InfoHub Logo

— Oıbý, betim! Endi qaıttym! Masqara boldym-aý! Endi ne istedim! Endi ne istedim! — dep Nazym kúıip pisti. Biraq osy kúıip-piskenniń ózin kúıeýi Syrymǵa da, balalaryna da bildirmeı ishten tyndy.

Osy kúıinip, zar ılegen qalpynda júrip qyzmetke baryp, túski demalysqa qaıtty. Sabaqqa barǵan balalarynyń tamaǵyn berim, kıindirip, mektepke jiberdi. Syrymnyń asyn berip, qyzmetine jóneltip, ózi de redaksıaǵa, qyzmetke keldi.

Biraq qyzmet isteý qaıda! Oıynan Nárkestiń tańerteńgi qylyǵy ketpeı qoıdy. Óziniń de bar ómiri, kórgen beıneti, shekken azaby, bar qıyndyǵy birinen soń biri kınonyń kadrlarynda tizbektelip kóz aldynan ótti.

Tańerteń Nartaı Narbota degen bir pýblısısiń jibergen maqalasyn redaksıalamaq bolyp qolǵa alyp edi, bir jolyn da oqı almady. Sol kúıi aldynda jatyr.

— Bul meniń aǵamnyń úıi emes, áke-sheshemniń úıi. Men áke-sheshemniń úıin bóten kisige ıelendire almaımyn, — dep qarysyp otyryp aldy.

— Erteń qylyshyn súırep qys keledi. Kútetin birdi-ekili malyń bar. Qalaı kún kóresińder? — degen aǵaıynǵa:

— Sabyr aǵa kómektesedi, kolhoz kómektesedi. Ólmeımiz, — degen qyzdyń sózine aǵaıyndary da toqtady. Sabyr Nazymnyń anasy Qamardyń nemere inisi edi.

Sonymen jeńge kúıeýge ketti. Qarshadaı bolǵan Nazym ózinen bes jasy kishi Nárkesti jetelep, ákesinen qalǵan bir sıyr, bir atqa, qora-qopsyǵa ıe bolyp óz úıinde qalyp qoıdy. Bul shaqta Nazym on úshte, Nárkes segizde ǵana edi. Qaıratty da qaısar, esti qyz kúreń bıeni Sabyr naǵashysyna jylqyǵa qostyryp, qyzyl sıyrdy alyp qaldy da, jazda kolhozda qolynan kelgen jumysty istep, qysta kolhoz ortalyǵyndaǵy orta mektepte oqýyn jalǵastyrdy. Áıtse de býyny bekip, buǵanasy qatpaǵan qyzǵa bir úıge ıe bolyp, ómir súrý ońaı bolmady. Biraq qyz shydady. Sińlisin baǵyp, óz sharýasyn ózi istep, pisip qata bastady. Sıyrdy sýalǵannan keıin óz sıyrlaryna qosyp baǵyp, týǵan soń ákelip bermek bolyp Sabyr áketti. Nazymǵa sińlisin baǵý men úıdiń sharýasyna qarap, tamaǵyn isteý qaldy. Qysqy otynǵa kolhoz kómektesti. Qyz balaǵa qıyn tıetin de keıbir jumysqa aýyldyń áıelderi kómektesti. Keıde eresek balalaryn jiberip kómektesti.

Áıtse de jetim qyz, panasyzdar atalý, árkimniń aıap qaraǵan kózi, músirkeı júrip bergen kómegi qyz kóńiline qatty tıdi. Biraq shaqpasqa amal qaısy!..

Ár kimderdiń balalar úıine barǵandary jón ǵoı, bulaı júrip bir kúni ǵarap bolady ǵoı degen tárizdi sózdiń tórkinin Nazym uqpady, uqqanyn qabyldamady. Týǵan úıi, óz otynyń basy, ata-ana ustaǵan dúnıelik, tipti qora-qopsy bularǵa ata–anasy sıaqty bolyp kórindi de turdy. Sonymen qys sabaǵyna baryp kelip, bir ýaqyt memlekettiń «asyraýshylary joqtarǵa beretin azǵana pensıasyna» qosymsha bolsyn degen maqsatpen kolhozdyń qoımasynda tuqym tazalaý, bir aýyq jaqyn jerdegi qoı fermasynda úlkenderge erip qoıǵa shóp shashý, qora tazartý, kı oıý, taýyq fermasynda taýyqtarǵa jem berý tárizdi ártúrli jumystardy atqaryp úlkenderge kómekshi bola júrip azdap eńbekkún taýyp, kolhozdan azyq-túlik ala júrip kún kórip jatty.

Sóıte júrip Nazym el aýzyna ilindi. Anasy Qamarǵa tartqan aqyldy, zeıindi qyz atandy.

