InfoHub Logo

Meniń jolym - Abaı joly
Ómir - ózen! Qamshynyń sabyndaı, bes kúndik ómirdiń máni nede? Ǵumyr keshýde eń basty sebep qandaı? Bundaı suraqtar adam balasyn týǵannan, sanalyq qabilettiń ashylǵan sátinen bastap tolǵandyratyny málim. Ómirdi árkim ózinshe túsinip, qabyldaıtyny da sózsiz. Alaıda, «ómir»atty kitaptyń sońǵy paraǵy jabylǵansha, adam - zattyń kórinisi onyń tiri bolýynda, bar bolýynda, keýdedegi júrektiń dúrsildep soǵyp turýynda. Mine, bul ómirdiń zańy. Al, osy ǵumyrdy baqytty jáne baıandy keshýde qandaı qaǵıdalarǵa súıengen abzal? Adam - zattyń ómirlik ustanymyna aınala alatyn qasıetti de qudiretti ómir pálsapasy jáıli tolǵansaq...
Ómir súrý etıkasy – adam ekologıasy, mádenıetimen tyǵyz baılanysty. Al mádenıet óz kezeginde salt - dástúr, tálim - tárbıe, ósıet - ónege, yrym - tyıym men din men tilge, qorshaǵan orta syndy kóptegen uǵymdarmen tikeleı baılanysty.
Tálim - tárbıeniń negizgi alǵysharty - qalyptasyp kele jatqan jeke ındıvıdtyń áleýmettik, kúndelikti ómirlik tájirıbeni meńgerýi, onyń jan - jaqty úılesimdi moraldi jáne fızıkalyq damýy. Adam bolmysynyń damýy men qalyptasýy máselesiniń san ǵasyrlyq tarıhy bar, jáne bul baǵytta eren eńbek etken de, eńbek etýshilerde jetkilikti. Osyndaı astarly, túpsiz tereń, tylsym tuńǵıyquǵymnyń mánin ashatyn bizdiń aqıqatymyz bar. Sandar, naqty ǵylymdar áleminde, bir zattyń atyn kórsetetin, onyń rólin anyqtaıtyn formýla bolady jáne de ol ne talqylanýǵa ne ózgertýge jatpaıtyn, birqalypty ereje. Osy ereje ispettes ádebıet áleminde, bilim men dinniń sabaqtastyǵy kórinisinde, úlken túıeniń órkeshindeı, alyp pildiń kólemindeı parasatty naqyldar qaldyryp ketken, izgilikti bilim jolynyń asyl murasy atanǵan «Hakim Abaı» bizdiń búgingi aqıqatymyz!
Hakim Abaıdy tanymaıtyn kishi joq, qadirlep - baǵalamaıtyn úlken joq. Máselen, bul ómirde qazynaly ǵumyr keshý úshin Danyshpan Abaıdyń aıtqan naqty ósıeti, erejesi bar ol - «Úsh súıý»! Adam balasynyń ómir atty Allanyń synaǵynan ótý úshin arnalǵan, tapjyltpaı, burmalanbaı oryndalýǵa tıis, kózi ashyq, árbir sanaly tiri janǵa, qarapaıym túsinikti tilde jazylǵan asyl mura. Búginde Abaıdyń asyl murasy tek qazaq halqynyń ǵana emes, búkil túrki áleminen bastap, sonaý jer sharynyń qıyr qyrtysynda panalaǵan ár - túrli ult ókilderiniń tilderine aýdarylyp, barlyq adamzattyń ortaq qundylyǵyna aınaldy. Sebebi, qandaı ult bolsa da, ǵalym bolsa da, qandaı da bir pende bolsyn barlyǵynyń oı astyndaǵy tolǵatyp, mazalaıtyny – adam bolmysy, ómir pálsapasy jaıly. Árıne, bul suraqtarǵa jaýap izdegen ǵalymdar az emes jáne bul úlken uǵymnyń syryn, «meıirimdi ananyń balasynyń qamyn oılap tamaqtandyrý maqsatynda, jemistiń syrtyn pyshaqpen ashyp - tazalap bergendeı», adam - zat tarıhynda durys, paıdaly ári izgilikti jolmen júrýdiń mánin talqylap bergen danyshpandar jeterlik. Alaıda, Abaıdy qazirgi tańda Hakim Abaı etken, Abaı degizgen danyshpannyń óz eren eńbegi, sebebi adam balasynyń jaratylysynan bastap sońǵy deminiń sátine deıin, aýzyn ashyp «Bısmılláh» degizip, birinshisintáýbege, ekinshisin shúkirshilikke shaqyryp, sol zamannyń qıyn - qystaý soqqylaryna qaramastan, júrekten júrekke erekshe ózindik obrazben, stılmen, keıde jylatyp, keıde kúldirtip naǵyz psıhologıalyq ádistiń mamany bolyp, ejelgi jáne keıingi fılosoftardyń qaısy biri bolsa da, solardan aıqyndalyp, ushqyndalyp, ǵalymdar qoǵamynyń ókilderinen asyp ketpese kem túspegeni dóp, mine osylaısha Abaı der kezinde óziniń Alladan alyp otyrǵan haq sáýleli bilimin óte daryndy jetkize bilgeni úshin, biz Abaıdy Hakim dep tanımyz!
