InfoHub Logo

— Búgin aýylǵa júremiz, — dedi sheshem tań­ǵy shaı ústinde. — Túnde túsimde ájeńdi kór­dim. Aq boz atqa minip alyp, bıik taýdyń ús­tinde júr eken, jaryqtyq. Quran dámetip júr-aý. Merekege oraı úsh-tórt kún demal­maý­shy ma eń? Túske qaraı jolǵa shy­ǵa­ıyq.

— Mashınam buzylyp tur ǵoı, keıinirek bar­saq qalaı?

— Seniń máshineń ne synyp bitpedi, ne ja­­­salyp bitpedi. Keıin-keıin deıtin áńgimeń de taýsylmaıdy. Shamam barda baraıyn. Ke­ıin tósek tartyp qalsam, óz janymmen áý­re bolarmyn. Senderdiń arttaryńnan erip, qalaǵa keldik. Aýyldaǵylar ol kem­pir­diń basyna baryp quran oqıdy deı­mi­siń?

— Jaıaý-jalpy jolǵa shyqqanymyz sizge aýyr soqpaı ma dep otyrmyn. Men ǵoı júre berem. Belińiz aýyrady, aıaǵym syrqyraıdy dep jıi aıtasyz ǵoı, — deımin kóńilin aýlaı sóı­lep. «Eshteńe etpeıdi. Adam qartaıǵan soń aýyrmaıtyn jeri bola ma? Kólik de­geniń qazir aǵylyp jatyr. Qudaıyna qa­ra­ǵan bir musylman alyp keter, ne bopty? Aýyl­ǵa jetkesin ondaǵy aǵaıynnyń at-kó­ligi bar. Bireýi bolmasa, bireýi uıalǵanynan ákep tastar» degen sóz láminen alǵan be­ti­nen qaıtpaıtynyn ańǵardym. Odan ári she­­shemmen sóz talastyrmadym da. Osylaısha oılamaǵan jerden shuǵyl jınalyp, jol­ǵa shyqtyq. Almaty—Óskemen trassa­syn­da kóp turmadyq. Esik pen tórdeı úlken qara jıp alyp ketti. Sheshem aıaǵymdy ja­zyp otyraıyn dep aldyńǵy orynǵa jaı­ǵas­ty. Men ózim jalǵyz artqy salonǵa otyrdym. Kólik ıesi — jasy elýlerdegi jigit aǵa­sy. Uqypty kıingen. Qoıý qara murty men kó­zine taqqan qara kózildirigi sán­qoı­ly­ǵy­nan habar berip tur. Bir qaraǵanda syrbaz kóringenimen, kisige dúrbimen qaraǵandaı aıaǵyńnan bastap basyńa deıin sholyp shy­ǵa­dy eken. Sózge sarańdaý ma dep topshy­la­ǵan shopyrymyzdyń ishi pysty ma, Qapsha­ǵaı­dan asqanda sheshemdi áńgimege tartty:

— Apa, nemereńizdi ertip qaıda barasyz? — dedi radıosynyń daýsyn báseń­de­tip.

— Aýylǵa bara jatyrmyn, aınalaıyn. Enem­niń basyna quran oqytaıyn dep. Qa­zirginiń kelinderi enelerin ólse dep qarǵap oty­rady. Biz, mine, súıegi baıaǵyda qýrap qal­ǵan enemizdi umytpaımyz. Kári súı­egi­mizdi súıretip baryp turamyz. Al mynaý ne­merem emes. Qartaıǵan shaǵymda qy­ryq­tan asyp, elýge kelip qalǵan kezimde taýyp al­ǵan sút kenjem ǵoı. Bizdiń kezde balany ta­ba beretinbiz. Búgin she? Búgingiler bir-eki ba­ladan artyq tappaıdy, — dep qazirginiń ke­linderin taǵy da tildep aldy. Sheshemniń ja­ýaby unady ma, róldegi jigit aǵasy: «Onyńyz ras, onyńyz ras», — dep qarq-qarq kú­lip aldy da:

— Jasyńyz neshede? — dep taǵy bir saýal tastady.

— Seksenniń ekeýindemin.

— Seksen eki dep eshkim aıta qoımas. Tyń ekensiz. Óńińiz de jaqsy eken.

— E-e-e, ózińdi-óziń kútseń, balalardyń qy­­zy­ǵyn kórip ortasynda júresiń. Biz sá­bet ke­ziniń adamdarymyz. Ol zamanda qa­tyny bar, erkegi bar, bári ishti emes pe? Me­niń atalarym dindar adamdar edi. Ateıs bo­lyp ós­sek te saıtan sýǵa jolamadyq. On qursaq kó­terdim. Jumys jasamaı, balamen otyrdym. Ene kórmedim. Enem ózime kelin boldy. Ja­ryqtyq jaqsy adam edi. Ámbe shalym da jaq­sy tapty. Ómirbaqı sap­qoz­dyń bas betbra­shy boldy. Kútimim jaman bolǵan joq, — dep baryp toqtady.

— E-e-e, sovet úkimetin qurtqan sizder eken­sizder ǵoı. Partıanyń malyn jep ta-ýysyp, — dep sheshemniń suhbattasýshysy ta­­ǵy da qarqyldaı kúlip, ázildegendeı bol­dy.

