InfoHub Logo

Jezqazǵan qalasyndaǵy «№21 jalpy orta bilim beretin mektebi» KMM-siniń

10-synyp oqýshysy Bozaeva Jansaıa

Pán muǵalimi: Ershýmanova Gýlmıra Býlatovna

 

Biz úshin halyqtar dostyǵynan artyq ıdeal bolmaq emes.

                                                                    M.O. Áýezov

Halyq – ómirdiń bar kezeńin basynan birge keshetin, bir jeńnen qol, bir jaǵadan bas shyǵara biletin ulys. Eldiń eldigi tatýlyqtyń tátti dáminde. Eliniń irgesi berik qalanýy, ár bastaǵan bastamasynyń nátıjeli bolýy árbir perzentiniń amalymen ólshenbek. Adam júreksiz ómir súre almaıtyny sekildi, Otansyz da eshqashan ómir súrmek emes. Otanymyzdyń ozyq bolýyna barshamyz qaltqysyz qyzmet etýimiz qajet.Qazaqstan – kóptegen ulttar men ulystardyń tatýlyqta oryn tepken qasıetti mekeni Bir taǵdyr – bul biz birge júrip ótken qıyndyqtar men jeńister!». Halyq danalyǵynda «Tar jerde tabysqan keń jerde kelisedi» deýshi edi ǵoı. Halqymyzdyń qatparly tarıhy syrǵa toly oqıǵalarmen jınaqtalǵan bolatyn. Qaı kezeńdi alyp qarasańyz da, elimiz irgedegi kórshimizdi syılap, qashanda kómek qolyn sozýǵa barynsha tyrysyp, baýyr tutatyn. Eń tar zamandy birge bastan ótkerdik. Búginde sol halyq ókilderi óz baýyrymyz bolyp, bir halyqqa aınaldy.

Týǵan eldiń týynyń astynda birigip, týǵan jerdiń tuǵyryn bıik etýge bel sheshken azamattardy bir taǵdyr kútedi. Qazaqtyń yntymaǵy men birligi myqty bolmaıynsha, memlekettiń tutastyq kelbetin saqtaý qıynnyń qıyny. Eń aldymen, ózgege úlgi bolý úshin óz Ulttyq ıdeıa – Máńgilik El Basty Ata Zańymyzda anyqtalǵandaı, Elbasy mártebesi men mindetteriniń bir parasy jyl saıyn halyqqa arnalǵan Joldaýyn jarıalaý bolyp tabylady. Endeshe, prezıdenttik respýblıka Qazaq elinde Elbasyna túsetin jaýapkershilik salmaǵy adam aıtqysyz aýyr. Bul – bir. Ekinshi jaǵynan, HHİ ǵasyrdyń Qazaqstanyn «nólden» bastap, eki onjyldyq ishinde qurǵan talantty, eńbekqor, tolerantty halqymyz elin súıgen Elbasyna tireý bolǵan mısıasyn atqarýdy jalǵastyrǵanda ǵana basty maqsat údesinen shyǵa alamyz. Birlik pen qaýipsizdik – birin-biri tolyqtyratyn egiz uǵymdar Múddelerdiń tez de jyldam jańarýy men jańǵyrtylýy negizinen syrtqy faktor – halyqaralyq qatynastarǵa baılanysty.