Ádebıetti shyn súıgen árbir qalamgerler, ásirese Abaıdyń zor ıdeıalarynyń mazmunyn keıingi urpaqqa tanytyp, jetkizip júrgen ǵalymdar shúkirshilik, onyń ishinde tipti tek Abaı ilimin dáriptegen Abaıtanýshylar da bar. Bul ǵalymdardyń atqaryp, úles qosyp júrgen eńbekteri baǵaly - qazynaly sandyqtaı. Osy rette keshe emes, búgin emes, sonaý mektep qabyrǵasyn attap, eń alǵash ret Abaıdyń óleńin jattaǵan sátten bastap, kókiregindegi jastyq shaqtyń otymen, qaısar minezdi, palýan batyrdaı kúsh – jigerli, jaınaǵan qara domalaq kózimen, lapyldaǵan ot bolyp ádebıet atty álemge qosh kelip, siz ben bizdiń aramyzdaǵy Hakim Abaıdyń izgilikti murasyn jetkizýshi kópir bolyp júrgen akademık, profesor Ǵarıfolla Esim ustaz týraly sóz qozǵamaý Abaıdyń danalyǵyn moıyndamaýmen teńbe - teń!
Bárin aıtta birin aıt, alǵashqy eńbek, esselerimen ádebı qaýym men oqyrmandardyń nazaryn ózine aýdara bilgen jazýshy, ǵalym, qoǵam qaıratkeri, qanshama jyldar boıy úzdiksiz bir salada qyzmet jasap keledi. Sanaly ǵumyrynda kúni - túni zerttep, óńinde de túsinde de baǵalap, saralap, sol júkti arqalap, ásirese murany atadan balaǵa jetkizý jolynda ter tógip, qalamy ushtalyp jyl saıyn kitap jazyp, qudaıdyń qutty kúninde bilim ordalarynda jas urpaqqa dáris oqyp júrgen, sonymen qatar halqyna jany ashyp, júregi árbir qazaqqa tartyp áleýmettik ómirge de belsendi aralasyp júrgen, Abaıdyń jolyn jalǵaýshy, Abaıtanýshy Ǵarıfolla Esimeń aldymen ulaǵatty ustaz.
Jańa qazaq tarıhynda, jańa ǵasyrdaǵy zamanaýıádebıet áleminiń, qazaq jas býyn ǵalymdarynyń baǵyna oraı Qazaqstan Respýblıkasynyń jańǵyrý saıasatynyń óshpes ózekti bir róli retinde Ǵarıfolla Esimniń orny erekshe. «Aǵasy bardyń jaǵasy bar» - demekshi, ǵylym jolyndaǵy barlyq kishisi - úlkeni bolsyn, Tán - Shan alyptaı taýdyń shyńyndaı, arqa súıer úlgi - ónege alatyn, bilim jolyndaǵy aǵamyzdyń bolǵany bizge abyroı, sebebi berer aqyly, qaldyrar eńbegi áli túbi joq qudyqtaı. Sózimizdiń dáleli retinde, ustazdyń ómirlik ustanymy retinde qalyptasqan prınsıpterimen tanystyrsaq.