— Sen de aıtasyń-aý, qaraǵym, ol sábet úki­­­metiń adamǵa adam etin jegizip edi ǵoı. Sosyn qoıyn jegizdi. Sózdiń shyny kerek, onyń ózin urlap-jyrlap jedik, — dep sheshem bul joly jaqtyryńqyramaı jaýap qat­ty. Anamnyń ashýshań minezin jaqsy bi­le­tin men áńgimeniń aýany múldem basqa jaq­qa burylsa dep ishteı tileı bastadym.Ekeý­diń áńgimesi azdaǵan pikirtalastan keıin baryp jarasyp ketti. Kólik júrgizýshi sóılese kele sheshemniń baýyry bolyp shyqty. Ol da malqar rýynan eken. Sheshem Lepsi men Balqash kóliniń arasyn jaılaǵan Kóten táýip jaıly bilgenin baıandady. Meniń aıaq asty tabylǵan malqar naǵashym bas­tap­qydaı sóz talastyrýyn qoıǵan, qar­qyl­daýyn tyıyp, sóz tyńdaýǵa kóshken. She­shem­niń áńgimesi Jalańash áýlıemen aıaq­­talǵan joq. Baqaly jurtyn bılegen Mu­sabek bıdiń urpaǵy ekenin aıtyp, sol ata­synyń qutty kelini bolǵan, Basqan boıyn­daǵy el «Aq apa» atap ketken óz ájesi jaı­ly taǵy bir uzaq áńgimeniń shetin shy­ǵar­dy. Ádette jasy ulǵaıǵan qart adam ótken-ketken ómirin jıi esine alyp otyrady. Sondyqtan shesheıdiń san tyńdaǵan áńgimesi maǵan qyzyqsyz. Men óz ájem jaıly oıǵa shomdym...

***

— Aýzyń bir qurǵamaı qoıdy ǵoı, alqash! Laı sýdy iship, kóziń laılanady da turady, laı­lanady da turady. Ataýyńdy ishkir-aı! Úı­deginiń bárin tasyp bittiń ǵoı.

Osylaısha shyrt uıqyda jatqan bizdi ákem­di alqashtyń astyna alǵan sheshemniń aıqaıy oıatyp jiberdi. Ne bolǵanyn túsinbeı qal­ǵan alty jasar ápkemniń qyzy Farıda kó­zin tyrnap ashyp, apasynyń qasyna kel­di. Men óz bólmemnen shyqpaı, esiktiń aý­zyn­da turmyn. Ákemniń sóıleýge murshasy áreń keldi.

— Áı, qatyn, joldan bylaı tur. Álde quıa­tyn birdeńeń bar ma? — deıdi. Sheshem shap­tyǵa tústi:

— Anaý orys qatyndaryńa bar! Solar quıa­tyn shyǵar. El isherge as, kıerge kıim tap­paı júrse, seniki ne bitpeıtin jetim qyz­dyń toıy?

Shydamy taýsylsa kerek, óz bólmesinen ájem shyǵyp, ákem men sheshemdi sabyrǵa sha­qyrdy:

— Balalardyń mazasyn almańdar, ja­tyńdar. Áı, Nurjamal, kúıeýińniń iship kel­ge­nin birinshi ret kórip turǵan joqsyń. Bol­­dy, ashýyńdy qoı.

— Qoıyńyzshy, apa!

Ájem sheshemniń sózin estimegendeı bo­lyp: «Taýqan, sen de jata ǵoı», — dep ákem­niń aıaq kıimin sheshe bastady.

Teńselip áreń turǵan ákem shesheme bir qa­raıdy, ájeme bir qaraıdy. Anam jata qoı­mady.

— Nege «jatyńdar, jatyńdar» deı be­re­siz. Taýqanǵa «Araqty qoı degenniń ornyna, balalardyń mazasyn almańdar» deısiz. Men alyp jatqandaı. Kórsin ákeleriniń al­qash ekenin. Qaıta jıirkenip ósip, keıin aýyzdaryna almaıtyn bolady.

Ájem sabyrly keıipte:

— Jamaljan, qoıa ǵoı, qoıa ǵoı, — deýmen bol­dy.

— Qoı, qoı dep aýzymdy jaba bermeshi, áı kempir. Seniń asyraǵan balań. Bir ba­lańa jóndi tárbıe bere almaǵansyń, qaq­pas! — dep aıǵaı saldy. Aıaǵynan áreń tur­­­ǵan ákem esin lezde jınap:

— Áı qatyn, ne ottap tursyń? Meniń she­shemmen qalaı-qalaı sóılesesiń?— dep zil­dendi.

— Qaıdaǵy shesheń? Shesheń baıaǵyda ólip qal­ǵan. Bul — İztileýdiń oınasy. «Oınas ottan ystyq, odan qalsa, boqtan sasyq» degen osy. Oınas emeı kim bul kempir? Toqalym dese, qartaıǵan shaǵynda ákeń qasyna alar edi ǵoı. Endi bul kempirdi aljyǵanda men qa­raýym kerek. Qazirdiń ózinde qoıǵan zatyn tappaı jarty kún júredi. Erteń tósek tar­typ qalsa, sheshem dep qaraǵanyńdy kó­rem? — dep tipten shatynaı tústi. Bul jo­ly ájem «lám» dep aýyz da ashqan joq. Óz bólmesine kirip ketti. Álginde ǵana úıge teń­se­lip áreń kelgen ákem maǵan saýyǵyp ket­kendeı kórindi. Sharasyz kúıge túsken. Eleńdep ájemniń bólmesine qaraǵyshtaı beredi. Al shesheme janarynan yzǵar tóge, tisterin shyqyrlata býlyǵyp baryp:

— Áı, Nurjamal, aqylsyzsyń ǵoı, aqyl­syz! — dep tysqa bet aldy.

