InfoHub Logo

Moldahanqyzy Aqmaral
Álkeı Marǵulan atyndaǵy Pavlodar Pedagogıkalyq Ýnıversıteti
Ǵylymı maqala jetekshisi: Fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty, oqytýshy-zertteýshi
Sarybaeva Baıan Jýmashevna

Ańdatpa

Kóne túrki tiliniń esimdi tirkesterin zertteýdiń ózindik qıyndyǵy bar. Túrkitaný ǵylymynda kóne túrki jazba eskertkishteriniń sózderi– kóp zerttelmegen salanyń biri, tarıhı taldaý máselesi birizdi teorıaǵa súıenip, jan-jaqty zerttelýi qajet. Ǵalymdar tarapynan kóne túrki eskertkishterindegi esimdi tirkesterdiń oqytylýyn jekeleı alyp zertteýden góri jekelegen túrki tilderin zertteýde tek sol tilderdiń kóne túrki tiline qatysty jaǵyn ǵana salystyra qarastyrý basym túsip otyrady. Maqalada kóne túrki jazba eskertkishterindegi sózderdiń jáne esimdi tirkesterdiń oqytylýy búgingi zertteýlermen baılanysy qarastyrylady.

Kilt sózder: kóne túrki jazba eskertkishteri, kóne túrki jazba eskertkishterindegi esimdi tirkester, oqytylýy, esimdi tirkester.

Anotasıa

Izýchenıe ımennyh fraz drevnetúrkskogo ıazyka ımeet svoıý slojnost V túrkologıı slova drevnetúrkskıh pısmennyh památnıkov-odna ız maloızýchennyh oblasteı, problema ıstorıcheskogo analıza doljna byt vsestoronne ızýchena, opıraıas na posledovatelnýıý teorıý. Ýchenye schıtaıýt, chto v ızýchenıı otdelnyh túrkskıh ıazykov, a ne v ındıvıdýalnom ızýchenıı ızýchenıa ımennyh vyrajenıı v drevnetúrkskıh památnıkah, preobladaet sravnenıe tolko toı storony etıh ıazykov, kotoraıa otnosıtsá k drevnetúrkskomý ıazyký. V state rassmatrıvaetsá sváz ızýchenıa slov ı ımennyh vyrajenıı v památnıkah drevnetúrkskoı pısmennostı s sovremennymı ıssledovanıamı.

Klúchevye slova: drevnetúrkskıe pısmennye památnıkı, ımennye frazy v drevnetúrkskıh pısmennyh památnıkah, ımennye frazy.

Annotation

The study of nominal phrases of the ancient Turkic language has its own complexity. In Turkology, the words of ancient Turkic written monuments are one of the little-studied areas, the problem of historical analysis should be comprehensively studied, based on a consistent theory. Scientists believe that in the study of individual Turkic languages, and not in the individual study of the study of nominal expressions in ancient Turkic monuments, the comparison of only the side of these languages that belongs to the ancient Turkic language prevails. The article examines the relationship of the study of words and nominal expressions in the monuments of ancient Turkic writing with modern research.

Keywords: ancient Turkic written monuments, nominal phrases in ancient Turkic written monuments, nominal phrases.

Kirispe

Alǵash ret eskertkishterdiń kóne túrki tilin oqýdyń kiltin taýyp, v. Tomsen óziniń jetistikteri týraly V. V. Radlovqa habarlaıdy jáne tabylǵan eskertkishterdiń grafıkasyn beredi. Ejelgi túrki eskertkishteriniń aýdarmasyn birinshi bolyp jasaǵan V. V. Radlov eskertkishterdiń gramatıkasyn zertteýge kirisedi. Sodan keıin ǵalymnyń eńbekterin kóptegen zertteýshiler synaıdy, biraq olardyń barlyǵynyń eńbekterinde V.V. Radlovtyń aýdarmasy negizge alynady.  Onyń eńbekteri kóne túrki tilin úırenýdiń bastamasy bolyp sanalady.