Boıyna rýhanı mádenıet daryǵan ǵalymnyń eńbekterine úńilseńiz únemi adam - zattyń adam retinde qalyptasýy, ǵasyrlar boıy ata - baba muralary, halyq tájirıbesi, rýhanı - dinı oıaný syndy ıgi máseleler qozǵalatynyn baıqaısyz. Óz tarapynan akademık, qaǵaz betinde kórinis tapqan oıyn jetkizýmen shektelmeı, qarapaıym pende retinde eńbekke, áleýmettik mándi qyzmetke, qoǵamdyq ómirge aralasyp, adamdar qatynasy, kúndelikti turmystaǵy jóndi - sanaly ómir súrýge baǵyttalǵan transformasıalyq ıdeıalarymen qatar, óskeleń urpaqty tárbıeleý máselesine úlken kóńil bóledi, sondyqtan, árbir tulǵanyń óziniń sana - sezimin, kózqarasyn, rýhanı - dinı jáne saıası dúnıetanymyn úzdiksiz bilim men eńbektiń arqasynda jetildirip otyrý kerektigin nasıhattaıdy. Osy oraıda ustazdyń «Aıqyn» gazetine jarıalanǵan «Jańa sóz»atty maqalasy joǵaryda aıtylǵan sózderimizdiń dáleli. Nege deseńiz, jańa zamannyń bastaýynda qoǵam aldynda qoıylǵan negizgi mindetterdiń biri - halqymyzdyń rýhanı dástúrlerin keńinen dáriptep, jan - jaqty damyǵan ındıvıdterdi qalyptastyrý. Sonymen qatar halqyn qasterleıtin, óz eline adal, bilimdi, sanaly, rýhanı qundylyqtardy boıyna tolyq sińirgen, qoǵamda da, jeke ómirinde de óz ornyn taba biletin adamdy tárbıeleýge baǵyttap qana qoımaı, bul máselede sheshimi bar, ár qazaqtyń qolynan keletin joldy nusqap kórsetedi. Bul joldy Abaıtanýshy ǵalym, erekshe tanymnyń ókili retinde, qazaqtyń dańqty jazýshysy, ǵulama ǵalymy Abaı Qunanbaıulynyń ósıetiniń shoǵyrlanǵan myqty konsentratty sýbstansıalyq formasyn «Ǵulama - Name» - atty keremet trılogıa kitabynda atap kórsetedi. Avtordyń bul kitabynda uzaq jyldar boıy tapjylmaı eńbek etip, Abaıtanýda úlken úlesin qosqan tom - tom shyǵarmalarynyń jıyntyǵy dese bolady. Kitap betterinde, siz ár zamannyń, ár kezeńniń salıqaly - salmaqty qaıtalanbas shoq juldyz ókilderiniń salǵan sara jolymen tanysasyz.
«Qumarlyq - birinshi kese, oıyn - kúlki - ekinshi kese, lázzattaný - úshinshi kese, jyndylyq - tórtinshi kese» - dep, pendeniń bir ıyǵynda otyratyn shaıtannyń adam sanasymen kúresin osyndaı sóz jetpes áserli etip jetkizgen ataqty oıshyl danamyz Anaharsıs Skıfskııdińeńbegimen kitaptyń alǵashqy beti bastalady. Kitap jelisi hronologıalyq qatarymen barlyq ýaqyt sheńberinde sýymas izin qaldyryp ketken ata - babalarymyzdyń qundylyqtarymen tanystyrady, bundaı aqyldylyq akademıktiń tapqyrlyǵyn kórsetedi, sebebi Kemeńger Muhtarmen tanysqan adam, onyń ustazymen tanysqysy keletindigi anyq. Shákárimdi tanyǵan adam, Shákárimniń «Úsh anyǵynyń» sebebi bolyp, evrıka syılaǵan danyshpanymen tanysady. Hakim Abaıdy pir tutqan jan, Abaıdyń arǵy tegin, manıfesin bilgisi keledi. Mine osylaısha, bir - birine súıeý, arqaý bolyp, jeti atadan bir - birine daryǵan talant ıeleri ár kezeńde úlgi bolyp rýhanı sabaqtastyqtyń úzdik dástúrin kórsetti. Sondyqtan, tipti Platonnyń ózi «Protagor» atty eńbeginde Anaharsısty «Jeti ǵulamanyń» biri dep eseptegen oıshyldan kitap mazmunymen tanysý bastalady.
Tarıhta jazý mádenıetiniń irgetasyn qalaǵan, «Kúltegin» jyrynyń ıesi Iollyǵtegintýraly eń basty aqparattarmen sýsyndalasyz. Iollyǵtegin kez - kelgen jaýdy tize búktirip, moıyndatqyzǵan er túriktiń erligin moıyndaısyz. Sol Iollyǵtegin dáýiri turmystyq qabilettiń damyp, ómirlik tájirıbe baıyp, sana - sezimmen qolónerdiń barlyq qyrlary órkendegen sanaly ýaqyt bolyp esepteledi. Tóbesinde Táńirin jarylqaýdy, astynda nesibesine shúkirshilik etýdi umytpaǵan dara tulǵa, álbette barlyq túrki halqynyń, túgel túrki zamanynyń zańǵar ǵulamasy ekeni zańdy.
