InfoHub Logo

Qazirgi ǵylym men tehnıkanyń damýyndaǵy jańa esepter men máseleler matematıkalyq oıdyń tereńdep, bilimniń kóptegen salalarynda jańa teorıa, jańa baǵyttyń paıda bolýyn qajet etedi. Naýqastyń dıagnozyn joramaldaý, oqıtyn avtomat jasaý, taksonomıa esebi, óndiristik jaǵdaıdy joramaldaý, kórý obrazdaryn baıqap bilý, sóılemniń maǵynasyn aıyrý jáne t.b. bári de bir ǵana aıyryp taný teorıasynyń qoldanylýy. Bul teorıa jáne soǵan saı matematıkalyq apparat ázirge jasalynǵan joq. Degenmen bul HH ǵasyrdaǵy ǵylym men tehnıkanyń kúrdeli másileleriniń birin sheshý úshin topologıalyq ıdeıalarǵa, fýnksıonaldyq analız ben matematıkalyq statısıkaǵa negizdelgen ártúrli tásilder usynyldy.

Naqty ǵylymdar (aǵylsh. Exact sciences) - sandyq dál zańdylyqtardy zertteıtin jáne qaıtalanatyn eksperımentter men qatań logıkalyq paıymdaýlarǵa negizdelgen gıpotezalardy tekserýdiń qatań ádisteri qoldanylatyn ǵylym salalary.

Naqty ǵylymdarǵa matematıka, fızıka, hımıa, ınformatıka, sonymen qatar bıologıanyń keıbir bólimderi kiredi. Barlyq resmı ǵylymdar dál, al jaratylystaný ǵylymdary óz bólimderiniń edáýir bóliginde dál bola otyryp, resmı emes. Naqty ǵylymdar irgeli de, qoldanbaly da bolýy múmkin.

Naqty ǵylymdar, ádette, gýmanıtarlyq ǵylymdar men áleýmettik ǵylymdarǵa qarama-qaıshy keledi, al olardyń aıasynda naqty ǵylymdardyń tásilderine ádisnamalyq sáıkes keletin bólimder men baǵyttar bar (atap aıtqanda ekonomıka, lıngvısıka, psıhologıa, áleýmettaný) (mysaly, ekonometrıka, korpýs lıngvısıkasy, tanymdyq modeldeý, statısıkalyq áleýmettaný).Matematıkanyń fılosofıasy men ádisnamasy jónindegi kóptegen qazirgi eńbekterde osy kezdegi ǵylymı-tehnıkalyq bilimdi qarqyndy matematıkalandyrý barysynda teorıalyq jáne qoldanbaly matematıkanyń araqatynasy týraly kózqarastyń óte kúshti ózgergendigi baıqalady. Mysaly, keıbir jumystarda bizdiń zamanymyzda bul ekeýiniń arasyndaǵy shek joıylyp keledi, demek matematıkalyq pánderrdi teorıalyq jáne qoldanbaly dep bólý shyndyqqa saı kelmeıdi; qazirgi barlyq matematıkaǵa qoldanbalylyq tán, óıtkeni barlyq matematıkalyq pánder ǵylym men tehnıkada qoldanylady delinedi.

Qazirdiń ózinde-aq aıyryp taný teorıasyn qurý jáne ony negizdeý nátıjesinde jańa fılosofıalyq problemalar da týyndap otyr. Potensıaldyq fýnksıalarǵa nemese avtomatty jiktelýine negizdelgen obrazdardy aıyryp taný ádisteri jınaqtalyp, onyń ártúrli algorıtmderi jasalyp, keıbir fýnksıalardyń shektelýi ekstrımýmdary anyqtaldy.

