InfoHub Logo

Eski zamandary túrki halyqtaryna jaqyn aımaqta ómir súrgen mońǵoldar halyq sany jaǵynan da, mádenı turǵydan da kórshilerinen áldeqaıda artta qalǵan bolatyn. Túrkiler negizgi otandary sanalatyn búgingi Mońǵolstan jerinen batysqa qaraı kóshken saıyn, mońǵoldar ońtústikke qaraı yǵysyp osy topyraqtarǵa ıelik ete bastady. XII ǵasyrǵa deıin usaq taıpalyq ǵumyrdan ári asa almaǵan mońǵoldar Shyńǵysqannyń kósh bastaýymen tarıh sahnasyna úlken ózgerister engizdi.

Shyńǵys han – mońǵoldardyń Qıat taıpasynan shyqqan. Túrki tilin bilýine baılanysty keıbir keıingi tarıhshylardan onyń túrki taıpasynan shyqqandyǵyn, otbasynyń keıinnen mońǵoldarmen sińisip ketkendigin aıtatyndar bar. Negizgi aty Tımýchın edi. Ákesi Esýgeı taıpa kósemi bolatyn. Ákesi erte qaıtys bolǵandyqtan Tımýchın men baýyrlaryn aqyly men danalyǵy ushtasqan analary Bórte ósiredi. Bórte qońyrat taıpasynyń kóseminiń qyzy bolatyn. Jaqyndarynyń qoldaýy, batyldyǵy men zerektigi arqyly aınaladaǵy taıpalardyń basyn biriktirip, Mońǵolstannyń hany – Shyńǵys han atandy. Shyń – ámirshi degendi bildiredi. Eski Ǵundardyń ádisi boıynsha árbiri 10 myń adamnan turatyn túmenderden quralǵan orasan-zor ásker jasaqtady. Aýyr shaıqastardan keıin Qytaıdyń el ordasy Pekındi baǵyndyrdy. Tarıhtaǵy kúshti dınastıalardyń biriniń negizin saldy. Urpaqtary HVİİ ǵasyrǵa deıin Qytaıdy bıledi. 

Otyrardyń bıleýshisi Qaıyr hannyń mońǵol saýdagerlerin óltirýi, odan keıin Harezmshahtyń keshirim men qun surap kelgen mońǵol elshilerin óltirýi Shyńǵys han joryǵyna bastaý boldy. Shyńǵys han 200 myń qolmen Orta Azıa aýmaǵyna qaraı bettedi. Qatigezdikte Shyńǵysqannan kem túspeıtin Horezm shahy jeńilis tapty.

Mońǵoldar basyp alǵan qalalaryn jermen jeksen etti, halyqty qyrǵynǵa ushyratty. Shapqynshylyq kezinde mıllıondaǵan musylmannyń qany tógildi. Tarıhta teńdesi joq páleket boldy. Shyńǵys han 1227 jyly ólgennen keıin Irannan Qytaıǵa deıin sozylyp jatqan ıperıany 4 balasy bólip alady. Joshyǵa Ertisten Oral taýyna, odan ońtústikke qaraı Kaspıı teńizi men Aral tóńiregine deıingi jerler, Orta Azıadaǵy ıelikterinen Soltústik Horezm men Syrdarıa aımaǵy, Shaǵataıǵa Maýerannahr, Jetisý, Qashqarıa, Úgedeıge Batys Mońǵolıa men Tarbaǵataı aımaǵy berildi. Tóle ákesiniń ulysy Mońǵolıany muraǵa aldy. Shyńǵysqannyń nemeresi Hýlagý 1258 jyly Baǵdatty basyp alyp, Abbası ımperıasyn qulatty. 800 myńnan astam musylmandy qyrǵynǵa ushyratty. Sáljúkterdi de soǵystarda jeńip tize búktirdi. Budan keıin Sáljúkter usaq bektikterge bólinip, mońǵoldarǵa (Ilhandar memleketine) salyq tólep otyrdy. 

Áıtse de osyndaı alasapyran kezeńde tarıhta sırek kezdesetin oqıǵa oryn aldy. Jaýlaýshylar jeńilis tapqan musylmandardyń mádenıetinen úlken áser aldy. Altyn ordanyń hany Berke han Islam dinin qabyldady. 1312 jyly Ózbek han Altyn ordada Islam dinin memlekettik din dep jarıalady. Ilhandar patshasy 3-shi Ilhan Tekýder musylmandyqty qabyldap esimin Ahmed dep ózgertti. Aralarynda býddısti, shamany, hrıstıany da bar mońǵoldar jappaı ıslam dinin qabyldap, jergilikti halyqqa sińise berdi. Islam dinine kóp qyzmet etip, meshit medreseler salǵyzdy. Mońǵoldardyń túrkilenip, musylmandyqty qabyldaýy túrki tarıhynyń eń mańyzdy oqıǵalarynyń biri, túrki-ıslam mádenıetiniń jeńisi deýge bolady. Mońǵolstannyń syrtyndaǵy búkil mońǵoldar ıslam dinin qabyldap, jergilikti túrki halyqtaryna sińisip ketti.    

---