— Al sen, aqylgóısiń. Kelgen jaǵyńa ket! Kúrshekti salyp alam, ashpaımyn esikti, — dep sheshem qaldy. Oǵan kenetten ornaı qal­ǵan tynyshtyq unamasa kerek, etegine jar­masyp turǵan Farıdaǵa:

— Júr-eı, qyz, jatamyz, bir uıqysy joq bala ekensiń, — dep zekı tústi. Farıda ja­zyqty jandaı júzin jasyra:

— Sıgim kelip tur, — dedi aýzyn jybyrla­typ.

— Úı, shyjyń kegir,— dep jıenin syrtqa je­teleı, — kózi syqsıyp, aýmaǵan anaý Zıa­dash qatyn. Jaqsy bolsa, tartpas edi ǵoı, — dep ursyp barady. Zıadash degen eń úl­ken ápkemizdiń enesi, qudaǵıymyz edi.

Osy sátti paıdalanyp men ájemniń ból­mesine kirip kettim. Eńbektep baryp, qart she­shem jatqan tósektiń astyna kirip jaı­ǵa­syp ta aldym. Túzge shyqqandar kóp aı­nal­­maı úıge qaıta kirdi de, asqanada sál aıal­dap, oryndaryna baryp jatyp qaldy. Úı­de qaıtadan óli tynyshtyq ornady. Al me­niń uıqym keler emes. Tósektiń astynda eki tizemdi qushaqtap, ár nárseni bir oılap otyrmyn. Ájem shynynda da tósek tartyp jatyp qala ma? «Shirkin, adam balasyn qar­taıtpaıtyn dári bolsa ǵoı!» dep qıal­dap ta qoıam. Ájeme birtúrli janym da ashyp ket­ti. «Adamnyń berekesin alatyn araqty kim oılap tapty eken?» dep ózime-ózim su­raq ta qoıyp qoıam. Osylaı otyryp kózim ili­nip ketipti. Ájemniń: «Qarash, ornyńa ba­ryp jata ǵoı», — degen sózinen oıanyp ket­tim. «Men joqpyn» degendeı jaýap qat­pa­dym. Óz tósegime baryp jatqym kelmedi.

— Qarash, aıaǵyńnan syz ótedi endi, qu­ly­nym, bar, jata ǵoı. Erteń erte turyp, sa­baǵyńa barýyń kerek, — deıdi taǵy da bıa­zy únimen. Men demimdi ishime tartyp, ta­ǵy da til qatqanym joq. Sál únsizdikten soń baryp ájem:

— Qanash, kele ǵoı qasyma, aýyryp qa­la­syń, — dep aıtyp bolǵansha ájemniń qoı­nyna qalaı kirip ketkenimdi ózim de bil­meı qaldym. Jastyǵynyń astynan bir ýys kámpıtti qolyma ustatty da, baýyryna ba­syp, qos betimnen úzdiksiz súıe bastady. Men áýelde ájem jylap jatqan shyǵar dep oılaǵam. Jylamapty. Tek, ol kisi de men sıaq­ty oıaý bolǵan eken. Men dúnıeniń bárin umy­typ, ájem bergen táttini aýzyma biri­nen soń birin tyǵyp jatyrmyn, tyǵyp jatyrmyn. Qos qolym toly neshe túrli kámpıt. Ájemniń ystyq qoıny. Netken rahat! Ájem:

— Asyqpaı je, Qanash, asyqpaı je, — dep jumsaq alaqanymen basymnan sıpap, — Qursaǵyma bitpeseń de qushaǵyma bitken balamsyń, — dep qaıtalaı berdi, qaıtalaı berdi. Ol kezde men bul sózdiń maǵynasyn esh túsingenim joq...

***

— «Oıbaı-aı, aýyryp ketti! Basymnan ur­mashy, Nurjamal, basymnan urmashy», — dep shyj-byj bolyp jatyr eken ájem qaq­pany ashyp, aýlaǵa kirgenimde. Sońǵy kezde qart ájem jatyn ornyn bylǵap qoıa­tyndy shyǵarǵan. Ol kisini jas baladaı tysh­qaq kegirdiń astyna alyp sheshemniń jýyn­dyrýy — úırenshikti kóriniske aı­nal­ǵan-dy. Aldymnan júgirip shyqqan Maılyaıaq bolmasa eki sheshem de maǵan nazar aýdarǵan joq. Anam aıǵaılaı-aıǵaılaı sharshaǵan bolý kerek:

— Apataı-aý, nege qyzarmaǵan qyza­naq­ty jeı beresiz? İshińiz óte beredi ǵoı. Sizdi jas baladaı qashanǵy jýyndyra berem, — dep jalynýǵa kóshken.

— Quryp qalǵyr, ne deıdi? Ózderiniń ish­teri ótedi de menen kóredi. Ózi shytymdy qaı­da jiberdiń? — dep basyndaǵy oramalyn izdep, ony tappaǵasyn kelininiń ba­syn­da­ǵysyn julyp alyp, appaq qýdaı basyn jasyryp, qart sheshem taıaǵyna súıenip, úıge qaraı asyqty.

Shylapshyndaǵy sýdy tógip jatyp, anam me­niń kelgenimdi ańǵardy.

— Qalaı, Qarash, emtıhanyńdy tapsyra al­dyń ba? Tapsyra aldym degendeı basymdy ızedim.

— Áı, matematıkadan dym bilmeısiń ǵoı. Áıteýir, úsh qoıyp bergen shyǵar, — deı­di. Bul joly da úndemedim. Tek úıge tez kirip ketýdi oıladym.

— Osy úıdiń adamdary shetinen tilderin jutyp qoıǵan! — dep aıǵaı saldy. Osy kez­de:

— Jamal-aý, beretin shaıyńdy berseńshi. Qaı­da ketip qaldyń? — degen kórshi Salıqa apa­nyń daýysy estildi.