Dástúrli ádebı tilderde jazylǵan ortaǵasyrlyq túrkitildes jazba eskertkishter lıngvısıkalyq sıpattamalary boıynsha "aralas" tilderge salynǵan. "Aralas" termınimen túrkologtar eskertkish mátinindegi basqa jikteý tobynyń tiline jatatyn fonetıkalyq, gramatıkalyq, leksıkalyq elementterdiń mazmunyn túsinedi: qypshaq, oǵyz, uıǵyr, qarluq jáne qazaq. Qazirgi til biliminde "aralas til" uǵymynyń naqty mazmuny bar. Ádette, bul jaǵdaılarda olar baılanysatyn tilderdiń nemese dıalektilerdiń leksıkalyq-grammatıkalyq júıesindegi eleýli ózgerister týraly aıtady. Atap aıtqanda, ol belgili bir áleýmettik-mádenı jaǵdaılarda paıda bolǵan kreol tilderine qatysty qoldanylady.

Túrki tilderiniń salystyrmaly-tarıhı zertteýi jáne oqytylýy boıynsha otandyq túrkologıada alǵash ret jazylǵan irgeli eńbektiń avtory retinde N. Z. Gadjıevanyń eńbegin ataýǵa bolady [1]. Bul jumysta sózderdiń jasalýy, oqytylýy jáne olardy qaıta qurýdyń kiltteri egjeı-tegjeıli sıpattalǵan.Bul eńbektiń aıaqtalýyna K.A. Baskakovtyń [2] jumysy, negizgi sıntaksıstik birlikterdiń tarıhı-tıpologıalyq sıpattamasy men jiktelýi arnalǵan.

Orta ǵasyr jazba eskertkishterindegi esimdi tirkesterdiń oqytylýy

Qalyptasqan túrkologıalyq dástúrde "aralasý" degenimiz til júıesiniń ózgerýin emes, basqa eskertkishtiń tilinde norma bolyp tabylatyn dıalektızmderdiń bir eskertkishiniń tilin qoldanýdy bildiredi. Sonymen qatar, sınhrondy sáıkestikter de, basqa dáýirdiń tiline tán arhaıkalyq qubylystar da osynda keledi. Mundaı termınologıalyq túsiniksizdik jazba eskertkishterdiń tilin salystyrmaly túrde zertteýdi edáýir qıyndatady, óıtkeni "aralasý" belgileri barlyq zertteýshiler úshin birdeı emes, bul eskertkishtiń tilin baǵalaýdyń naqty jáne biryńǵaı krıterıılerin jasaý qajettiligin týdyrady. Tarıhnamalyq sholýdan kórip otyrǵanymyzdaı, Altyn Orda kezeńiniń ádebı tilin atrıbýsıalaýǵa tyrysqanda, belgilerdi qarastyrýda úlken kelispeýshilik bar. Osy taqyryp boıynsha kóptegen jumystardyń bolýyna qaramastan, túrkologıada biryńǵaı belgiler negizinde jeke eskertkishtiń biliktilik sqemasy ázirlenbegen. Tartylǵan belgilerdiń ártúrliligi olardyń zertteý nátıjelerin sáıkestendirýge jáne biryńǵaı tıpologıalyq kórinisti qurýǵa múmkindik bermeıdi. G. F. Blagovanyń túrki deklarasıasyn taldaý jónindegi eńbekterinde túrki mátininiń stılısıkalyq sorttaryn qatań saralaýdyń ónimdiligi jáne jazbasha eskertkishte usynylǵan gramatıkalyq kategorıadaǵy domınantty belgilerdi bólip kórsetý kórsetilgen [3].

Enıseı mátinderi-daýly tıistilik pen tanysý jazbalarynyń eskertkishteri, olar orhonǵa qaraǵanda edáýir qysqa eń uzyny Úıbat III tek 400 tańbadan turady jáne epıtafıa sıpatyna ıe. Olarda tarıhı-saıası málimetter men sıpattamalar az, keıbir zertteýshiler olardy qarabaıyr dep sanaıdy [4]. Bul jazýlardyń ýaqyty men shyǵý tegi týraly gıpotezalardyń ishinde eki qarama qarsy:

- Jazýlar Orhonnan keıin paıda boldy [5].

- Múmkin Túrki qaǵanaty qulaǵannan keıin qashyp ketken batys túrikteri jasaǵan [6].

- Jazbalardy qyrǵyz qaǵanatynyń Enıseı qyrǵyzdary qaldyrdy [7].

Talas eskertkishteri de mazmuny jaǵynan uqsas. Talas alqabynda S. E.Malov, X. N. Orkýn, A. M. Sherbak jáne basqalary ejelgi túrki jazýyna jatqyzǵan aǵash taıaqshadan jumbaq jazba tabyldy. XIX ǵasyrdyń aıaǵynan bastap Enıseı jazba eskertkishteriniń shoǵyrlaný ortalyǵy Mınýsınsk murajaıy boldy [8].

