǵa toldy jas júrek. – "Oramal" – bul óleńde "ý" saǵynyshty bildiredi.
Jel óndirdi ý jyryn.
Jyrlady, qushty, ýlady,
Bilip aldy bar syryn. "Eskendirdiń eki múıizi" óleńinde "ý"– arbaýshy.
Sondaı-aq Maǵjan poezıasy eldi súıýge, óz Otanynyń tarıhymen maqtanýǵa úıretedi. Maǵjandy aqyn etken qasıetti shyndyq pen jandy- jansyzǵa degen aıryqsha mahabbatty sezdiretin júrek edi. Rasynda, Maǵjan- baýyry keń tulpardaı kósiletin arnaly júıeliliktiń aqyny, estetıka - fılosofıalyq tujyrymdamasy qalyptasqan aqyn, qara óleń qudiretin bıik deńgeıge qótergen aqyn. Abaıdyń sheksiz sheberliginiń kiltin izdeýden jalyqpaǵan aqyn.
Maǵjan sımvolızmi qazaq ádebıetin Abaıdan soń taǵy bir beleske kótergeni daý týǵyzbaıtyn aqıqat. Abaı kóp qoldanǵan «júrek» sımvolymen tabıǵı baılanystaǵy «jan» uǵymynyń zaman shyndyǵyn, Maǵjan poezıasynyń astarly mánin ashar kórkemdik qyzmeti bar.

Aqynnyń qara sózben jazylǵan «Balapan qanat qaqty» atty shyǵarmasyndaǵy soltústiktiń sýyǵyna shydaı almaı, amalsyz qanat qaqqan jas balapannyń janyna jaıly pana izdep alasurýy – zamannyń da, aqyn kóńil-kúıiniń de sımvoly. ”Balapan“ sımvoly budan basqa óleńderinde de kezdesedi.
Zarlaısyń ǵoı jetim bop,
Besikte qalǵan balapan! ("Jaraly jan") – dep pesımısik sarynǵa salynady. Batysta aıryqsha óner daryǵan aqyn- kompozıtorlar rekvıem túrinde "boljam-aqıqat" aıtatyn dástúr bar. Maǵjannyń da "Jaraly jan" óleńin rekvıem deýge ábden sıady. Ózge tilge aýdarsaq, dál solaı ataýǵa týra keledi. Biraq onyń baǵasyn biz ”rekvıem“ dep emes, ulttyq fenomen retinde taldap-tanyp, óz baǵasyn berý áldeqaıda ádilirek bolar edi. Óz ýaqytynyń kórkemdik kógine kóterilip, negizinen avangardtyq (alǵy sheptik ) óleń úlgisinde kóp izdengen Maǵjan keıin kenet sheginip, dástúrshil óleń men alǵy sheptik óleńin jarystyra qoldanýdan qaımyqpaıdy. Joǵaryda baıqaǵanymyzdaı, dástúrli ádebıetine jetik ol jan sózin bulbulsha jetkizedi. Jıyrma eki shýmaqtan turatyn "Jaraly jan" óleńi 11 býyndy qara óleń men 7-8 býyndy jyr úlgisin qatar órip otyrady. Alǵy sheptik úlgiden bastap, qara óleńmen aıaqtaıdy. Uzaq, sújetsiz lırıkanyń bitim –bolmysy osyndaı.
Kelesi óleńinde:
Jas qyrandar-balapan,
Jaıylyp qanat umtylǵan.
Kózdegeni kók aspan.
Men jastarǵa senemin! ("Men jastarǵa senemin!") – dep bolashaqtyń ıesi jastardy qanatyn qaǵyp talpynǵan balapanǵa teńeı otyryp, zor senim artady. Kóz aldymyzǵa býyny bekip, topshysy qatpaǵan, biraq kók aspanǵa qumartqan jas qyran keledi.
Sımvolızm uǵymyn orys ádebıetinen (A.Blok, V.Balmont shyǵarmashylyǵynan) sýsyndap, qazaq ádebıetine engizgen romantık aqyn aqıqat pen shynaıy ómir sýretterin jyrlap, óleńderine jańa túr berip, júrek túbinen shyqqan jan syryn, jan azaby men jan tebirenisin sýrettegen. Aqyn óleńderindegi "Arystan" qýattylyq pen kúsh – qaırattyń sımvoly retinde
"Arystan elge Otan bolǵan Turan,
Turanda qazaǵym da handyq qurǵan.
Alashtyń arystany – Abylaı eri... ("Túrkistan")
Arystandaı aıbatty - (”Men jastarǵa senemin“) – óleńderinde qoldanylady.
Maǵjan qazaq poezıasynyń sazdylyǵyn, áýezdiligin arttyrǵan, soǵan kóńil bóle otyryp, arǵysy fransýz, bergisi orys sımvolıseriniń óleńderinen dástúr tapqan aqyn. Evropa aqyndarynyń shyǵarmashalyǵyndaǵy móldir bulaqtan sýsyndaı otyryp, ony qazaq poezıasynyń sulýlyǵymen úndestire bilgen aqyn. Maǵjan qazaq poezıasynyń jaryq juldyzy - uly Abaıǵa elikteı otyryp, uly ustaz jolyn ustanǵanymen, ózinshe jol tabýdan áste jalyqpaı, kóp izdegen jan. Óleńderindegi tabıǵat sýretteri, onyń tylsym shaqtary, aqyn kóńil kúıimen, muń-qaıǵysymen, qýanysh-shattyǵymen qat-qabat kelip otyrady. Osynyń bári tutasa kelip sýrettep otyrǵan dáýirdiń beınesin tolyq ashyp beredi. Atap aıtsaq, aqyn qoldanǵan "tulpar" sımvoly sarqylmas kúsh – qýatqa ıe jastardyń beınesin beredi.
Qajý barma tulparǵa,
Talý barma suńqarǵa,
Iman kúshti olarda,
Men jastarǵa senemin! ("Men jastarǵa senemin").
Maǵjannyń optımısigin onyń qoldanǵan sımvoldarynyń táýelsiz Qazaq Eliniń memlekettik rimńzderinen kórinis tabýymen dáleldeýge bolady. Eldiktiń belgisi - Eltańbadaǵy eń mańyzdy ári basty detal – bul tulpar, jaı jylqy emes, qos qanatty pyraq. Kóshpendi fılosofıasynda úlken mánge ıe bul mıfologıalyq beıne sımvolıkalyq júk arqalap tur.