Anasyn, ákesin joqtap, qatty bir qınalǵany Nárkestiń ózen jarqabaǵynda syrǵanaq teýip júrip muzǵa qulap qolyn syndyryp qaıtqany edi. İńirde úıge ozańdap jylap kirgen Nárkes túnimen «qolym aýyrdy» dep jylap uıyqtamaı shyqty. Tańerteń sabaqqa barmaı, aldymen klass jetekshisi Jibek apaıyna barǵan Nazymǵa ol: «Sen sabaǵyńa bara ber, men qazir úıdegilerdiń sháıin bereıin de, Nárkesti dárigerlik pýnktke aparaıyn»,—dedi. Biraq Nazym ol kúni sabaqqa barmady. Kolhozdyń dárigerlik pýnktinde feldsher men akýsher gınekologtan ózge járdem berer hırýrg nemese basqa dáriger joq edi.

Nárkestiń qolynyń aýyrǵany basylmady. Soǵystan keıingi kolhoz jumysy qashan da bir sylbyr, tańerteń degeni túste, túste degeni keshte zorǵa oryndalatyn, joǵy bitpeıtin, aýyl sharýashylyǵynyń keıingi kezdegideı mashınalanbaǵan shaǵy edi. Sondyqtan úsh kún boıy qyz qolyn qozǵaı almaı qınaldy. Tórtinshi kún degende Nárkesti aýdandyq aýrýhanaǵa aparýdyń sáti tústi. Nárkes qolyna gıps saldyryp úıge oraldy da, ıyǵy qısaıa túsip júrip on shaqty kúnnen soń sabaqqa qatynady. Bir-eki aıdan soń dárigerge baryp gıpsti aldyrdy. Biraq balanyń qoly kóp qozǵaýǵa, birdeńe kóterýge kelmeı qaldy. Basyn jýý, monshaǵa barý da qıyn soqty. Mektepte oqý bitkennen keıin Nazym aýdanǵa baryp, dárigerge qaıta qaratyp edi, hırýrg: «Iyq pen toqpaq jilikti ustap turǵan sińir sozylǵan. Eshteńe emes, keıin jazylady. Operasıa jasaýǵa da bolady. Biraq keregi ne?» — dep kúmiljidi dáriger.

— Qazir basyn jýa almaıdy. Sál aýyr nárse kótere almaıdy, aýyrsynady, — dedi Nazym.

— Onyń bári ketedi keıin, — dep sendirdi dáriger.

— Operasıa jasatpaımyn, — dep bezektedi Nárkes. Sonymen Nárkes jeńdi de, eki qyz kolhozǵa qaıtty. Sóıtip júrip Nazym onjyldyqty bitirdi. Endigi qıyn túıin joǵarǵy oqý ornyna barý, ınstıtýtqa túsip oqý. Nárkesti jalǵyz qaldyrǵysy kelmeıdi. Oqýdan da qalǵysy joq.

Ary-beri tolqý ústinde júrgen Nazymdy mektep bitirýshilerdiń keshi bolardyń, balalarǵa atestat berýdiń aldynda mektep dırektory Maman Muqanuly shaqyrdy. Aldynan ótken balalardyń kimi qandaıyn oılaı júretin baıyrǵy pedagog, osydan birdeńe shyǵady-aý degen balalardyń taǵdyryna beıjaı bolmaýshy edi:

— Mektepti jaqsy bitirdiń, Nazym, qandaı josparyń bar? Joǵary oqý ornyna, ınstıtýtqa baratyn oıyń bar ma?

— Oıym bar-aý, biraq...

— Nege biraq deısiń? Nendeı bógetiń bar?

— Nárkesti jalǵyz tastap ketkim kelmeıdi.

— Á, ıá, — dep dırektor oılanyp qaldy.

— Aǵaı, — dedi Nazym bir kezde. Nárkesti ala baryp, jataqhanada birge turyp oqýǵa bolmaı ma osy?

— Oǵan ruqsat etpeıdi ǵoı, — dedi dırektor. Nazym tosylǵandaı eshteńe deı almady.

— Qaı ınstıtýtty qalap júrsiń? Nárkestiń máselesin oqýǵa túsip alǵan soń sheshesiń ǵoı. Qaıda barmaq oıyń bar?

— Ýnıversıtetke barsam dep em.

— Qaı fakúltetine?

— Jýrnalısıkaǵa.

Mekteptiń úzdik oqýshylarynyń biri bolǵan soń munyń oqýǵa túsip ketetindeı senimdi sóılep otyrǵanyna dırektor keshirimmen qarady.

— Jaraıdy, emtıhanǵa daıyndala ber. Oqýǵa túsip ketseń, Nárkestiń jaǵdaıyn taǵy da keńesermiz, — dedi dırektor. Nazym ózine janashyrlyqpen qaraıtyn, qysylsa kómekke keletin adamnyń baryn sezinip, bir sát kóńili ósip ýnıversıtetke barýǵa bel baılap shyqty.

Bulardyń mektep bitirýine arnalǵan keshke eki kún qalǵanda Syrym da keldi. Ol Almatyda Abaı atyndaǵy pedagogıkalyq ınstıtýttyń qazaq tili kafedrasynyń aspıranty bolatyn. Instıtýttyń til jáne ádebıet fakúltetin úzdik bitirip, sonda aspırantýrada qalǵan. Bıyl birinshi jylyn, arnaıy pánderden mınımým tapsyryp aıaqtap, azǵana ýaqyt demalýǵa, osy kolhozda turatyn aǵasynyń úıine kelgen. Ol mektep dırektorynyń — Maman Muqanulynyń týǵan inisi bolatyn.