Uly izdenis qana uly serpiliske negiz qalaı alady. Osynyń tamasha úlgisi – Elbasynyń halyqqa arnaǵan bıylǵy Joldaýy. Qazaqstandyq joldyń ortaq maqsaty, múddesi, bolashaǵy qandaı qorytyndymen túıindeletinin, eń bastysy qandaı el qurýmen tıanaqtalatynyn jan-jaqty, dıalektıkalyq qısynmen ashyp berdi, el tarıhyndaǵy biz aıaq basatyn jańa dáýirdiń kemel kelbetin somdady. «Men, – dedi N.Nazarbaev, – qoǵamda «Qazaq eliniń ulttyq ıdeıasy qandaı bolýy kerek?» degen saýal jıi talqyǵa túsetinin kórip júrmin. Biz úshin bolashaǵymyzǵa baǵdar etetin, ultty uıystyryp, uly maqsattarǵa jeteleıtin ıdeıa bar. Ol – Máńgilik El ıdeıasy». Sonymen, HHİ ǵasyr ortasyna deıingi Qazaqstan halqy ustanatyn ulttyq ıdeıa qysqa da nusqa ıdeologıamen anyqtaldy: «Máńgilik El». Kim Otanynyń, urpaǵynyń, isi men esiminiń máńgilik bolǵanyn qalamaıdy? Eshkim de! Amerıkada da, Afrıkada da solaı. Jumyr basty pendege máńgilik ómir buıyrmaǵan. Biraq qamshynyń sabyndaı qysqa ómirinde adam tolaǵaı aqyl-oıymen, sheber qolymen máńgilik el túze alady. Basqasynyń bári – kómir de, temir de, taý da, tas ta kómekshi qural ǵana. Senimdi serigi – ulttyq ıdeıa. Ulttyq ıdeıanyń tarıhı ornyn, onyń keshegi, búgingi, erteńgi bolmys-bitimin anyqtaý úshin aldymen «ult», «ıdeıa» uǵym-túsinikterine toqtala ketken jón. Ǵalymdardyń paıymy boıynsha, «ult» (latynsha – nascor) termıni Ejelgi Rımde az halyqtar degen maǵynada qoldanylǵan eken. Búginde «ult» termınine berilgen anyqtamalar qısapsyz kóp. Birinde etnıkalyq qaýymdastyqty bildiretini taldansa, kelesinde memlekettiń barsha halqy maǵynasynda túsindiriledi. Qazaq dalasynda ulttyq ıdeıa baıyrǵy túrik dáýirinde memlekettik, tipti ımperıalyq bıikke kóterildi. VIII ǵasyrda: «Búkil túrki halqy úshin qyzyl qanymdy júgirttim, túnde uıyqtamadym, kúndiz otyrmadym, tórt buryshtaǵy halyqtyń bárin beıbit ettim: bastyny eńkeıttim, tizelini búktirdim!», degen babalarymyz «Máńgilik El» qurǵanyna senimdi edi. Qazaq handyǵynyń shańyraq kóterýimen ulttyq ıdeıa memleket pen ony quraýshy etnosty, tarıh sabaqtastyǵyn úzbesten, daralandyratyn faktorǵa aınaldy. Keıinde ol ıdeıa talantty ul-qyzdaryn álemdik aqyl-oıdyń asqar shyńyna alyp shyǵýǵa septesti. Endeshe, ulttyq ıdeıamyzdyń bes ǵasyrdan astam tarıhy bar eken. . Onyń ózi birneshe dáýirden turady. Qazaq handyǵy tusynda ulttyq ıdeıanyń ózegin memlekettilikti nyǵaıtý, etnıkalyq aýmaqty qalyptastyrý, birde tilin, birde tisin kórsetken Reseı, Qytaı, Jońǵar, Orta Azıalyq memlekettermen ońtaıly qarym-qatynas ornatý, básekege tótep berý qurady. Jaqsy menen jaısańnyń basyn ólimge baılaǵan HVİİİ ǵasyr Abylaı han dúnıe salýymen qazaqtyń mańdaıyndaǵy baǵyn ushyrdy. Reseıdiń bodandyǵyna kirgen qazaq qoǵamy áleýmettik-saıası jáne aýmaqtyq tutastyǵynan aıyryldy. Tól memlekettiń bolmaýymen qosa birtutas aqparattyq keńistiktiń joqtyǵy da jalpyulttyq ıdeıanyń órisin taryltty, jolyn kesti. «Bólip al da bıleı ber» saıasatynan týyndaǵan árbir saıası kúsh, áleýmettik qaýym óz bıigine, kózdegenine laıyq ulttyq ıdeıany dúnıege ákeldi. HVİİİ ǵasyrda Abylaı men Botaqannyń, HİH ǵasyrda Mahambet pen Baımaǵambet sultannyń, Kenesary men Qońyrquljanyń, HH ǵasyr basynda Sáken men Maǵjannyń, Álibı men Álıhannyń ustanǵan ulttyq muraty barsha qazaqqa ortaq edi dep, sirá, eshkim aıta almas. Iá, bular árisi – týǵan halqyna, berisi – sońynan ergen pikirles qaýymǵa qyzmet etkisi