Jylqy – bul qazaq halqynyń tegi, totemi dese de bolady. Birde-bir rámizderimizde – elimizdiń logotıpinde tulpardyń, jylqynyń bolmaýy – qazaq halqynyń jetimdigin bildirgen bolar edi.
Qazaqtyń bir armany- sáıgúlik minip, jelmen jarysqandaı kúıde qıyn kúnderde artqa tastap, bolashaqqa tez jetý. Buny Maǵjan:
Tulparǵa minip bir shapsam,
Bolmas edi basqa arman! ("Jaraly jan") – dep jyrǵa qosady.
Eltańba kompozısıasyndaǵy tulpar - aı múıizdi, altyn qanatty qos pyraq beınesi. Fólklorıstıkada «qasarysa bitken qos múıiz» dep sıpattalatyn pyraqtaǵy aı múıiz – erliktiń, qaısarlyqtyń belgisi edi. Múıiz – kıelilik. El murasynda «Eskendirdiń múıizi», «Ótegen batyrdyń qos múıizi» degen tirkesterdiń bar ekenin bilemiz. Múıiz – qazaq halqynyń jaýyngerlik rýhyn, qaısarlyq qýatyn, qaıratty qabiletin aıqyndap tur. M. Jumabaev ta "Eskendirdiń eki múıizi" óleńinde sol el aýzyndaǵy tanymdy negizge alǵan.
Zamanynda Eskendir
Jeti yqylymdy bılegen.
Asqan alyp, kıeli,
Tússe de otqa kúımegen.
Eskendirdeı alyptar
Dúnıege endi týa ma? ...
...Eskendirdiń basynda
Eki múıiz – nysana!
Jabaıy jurtqa kórsetse,
Qasıeti qala ma? ("Eskendirdiń eki múıizi"). Aqyn qos múıizdi qasıetke balaıdy, ekiniń birinde bolmas nysana deı otyryp, Eskendirdeı erjúrek , erekshe bolmysty erlerdiń dúnıege kelýin ańsaıtynyn tuspaldaıdy.
Jylqy – qazaqtyń egizi. Al qanat – bul jańashyldyq ta emes. "Er qanaty - at" demep pe edi atam qazaq?! Qanat- bul jebeýshi, qutqarýshy, sıqyrly kúsh.
Kúshtisiń ǵoı,
Qudiret,
Perishteńe ámir et!
Qanatpen bir sıpasyn,
Jazylsyn ishki-tysqy dert.( "Jaraly jan") – deıdi aqyn.
Qanat – asqaq arman nyshany.
Jas qyrandar-balapan,
Jaıylyp qanat umtylǵan.
Kózdegeni kók aspan.
Men jastarǵa senemin! ("Men jastarǵa senemin") Óleńdegi balapandardyń qanatyn jaıýy – kúsh jınaý, talaptaný, alys armandarǵa bet alýdy bildiredi.
Halyq murasynda qanaty bar tulpar bul – arǵymaqtyń mıstıkasyn aıqyndaı túsetin element, onyń ereksheligin, qandaı da bir tylsym kúshke ıe ekenin bildiretin detal. Al Eltańbadaǵy qanatty arǵymaq bıikke umtylý, damýdyń tómengi satysynan joǵarǵysyna deıin kóterilý – álemdik órkenıetke jetýdi bildirip tur. Asqaqtyq, samǵaý, bıik maqsattarǵa jetý bizdiń halyqtyń jańa zamanda ıgergen jańa tanymy. Qanattyń ózi altyn tústes bolýy – molshylyqty bildiredi. Ańyzǵa aınalǵan aı múıizdi tulpar – qazaqtyń kıesi.
QR Memlekettik Eltańbasynyń eń basty júgin kóterip, oǵan negiz bolyp turǵan – shańyraq. Ol - eltańbanyń júregi.
Shańyraq - «Otan - ot basynan bastalady» degen kıeli uǵymǵa ıe. Shańyraq beınesi – búkil qazaq eli úshin tirshiliktiń, sheksiz ómirdiń nyshany.
Kóp túrik enshi alysyp tarasqanda,
Qazaqta qara shańyraq qalǵan joq pa? ("Túrkistan") – dep aqyn qazaq jerin búkil túrki balasynyń qasıetti Otany retinde jyrǵa qosqan.
Eltańbanyń mańdaıshasyna bes buryshty juldyz salynǵan. "Juldyz" sózin aqyn baǵaly, bolashaq kúnderdiń enshisindegi qundylyq retinde jyrǵa qosqan:
Jet, juldyzym, jyljyp qana jibekteı,
Juldyzdy – júzik, Aıdy alqa ǵyp bereıin.
("Juldyzdy – júzik, Aıdy alqa ǵyp bereıin.")
Óleńde qymbat adam da, asyl murattar da juldyz sımvolyna aınalǵan. Juldyz qazaqy dúnıetanymda adam janynyń kóktegi kórinisi retinde tanylady da, "Juldyzym joǵary" dep syıynady. Bul sanadaǵy táńirshildiktiń bir belgisi deýge de bolady. Ár adamnyń ómirine baılaýly óz juldyzy bolady. Osyndaı juldyz memleketke de qajet. Biz de óz memleketimizdiń juldyzy jaryq ári bıik bolyp, Qazaq Eliniń árbir azamaty sol juldyzdyń salǵan jolyna senip, qıyn ýaqytta ony baǵdarǵa alyp árqashan jańa jolǵa, bolashaqqa jeteleıtinine senim artýymyz qajet.