— Áı, Qarash, qaıta-qaıta bas-basta­ryńa shaı qaınatyp otyratyn ýaqytym joq. Kıimińdi aýystyryp, tez shyq. Salıqa apań­men otyryp birge shaı iship al! — dedi de sheshem dáý alma aǵash túbine jaıǵan das­tarhanyna qaraı júrip ketti. Kóp ke­shikpeı men de dastarhan basyna keldim. Dóń­gelek qazaqy jer ústeldiń ústinde býy bur­qyrap samaýryn qaınap tur. Úlkenderdiń de áńgimesi qyza bastaǵan.

— Eneń qanshaǵa keldi? — deıdi kórshi apa.

— Toqsannan asty.

— E-e, jomart qudaı ǵumyr jasyn uzaq qyl­ǵan eken. Biz ol jasqa kelemiz be, kel­meı­miz be?

— Bala-shaǵanyń mazasyn alǵannyń ne­si jaqsy. Esiń barda Qudaıyńa ýaqytyly ket­ken durys. Qazir men otyrmyn ǵoı asty-ústin tazalap.

Salıqa kempir áńgime aýanyn basqa jaq­qa burǵysy keldi bilem, sheshemniń tary­syn maqtady. Sóz arasynda: «Qazan jap­paıyńdy kúıdirmeı, qalaı dámdi etip pisir­gen­siń?» — dep qoıady. Sheshem bundaı maq­­­­taýlardy elegisi joq.

— Bul kempir — Taýqannyń ógeı sheshesi. Tý­ǵan enem Qaısha degen aq quba, eki kózi badanadaı ádemi kempir edi. Balasaz jurty Aqqaısha atap ketken. Bar joǵy 54 jasynda ómirden ozdy, — dep áńgimesin bastady. Shaıyn bappen soraptap iship otyrǵan kórshi apa «solaı ma?» degendeı, kesesin ústel ús­tine qoıyp, uzaq ári qyzyqty áńgimeniń bas­­talǵanyn túsindi. Qos bóstekke shyn­taq­taı túsip, kesesin shesheme usyndy.

— Bul Ultýar kempir, myna Sarqant óńi­ri­ne aty shyqqan Ońlabaı degen baıdyń qy­zy bolǵan eken. Aq pen qyzyldyń so­ǵy­synda áke-sheshesin patsha áskeri shaýyp óltiripti. At jalyn tartyp mingen bes aǵasy bol­sa komýnıserdiń oǵyna ushqan. Ózderi on tórt aǵaıyndy bolǵan kórinedi. Al qal­ǵan baýyrlary ashtyq jyldary dúnıeden ozǵan.

— E-e-e, el men el aıyrylǵan ol bir zul­mat jyldar edi ǵoı, — dep Salıqa kempir aýyr kúrsinip aldy.

— Qysqasy, kórmegen qıyndyǵy joq. Qar­shadaıynan eńbekke aralasqan. Ómir­ba­qı saýynshy bolǵan ǵoı. «Qysty kúni ja­lań aıaq, jalań bas sıyr saýatynbyz. Sıyr­d­yń jas japasyna aıaǵymyzdy jy­l­atatynbyz, — dep sózi túzý kezinde aıtyp otyratyn. So­dan qoıshy, boıjetip, jasy on segizge tol­ǵanda Shákirt degen ózi ánshi, ózi seri ji­gitke turmysqa shyqqan eken. Jastaıynan aıaǵynan ótken syz ba, áıteýir, bul kisi bala kótermegen. 1941-de soǵys bastalǵanda kúıeýi bul kempirdi jan dosy meniń atama ta­bystapty: «İztileý, maıdannan aman-esen ke­lemiz be, kelmeımiz be? Ol bir qudaıǵa ǵa­na aıan. Eger alda-jalda artymnan sýyq ha­bar jetse, Ultýardy jalǵyz qaldyrma. Ol da mendeı qý jalǵyz. Ózińe amanat», — de­gen eken.

— E-e-e, sonda Shákirt te atadan jalǵyz qal­ǵan eken ǵoı, — dep Salıqa sózge ara­las­ty.

— Al meniń atam soǵysqa barmady. Par­tıa «trýd armıa» dep muńǵyl jerine mal baq­tyrýǵa jiberipti. Sodan atam 1943 jy­ly elge oralsa, dosynyń áıeli qara qaǵaz alyp, qara jamylyp otyr eken. Dosyna bergen ýádesi bar, aqyry, ekinshi áıel etip al­ǵan. Qursaǵyna bala bitpegesin meniń kúıeýim­di bergen eken.

— Solaı ma? — dep tańdana tústi sheshem­niń tyńdaýshysy, — Ol kezdiń erkekteri myq­ty edi ǵoı, áıelderi de keń bolatyn, — dep Salıqa apa ótkenge degen saǵynyshpen buryńǵynyń kisilerine tamsana tústi.

— Qaıdaǵy keń? — dedi sheshem julyp al­ǵandaı. It pen mysyqtaı bolatyn eki kem­pir. Enem marqum óle-ólgenshe atama «oı, kári tóbet» dep tis qaırap ótti.

— Degenmen, Ultýar shesheı — qasıetti adam. Jamal-aý, qansha jyl qudaıy kórshi bo­lyp kelemiz. Seniń balalaryńdy óz balasyndaı baqty ǵoı. Kózimiz kórip keldi.