keldi. Biraq, ýaqyt ózi kórsetkendeı, bireýleri at tóbelindeı azshylyqtyń muratyn jalaýlatsa, ekinshileri – barsha qazaqtyń bolmasa da qalyń kópshiliktiń muratyn dóp basyp taba alǵany aqıqat. Syrym, Mahambet, Kenesarylar ulttyq ıdeıany qarýly kúresten tapsa, Shoqan, Abaı, Ybyraılar aǵartýshylyqtan, Álıhan, Ahmet, Mirjaqyptar Alash avtonomıasynan, Shoqaı tutas Túrkistandy qurýdan, Álibı, Sákender taptyq kúres ilimin oljalady. Qoǵam, memleket – taǵdyry toqsan myń taraý adamdar qaýymdastyǵy. Osylardyń ortaq muratyn dóp basyp anyqtaý, bolmys-bitimin saqtaıtyn ózindik joly men bolashaǵyna durys jón silteý oıshyldardyń áldeneshe býynyn tolǵantqan. HH ǵasyr basyndaǵy Alash zıalylary bul mindetti sheshe aldy. Eger ulttyq ıdeıanyń máni – ulttyń taǵdyr anyqtaǵysh tilegi, nıeti, ony ilgeri qadam basýǵa jumyldyrýshy faktor, kún tártibindegi basty máseleni sheshýge baǵyshtalǵan mazmundy ári kesek oı desek, osylardyń jıyntyq formýlasy M.Dýlatov dáıektegen «Oıan, qazaq!» tuǵyrnamasynda jatyr. Bul uran emes, M.Dýlatovtyń óleńder jınaǵy da emes. Halyq qasiretin, zamana kelbetin dálme-dál aıqyndaǵan sáýegeılik. Shynynda da eki ǵasyrǵa jýyq sozylǵan otarlaý, qorlyq pen zorlyq halyqtyń dúnıetanymyna, minezine, ómirsaltyna, sharýashylyǵyna orasan zor nuqsan keltirip, eńsesin túsirgen edi, aldy-artyn baǵamdaý qasıetterinen aıyra bastaǵan-tyn. Bir múshelden de az merzim ishinde Uly dalany qozǵalysqa ákelgen «Oıan, qazaq!» ıdeıasy maqsat-muratyna jetip, 1917 jyldyń jazynan onyń ornyn «Qazaq avtonomıasy» ulttyq ıdeıasy basty. Bólshevıktik bılik qazaq halqyna qısapsyz qasiret ákeletinin Alash basshylary 1917 jyly-aq eskertti. Qazan tóńkerisin «naızanyń ushymen, aıbaltanyń júzimen bolǵan» zorlyq aktisi retinde qabyldaǵan Á.Bókeıhanov, obaly neshik, áý bastan qazaq jurtyn birigýge, maqsatty áreketke, bas amandyǵyn qamtamasyz etýge shaqyrdy. «Esik aldynan daýyl, úı artynan jaý keldi! – dep dabyl qaqty ol. – Alashtyń balasy, Aqtaban shubyryndy, alqakól sulamadan soń, 200 jylda, basyńa bir qıyn is keldi! Aqsaqal aǵa, azamat ini, ot basy arazdyq daýdy qoı; birik, jurt qyzmetine kiris! Alashtyń basyn qorǵaýǵa qam qyl!». Bul «Qorǵan, qazaq!» ulttyq ıdeıasy edi. Biraq Alash kóseminiń saqtandyrýynan qorytyndy shyqpady. Bólshevıkter Alash únin tunshyqtyrý úshin kúsh qoldanýmen qatar Qazaq avtonomıasy ıdeıasyn óz paıdasyna utymdy jarata aldy. Aqıqatyna kelgende, qazaqqa memlekettik qurylymy avtonomıadan tómen mártebeni usynýǵa jol qalmady. Sonyń ózinde úrdisti úsh jylǵa sozdy. 1920 jyly qurylǵan Qazaq AKSR-i túri jaǵynan ulttyq memlekettik qurylym kóringenimen, mazmuny, ókilettigi, mısıasy boıynsha qýyrshaq mártebesinde qalǵanyn tarıh taǵylymy san ret dáleldedi. Keńestik Qazaqstandaǵy ulttyq ıdeıanyń tarıhy men taǵdyryn bir aýyz sózben shıyryp aıtar bolsaq, ol – ultjandy tulǵalardyń qasireti men qýǵyn-súrginge ushyraǵany, keshegi áralýan ulttyq ıdeıany áý bastaǵy tartymdy mán-maǵynasynan jurdaı bolǵan ýtopıalyq sosıalısik ıdeıanyń almastyrǵany, ol – óz elindegi, óz jerindegi biraz qazaqtyń kúshpen tańylǵan saıası-ıdeologıalyq tapshyl urandar men adasýlar áserinen qazaqtan jatsynýǵa bet túzegeni. Ultyn súıgen, sosıalısik eksperımentterden qara bulttaı tónip kele jatqan apattyń sumdyǵyn qapysyz uǵynǵan rýhy bıik aqyn-jazýshylar, ǵalymdar, jekelegen tulǵalar týǵan halqynyń tili, dini, mádenıeti, jeri úshin otqa kúıip, sýǵa túskenmen, qylyshynan qan tamǵan totalıtarlyq júıe Qazaqstanda tilge jeńil, júrekke jyly ulttyq ıdeıany túzýge de, halyqqa usynýǵa da jetkizbedi, kókteı soldyrdy. 