Osy jerde Eltańbamyzǵa aqyn M. Jumabaev jyrlaǵan osyndaı kıeli uǵymdardy toptastyra bilgen Shotaman Ýálıhanov pen Jandarbek Málibekovtiń da talanty men tanymyna bas ıemiz.
Memlekettik Týymyzda Kúnniń beınelenýine de Maǵjan beıneshildigi arqyly anyqtama berýge bolady.Maǵjan óleńderinde nurǵa malynǵan altyn kún tynyshtyq pen baılyqty, saltanatty zamandy beıneleıdi.
Altyn kúnnen baǵasyz bir belgi bop,
Nurly juldyz – babam tili, sen qaldyń! ("Qazaq tili"). Aspan denesiniń ýaqyt ólshemine, zaman beınesine aınalǵanyn baıqaımyz. Sımvolızm degenimizdiń ózi de osy.
Kúlkiń, Kúnim, kúndeı kúmis tabaqqa
Minsiz sulý merýertti shashqandaı.
("Juldyzdy – júzik, Aıdy alqa ǵyp bereıin.") Kóz aldymyzǵa aınalasyna altyn sáýlesin aıamaı tókken Kún beınesi keledi.
Qaıǵylanba, soqyr sorly, shekpe zar,
Men - Kún uly, kózimde kún nury bar,
Men kelemin, men kelemin, men kelem,
Kúnnen týǵan, ǵunnan týǵan Paıǵambar "Paıǵambar"
Kún — qozǵalys, damý, ósip-órkendeýdiń jáne ómirdiń belgisi. Kún — ýaqyt, zamana beınesi.
Kók týymyzdaǵy altyn kún astyndaǵy jáne Astana tórinde asqaqtaǵan "Qazaq eli" monýmentindegi basty beıne- qanatyn jaıǵan qyran qus aqynnyń "Men jastarǵa senemin", "Qazaq tili" óleńderinde kezdesedi.
Qaıraty mol qandybalaq qyranmyn,
Kún bolǵan joq jaýdan júrek shaıylǵan.("Jer júzine")
Qanatyn jaıǵan qyran qus — bar nárseniń bastaýyndaı, bılik, aıbyndylyq beınesi. Ulan-baıtaq keńistikte qalyqtaǵan qyran eldiń erkindik súıgish asqaq rýhyn, qazaq halqynyń jan-dúnıesiniń keńdigin pash etedi.
Memleketimizdiń órkendeýi men nyǵaıýynyń kepili, tarıhı mán –mańyzy zor "Qazaqstan - 2030" strategıalyq baǵdarlamasy men "Táýelsizdik monýmentindegi" barys beınesin de sımvolıs aqynnyń poezıasynan kezdestiremiz. Jastardyń boıyndaǵy qaırat pen tasyǵan jigerdi, barystyń beıbitshil, qanaǵatshyldyǵyn myna joldardan baıqaımyz:
...Jolbarystaı qaıratty,
Men jastarǵa senemin! ("Men jastarǵa senemin")
Jolbarys júrgeninde mań-mań basyp,
Júregi, qaıratyna kóńili tasyp,...
...Jańadan jolbarystaı umtylarmyz,
Kórelik tóńirekti, tek tań atsyn!("Esimde ...tek tań atsyn")
Maǵjannyń sımvolısik tásilderi sanaǵa psıhologıalyq sendirý arqyly ústemdigin júrgizýge negizdelgeni baıqalady. Sol arqyly ol óz qudiretine ózi senbeı jasqanyp turǵan halyqtyń boıyna jiger, oıyna qýat pen rýh berip, sanasyndaǵy kúdik penen kúmánniń ara qatynasyn úzip, óz-ózine baǵa berýge úıretip, ulttyq sezimin oıatý arqyly bolashaqqa senimmen qadam basýǵa tárbıeleıdi.
Orystyń D.S. Merejkovskıı, K. Balmont, A. Belyı, Vách. Ivanov syndy sımvolıs-aqyndary atalmysh aǵymnyń óner retindegi máni men maqsatyn tanytý isine belsene atsalysty. Sımvolıserdiń adam júregininiń Jaratýshymen, jaratylyspen baılanysyna erekshe mán berýi ony aǵymnyń asyl muraty dep qabyldaýymyzǵa tirek boldy. D.S. Merejkovskıı sımvolızmniń yqpaldy aǵymǵa aınalýynyń syryn ózi ómir keshken dáýirdiń ereksheligimen baılanystyrady. Aqynnyń pikirinshe, ótken ǵasyr basyndaǵy kezeńdi shegine jetken materıalızm men jan silkinisiniń kórinisi arqyly baǵalaýǵa bolady. Kez-kelgen joǵary dárejeli materıaldyq órkenıet rýhanı mádenıettiń álsizdigi saldarynan toqyraýǵa ushyraýy múmkin. Sondyqtan, rýhanıat qana, aqynnyń pikirinshe, dinge degen senimge jeteleıdi Vách. Ivanov pen A.Belyı da naǵyz sımvoldyq óner men din arasynda tereń rýhanı baılanystyń bar ekendigin eskertedi. A.Belyı «Sımvolızm kak mıroponımanıe» atty eńbeginde «... tanym teorıasyndaǵy ózgeristen ónerge degen qatynas ta ózgeredi. Óner dinı tanymǵa jol ashpaq. Din - júıeli túrde kúsheıtilgen sımvoldar júıesi» degen oı aıtady.