— Qaramaı endi qaıtsin? İshki esebi bar emes pe? Taýqan jas kezinde qyzǵanshaq bo­latyn. Únemi mal aralaıdy. İshýden qoly bo­samady ǵoı. Sonda osy kempir: «Bala ta­ba ber, taba ber. Sonda araǵyn qoıady», — de­gen bolatyn. Men bolsam taba berippin. On balany birinen soń birin taýyp tastadyq. Qoıǵan araǵy qaısy? Áli ishedi. Sóıtsem, «Ja­mal bala taba berse, ekeýi ajyraspaıdy, men dalada qalmaımyn» degen ishki ese­bi eken ǵoı. Kórmeısiń be «palıtıka-ny»? — dep sheshem qabaǵyn shytty.

— Áı, osy Jamal-aý, sen de qosyp qoıa­syń. «Sábet» kezinde kim ishpedi? Bári ishti. Qaıta seniń minezińe shydaǵan meniń qaınym altyn. Aıtqanyńnan shyqpaıtyn jup-jýas baıǵa rıza bolsańshy, — dep Salıqa apa kúl­gendeı boldy.

— Qatqanyńnyń qý basy jýas! Syrtqa mo­maqan kóringenimen úıde bárimizdiń aıaǵy­myzdy bir etikke tyǵady, — deı bergen­de men shaıyma qaqalyp qaldym. Baǵanadan beri ekeýara sóılesip otyrǵan anam men kór­shi apa mynaý qaıdan keldi degendeı ma­ǵan jalt qarady.

— Oı, sen, shaıyńdy áli soraptap otyr­syń ba?

— Úlkenderdiń sózin baǵyp otyrǵan tú­riń­nen bolaıyn, — dedi Salıqa kórshi she­shem­niń aldyn orap.

— Bar, kelesi emtıhanyńa daıyndal. Áıt­pese, toǵyzynshy synypty qaıta oqı­syń, — dep sheshem qorqytqandaı boldy. Men ornymnan jyldam turyp ketkenimmen ki­tap betin ashýǵa asyqpadym. Baqshaǵa sý sal­maq bolyp, ketpen, kúregimdi saılap, to­ǵannyń basyna qaraı júrip kettim.

Men aınalyp kelsem, sheshem men Sa­lıqa apa oryndarynda joq eken. Anamnyń kórshi úıine ilesip ketkenin túsindim. Qazan oshaqtyń aldynda ájem otyr.

— Qanash, balam, senbisiń? — deıdi meniń kel­genimdi baıqap, — myna «pámidórleriń» bıyl qatty bolyp ósken be? Jeıin desem, jeı almaı qınaldym. Bákimniń de qaıda qal­ǵanyn bilmeımin. Qolymmen ezip jep otyr­myn, — deıdi. «Áje, ol pispegen ǵoı» dep aıtý­ǵa oqtalyp baryp, úndegem joq.

— Peshtiń janynda nege otyrsyz? Jú­rińiz úıge. Qazir jumsaq qyzanaqtardy ózim ákep beretinimdi aıtyp, jatyn bólmesine kirgizdim.

— Qanash, aıaldashy. Ketpeı qasyma otyr. Túnde taǵy da tús kórdim. Aǵań Aldash pen ápkeleriń Nurzada men Aızada áppaq bir-bir atqa minip alyp, bıik taýda júr eken. Al­dashtaıdyń aqyly bar ǵoı. Qıqarlyǵyn qoıyp, jeńgeńmen qaıta qosylady. Eki qyz­dyń da joly áli-aq ashylady. Túsim jaman emes qoı, aıtshy, ıá, — dep jastyǵyna jan­taıa tústi. Men ádettegideı:

— Iá, áje, ıá, — deýmen boldym. Men es bil­geli ájem ylǵı da osyndaı tús kóredi. Bi­re­se, aq atqa minip bıik taýda men júrem. Keı­de ákem men sheshem. Aq pyraqqa úı­de­gilerdiń barlyǵyn túsinde kezek-kezek min­­­gizip shyǵatyn.

***

Jaryqtyq ájem men mektepti bitiretin jyly dúnıeden ozdy. Bala kúnimde meni aldyna alyp otyryp, ǵumyrbaıanynan syr shertip, 13 jasynda qaraqurt shaqqanyn aıtý­shy edi. Sol kezde em-dom jasaǵan tatar molda: «Osydan tiri qalsań, júz jasaı­syń» degen eken. Keıýana toqsan bes jasqa qaraǵan shaǵynda máńgilik saparǵa attandy. Júz jas degeni boldy. Marqum qaıtys bo­lardyń aldynda bar-joǵy eki-aq kún qı­naldy. Úshinshi kúni tańsáride bizben qosh­tas­ty. Ájemniń eki kún, eki tún qasynda bol­ǵan kórshi aqsaqal Baımolda barly­ǵy­myz­dy tósekte tańylyp jatqan qart ana­nyń janyna shaqyrdy. Tili baılanǵan. Alaı­da, kózinde áli de nur bar. Baımolda ata ákeme jaqynda degendeı belgi berdi. Ákem eńkıip mańdaıyn tosyp, uzaq ıisketti. Kezek shesheme keldi.

— Apa, keshirińiz. Meniń tilim jaman ǵoı, ti­lim, — dedi janary jasqa tolyp, daýysy dir-dir etip. Súıegi men terisi qalǵan saý­saq­taryn áreń qımyldatyp, ájem sheshemniń basynan sıpady, mańdaıynan súıdi. «Jylama» degendeı kóziniń jasyn súrtkendeı boldy. Aqyrǵy kúshin jıyp, basyn sál kó­ter­gendeı bolyp, áldebireýdi izdegendeı kó­zimen mańaıyn sholyp shyqty. — Maqsut pen Nurzada, Aızada kelip qalatyn ýaqyt ta boldy, — dedi sheshem eń úlken aǵam men ápkelerime habar bergenin baıandap.

