InfoHub Logo

Qaraǵany oblysy Temirtaý qalasy
№21 JBBOM–niń qazaq tili men ádebıet pániniń muǵalimi
Karıbaeva Merýert Talǵatqyzy 

Oqý - bala ómirindegi eń  mańyzdy maqsat. Oqýǵa salmaqty mán-maǵyna berý, bilim berý júıesiniń eń bir mańyzdy máseleleriniń biri. Oqýǵa, bilim alýǵa degen sebep-saldardyń joqtyǵy, balanyń oqý prosesine degen qatystylyǵynyń joqtyǵyn jáne balanyń tulǵalyq - alastaýshylyq keskinin kórsetedi. Balanyń mektepke birinshi kelgen kezindegi eń basty sosıaldyq roli, oqý, bilim alý barysynda uzaq ýaqytqa súıemeldene almaıdy da, kele – kele óz maǵynasyn joǵalta bastaıdy. Oqýdyń sebep - saldarlary, oqý qyzmetiniń qajettiligin shegeleı kele, oqýshylardy teorıalyq bilimderdi jańǵyrtý tásilderin ıgerýge (bul sebep-saldarlar balalardy bilim alý tásiline, olardyń nátıjesine emes, baǵyttaıdy) umtyldyrady. V. V. Davydov oqý qyzmetiniń qajettiligi oqýshylardy teorıalyq bilim alýǵa, al sebep-saldar oqý máselerin ıgerýge baǵyttalǵan tikeleı oqý qyzmetin qurý tásilin ıgerý dep túsindiredi. L. S. Vygotskıı óziniń «Pedagogıkalyq psıhologıa» kitabynda, balany qandaı da bir qyzmetke jumyldyrý úshin, aldymen Balany sol jumyspen qyzyqtyra alý kerek, onyń sol jumysty atqarýǵa daıyn bolýyna qamqorlyq jasaý kerek dep kórsetedi. Bul jaǵdaıda, qyzyǵýshylyq túsiniktemesin qaraý mańyzdyraq bolyp sanalady, sebebi, bizdiń oıymyzsha, tek qana qyzyǵýshylyq, adamnyń belsendi qımylynyń óz suranysyn ıgerýge arnalǵan, adam belsendiliginiń qozǵalytqyshy bolyp sanalady.