20-30-jyldary Alash zıalylary qurbandyqqa shalynǵannan keıin ulttyq ıdeıany tabý baǵytyndaǵy talpynysty «ESEP» partıasynyń, «Jas tulpar» qozǵalysynyń dúnıege kelgeninen, «Qazaq ádebıeti», «Zerde» gazet-jýrnaldaryndaǵy ult tarıhy, tili, mádenı murasy jaıly jarıalanymdardan, Sh.Smahanulynyń qazaq mektepterin ashýǵa jantalasynan, 1979 jylǵy Selınograd, 1986 jylǵy Almaty oqıǵalarynan kórgenimiz lázim. Áıtkenmen, baǵyt – maqsatqa týra jetkizetin dańǵyl jol emes. Keńestik 70 jyldyń ishinde qısapsyz qasiretti basynan ótkizgen, demografıalyq azshylyqtyń áserinen ulttyq bolmys-bitiminen ajyraı jazdaǵan bizdiń el táýelsizdiktiń tabaldyryǵynan kemel ulttyq ıdeıasyz attady. Táýelsizdik tańy atysymen ulttyq ıdeıa máselesi belsendi qolǵa alyndy. Túrli pikirler ortaǵa salyndy. Olar qoǵamdyq sanaǵa ıgi áser etkeni sózsiz. Alaıda, ǵylymı izdenister bir arnaǵa toǵyspaǵan kúıde qala berdi. Memlekettik bıliktiń ashyq ta jarıa qoldaýynsyz ulttyq ıdeıa tabylmaıtyny, tamyryna qan júgirmeıtini belgili boldy. Juldyzdy sát Prezıdentimizdiń «Qazaqstan joly – 2050: bir maqsat, bir múdde, bir bolashaq» atty halyqqa Joldaýyn jarıalaýmen týdy. Endi ne isteý kerek? Birinshiden, «Máńgilik El» ıdeıasyn zertteýde, nasıhattaýda, oqý úderisine engizýde samarqaýlyqqa jol bermeý kerek. Bul isten barsha zıaly qaýym, saıası partıalar, qoǵamdyq birlestikter, úkimettik emes uıymdar, BAQ tys qalmaýyna Parlament pen Úkimet, Prezıdent Ákimshiligi jaǵdaı jasaǵany abzal. Ekinshiden, zamanaýı ulttyq ıdeıamyzdy balabaqshada tárbıelenip jatqan búldirshinderden bastap oqýshylarǵa, stýdentterge, jastarǵa jetkizý úshin bar kúshti salǵan artyqtyq etpeıdi. Osylardyń sanasyna, ómir saltyna sińgen qundylyq pen senim «Máńgilik El» ornatýdyń qozǵaýshy kúshi bolary kúmánsiz. Úshinshiden, «Máńgilik El» ıdeıasyn qazaqstandyq kásipkerler, bıznesmender, baı-baǵlandar qoldaýynyń mańyzy zor. Olar ǵalymdarmen yntymaqtasýy arqyly máseleni tereńinen zerdelegen eńbekterdiń dúnıege kelýine septeser edi. Tórtinshiden, bolashaǵy jarqyn ulttyq ıdeıamyzdy Qazaqstandaǵy barlyq etnostar men aımaqtarǵa jetkizý atqarylar is-sharanyń bir parasy ǵana. Ol álemdik aqparattyq, ǵylymı keńistikterden oıyp turyp óz ornyn alýy kerek. Sońǵy úsh ǵasyrda qazaq dalasynda dúnıege kelgen ozyq ulttyq ıdeıanyń birde-bireýi jasampaz mısıasyn tolyq atqara almaı, tarıh qoınaýyna kirgen edi. Esesine Keńestik totalıtarızmniń taptyq-partıalyq qatygez ıdeıasy tulǵalarymyzdy baýdaı túsirip, Qazaqstandy órkenıet áleminen jyraqqa ákete jazdady. Qazaq eliniń máńgiligine, gúldenýine qyzmet etetin ıdeıa endi týdy. Osynysymen-aq «Qazaqstan joly – 2050: bir maqsat, bir múdde, bir bolashaq» Joldaýynyń máńgilik ǵumyry bastaldy.  . Eger ulttyq ıdeıanyń máni – ulttyń taǵdyr anyqtaǵysh tilegi, nıeti, ony ilgeri qadam basýǵa jumyldyrýshy faktor, kún tártibindegi basty máseleni sheshýge baǵyshtalǵan mazmundy ári kesek oı desek, osylardyń jıyntyq formýlasy M.Dýlatov dáıektegen «Oıan, qazaq!» tuǵyrnamasynda jatyr. Bul uran emes, M.Dýlatovtyń óleńder jınaǵy da emes. Halyq qasiretin, zamana kelbetin dálme-dál aıqyndaǵan sáýegeılik. Jik-jikke bólinbeı, birligimizdiń beriktigi basqa da ult ókilderin baýyrymyzǵa tartýda úlgi bolmaq.