Ertede Qorqyt degen er bolypty... Ańyz - sol ýaqytta, sol kezeńde halyqtyń muqtajdyǵynan týǵan úmit, ıakı «Ǵumyr, Ómir, Qut»- halyqtyń kókeıkesti saýaldarynyń biri bolǵan. Qorqyt ata túrki dáýiriniń naǵyz «Hıkmet ilimin» qalyptastyrýshysy desek artyq etpes. Tabıǵatqa jan bitirgen, ómirdiń óshpes formasyn tapqan, ónerdi órge alyp shyqqan babamyz Qorqyttyń erekshe sıpatynyń aınasyn tek «Ǵulama - Name» kitabynda ashylǵan.
Biz mádenıet degende eki uǵymdy bilemiz birinshiden, Ál - Farabı aıtqandaı, adam – «haıýanı madanı», ıaǵnı adam mádenıetti jan. «Mádenıet – Medına» qala, ıakı mádenıet degen. Ekinshiden, batystyq ilimde mádenıet týraly anyqtamalary óte kóp, biraq solardyń ishinde negizgisi «mádenıet» jerdi óńdeýge qatysty aıtylady. Osy tusta bir túsinikke kelýge bolady, ol mádenıet adamnyń is - qareketine qatysty, adam is - qareketi arqyly túrli nátıjelerge keledi, olar zattyń, ne rýhanı tegi adamnyń is - qareketine qatysty, biraq batystyq jáne arab mádenıetindegi mádenıet uǵymy maǵynasy jaǵynan alsaq, tegi batystyń mádenıet «kúltýra» dep ataımyz. Musylmandardyń túrkilik úrdisin mádenıet dep atasaq, onda eki uǵymdy qatar qoldanýǵa bolady eken. Alaıda, mádenıet degen uǵym kúltýra degen uǵymnan erterekte paıda boldy jáne mádenıet kúltýradan bıigirek bolyp esepteletin keń aýqymdy túsinik. Bul túsinikti ómirge ákelgen, pálsapanyń negizin qalaýshy, metafızıka, arıfmetıka, astronomıa salalarynyń úzdiń ǵulamasy ál - Farabıdiń tylsym dúnıesine Ǵarıfolla Esim sheber túsindirip beredi.
Túrki álemi úshin Qoja Ahmet Iassaýı jáne Júsip Balasaǵun ekeýi ajyramas sabaqtastyqpen jáne uqsamaıtyn erekshe únderimen tanymal eki taqýa. Sebebi, «Danalyq kitap» jáne «Qutty bilik» shyǵarmalary taqýalyqtyń eń taza, eń móldir formalaryna shaqyrady. Iassaýı - sharıǵat, marıfat, taǵrıfat, haqıqat dep qazynaǵa bet bursa, Balasaǵun - ádilet, qut, aqyl jáne qanaǵat dep qut bilimdi ıgerýge shaqyrady. Eki danyshpan ǵulamalyqtyń shegi – taqýalyq dep tanyp, bıliktiń ár saladaǵy formasyna, ár formadaǵy kórinisine ádilettilikti nasıhattaıdy.
Osyndaı baı tarıhymyz bar, asyldyń synyǵy ata - babalarmyz jáne olardyń ósıeti bar, biz baqytty halyqpyz. Ata - babalarymyzdyń bulaqtaı saf taza bilimderin boıyna sińirip, izgiliktiń izin jalǵastyryp odan ári órkendetý zańdylyq. Bundaı baq, Abaı, Shákárim, Muhtarǵa buıyrypty. Úsh asqar taýymyz adam balasyn qundylyqtar arqyly kemeldenýge, mádenı daǵdylardy ıgerýge, jaýapkershiligi mol, aıtqan sózde turatyn jáne ádildik jolymen júretin dana halyq tárbıeleý jolynda kóp eńbek etken. Hakim Abaı, Danyshpan Shákárim, Kemeńger Muhtar - kitaptyń tórdegi qonaqtary.