Qyzyǵýshylyq uǵymy V. Vychevtyń, L. S. Vygotskııdiń, B. I. Dadonovtyń, E. P. Ilınniń, D. A. Kıknadzeniń, A. N. Leontevtyń, A. V. Petrovskııdiń jumystarynda tereńirek qarastyrylǵan. Sonymen, oqýǵa, oqý qyzmetine degen qyzyǵýshylyq, tutynýshylyq pen ony qanaǵattandyrý tásilderi arasyndaǵy qarama-qaıshylyqtarǵa negizdelgen jáne balanyń belsendiliginiń paıda bolýyna óte qajet. Biraq qyzyǵýshylyq oqý qaqtyǵysy kezindegi qarama - qaıshylyqtar, balanyń sheshýine múmkin bolsa ǵana turaqtana alady, bolmasa qyzyǵýshylyq joǵalady. Bir jaǵynan, eger qıyndyq bolmasa qyzyǵýshylyq ta týyndamaıdy. Qyzyǵýshylyqty qanaǵattandyrý, onyń óshýine ákelip soqtyrmaıdy, qaıta tanym qyzmetiniń odan joǵarǵy deńgeıinde jańa qyzyǵýshylyqtar týdyrady. Balanyń qyzyǵýshylyǵyn oqýlyq - pándik maǵynaǵa aýdarý, oqý qyzmetiniń qurylýyna, oqý qyzmetiniń sýbektisiniń somdalýyna, sóıtip, oqý prosesine qatysyn kórsetetin balanyń jeke qyzyǵýshylyǵynyń týýyna ákeledi. Mektep oqýshylary kóp jaǵdaıda, mektep deıingi jastaǵy balalarǵa qaraǵanda, óziniń bir nársege degen kóńilin, peıilin tejeı alady. Oqýshylardyń kópshiligi óziniń oqý qyzmetiniń jalpy maǵynasynyń ózgergenine qaraı, naqty maqsattaryn da ózgerte alady. Bul is - qımyl dáleliniń qaıtý – qaıtarý mehanızmi jumys isteı bastaǵanynyń dáleli bola alady. Mektep oqýshylarynda óz is - qımyldaryn josparlaý ádisi damyp, órkendeı bastaıdy. Oqýdyń dástúrli tásilderinde oqý motıvasıasynyń qurylymy bolmaýy da múmkin. Áli de oqytý is - qımylyna jatpaıtyn qyzmettiń, oqytý, bilim berý qyzmetine aınalýynyń birben bir alǵysharttary bolyp sebep-saldardyń ózgerýi bolyp tabylady. Ókinishke oraı, mektepterde, ádette, syrtqy túrtki ádisimen jumys isteıdi, jáne syrtqy túrtki retinde — baǵa qoıý ádisin paıdalanady, ıaǵnı, mektepte májbúr etý júıesi paıda bolady. Oqý motıvasıasynyń naǵyz túri, balalar mektepke qustaı ushyp, asyqqanda, olarǵa ol jerde bolý jaqsy, áserli, qyzyq bolǵanda ǵana paıda bolady.  Oqýdyń, bilim alýdyń sebep-saldarlarynyń birneshe toptaryn atap kórsetýge bolady: áleýmettik (oqýdyń áleýmettik mańyzdylyǵyn seziný, oqýdyń tulǵalyq-damýshylyq mánin túsiný, dúnıetanym men kózqarasty damytýǵa umtylý jáne t. b.); tanymdyq (bilim alýǵa qyzyǵýshylyq, bilmekke qumarlyq, tanymdyq qabiletterin damytýǵa umtylý, tanymdyq is-áreketten qanaǵat tabý jáne t. b.); tulǵalyq (ózin-ózi qurmetteý jáne namysqoılyq sezimderi, qurby-qurdastarynyń arasynda bedelge ıe bolýǵa umtylý, jeketulǵalyqqa umtylý, tulǵalyq qasıetterdi damytýǵa umtylý jáne t. b.) Mektepterden baıqaýǵa bolatyn sebep - saldarlardyń taǵy bir túri – ol sátsizdikterden qashqaqtap nemese jaza alýdan jaltarý. Ol, oqýdyń bas kezinde, kishi synyp oqýshylarynyń jaqsy úlgirýshilerine de, jaman úlgirýshilerine de tán bolýy múmkin,  biraq, bastaýysh mektepti aıaqtaý kezine sońǵysylarynda ol ájeptáýir kúshke ıe bolady, sebebi ol oqýshylarda tabysqa jetý sebep-saldary jete damymaǵan. Negizi, oqýdyń bastapqy kezeńinde oqýdyń sebep-saldary kishi mektep oqýshylary úshin áleýmettik-psıhologıalyq faktorlardan turýy múmkin: synyptastarynyń aldynda jaqsy kóriný, óz oqytýshysyn qadir tutyp, oǵan óziniń sabaqta jaýap berýimen qanaǵattandyryp, odan maqtaý estýi. Keleshekte bilim berý júıesiniń arnaıy qurylǵan keńistikter arqasynda sebep - saldarlardyń qubylýy múmkin. Sóıtip, eń basty sebep  bolyp oqý, bilim alý qalady. Sátsizdikterden qashqaqtaý barysynda bala, qorǵaný is - qımyldaryna barady: kóshirip jazý, sybyrlaý kómegin paıdalaný, shpargalka jáne taǵy basqalar. Mundaı is - áreketterdiń bolýy bilim berý júıesindegi qaqtyǵystardy ónimsiz basyp ótý stereotıpterin kórsetedi, atap aıtqanda, balanyń berilgen maǵlumattardyń qarsylyǵyn joıa almaı  jáne oqý prosesinen alastaýyn, oqýdy jatyrqaýyn kórsetedi. Sonymen, oqý qyzmetiniń teorıalyq bilim retindegi maǵynasy, ekinshi jaǵynan qajettiligi bolyp sanalady, mektep jasyna deıingi balalardyń tanymdyq qyzyǵýshylyqtary, ár balamen arnaıy uıymdastyrylǵan jumys arqyly oqýǵa - bilim alýǵa degen qajettilikke aınalýy kerek. Oqý prosesi onyń sebep - saldarynyń pándi ıgerýdiń ishki maǵynasymen baılanysty qurylýy kerek. Qoǵamdyq-qajetti iskerliktiń sebep - saldary jalpylamalyq bolyp qala berse de, oqýǵa degen yntany oıatatyn maǵyna, mekteptegi balany oqytý isiniń maǵynasyndaı bolyp qala beredi. Oqý isiniń sebep - saldary, oqý qyzmetine degen qajettilikti anyqtaı kele, oqýshylarda teorıalyq  bilimderdi qaıta jańǵyrtý (bul sebep - saldarlar balalardy ıgerý prosesi kezinde olardy nátıjelik bóligine emes, alý tásiline beıimdeıdi) tásilderin ıgerýge yqpal jasaıdy.

---