Ájem ol úsheýin baýyryna basyp ósirgen edi jáne on nemeresiniń ishinde solardy ja­nyndaı jaqsy kóretin. Sol sátte úlken úsh nemeresin kórgisi kelse kerek. Sosyn ba­ryp, eń sońynda maǵan qarady. Qasyna bar­maq bolyp em, demin ishine tartyp, aýyr kúr­sine bastady. Ary qaraı ne bolǵanyn tú­sinbeı de qaldym. Baımolda qart bizdi tez­detip tysqa shyǵaryp jiberdi. Sálden soń sheshem daýys shyǵardy. Men sheshemniń buryn-sońdy búıtip bordaı ezilgenin kór­me­gen edim. Minezi qatal, adýyndy anamnyń jer baýyrlap jylaǵanyna tańqaldym. Ja­syna ıe bola almaı, jas baladaı dár­mensiz kúıge enip, óksigende ózegińdi órtep ji­beretindeı. «Berekemiz ediń, yrys-quty­myz ediń! Keshir, apa, meni keshir. Tilim ashty ǵoı, tilim» degen daýysy dalaǵa estilip jatty. Ary qaraı:

Tórge de sandyq qoıaıyn,

Tór japsaryn oıaıyn,

Tóredeı bolǵan apam-aý,

Ornyńa kimdi qoıaıyn.

Esiktiń aldy kúrke me?

Kúrkeden atym úrke me?

Keshegi júrgen apamdy,

Topyraq betin búrke me? —

dep joqtaýyn bastap ketti. Jylaı-jylaı aıaq-qoly tar­ty­lyp, ystyǵy kóterilip, aýyryp qaldy. Eń­sesi túsip, ájemniń qyrqy ótkenshe del-sal kúıde júrgen edi. Al ákem­niń kózinen jas ta shyqqan joq. Sol tomaǵa-tuıyq qal­pynda aýyr qazany qabyl aldy.

Úıge kórshi-kóleń aǵylyp, kisi qarasy kóbeıe bastady. Ákem bastaǵan úsh-tórt erkek maldyń qamyna kiristi. Endi bireýleri qazan-oshaq ornata bastady. Áıelder jaǵy óz sharýalaryn bastap ketti. Kórshi aý­dan­daǵy aǵaıyn-týystyń basy da kep jatty. Jurttyń eń sońy bolyp, Maqsut aǵam men Nur­zada, Aızada ápkelerim de jetti...

Kórshiniń jýas jıren qunanyn jeldirtip, qabirshilerge túski astaryn apara jatyrmyn. Jeltoqsannyń jez tyrnaq jeli betti tyr­naı soǵady. Kóktegi az bult kúnniń betin kó­legeılemegenimen dala yzǵarly. Baımol­da aqsaqaldyń aıtýynsha, ájem «Súıegimdi Shákirttiń qystaýyna aparyp qoıyńdar» de­gen eken. Buny estigende Salıqa bastaǵan aýyl kempirleri «baqsynyń molasyndaı japadan jalǵyz el aıaǵy barýdan qalǵan qystaýda jata ma» dep ýáj aıtqandaı bolyp edi. Alaıda, ákem sheshesiniń sońǵy ti­legine qarsy shyǵa almady. Burynǵy Qy­zyl­bel sovhozyna qarasty biz turatyn sıyr fermasynan bir-eki shaqyrym qa­shyq­tyqtaǵy Shákirt qystaýyna qoıatyn bolyp shesh­ti. Úıdegiler «tamaq sýyp qalady, tezi­rek bar» degesin attyń terin aıamadym. Dáý saıdyń aýzyndaǵy eski qystaqqa jetkende jeti qabirshi terlep-tepship, qazǵan to­pyraqty syrtqa shyǵaryp jatyr eken. Meni kór­gen olar tamaqtanýǵa qamdanyp, kúrek­terin tastap, terimiz qatpasyn dedi me, ton­daryn jamyla bastady.

— Assalaýmaǵaleıkým!

— Ýaǵaleıkým!

— Qalaısyń, Qarash?

— Bar bol, bala!

Jurttan buryn janyma kelgen sypsyń Sataı qorjynǵa qol sozyp:

— Qandaı tamaq? — dedi maǵan yrjıa qa­­rap.

— Et.

— Jylqynyń eti me?

— Joq, qoıdyń eti.

— Shirkin, jylqynyń eti bolǵanda. Ja­ryq­tyq jylqy malynyń eti aıazda da qat­paıdy ǵoı. Kelińder-eı, jigitter, as qatpaı turǵanda jep alaıyq, —deıdi Sataı.

— Áı, sý jorǵam-aı, jumysqa kelgende osy­laı aldyńa jan salmasań jarar edi, — dep Berik bastaǵan aýyl jigitteri tústený­ge otyra bastady. Men de attan túsip qabir­shilerdiń qasyna jaıǵastym. Maıly súbeni aýzyna biraq tyqqan Sataı meni taǵy da su­raqtyń astyna aldy.

— Áı, Qarash, ákeń ne soıdy? Jylqy soı­ǵan shyǵar.

— Joq. Sıyr soıdy.

— Keshe bildeı bir fermanyń basshysy edi. Sıyr soıǵany nesi? — dedi kekete.