Adamzat úshin eń mańyzdy belgileri — onyń sana - sezimi, jaýapkershiligi, qadir - qasıeti, daralyǵy dep tanyp, osy qasıetterdi ıgerip, urpaqqa jetkizý jolynda Ǵarıfolla ustaz barlyq kúshin jumsaıdy. Shákirtteriniń aldynda únemi «Meniń jolym – Abaı joly» dep aıtýdan jalyqqan emes. Profesordyń shyǵarmashylyq murasy óte baı, jáne Abaıtaný jolyndaǵy «Ǵulama - Name» sońǵy kitap emes ekeni aıdan anyq, aǵaıdyń Abaı týraly eńbekteri birinen - biri ótken mol qazyna, sebebi Abaıdy sonshalyqty jan - júregimen zerttep, tanyp, árbir sóziniń astarly aqıqatyn izdep, onyń túp maǵynasyn ashyp, árbir útir - núktesine deıin zeıin qoıyp, arab - parsy sózdikterinen aýdaryp, el bilmeıtin aqparattarmen bólisip, kerek deseńiz Abaı ómirine qatysty barlyq qalyń jurtty, tulǵalardy aralap - suhbattasyp málimet alyp, keıin túsinikti tilde ortaǵa salady.
Ustaz Abaı fálsapasynyń, tuńǵıyq muhıttyń kópiri retinde, bizge Alladan Ǵarıfolla Esim tulǵasynda berilgen qundylyq jáne syı, aǵaıdyń shabyty qanshama jyldar boıy tasymasa kemigen emes, sondyqtan barlyq bilimin shólimiz qanǵansha sýsyndap alý kerekpiz, óıtkeni ustaz Hakim Abaı dúnıetanymyn qarapaıym halyqqa qara tilmen jetkizýshiler kemde kem, eń basty qundylyq ol - Abaı ósıetin aǵaıdyń tilimen oqyǵan kezde, ár adamnyń sanasy transformasıaǵa túsedi, ıaǵnı eshkimniń kóńili qaıtarylmaıdy, eshkimniń bilim qorjyny kóbeımese azaımaıdy. Bizdiń aǵaıdyń ereksheligi onyń qasıetteri men is - áreketteri, jáne ózine tán ereksheliginiń kórinisi shyǵarmashylyq joly arqyly anyqtalady ıaǵnı ózindik sara joly, qundylyqtar dúnıesiniń qalyptasýyna onyń dúnıetanym yqpalynyń áserine tikeleı baılanysty. Sondyqtan, bizdiń ustaz Hakim Abaı tiliniń sózdigi desek, artyq aıtqandyq emes. Abaı aıtqandaı: «Adam ómiriniń maqsaty – kemeldený men jetilý» demekshi, osy jolda aıanbaı, ómirdiń soqpaqtaryna tóze bilgen, súıikti isin tastamaı amanat etip júrgen ustazymyz jas brıllıant urpaqtardy izgilikti bilimge, saýatty ómirge, nurly aqylǵa, jyly júrekke, ystyq qaıratty bolýǵa shaqyrady.
Abaıdy ár múshel jasta oqyp, óz ómirin tarazyǵa salyp saraptap, Allanyń aldyna zámzám sýy ispettes, taýdan syldyrlap aqqan móp - móldir bulaq kózindeı, janary gýildep aǵyp jatqan sarqyramadaı bolyp turýǵa umtyldyrady. «Ǵulama - name» - júregi Alla sodan keıin elim, jerim dep soǵatyn barlyq jannyń qundy kitaptar sóresiniń tórinen oryn alatyny haq!
Bıyl Abaı Qunanbaıulynyń týǵanyna 175 jyl. Elimizdiń Prezıdenti Qasym - Jomart Kemelulynyń bastamasymen bul mereıli toı jan - jaqty mádenı is - sharalarmen dúbirletip ótýde. Sondaı mádenı - rýhanı sharalardyń biri, qorytyndysy retinde Qazaqstan Respýblıkasynyń Abaı atyndaǵy ádebıet pen óner salasyndaǵy memlekettik syılyǵyn berý.
Lev Gýmılev atyndaǵy ustazdar qaýymy jáne jas býyn stýdentter alqasy akademık, profesor, Abaıtanýshy Ǵarıfolla Esim ustazdyń «Ǵulama - Name» atty qundy trılogıa kitabyn memlekettik syılyqqa usyna otyryp tolyq laıyqty dep sanaımyz!
Qadirli ustaz, qalamyńyz ushtalyp áli de «Abaı» atty álemniń qyr - syryn ashatynyńyzǵa biz senimdimiz!

Lev Gýmılev atyndaǵy EUÝ
aǵa oqytýshysy, PhD doktory
Raýan KEMERBAI,
«Mádenıettaný» mamandyǵynyń 2 kýrs
Doktoranty Gúlnara Naızabaeva