Matematıkalandyrý ár túrli kóriniste ár túrli ǵylymdarda paıda bolady, fızıka jáne matematıka arasynda erekshe ózara qatynas túziledi. Eger klasıkalyq fızıkada bastapqyda sáıkes keletin matematıkalyq apparat keıinirek qurylymdanatyn tıisti prosesterdiń teorıasy paıda bolsa, onda qazirgi zamandaǵy fızıka jańa teorıaǵa sáıkes matematıkalyq apparatty jasaıdy. Basqasha aıtqanda, qazirgi zamandaǵy teorıa abstraktili matematıka-lyq qurylymdarda fızıkalyq maǵynany anyqtaıdy. Matematıkalyq ádisterdi paıdalaný teorıalyq bıologıany jasaýǵa múmkindik berdi, hımıany matematıkalandyrý organıkalyq sıntez múmkindikterin mańyzdy arttyrdy, geografıada matematıkany qoldaný ony tabıǵat týraly jetekshi ǵylymdardyń toptaryna jeteledi. Matematıkalandyrý áleýmettik-ekonomıkalyq jáne gýmanıtarlyq beıindegi (ekonomıkalyq matematıka, matematıkalyq sosıo-logıa jáne t.b.) ǵylymdarda belsendi paıdalanylýda.

Sonymen obrazdardy aıyryp taný problemasy jańa matematıkalyq teorıanyń damýyna, qalyptasýyna jaǵdaı jasady. Osyndaı jańa pándik zertteýler burynnan belgili klasıkalyq matematıka teorıasyn ári qaraı damyta otyryp, jańa kúrdeli jalpylaýlar jasaýda matematıkada shyn mánindegi ǵylymı revolúsıa jasaldy. Qazirgi kıbernetıka, esepteý tehnıkasy, robototehnıka, ınformatıka, bıotehnologıa, nanotehnologıalyq matematıka bilimniń qarqyndy damýyna, bilimniń matematıkalanýyna kúshti áserin tıgizip, teorıalyq jáne qoldanbaly matematıkanyń araqatynasyn qatty ózgertip otyr.

Matematıka fılosofıasy, bir jaǵynan, fılosofıa bólimi, basqa jaǵynan-matematıkanyń jalpy ádistemesi bolyp tabylady. Onyń negizgi máseleleri-matematıkanyń mánin, onyń páni men tásilderin, matematıkanyń ǵylymdaǵy jáne mádenıettegi alatyn ornyn anyqtaý. Matematıka fılosofıasynyń tásilderi- refleksıvti, proektıvti, normatıvti. Matematıka fılosofıasy matematıkany boljamdy baǵdarlaý qyzmetin atqarady.

Matematıkalandyrý (grek. mathema - bilim) – ǵylym júıesinde qalyp-tasqan ǵylymı bilimderdiń barlyq salalaryna matematıkalyq ádisterdiń enýi. Matematıkalyq tildiń paıdalaný tıimdiligi jalpy ǵylymı sıaqty jeke ǵylymı mindetterdi sheshýde tanymnyń tujyrymdamalyq ádisterdiń biri retinde matematıkalyq apparattyń erekshe roli týraly kýálandyrady. Bul rette matematıka tek basqa ǵylymdarǵa ǵana usynylmaıdy, formaldy túrlendirý úshin qural retinde usynylady, biraq arnaıy ǵylymdarda keń qoldanysqa ıe bolady, onyń paıdalanýy naqty ǵylymǵa abstraksıalaý jáne qorytyndylaýdyń neǵurlym joǵary dárejege ótýin bildiredi. 
Matematıkalandyrý ár túrli kóriniste ár túrli ǵylymdarda paıda bolady, fızıka jáne matematıka arasynda erekshe ózara qatynas túziledi. Eger klasıkalyq fızıkada bastapqyda sáıkes keletin matematıkalyq apparat keıinirek qurylymdanatyn tıisti prosesterdiń teorıasy paıda bolsa, onda qazirgi zamandaǵy fızıka jańa teorıaǵa sáıkes matematıkalyq apparatty jasaıdy. Basqasha aıtqanda, qazirgi zamandaǵy teorıa abstraktili matematıka-lyq qurylymdarda fızıkalyq maǵynany anyqtaıdy. Matematıkalyq ádisterdi paıdalaný teorıalyq bıologıany jasaýǵa múmkindik berdi, hımıany matematıkalandyrý organıkalyq sıntez múmkindikterin mańyzdy arttyrdy, geografıada matematıkany qoldaný ony tabıǵat týraly jetekshi ǵylymdardyń toptaryna jeteledi. Matematıkalandyrý áleýmettik-ekonomıkalyq jáne gýmanıtarlyq beıindegi (ekonomıkalyq matematıka, matematıkalyq sosıologıa jáne t.b.) ǵylymdarda belsendi paıdalanylýda.

