InfoHub Logo

Úsh tilde oqytatyn mamandandyrylǵan synyptary bar
daryndy balalarǵa arnalǵan «Murager» mektebiniń
9 «V» synyp oqýshysy: Kamalova Gúlim
Jetekshisi: Saılaýova Jamılá Qaıratqyzy tarıh pániniń muǵalimi

 

Muhamedjan Tynyshpaev otandyq tarıhymyzdyń iri tulǵalarynyń biri. Ol 1879 jyly burynǵy Jetisý oblysynyń Lepsi ýezine qarasty Maqanshy Sadyr bolysyndaǵy Jylandy taýynda dúnıege keldi.

M.Tynyshpaev áýelde aýyl mektebinde qazaqsha saýatyn ashyp, keıinnen Lepsi qalalyq eki klastyq erler ýchılıshesin bitirgen.1890 jyly 14 tamyzda M.Tynyshpaev Vernyı qalasyndaǵy erler gımnazıasyna oqýǵa qabyldanady. Oqyp, bilim alý úshin ýez bastyǵynyń tizimine qazaqtyń kedeıi túgil, baı balasynyń elýden bireýi ǵana zorǵa iligetin sol bir qıyn kezde kedeı sharýa Tynyshpaıdyń balasynyń Vernyı qalasyndaǵy erler gımnazıasynyń eki jyldyq daıyndyq klasyna alynýy aıtarlyqtaı erekshe oqıǵa edi. Taǵdyry tartqan tosyn syıdyń máni balam oqyp, bilimdi azamat bolsa dep armandaǵan áke tilegimen úılesip jatqanyn janymen sezingen on bir jasar Muhamedjan alǵashqy kúnnen sabaǵyn jaqsy oqıdy. Jyl saıyn klastan klasqa birinshi dárejeli nagradamen kóship, úzdik úlgerim, ónegeli tártibimen ustazdardyń yqylasna bólenedi. 1900 jyly jıyrma bir jasynda gımnazıany bitirýshi on segiz túlektiń ishindegi jalǵyz qazaq M.Tynyshpaev altyn medalmen bitirgen tórteýdiń biri boldy. Muhamedjan gımnazıadan alǵan bilimimen shektelip qalmaı, baǵyn Sankt-Peterbýrgtaǵy ınstıtýtta synap kórýge bel baılady. Sol kezde Peterbýrgtegi İ Aleksandr atyndaǵy Jol qatynasy ınjenerlerin daıyndaıtyn ınstıtýtqa tek qana orystyn dvorán balalaryn qabyldaıtyn edi. M.Tynyshpaev Peterbýrg qalasynda 1900-1906 jyldary boldy. Bul jyldar monarhıalyq bılikke qarsy saıası, áleýmettik-ekonomıkalyq talaptaǵy narazylyqtardyń, halyq tolqýlarynyń jandanýymen erekshelenedi. Osy kórinisterdiń barlyǵy jas stýdentke óz dárejesinde áser etip, ony tolǵandyrǵan qalyń oıdyń jaýaby tabylýyna, birtindep qoǵamdyq-saıası kózqarasynyń qalyptasa bastaýyna jol ashty.

Instıtýttyń sońǵy kýrsynda júrgende 1905 jylǵy tóńkeriske qatysady. Sol jyly ótken avtonomısterdiń sezine qatysyp, onda «Qazaqtar jáne qoǵamdyq qozǵalys» degen taqyrypta bándama jasaıdy, óz halqynyń muńyn jetkizip, mınıstrler komıteti atyna ótinish joldaıdy. Onda qazaqtardy basqarýdyń basty prısıpteriniń qazaqtardyń múddesimen saı kelmeıtindigin ǵylymı turǵydan negizdeýge kúsh salady.

Jalpy M.Tynyshpaev 1905-1907 jyldary Reseı ımperıasynyń qoǵamdyq saıası ómirine belsene aralasa bastaıdy. 1907 jyly Jetisý oblysynyń musylman halqy atynan İİ Memlekettik Dýmaǵa saılanýy, onyń sol kezeńde-aq halyq aldyndaǵy bedeli men senimge ıe bolǵanyn kórsetedi. Dýma taratylǵan soń Muhamedjan Orta Azıa temir joly qurylysyna aıryqsha ókiletti nusqaýshy-ınjener bolyp taǵaıyndalyp, Ámýdarıa ózeni arqyly ótetin kópirdi salýǵa qatysty. 