Maǵjannyń sımvolısik tásili eki arnada qalyptasty. Alǵashqysy, etnogenetıkalyq tegimizben baılanysty. Sebebi, Maǵjannyń shyǵarmashylyǵy qazaq ádebıetiniń oıaný dáýirimen tustas kelgendikten, ultynyń kóne tarıhyn tiriltý arqyly ulttyq sanasyna qozǵaý salýǵa umtyldy. Ekinshisi, Evropa jáne orys ádebıetiniń ozyq tásilderin paıdalana otyryp, qazaq ádebıetin janrlyq jáne kórkemdik jaǵynan baıytty. Etnogenetıkalyq tarıhymyzǵa nazar aýdarsaq, qazaq sımvolızminiń alǵashqy bastaýy taý shatqaldaryndaǵy qashap salynǵan sýretterden bastalǵan. Ata - babalarymyz dúnıe tanymdaryn ańdardyń, qustardyń obrazynda beınelep otyrǵan. Bul sol kezdegi ata-babalarymyzdyń oılaryn sýrettermen obrazdap aıta bilgendigin dáleldeıdi. Demek, qazaq dalasyndaǵy taý shatqaldaryna qashap jazylǵan sýretter obrazdy oılaý adam jaratylysymen birge kele jatqandyǵyn dáleldeıdi. Mysaly jartastaǵy sýretter. Oıdy sımvoldap aıtý, sımvoldap berý tásili qazaq topyraǵyna jat bolmaǵan. Onyń shyǵý tegi: «Adamzat tabıǵat qubylystaryn túsinip bolmaǵan, aınalasyndaǵy qas kúshterdiń qastandyǵynan qaýiptenip, olardy aldap, astarlap sóılesý kerek», - degen nanymy men de astasyp otyrǵan, - deıdi profesor Sh.Kerim [6; 78-b] Sımvolıs aqyndar aqsúıekter ádebıetiniń ókilderine jatady. Endeshe oıdy beınelep aıtý tásili, etnogenetıkalyq qanymyzben qabysyp, kóneden kele jatqan dástúr desek, S.Kenjahmetov: «Qazaq halqynyń sımvolızmi, ulttyq psıhologıamyzǵa negizdelgen. Ol ishki sezimder men is-áreketti sózben aıtpaı, ymmen, ısharamen, qımylmen, eppen sezdiretin uǵymdar bolyp tabylady. Muny ádet-ǵuryp dep ataıdy», - deıdi[6;101-b].