Ótken jazda kelgende, aǵasy da quptaǵan syńaı tanytyp, jeńgesi «qarshadaı bolyp úlken kisiniń isin istep, ákesiniń shańyraǵyn qulatpaı ustap otyr. Túbinde kelisti kisi shyǵady osy qyzdan. Eskertip aıtyp, jip taǵyp qoısańshy. Óń deseń óńi bar, aqyl deseń aqyly bar, on qoly óner, óz kıimin ózi tigedi. Sińlisin de baǵyp, jaqsy ósirip keledi. Mektepti bitirgen soń ınstıtýtqa túspek oıy da bar deıdi. Men biletin Nazym bolsa, ol maqsatyna da jetedi, — dep jeńgesi Zıba Syrymǵa biraz aqyl-keńes bergen.

Syrym Nazymdy biletin. Biraq áke-shesheden birdeı jetim qalyp, júdep-jadap, kolhozdyń jumysyna aralasyp, júzi totyǵyp, symbaty aıqyndalmaǵan bala qylyqty qyz ájepteýir erjetip qalǵan jigittiń nazaryn onsha aýdara qoımaıtyn. Byltyr Zıbadan óte jaqsy minezdeme estigennen keıin kórip, jolyǵýǵa nıettense de, ońasha sóılesýdiń reti kelmegen bolatyn. Kóshede kezdesse adútantynda qasynda sińlisi júredi. Úıine barǵan tipti yńǵaısyz. Sonymen jigit qyzdy unatar-unatpas kúıde qalaǵa qaıtyp ketken-di.

Ójet qysta aǵasy ádettegideı soǵym kezinde kelip, biraz aýnap-qýnap qaıt, — dep shaqyrǵan. Jańa jyldyń aldy edi. Mektepte jańa jyl keshi baryn estip, Nazymǵa jolyǵý maqsatynda Syrym mektepke keldi. Saýyq keshi júrip jatyr eken. Sol keshte Syrymǵa Nazymmen sóılesýdiń sáti túsip edi.

Jigit keıinirek turǵan eki-úsh qyzǵa taman kelip, Nazymǵa burynnan biletin, tanys-bilis kisideı, baýyrǵa tarta, erkin sóıledi.

Jetim óskendiktiń áseri me, jaqyn tartqan adamdy jatyrqamaı, ózin erkin ustaıtyn ashyqtyq Nazymnyń da tabıǵı minezi edi.

— Kel, bir aınalyp keleıik. Váls bıleýshi me ediń? — dep Syrym Nazymdy bıge shaqyrdy.

Yńǵaısyzdaý kórip qysyla irkilgen qyzdy Syrym qolynan jeteleı bergen kezde, endi tartynshaqtaýdyń reti bolmaı qalǵan soń, ilese berdi. Ekeýi aqyryn váls yrǵaǵymen júrgende Syrym sóz bastady.

— Senimen sóılesetin bir sharýam bar edi, Nazym! Qalaı, qaıda sóılessek eken?

— Aıta berińiz.

— Joq, bul jerde aıtatyn sóz emes. Keń otyryp sóılessek dep em.

— Onda bilmeımin. Men qazir qaıtam. Nárkes jalǵyz edi úıde...

Qyz zaldan shyǵyp, kıimine qaraı júrgende, Syrym ere júrdi.

Qyzdyń paltosyn kıgizgende kónelenip, tapshylanyp qalǵan paltosynan qyz uıaldy. Biraq amal ne...

Aıly ashyq tún. Ońtústiktiń kúndiz jylpyldap erip, keshke tońazı qalatyn jumsaq qysy. Shyńyltyr aıaz lebi aqyryn tońazytqanmen tońdyrmady. Ýf etken jel joq. Ómir, oqý, qaladaǵy turmys jaıly sóılep kele jatyp bular qyz úıiniń aldyna kelip qalǵandaryn da ańǵarmaı qaldy. Úıge kire beriste Nazym: «Mynaý jerden baıqap...» degenshe bolǵan joq, Syrym taıǵanap ketip shalqasynan tústi.

— O, bul bir óte jaqsy yrym boldy. Jolym bolady eken, — dep kúldi Syrym.

— Esh jerińiz aýyrmady ma? Baǵana baıqap, muzyn oıyp tastaıyn dep em, úlgermedim, — dep Nazym qysyldy.

— Oqasy joq, kúrek bolsa, ákelshi, men qazir-aq oıyp tastaıyn, — dedi Syrym.

— Joq, erteń ózim-aq...

Nazymnyń sózin Syrym tyńdamady. Aýyz qorada turǵan kúrek, lomdy aldy da, muzdy oıa bastady.

— Qaıtarda taǵy qulap qalam ba dep qoryqtyńyz ba?..

— Men qaıtpasam ba eken dep turmyn.

Suńǵyla qyz «mynaý qaıtedi, úıirip áketip barady», — dep bir aýyq tańdanǵanymen, oı túpkirinde kóńildi qozǵaǵan jylylyq ta jatty...