— Alda áli ájemniń qyrqy, jyldyǵy da bar emes pe? — dedim Sataıǵa jaqtyrmaı qa­rap. Qabirshilerdiń úlkeni Bolatbek aǵa:

— Áı, sypsyń, aýzyń bir ózi jabylmaıdy eken. Tamaǵyńdy tezdetip ish. Qystyń kúni kún uıasyna tez batady. Tezdetip bitirý ke­rek. Eldiń ne soıǵanynda sharýań ne? Óle­tin adam óldi. Oǵan arnap pil soısań da túk paıda joq. Marqumǵa endi tek quran ǵa­na tıedi, — dep keıidi. Sataıdyń qaıtatyn túri joq.

— Onyńyz ras, Bóke. Ólgen adamǵa tipti ta­ýyq soısań da báribir. Soıylǵan mal, jaıylǵan dastarhan jany keýdesinde turǵan tek tirilerge kerek. Jylqy soıdym de­gen ataq úshin kerek qoı, ataq úshin, — dep suq saýsaǵyn shoshaıtty.

— Ótkende Qyzylbeldegi Nurlannyń áke­si qaıtys boldy. Esik pen tórdeı tý bıe jyqty. Taban qazy shyqty, taban qazy. Qa­tyn­dar jaǵy shek tappaı, áýre-sarsańǵa tú­sipti, — deı kele eki kózin oınaqshyta ma­ǵan taǵy da:

— Seniń ákeń nege jylqy soımady, eı? — dedi yrjıǵan bolyp. Aýzymnan qalaı shyǵyp ketkenin bilmeımin:

— Ol jaǵyn ákemniń ózinen surarsyń, syp­syńgúl Sataı, — dep ornyman turyp, jyl­dam basyp atqa qondym. Bundaı jaýap kút­pese kerek:

— Mynaý ne deıdi eı? Qurdas tapqan eken. Qalaı-qalaı sóıleıdi? — dep qy­za­raq­tap qaldy. Otyrǵandar Sataıǵa qarap «es­tıin degeniń osy ma?» degendeı kúlip ja­tyr. Men attyń basyn aýylǵa buryp, qa­birshilerden arqan boıy uzap kettim. Kóp uza­maı:

— Qarash, Qarash!— degen artymnan Sa­taı­dyń qarlyqqan daýysy shyqty. Jıren qu­nannyń basyn tarttym. Biraq artyma qa­raǵanym joq. Eki ókpesin qolyna alyp, jú­girip kelgen sypsyń Sataı entigin áreń ba­syp:

— Ákeńniń berip jibergenin tastap ket, tas­tap, — deýmen boldy. Suq saýsaǵyn moı­ny­na taqap. Sol kezde baryp qoltyǵymda bir bótelke araq bary esime tústi. Aq bó­tel­keni syrtqa jarqyratyp alyp shyq­qa­nym­men etigimniń qonyshyna dereý qystyra sal­dym. Sataıdyń eki kózi qaıta oınaqshı tús­ti.

— Áı, Qarash, ákel beri! Ákeń ózi aıtqan senen berip jiberemin dep. Bulsyz bolmaıdy. Óziń kórip tursyń ǵoı, kún tipten sýytyp bara­dy. Árbirden soń meni jalǵyz ishedi deı­siń be? Ana jaqta Bókeń bastaǵan úlkender de kútip otyr. Nemene, meniń sózime renjip qal­dyń ba? Ákeń maǵan jezde bolyp keledi. Sen bolsań jıensiń, — deıdi aýzy-aý­zyna tımeı. Budan ary ja­lyn­dyrǵym kel­medi.

— Má, — dep araqty qalyń qarǵa laq­ty­ra saldym da, tebinip júrip kettim.

— Qolǵa berse qaıtedi eı, oı ákeń? Áje­sin men óltirgendeı nemenege maǵan bulqan-tal­qan bolady? — dep mińgirlegen Sataı art­ta qala berdi...

***

Ájemdi jerleıtin kúni úıdiń ishi-syrty kisige toldy. Jyl on eki aı toqtaýsyz so­ǵa­tyn jel sabyrǵa kelgendeı. Kúnniń kózi de shyqqan. Kórshi-qolańmen otyn, sý daıarlap júrgen meni Nurzada ápkem: «Jaýrap, aýyryp qalasyń», — dep úıge kirgizip aldy. İshte Nur­lanbek molda ekeýmizden basqasynyń bá­ri áıelder jaǵy. Barlyǵy ájem jatqan ból­mege qaraǵyshtaı beredi.

— Áýelde súıekke jeti adam túsedi. Kim­niń túsetini de belgilengen edi. Jamaldyń jal­ǵyz óziniń jýyndyryp jatqany qalaı? — dep sóz bastady sheshemniń kórshi aýdannan kelgen jeńgesi Nurzada ápkeme suraýly júzben qarap.

— Úlkender jaǵy sizder bilmeseńizder, men qaıdan bileıin, — dedi ápkem.

— Keshe keshke basqasha ýaǵdalasqan ek, búgingisi mynaý. Túsinsem buıyrmasyn, — dep baryp, — bul ózi sharıǵatqa qaıshy ári qa­zaqy jónge de kelmeıdi emes pe, molda ba­la? — dep aýyl ımamyna qarady Baǵıra apaı.

— Aqy ıesi ózi biledi, — dedi Nurlanbek mol­da.

— Aqy ıesi Jamal emes, Taýqan emes pe?

— Aǵa endi qarsy bolǵan joq qoı. Sekpil bet qara sur kempirdiń aýzyn baqqan kóp qatynnyń ortasynda otyrǵysy kelmedi me, mol­da asyǵys tysqa shyǵyp ketti.