1911 jyly M.Tynyshpaev Ýrsatevsk – Ándijan temir joly qurylysynyń bastyǵy ári bas ınjeneri bolyp taǵaıyndaldy. Al, 1914 jyly Muhamedjan Arys-Áýlıeata temir joly qurylysynyń bas ınjeneri qyzmetin atqardy. M.Tynyshpaev 1916 jyly 26 maýsym jarlyǵyna qarsy shyqqan halyq kóterlisiniń saldaryn kúni buryn boljap, kóterlisshilerdi sabyrlylyqqa shaqyrdy. 1917 jyly Aqpan tóńkerisinen soń ol Ýaqytsha úkimettiń Jetisý oblystyq komıssarynyń orynbasary bolyp taǵaıyndaldy. M.Tynyshpaev Alash qozǵalysyna belsene aralasty. Ol Túpkictan  ólkesi ortalyq atqarý komıtetteri ókilderiniń sezine qatysty. Ýaqytsha úkimettiń Túpkictan komıtetiniń múshesi retinde Muhamedjan Jetisý oblysyndaǵy 1916 jyly Qytaıǵa aýyp ketken qyrǵyz bosqyndaryna kómek kórsetýdi uıymdastyrdy. M.Tynyshpaev İ Jalpyqazaq sezine qatysyp, onda Búkilreseılik Quryltaı jınalysyna depýtattyqqa kandıdat retinde usynyldy. Tynyshpaev 1922 jyly Túristan avtonomıaly respýblıkasynyń Sý sharýashylyǵy basqarmasynda, 1924 jyly Tashkentte Jer sýlandyrý bóliminde, 1925 jyly Qyzylorda qalasynyń qurylys-jóndeý jumystarynda, 1926 jyly Jetisý gýbernıalyq atqarý komıtetiniń jol bóliminde eńbek etip, ózin bilikti ınjener-maman retinde de tanyta bildi. Ol ár túrli qyzmet atqara júrip, elimizdiń damýyna súbeli úles qosa bildi. Onyń eńbeginiń eki basty baǵytyna basa kóńil aýdarý qajet: birinshisi, qazaq halqynyń shynaıy tarıhyna qosqan súbeli úlesi; ekinshisi, Túrksib qurylysyna sińirgen eńbegi. 

Halyqqa azattyq ápermek bolǵan isterinen nátıje shyqpaı, keshe ózi qarsy bolǵan qyzyldarǵa qyzmet etýge májbúr bolǵan ol endi bar kúshin halyqtyń tarıhı sanasyn qalyptastyrýǵa jumsap ǵylymı–zertteý jumysymen aınalysady. Qazaq halqynyń arǵy-bergi tarıhyna qalam tartyp búgingi kúnderi de mańyzyn joımaǵan zertteý eńbekterin jarıalaıdy, qazaq shejiresin túzedi.

Alaıda, qara tizimge alyp, ár qadamyn qaltyqsyz baqqan qyzyl jendetter oǵan halqynyń tarıhyn jazýǵa múmkindik bermeı,qamaýǵa alyp, Reseıdiń qara topyraqty aımaǵyna bes jylǵa jer aýdarady. Aıdaýǵa júrgen kezinde M.Tynyshpaev Máskeý-Donbass temir jolyn jobalaý bóliminde jumys isteıdi. Sodan kesilgen merzimin ótep, elge oralady. Biraq, kóp uzamaı 1937 jyldyń qarasha aıynda qaıtadan tutqyndalady. Oǵan  «tap jaýy», «býrjýazıashyl-ultshyl» degen aıyp taǵylyp, 1938 jyly Tashkent túrmesinde atý jazasyna kesiledi. Muhamedjan Tynyshpaev 1958 jyly 28 aqpanda qylmysy bolmaǵandyqtan aqtaldy. Muhamedjan Tynyshpaevtyń qazaq halqynyń tarıhynda alatyn orny erekeshe, onyń qaıratkerlik bolmysyn ulyqtap, ulań ǵaıyr muralaryn nasıhattaý bizdiń, keleshek jas urpaqtyń paryzy.

 

Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi

1. Tynyshpaev M Tańdamaly Izbrannoe.-Almaty; Arys, 2001, 92-109b
2. Dáýirdiń  jaryq juldyzy \ Qurastyrýshy M.M. Beglekova - Almaty 2001, 61-62 better
3. Táýimbet B. Toıshybaev  Muhamedjan taǵdyrynyń ár qyry\ Juldyz 1997,№4 183b
4. Saılaýova J. M.Tynyshpaevtyń ómiri men qoǵamdyq - saıası qyzmeti\ Qyzylorda oblysy «Órleý» Biliktilikti arttyrý ulttyq ortalyǵynyń ǵylymı-ádistemelik «Habarshy» jýrnaly, 2016 jyl, №3(49) shilde-qyrkúıek

---