Ol úıge kirip sheshindi de, «Beker áýre boldyńyz-aý», — dep sóıleı júrip qoqys salatyn shelekpen oıylǵan muzdy aparyp bir ret tógip te keldi. Sharýa bitken soń bular úıge kirdi.

Nárkes jatyp qalǵan eken. Aýyz úı, tor úıli eki bólme. Eki qyzdy jetim desip kórshi-qola músirkegenmen, úıleri jetimder úıine uqsamaıdy.Biraq táýir turatyn úı deýge de kelmeıdi. Bir sydyrǵy egde adamdardyń jıhazy, tósek oryny, qarapaıym úı buıymdary. Adam turmaıtyn bir jutar ma jutańdyqta tanytpaıdy. Qońyr ǵana kúıi bar bir taza, jyly uıa.

Nazym sháı qoımaq bolyp, qazandyq jaqqa barǵan edi. Syrym ony sezdi de: «Nazykeń, áýre bolma, men qazir qaıtam. Kel otyr, odanda áńgimeleseıik,» — dedi.

Qyz eleń ete qaldy. Jigittiń «Nazykeń» degeni asa bir jaqyndyq sezdirip, janyn uıytqany sonsha, jylap jiberdi.

— Oı, Nazym, janym, munyń ne? Nege kóńiliń buzyldy?

— Aǵamdy esime túsirdińiz. Ol kisi ketkeli meni eshkim Nazykeń demegen edi.

— Degen shyǵar, óziń baıqamaǵan bolarsyń.

— Joq, ondaı sózdi nege baıqamaıyn?

— Kel, myna jerge otyr.

Nazym iri-iri qyzyl gúli bar jasyl dıvannyń shetine otyrdy.

— Aǵańdy saǵynǵansyń ǵoı. Men saǵan ári aǵa bolaıyn, ári jar joldas bolaıyn dep keldim. Aıtpaq sózim osy edi. Sen qalaı qaraısyń? Meni unatasyń ba, Nazkeń jan? — dep jigit qyzǵa taman jyljyp otyrdy da, arqasynan qushaqtady.

Qyz odan arman jylady.

Jigit «Olaqtyq istedim-aý. Keldim de tótesinen qoıyp qaldym. Áı, ózim de bir...» — dep ishteı keıidi.

Al shynynda qyz muny unatatyn. Biraq «Men sıaqty joq-jitik jetim qyzdy ol qaıtsyn», — dep tipti úmittenbeıtin. Endi onyń aǵasyndaı bolyp jaqyndyq tanyta, erkelete sóılegeni, esiktiń aldyn kúregeni, qamqorlyq jasap, áldebir kóńil tońyn qozǵaǵandaı jylylyq tanytqany taǵdyryna moıynsunyp, ózinen basqa ıek súıeri, arqa tutary joq dep sanap ábden qatyp-senip alǵan qyzdyń kóńilin muzdaı eritkeni shyn edi.

— Nazkeń, qoıshy, janym! Álde meniń tilegim oǵash pa? Unatpaısyń ba meni?

— Joq, nege! Aǵa bolsańyz qýana qushaǵyńyzǵa qulaımyn ǵoı! Tek...

— Ne, nege kúmiljidiń? Álde maǵan senbeısiń be, sáýlem? Aıtshy, ashyq aıtshy.

Jigit qyzdyń betin ózine buryp, júzine tik qarap, kóz jasyn juta súıdi de, jaýap kútti.

— Táńirden jar joldas surasam da, tilerim sizdeı-aq kisi bolar edi ǵoı. Biraq men haly aýyr, bary adammyn ǵoı. Sizdiń bolashaǵyńyzǵa aýyrlyq ákelip júrsem...

— Ol ne degeniń, Nazkeń-jan! Túsinbedim ǵoı. Ashyq aıtshy. Álde bireýge sóz berip pe ediń?

— Joq. Eshkimmen mundaı sóz sóılesip kórgenim joq.

— Endeshe bóget degeniń, bar degeniń ne? Nendeı qaýpi bar?

— Meni, bizdiń úıdi kórip otyrsyz ǵoı. Bary osy. Sizge jasaý berip, jasap uzatatyn mende eshkim joq. Serik bola ketetin joǵary bilim joq. Nárkestiń kúlli taǵdyry meniń moınymda. Ol áli mektepti de bitirgen joq. Sizge serik bolý úshin ózim de joǵary oqý ornynyń birin bitirýim kerek qoı. Osynyń bárine ýaqyt kerek qoı.

— Bul aıtyp otyrǵanyń óte durys, janym. Meniń de oqýymnyń bitýine eki jyl bar. Múmkin, odan da kópke sozylar, kim biledi. Biraq oǵan qarap bolashaq týraly oılamaýǵa bolmaıdy ǵoı. Onyń bárin aqyldasyp, kelisip ótkermeımiz be?