Maǵjan oıdy beınelep aıtatyn genetıkalyq kóne dástúrdi poezıasynda oılaryn obrazdy beıneleý úshin paıdalanǵan. Sóıtip oqyrmannyń sezimin basyp, kóńil kúıine yqpal etip, oıyn tolqytqan. Bul arqyly Maǵjan poezıasyna Evropa men orys ádebıetiniń áseri bolmaǵan eken degen oı týmasa kerek, kerisinshe ol Evropa men orys ádebıetiniń úzdik tustarymen keńinen tanysqan, nárimen sýsyndaǵan adam. Onyń HH ǵasyrdyń basyndaǵy qazaq ádebıetinen kóringen sımvolısik tásili Saryarqanyń yzǵarly kókteminiń arasynan basyn kótergen báısheshekteı boldy.. Sebebi, osy kezeńde 1906 jáne 1914 jyldardy qamtyǵan orys revolúsıasynyń yzǵary, qazaq dalasyna da sezilip, óz óktemdigin júrgize bastaǵan. Sol kezdegi qoǵamdyq qysym onyń sımvolısik sheberligin shyńdap, beıneshil aqyn bolyp qalyptasýyna septigin tıgizdi.

Sımvolıser poezıasyna tán sentımentalısik saryn Maǵjan poezıasynda da bar. Ásirese, ulttyń ata-babalary ótken dańqty tarıhyn umyta bastaýy sezimtal aqynnyń poezıasyna kúırektik (sentımentalızm) sarynyn qosty, sondyqtan «jylaýyq aqyn» ataldy. Ol Maǵjannyń poezıasyndaǵy tabıǵat lırıkasynan kóringende: muń-zaryna ún qosyp, qaıǵysyna ortaqtasyp qaltyrap-dirildep tońyp jansyzdanyp, ystyqqa kúıýi tárizdi, sharasyzdyqtar arqyly jasaldy.

Sımvolıs aqyndardyń kópshiliginde kezdese bermeıtin optımısik saryn onyń «Men jastarǵa senemin» óleńinen baıqalady. Aqyn atalǵan óleńinde jastarǵa senim artsa, olardyń barlyq kúsh-jigerin salyp oryndaıtyndyǵyna sengen. Sebebi, balalar men jastar ózderine jaýapty is júktelgendigin jaqsy kóredi. Ózderine sengendigin qalaıdy. Bolashaqqa óz qadamdarymen jol taýyp barǵandy jón kóredi. Bul olardy aldaryndaǵy nebir qıyn asýlardy buzyp - jaryp ótýlerine kómektesip, jigerlerin qozdyrap, qandaryn oınatyp, boılaryna kúsh, oılaryna qýat beredi. Budan Maǵjannyń, qazaq ádebıetinde keri tartpa romantızm men órshil romantızmdi biriktirip qatar alyp júrgendigine kóz jetkizemiz.