Kez kelgen ǵylymdardyń matematıkalanýynyń alǵashqy bastamasy zerttelip otyrǵan qubylystyń dál tańbalyq modelin quryp, jete zerttep anyqtaýdy qajet etedi. Sondyqtan bólinip alynǵan bolmysty mólsherlik jaǵynan dál matematıkalyq modeldeýsiz zertteý múmkin emes, tipti qazirgi ǵylymdardyń tabysty damýyda da múmkin bolmas edi. Matematıka men basqa ǵylymdardyń árekettesý prosesi olardyń tarıhı damý barysynda jańa teorıalyq bilimniń (matematıkalyq kıbernetıka, matematıkalyq ekonomıka, matematıkalyq bıologıa, basqarýdyń matematıalyq teorıasy jáne t.b.) paıda bolýyna, ǵylymnyń uǵymdyq apparattarynyń ózgerýine, toerıalyq birigýge, sıntezdeýge jetkizedi.

Ǵylymdardyń naqty sferasyn matematıkalaý dárejesi ártúrli, sondyqtan matematıka men basqa ǵylymdardyń ózara áserlesý prosesi naqty tarıhı mánge ıe bolady .

Qazirgi zamanǵy álemdegi birqalypty emes qubylystar men prosesterdi taný ǵylymı zerrteýdiń «klasıkalyq emes» ádisterin keń oılastyrýdy jáne tásilderdiń jańa paradıgmalaryn meńgerýdi talap etedi. Abstraksıalardyń konseptýaldyq júıesin sondaı-aq bul álemniń kúndeliligine jáne sapalyq jańarýyna saı tanym tásilderin qalyptastyrý matematıkadaǵy revolúsıalar men kompúterlik revolúsıany júrgizýdiń negizinde múmkin bolady. Qazirgi ýaqytta oı eńbegin qol eńbegimen qısyndastyrý sapaly jańa kúýge jetti jáne ol matematıkalyq eksperımenttiń (ME) kómegimen qoǵamnyń ǵylymı jáne tehnıkalyq jumystarynda iske asyrylýda.

Fılosofıalyq oılanýdyń taǵy bir deńgeıi eksperımenttiń matematıkalyq teorıasynyń (EMT) damýymen baılanysty. Bul kezdeısoq obektiler álemniń kúrdeliligin «túsindirý» jáne sapalyq jańalyǵymen, olardy taný tásilimen baılanysty jalpy ǵylymı sıpattaǵy jańa metodologıalyq teorıaǵa tán. Buny zertteý fılosoftardyń, matematıkterdiń, kıbernetıkterdiń, ınjenerlerdiń, tehnologtardyń, konstrýktorlardyń jáne kóptegen basqa mamandardyń birlesken eńbegimen júrgiziledi.

Matematıkalyq eksperıment júrgizý adam men elektrondyq esep mashınasynyń (EEM) birlesip zertteletin nysannyń matematıkalyq modelin jasaý men paıdalanýǵa negizdeledi. Onyń quramdas bólikteri bolyp esepteý nemese mashınalyq eksperıment, analıtıkalyq esepteý, kóp jaqty modeldeý (óńdeý) sanalady.

Matematıkalyq eksperımenttiń máni – ondaǵy dedýksıa, eksperıment, matematıkalyq model jasaý jáne ımıtasıa (eliteý) sıaqty ıntellektýaldyq quraldardyń tutas birlikte bolýynda. Ǵylymnyń pánaralyq qozǵalysynda ol bizdiń qarastyryp otyrǵan adam men kompter baılanysynyń syzyqsyz júıesin turǵyzýdy, taldaýdy jáne onyń matematıkalyq modelin paıdalanýdy túsiný múmkindigimizdi qalaı iske asyra alatynymyzben baılanysty .

Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ, Fılologıa jáne álem tilderi fakúltetiniń 1-kýrs magıstranty Sharıpbekova Madına; jetekshisi - f.ǵ.k., ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ dosenti Danat Janataev

---