— Óıtýge bolady ǵoı. Áıtkenmen, meniń oqyp bir mamandyq alǵym keledi. Kolhoz bizge qashanǵy kómekteser deısiz. Oqýǵa da qalaı bararymdy, Nárkesti qalaı tastap keterimdi bilmeımin. Bul sorly bala ózin ózi qaraı da almaıdy. Ana jyly ózen jaǵasynda muzǵa qulap, qolyn syndyrdy da, sodan beri qoly eshtemege kelmeı qaldy. Eń arysy basyn jýa almaıdy. Sol qoly bolsa da bir sári-aý! Ár isti aldymen atqaratyn on qoly.

Syrym oılanyp otyryp qaldy. Álden ýaqytta:

— Nazkeń, janym, — dedi, — munyń bári kúndelikti sheshile jatatyn nárse ǵoı. Eń aldymen óziń ne deısiń maǵan? Óziń mendik pe?

— Aınalasy kók tuldyr qyzǵa úılendi dep bireýler sóz qylsa, ókinip júrmeısiz be? Osy kúni jar tańdamaı, jer tańdaıtyn, baı qaıyn jurt tańdaıtyn boldy desedi ǵoı, — dedi qyz tómen qarap otyryp.

Jigit qyzdyń aqyldylyǵyn estip júretin-di. Al myna suńǵylalyǵyna tipti tańdandy.

— Men qaladan qyz taba almaı saǵan kelip otyrǵanym joq. Ózińdi janymdaı jaqsy kórem. Ómir ótkelderin birge keshýge jaraıtyn, er serigi bolatyn azamat dep senip kelip otyrmyn. Ne dep shegeleseń de ózin bil.

— Eger siz kútseńiz, eń bolmasa alǵashqy úsh kýrsty bitirsem...

— Óziń mendik qoı? Maǵan jan serigim, aırylmas jar joldasym dep senesiń ǵoı?

— Senemin.

— Endeshe, sáýlem, shyqsaq bıigimiz bir, qulasaq orymyz bir, aıyrylmas, aınymas jar joldaspyz. Osynyń rastyǵy úshin qolyńdy bershi, ózimdiki, óz Nazymym dep bir súıeıin, ruqsat etshi.

Qyz úndemedi...

Osydan keıin másele ýaqytpen ilese jyljydy da, óz júıesimen sheshile berdi. Nazym oqýyn altyn medalmen bitirgen. Ýnıversıtettiń jýrnalısıka fakúltetine tústi. Syrymnyń keńesimen joǵary oqý mınıstrligine aryz jazyp, Nárkesti Almatydaǵy ekinshi sandy mektep-ınternatqa ornalastyrdy. Ózi oǵan demalys saıyn baryp, basyn, kir-qońyn jýyp degendeı járdemdesip turdy. Syrym oqýyn jalǵastyrdy. Sóıtip ómir keshken Nazym úshinshi kýrsty bitirgende Syrym aspırantýrasyn aıaqtap, dısertasıasyn qorǵady, ǵylymı-zertteý ınstıtýtyna aǵa ǵylymı qyzmetker bolyp ornalasty.

Úılený máselesin budan ary qaraı soza berýge Nazymnyń syltaýy da bitti, ózi de qalamady. Sóıtip Nazym oqýyn bitirip, «Qazaqstan kommýnısi» jýrnalyna qyzmetke jiberilgende, Narǵyz Syrymqyzy dúnıege kelip edi. Budan keıin týǵan Nartaı da bıyl birinshi klasqa barady.

Osynyń bári keshe ǵana bolǵandaı tizilip Nazymnyń kóz aldynan ótti.

* * *

Sóıtip Nárkestiń abyroıyn túsirmeı, aman-esen qutty ornyna qondyrsam degen Nazymnyń oıy oıran-topyr boldy. Endi bul máseleni Syrymǵa aıtyp, onyń kómegine súıenbeske sharasy qalmady. Sóıtip ol Syrymǵa bárin aıtty. Syrymdy Muratpen sóılesýge jumsady.

— Úılenbese qoısyn. Tek úılengen bolyp toı jasaýǵa kelissin. Sol Nárkes baratyn «Eńbek» kolhozynyń orta mektebinde bulardyń toıyn ótkizeıik.

Syrym da bul oıdy maqul kórdi.

Az ýaqyttan keıin jigitpen sóılesken ol: «Týystaryma, ýnıversıtet partıa uıymyna aıtpańyzdar, men jalǵan (fıktıvnyı) nekege kelisim bereıin dep aıtty», — dep keldi.

Nazym buǵan jylaı júrip qýandy.

* * *

Nárkes memlekettik qyzdar pedagogıka ınstıtýtyn bitirip, Almatyǵa jaqyn jerdegi «Eńbek» kolhozynyń orta mektebine muǵalim bolyp bardy. Mektep muǵalimderine arnalǵan qos qabat úıdiń birinshi qabatynan páter berdi. Muny da uıymdastyrǵan Nazymnyń ózi. Mekteptiń dırektoryna kelip: «Aınalaıyn sińli, áıel janyn áıel túsiner dep ózińe ádeıi keldim. Adam bolǵan soń bolmaı tura ma! Jas qoı...