Ol eki qoǵam almasýyndaǵy ótpeli dáýirde ómir súrdi. Bir odaqqa birigýdiń nátıjesinde ata-babalary júrip ótken tarıhy men salt-dástúrin, tilin umytyp, ózderiniń qaıdan shyqqandyǵyn bilmeı, bóten tildiń baýrynda qalyp kim ekendikterin umytar dep alańdady. Sondyqtan ózderin izdegende tabar degen nıetpen urpaq sanasynan urlanyp jatqan tarıhyn astarlaı jazyp ketýdi maqsat etti.

Shynynda meniń ózim de - ot,
Qysylǵan kári kózim de - ot.
Men ottanmyn, ot - menen,
Jalynmyn men janamyn
Ottan týǵan balamyn.
Talaı zýlap ushqanmyn
Alpige barǵam Altaıdan
Balkanǵa barǵam Qytaıdan...»
Aqynnyń «ot» dep otyrǵany - halyqtyń uly rýhy. Ulttyń tarıhı jáne fılosofıalyq zerdesin oıatyp, rýhyn kóterý arqyly ǵana bodandyqtan qutylýǵa, el táýelsizdigine qol jetkizýge tipti, álem halqyna óz órkenıetińdi tanytýǵa bolady dep esepteıdi ol:
«Qaıǵylanba, soqyr sorly, shekpe zar,
Men - Kún uly, kózimde kún nury bar,
Men kelemin, men kelemin, men kelem,
Kúnnen týǵan, ǵunnan týǵan Paıǵambar»

Bul - kezinde Eýrazıa qurlyǵyn at tuıaǵymen dúbirletken, alys-jaqyn ulystarǵa mádenıet pen sharýashylyqtyń jańa tásilderin úıretken, biraq keıin taǵdyrdyń jazýymen álemdik órkenıet kóshinen kenjelep qalǵan ólke perzentiniń aspandaǵy aıdy alam dep sekirgen tarpańdaǵy emes, bul - óz halqynyń boıyndaǵy bıik rýhqa sengen, sol rýh qaıta bir dúr silkinse, armandaǵan azattyqqa qol jetkizedi, álemdik órkenıet kóshiniń aldyńǵy legine qaıta kosylýǵa bolady dep úmittengen azamattyń parasatty da maqsatty áreketi.
Maǵjan Jumabaev óleńderindegi "kún", "barys", "tulpar", "qyran", "juldyz" t.b. sımvoldardyń táýelsiz Qazaq Eliniń memlekettik rámizderi men el bolashaǵyn aıqyndaıtyn memlekettik mańyzdy baǵdarlamalardyń nyshanyna aınalýy onyń ulttyq dúnıetanymy men kóregendigin, fılosofıalyq oı tereńdigimen qosa, eliniń jarqyn bolashaǵyna sengen optımısik rýhyn da aıqyndap tur. Olaı bolsa, Maǵjan poezıasy elimniń erteńine barýǵa laıyqty qazynamyzdyń biri dep aıtýǵa tolyq negiz bar.
Bizder úshin Maǵjantaný máńgige jalǵasa bermek.


PAIDALANYLǴAN ÁDEBIETTER:
1. Iý.M. Lotman. Strýktýra hýdojestvennogo teksta. M, "Iskýsstvo", 1975, 45-b.
2. Z. Qabdolov. Sóz óneri. İİ tomdyq tańdamaly shyǵ. jın., 2- tom. A., 1983, 244 –b.
3. Z. Ahmetov. Ádebıettaný termınderiniń sózdigi. A., 1993, 29-b
4. M. Jumabaev. Shyǵarmalary (óleńder, poemalar, qara sózder) A., Jazýshy, 1989,56-b
5. M.Ábdirásilqyzy «Qoja Ahmet Iasaýıdiń aqyndyq álemi», - avtoreferat- 239 b.
6. Qanarbaeva B. Maǵjan sımvolıs: Zertteý.- Almaty: Ekonomıka, 2007.-288 b

---