Biz – bir memleketpiz. Bir aýamen tynystap, bir jerdiń ónimin bólip jeýdemiz. Bárimizdiń Otanymyz bireý ǵana. Bir memlekettiń azamaty bolyp, bir týdyń astynda birikkendikten, armanymyz ben tilegimiz bir bolýy tıis. Eldigimizdiń erteńin oılaıtyn árbir azamat ult pen jerge bólinbesten birlese qyzmet etýi qajet. Qaıtken kúnde de jumyla kótergen júktiń jeńil bolary barshamyzǵa belgili jaıt. Olaı bolsa, bir taǵdyrdyń jolynda júrgen bir el armanymyzdy birge júzege asyraıyq! Memleketimizdiń týyn bıikte jelbiretýge halqymyzdyń ár perzenti qaltqysyz qyzmet atqara bersin!

Máńgi bolý – máńgilik arman. Máńgige shekteme bolmaıtyny sekildi, máńgilik elge aınalý órkenıetke ilesken bul kúnniń tolqynynda júrgen jurttyń armany. Eldiń erteńi nurly bolsyn! Qazaq eli máńgi bolsyn! Aldyǵa qoıǵan uly maqsattary bar, erteńine senimmen qaraıtyn,  jastary  alǵyr,  jańalyqqa jany qushtar, rýhy bıik el ǵana máńgilik el  bolyp ǵasyrlar boıy jasaıdy. Olaı bolsa Elbasy salǵan sara joldan taımaıyq, eldigimiz ben týǵan tilimiz máńgilik jasaı bersin!

---