Nárkes turmysqa shyǵýshy edi. Jýyqta osy ózderińizge, mektepke ákelip toıyn jasap uzatamyn. Joldasy Máskeý ýnıversıtetiniń aspırantýrasynda oqıdy... Jaqynda kanıkýl bitedi. Oqýyn jalǵastyrýǵa Máskeýge júredi. Ol júrmeı turyp toılaryn ótkizip jibereıin dep edim. Soǵan ózińnen járdem kútip keldim. Bosaǵan páter bar dep estidim. Sony Nárkeske ber. Seniń de tileýiń aldynda ǵoı, járdem etip jiber», — degen bolatyn.

Sonymen Nárkes mekteptiń oqý isin basqarýshysy turǵan úlken kotejdiń birinshi qabatyn túgel ıemdendi.

Osyǵan ile-shala qyzdyń toıy da ótti. Toıdyń bar jabdyǵyn Nazym ózi kóterdi.

Toı ústinde án-kúı, ázil-qaljyń, oǵash eshteńe baıqalmaǵanmen toıdan soń, qalaǵa qaıta almaı, qonyp qalǵan jaqyn-jýyqtar kóńilinde álde bir kúdik, kúńkilder de bolmaı qalǵan joq. Ondaı kúdikti týdyrǵan qyz ben jigittiń arasyndaǵy salqyndyq, ekeýiniń jatyn bólmege kirip alyp, shamdy sóndirmeı ekeýi eki jaqta tomsyraıyp otyrýy bolsa, tańerteń ybyr-jybyrdy taratqan jortaq Gúlsimniń jabylmaı júretin jeńil aýyzy edi.

Sonymen ne kerek, Nazymnyń óz ujymynyń aldynda qyz abyroıy saqtalsyn degen bir oıy júzege asty.

Toıdan soń Murat Máskeýge oqýyn jalǵastyrýǵa ketken boldy. Nárkes mektepte qyzmette qaldy. Biraq Nazymnyń moınynan aýyr júk áli túspegen-di.

* * *

Jańa jyldyń qarsańynda Nárkes bosanyp qaldy. Qalaǵa jetýdiń múmkindigi bolmaı, kolhozdyń emhanasynda bosandy. Balpanaqtaı ul bala dúnıege keldi. Sodan beri Nazym Almaty men kolhozdyń arasynda sabylý edi.

Dál Nárkes emhanadan shyǵar aldynda Máskeýge issaparmen ketken Syrym: «Ushyp shyqqaly turmyn, mashına alyp shyq», — dep telefon soqsyn. Jan ushyryp bárine úlgerip júrgen Nazym aeroportqa mashına alyp kelse, Syrymnyń qasynda Murat kele jatyr.

Bular Máskeý aeroportynda kezdesipti. Kanıkýlge kele jatqan Murat Syrymdy tanyp kelip amandasady. Hal surasyp, sálemdesken soń Syrym oǵan: «Shyǵarda úımen sóılesip edim, Nárkes bosanypty, uldy bolypsyń, qutty bolsyn!» — dep quttyqtapty... Ekeýi bir reıste bolyp shyǵady da, Almatyǵa birge ushady.

Muratty kórgen soń Nazymnyń endigi jospary da shuǵyl ózgerdi. Mınıstrdiń orynbasary jezde, ǵalym ápke jalǵyz baýyrǵa mashına jibergen shyǵar dep bir oılady. Biraq mashına keledi dep kútse, búıtip tura ma, alańdap asyǵar edi ǵoı dep ol oıynan qaıtty. Kóp bolsa, qarsylyq bildirip qalyp qoıar dedi de:

— Mashına kelýshi me edi? — dep Muratqa qarady.

— Joq, avtobýs bar ǵoı, — dep kúmiljidi Murat.

— Avtobýspen júresiń be sol? Bizdiń mashınada oryn bar, bizben júr, qalqam, — dep Muratty á deýge keltirmeı mashınaǵa alyp keldi.

Mashınaǵa otyrǵannan keıin Nazym shopyrǵa qaladaǵy úıge emes, kolhozǵa tart dep buıryqty biraq berdi.

Syrym áıeliniń oıyn sezip keledi. Al Muratta ún joq. Úndeýge bata almady ma, álde ómirge kelgen óz násili bolǵan soń kórgisi keldi me, ol beımálim.

— Nárkesti perzenthanadan alý kerek edi. Kıim-keshegin, balanyń jabdyǵyn alyp kelem dep ýáde etip ketip em. Keshigýge bolmaıdy ǵoı. Nárkestiń úıine ústel jabdyǵyn da jasap ketip edim. Sonda barǵanymyz jón ǵoı, — dep qoıdy.

Úıge kelgen soń Nazym:

— Kelem degen ýaqytym ótip barady. Nárkesti alyp kelip, ústelge birjola asyqpaı otyraıyq, — dep Syrymǵa qarady. Kózinde «Qarsy bolmashy» degen jalynysh tur.

Syrym «Bárin de túsindim» degendeı:

— Onyń da durys, Nazykeń, — dep kelise ketti. Sonymen bular qol júkterin qoıa salyp, perzenthanaǵa tartty.

Nárkesti perzenthanadan shyǵaryp, úıine alyp keldi...