— Jeti adamǵa jeti jaǵaly kıimdi berip tastady. Bes adamǵa berse de bolar edi. Jy­rtysty da aıamaı úlestiripti. Myna za­man­da tyrashtanýdyń qajeti qansha? Áli tur­mys qurmaǵan qyzdary bar. Qyzdyń úl­keni sensiń, Nurzada, shesheńe osyny aı­ta­tyn jóniń bar emes pe? — dep Baǵıra apaı endi ápkeme buryldy. Nurzada úndegen joq.

— Baǵıraý, qaıynsińlińniń baıqus kem­pir­ge kórsetpegeni joq qoı. Qudaıdan qo­ryq­qany da, — dedi kórshi Salıqa apa azda­ǵan únsizdikten keıin. Sol kezde ápkemniń shesheme arasha túskenin kúttim be, kózimniń astymen Nurzadaǵa qaraı berdim. Al ol ba­syn kótermegen kúıi otyra berdi. Tek, Ba­ǵıra kempir: «E-e, Ultýar jaryqtyq jaqsy adam edi ǵoı», — dep qana qoıdy. Sosyn bu­dan ary kútip otyrýǵa shydamy jetpedi me, ájem jatqan bólmege qaraı kirip ketti.

Buryn-sońdy bizdiń aýylda qaza kezinde bun­daı oqıǵa bolmapty. El ishi sheshemniń ájemniń súıegine jalǵyz óziniń túskenin uzaq ýaqyt aıtyp júrdi... Sálden keıin mol­danyń «janaza namaz, janaza namaz» de­gen daýsy meni syrtqa shyǵardy. Ary qa­raı bári ret-retimen boldy.

— Ultýar anamyz qandaı adam edi? — de­di molda.

— Jaqsy adam edi, jaqsy adam edi, — dep jamaǵat biraýyzdan jaýap qatty.

— Qaryzy bar ma? — degen kópke belgili ke­zekti saýal qoıyldy. Sapta turǵan erkekter taǵy da:

— Qaryzy joq, joq, — dep aıǵaı saldy. Imam quran súrelerin uzaq oqyǵan joq. Ákem men Maqsut aǵam bas bolyp sýyq ta­byt­ty kóterip, kólikke qaraı bettedik. Áıel­der jaǵy daýys shyǵara bastady.

— Áje, bizdi tastap qaıda ketip bara-syń? — dep Nurzada men Aızada bastaǵan áp­­ke­lerimniń ashshy daýystary qulaǵyma jetti. Men kóp ishinen sheshemdi izdedim. Anam kó­rin­gen joq. Shákirt qystaýynda tisin aq­sı­typ Sataı bastaǵan qabirshiler bizdi kútip al­dy.

***

— Áı, Qarash, uıyqtap qalǵan joqsyń ba? Mine aýylǵa da keldik, — dedi sheshem ma­ǵan buryla sóılep. Júırik kólik joly qaı­ta jóndeýden ótip jatqan Kúreńbeldiń bel ortasyna shańdatyp baryp toqtady. Jo­laı tabylǵan naǵashym qara kózildirigin she­ship:

— Apa, mine, balańyz ekeýińizdi aýyl­da­ryńyzǵa aman-esen jetkizdim, — dep yrjıa maǵan qarady. Men ámıanymnan aqsha sýyryp usynyp em, aqshaǵa sheshemniń qoly bu­ryn jetip, eki myń teńgelik eki qaǵazdy ýmaj­dap-ýmajdap omyraýyna salyp ji­berdi. «Naǵashym» maǵan qarady. Men oǵan qaradym.

— Áı, malqar baýyrym, aqshany qaı­te­siń. Atam qazaq mata alma, bata al degen. Óziń alys jol júrip bara jatyr ekensiń. Bo­ta bir juttyq, bata myń quttyq, — dep ba­ryp alaqanyn jaıyp:

«Jortqanda jolyń bolsyn,

Joldasyń qydyr bolsyn...»,

— dep uza­ǵy­nan siltep,«aýmın» dep biraq toqtady. Bi­r­ese maǵan, birese «ápkesine» qaraǵan sho­pyr da «aýmın» dedi de, bizben sypaıy qosh­tasqan bolyp júrip ketti.

— Óziniń suramaıtyny joq. Men de dań­ǵyr­lap sóıleı berippin. Kenezem de keýip ketti. Álgilerdiń bireýi qarsy ala ma dep em. Esh­qaısysy kórinbeıdi ǵoı, — dep sheshem al­dyma túsip ketti. Bala kúni atshaptyrymdaı jerdi alyp jatqan aýylym jylda­ǵy­sy­nan da jupyny kúıge túsken. Bos tam­dar­dyń qatary kóbeıgen. Kúreńbeldiń su­­ryqsyz júzin alystan tek qaıyń men te­regi jasyryp tur eken. Kertaýdyń baýy­ryn­­daǵy Shákirt shaldyń qystaýyna kóz tas­­tadym. Buryndary ájemniń qalqaıyp jat­qan jalǵyz zıraty kózge de ilikpeýshi edi. Qazir ol jer baıaǵyda-aq qalyń qorymǵa aı­­nalǵan. Eskiniń sózin aıtatyn Baımolda aq­­saqal, kórshi Salıqa kempir de sol jaqta. Syp­­syń Sataıdyń da byltyr kenetten kóz ju­­myp, sol jaqqa jambasy tıgenin estigen em.

— Shákirt qystaýyndaǵylar bir qaýym el bo­lypty ǵoı, — dedim sheshemdi qýyp jetip.

— E-e, barlyǵymyz da sol jaqqa baramyz, sol jaqqa baramyz, — degen anam taıa­ǵyna súıenip, molalarǵa qarap betin sı­pady.

---