Sóıtip kúlli kolhozǵa Nárkesti kúıeýi kelip emhanadan shyǵaryp aldy degen jaqsy habar jaıyldy da ketti. Erteńinde balanyń qamy úshin dep, kolhozdaǵy úıin jaýyp, Nárkesti qalaǵa, Nazymnyń úıine alyp keldi.

Táńiri oń qabaǵymen qarap, Nazymnyń tilegi bolyp, Nárkestiń abyroıy ekinshi márte ashylmaı aman qaldy.

Alla abyroı bereıin dese, bári de ornyna kele beredi eken ǵoı. Nazymnyń kórshileriniń aldyńda da óz namysy saqtalyp, Nárkestiń abyroıy da ósek-aıańǵa urynbaı aman qalýynyń óz-ózinen sáti tústi.

Jannurdy qyrqynan shyǵaryp, kórshi-qolańǵa dastarqan jaıyp, yrym-jyrymyn jasap ótkergen-di. Nárkes ázirshe qyzmetke shyǵa qoımaǵan-dy.

Senbi kúni bolatyn. Úı sharýasynan ámise qoly bosamaı júretin Nazym, Nárkestiń nárestesi Jannurdy besik arbasymen aýlaǵa shyǵaryp qoıyp, ózi kir jaıyp júrgen. Oıda joqta aýlamen ótip bularmen qatar úıge qaraı bara jatqan Muratty kórip qaldy da, sálemdesip toqtatty. Sál sóılesip bolǵan soń «Men úıden qalǵan kirdi alyp shyǵa qoıaıyn, Jannurdyń qasynda sál ǵana tura turshy», — dep júgirip úıine kirip ketti. Murat balanyń qasynda qaldy. Azdan soń Jannur jylaı bastady. Murat besik arbany qozǵap, balany biraz terbetti. Oǵan ýana qoımaǵan balany endi besik arbasymen aýlada ary-beri qydyrtyp júre bastady. Birqatar ýaqytty ótkizip baryp shyqqan Nazym ekinshi qabatqa Jannurdy arbasymen kóterip shyǵaryp berýdi surady. Murat úndemeı muny da oryndady.

Osydan soń, Nazymnyń kórshileriniń arasynda: «Nárkestiń kúıeýin kórdiń be? Ádemi-aq. Kelip balasyn aýlaǵa shyǵaryp qydyrtyp júrdi. Bir ıyǵy sómpıip, qısaıyp alyp, qaraı gór ózin! Áp-ádemi, erteń ǵalym bolaıyn dep turǵan jigitti qolyna túsirip alypty», — desken sóz tarady.

Sóıtip Nazymnyń kórshileriniń: «Kúıeýi nege kórinbeıdi?» — degen ybyr-jybyry da toqtady.

* * *

Jannur bir – eki-úsh aı shıraǵan soń Nárkes qyzmetine shyǵyp, kolhozdaǵy úıine ketti. Balany qaraýǵa mekteptiń sharýashylyq jumysynda júrgen bir jalǵyz basty egdeleý áıeldi jaldap aldy. Sóıtip kúnder ótip jatty.

Nazymnyń artyq qamy, kolhozben eki aradaǵy sabylysy biraz jeńildep, endi Syrymnyń doktorlyq dısertasıa qorǵaýynyń ǵana qamy qalyp, ýh deı bergen kezinde Nárkes munyń aldyna taǵy bir túıini qıyn, tosyn is ákeldi.

Bir demalys kúni qasynda qyryqtyń ústine shyǵyp ketken qyrma saqaly bar, Jannurdy jeteleı Nárkes qydyryp kelsin.

Kelgen kisini bizdiń qazaq ket deı me, Nazym amalsyz qabyldap qazan kóterip, qonaq etti.

As úıge kirip-shyǵyp, sharýaǵa kómektespek bolǵan Nárkeske:

— Mynaý qatpaq kim? — dedi.

— Senderge tanystyraıyn dep ertip keldim, men osyǵan kúıeýge shyǵam,—dep qoıdy da qaldy Nárkes.

— Táıt, ári! Jyndanǵan shyǵarsyń.

— Nesi bar?

— Kóziń qaraıdy ma? Ne kórindi saǵan? Syı qarasańshy. Kim bop isteıdi? Kim ózi? Áıeli bolmaǵan ba?

— Bizdiń mektepte isteıdi. Muǵalim. Bıologıadan sabaq beredi. Áıeli ólgen.

— Qoı ári, mynaǵan shyqqansha baısyz ót.

— Vot ınteresnaıa! Baısyz ót! Jannurdy qaıtem? Onymen meni qosaqtap kim alady? Sulý, jas jigitti kórdim ǵoı.

Nazym úndemeı oılanyp qaldy. Biraq mynaý basy jaltyraı bastaǵan sur qashaǵa qımady da: «Únemi saǵan qudaı baqytsyzdyqty jazyp qoıyp pa?! Tabylar bir teńiń», — dedi.

Kelse, Nárkesi burynǵydan da aýqattanǵan. Basqa mektepke aýysqan, mekteptiń oqý isin basqarýshy turǵan as úı men alty bólme eki qabat osobnák bularǵa túgel tıipti. Úıdiń sıqy jıhazy túgel shet eldiki. Ken aýla aıaq basar jer qalmaı baqshaǵa tolǵan. Jemis aǵashtary da gúldep túr. Úıdi aınala bıik kók dýalmen qorshaǵan. On jaq buryshta qomaqty temir garaj, onda sary kózi jaltyrap, aqboz attaı qańtarylyp aq «Volga» tur.

Nazym kelgende ústinde balaǵyn tizesine deıin túrip alǵan ózge kıim joq Kárim baqsha sýaryp júr eken. Nazym onymen amandasyp: «Balanyń baýy berik bolsyn», — dep aıtty da, úıge kirdi. Ol Nárkespen amandasyp, Jan dosyn kórip, baýy berik bolsyn aıtyp úlgermesten aýladan Jannurdyń shyryldaǵan jan - daýysy estildi. Nazym, Nárkes jarysa esik aldyna shyqsa, Kárim Jannurdy qýa tal shybyqpen shyqpyrtyp sabap júr eken. Bala shyryldap kelip sheshesine emes, Nazymǵa tyǵyldy.

— Oıpyrmaı, qarshadaı balany osynsha shyryldatyp ne boldy? Ne istep qoıyp edi? — dep Nazym araǵa túsip, ary qaraı urǵyzbady.

— Bir atańa nálet ózi. Óz betimen oınamaı kelip, baqshany búldiredi de júredi.

— Ne istedi sonsha?

— Anaý ónip kele jatqan pomıdordyń sabaǵyn aıaǵymen basyp, syndyryp ketti.

— Sol-aq pa? Túh, netken adamsyńdar?

— Oı, aınalaıyn ápkesi, qoıyńyzshy osy!..

— Qoısań qoı. Yrysyńdy isheıin dep kelgenim joq. Anaý nárestege baýy berik bolsyn deıin dep kelip em. Qabaǵyńnan qar jaýyp, balany shyryldatyp... Bir túp shóp úshin... Netken... — Dúnıeqońyzsyńdar dep aıtaıyn degen sózin irkip qaldy Nazym. Sóıtti de Jannurdy jetelep úıge kirdi.

Sińlisi de tyrsıa qalypty.

— Myna bala aýyrǵan ba? Nege osynsha júdeý? — dedi Nazym óli óksigin basa almaı turǵan Jannurdy basynan sıpap:

Aıtsa aıtqandaı, Jannur tym kók baqa eken. Jalańash arqasynda jas shybyqtyń taby qyp-qyzyl bolyp bileýlenip qalypty. Nárkes tutana jóneldi:

— Nemene óziń, esikten enbeı jatyp bizdi sonsha tergep... Ash ol bala. Sol ma aıtaıyn degeniń? — dep jas balasyn besik arbasymen esik aldyna shyǵaryp kelip, ishilip, jınalmaı qalǵan shaı dastarhanyn jınap, ydysyn jýa bastady Nárkes.

— Bizdiń turmysymyzǵa nege aralasasyń osy?

— Oı, mynaý ne deıdi, janym-aý! Ne dep aralastym men seniń turmysyńa? Semizdikti qoı ǵana kóteredi deýshi edi, semirgen ekensińder ábden, qulaqtaryńa qol apartpaı, — dedi Nazym.

— Á, shynyńdy aıttyń ba? Sen kóre almaısyń meni. Senen táýir turamyn. Sen sony qımaısyń maǵan.

— Oı, aqylsyz, ne deıin saǵan. Seniń bolǵan, tolǵanyńdy kóre almaıtyn jaýyń jalǵyz apań boldy ma? Ne dep qana osyny aıtyp tursyń? Qoı, keteıin. Endi biraz tursam... — dep Nazym býlyǵyp ary qaraı sóıleı almady.

— Ketseń ket. Sen kelseń boldy, ot, órt keledi osy úıge, — dedi Nárkes.

— Á, buǵan da jettiń be? «Sút kóp, kómir az» áli. Meıliń, — Nazym dıvannyń ústinde jatqan sómkesin aldy da shyǵyp ketti.

— Apa, ıa s toboı, — degen daýysqa jalt qarap edi, Jannur bezildep úıden shyǵyp keledi eken. Sońynan ile júgirip shyqqan Nárkes balany qýyp jetip ustap aldy da, shapalaqpen jaqtan tartyp-tartyp jiberip, bilekten myqtap ustap dedektetken kúıi úıine alyp kirdi.

— Oı, sorly bala-aı! Netken sormańdaı ediń! Kók julyn bop ólesiń-aý, sirá, — dep nalyǵan Nazym kók dýaldyń kók esiginen attap dalaǵa shyqty.

Ol júrip keledi. Aıaǵy áltirek-táltirek. İsh dúnıesinde álde ne ezilip, úzilip aıaǵynyń basyna tústi de, kóńili qulazyp, jansyz bir qýys boldy da qaldy. Yza, naza da joq. Býlyqqan ashý tolqyny da joq. Máńgi bir meńireý kúıi kelip, qalaǵa qatynaıtyn avtobýsqa otyrdy.

---