Qazaqstan aýmaǵynda tabylǵan basqa da kóne túrki jazba eskertkishteri: keramıkadaǵy jazýlar (Talas alqaby, Jambyl oblysy), jartastardaǵy mátinder jáne saqınadaǵy jazý (İle alqaby, Almaty oblysy), sazdan jasalǵan dóńgelek alqadaǵy jáne ydystaǵy jazýlar (Syrdarıa alqaby, Qyzylorda oblysy). 1948 jyly A. N. Bernshtam Shyǵys Qazaqstannan (Ertis alqaby) eki qola aınaǵa jazýlar jarıalady. Sondaı — aq, 1985 jyly jartastaǵy rýna jazýy, al 1987 jyly mórge oıylǵan jazý anyqtaldy. 1986 jyly Oral alqabynan qola aınaǵa jazý jarıalandy.

Osy eskertkish tilindegi sóz tirkesteri bir-birimen ár túrli tásilder arqyly baılanysady. Sóz ben sózdi baılanystyrýǵa dáneker negizinde, mynalar: dáneker bolatyn sıntaksıstik tásilder jatady. Osy tusta esimdi tirkesterdiń oqytylýy ol ártúrli jalǵaýlar arqyly baılanysady.

1. Birinshiden, septik jalǵaýlar arqyly esimdi tirkester jasalynady. Oǵan mysal, "Tabǵach qaǵanta bedizchi kelúrtim, bediztim" - Tabǵash qaǵannan sheber ákeldim, órnektedim. Osy jerde Tabǵash qaǵan ol esimdi tirkes túrine jatady.

2. Táýeldik jalǵaýlar arqyly: Qaǵan súsi beriter ermis – Qaǵan áskeri bórideı. Begleri ıeme, býdýny ıeme túz ermis — Túzý bekteri halqy  edi. Meniń sabymyn symady - Meniń sózimdi buzbady. Meniń sózim, túzý bekteri, qaǵan áskeri degen sıaqty sózder esimdi tirkester bolyp tabylady.

3. Jiktik jalǵaýlar arqyly: Eń ilki Toǵý balyqda súńúsdimiz - Eń ilki Toǵý qalasynda soǵystyq. Týrk býdýn úchún tún ýdymadym, kúntúz olýrmadym - Túrik halqy úshin túnde uıyqtamadym, kúndiz otyrmadym. Túrik halqy, Toǵý qalasy tirkester.

4. Shylaýlar arqyly: İnim Kúltegin birle sózleshdimiz - Inim Kúlteginmen sóılestik. Oǵly qaǵan bolmysh - Uly  qaǵan bolǵan. Týrk býdýn úchún tún ýdymadym, kúntúz olýrmadym - Túrki halqy úshin túnde uıyqtamadym, kúndiz otyrmadym. Temir qapyǵqa tegi súledimiz - Temir qaqpaǵa deıin soǵystyq. Temir qaqpa, Uly qaǵan sekildi tirkester.

Sózderdiń oryn tártibi arqyly: Ebin, barqyn buzdym Úı jaıyn joıdym. Keıde sózderdiń arasyndaǵy maǵynalyq baılanys ıntonasıa (daýys yrǵaǵy) arqyly da júzege asady.

Kóptik jalǵaýlar arqyly: Túrk oǵýz begleri, býdýn, esidiń! Túrki oǵyz bekteri, halqy, estińder!

Endi ózge ǵalymdardyń pikirine súıensek, qazirgi keıbir túrki tilderi sıakty kóne tilde bastaýysh kóptik formada tursa da, baıandaýysh kóptik jalǵaýyn qabyldamaıdy. Biraq eskertkishter tilinde bastaýyshtyń kóptik jaǵynan qıysýy sırek ushyrassa, jaqtyq qıysý molynan kezdesedi.

Jaqtyq qosymshalar arqyly: Túrk begler túrk atyn yty – Túrki bekteri túrk atyn joıdy. Ben ózim tabǵach elinte qylyntym Men ózim tabǵash elinde tárbıelendim.

Esimdikti tirkesterdiń oqytylýynyń eskertkishter arqyly júzege asýy.

Esimdikterdiń ishinde qabysa baılanyskan esimdi sóz tirkesteriniń baǵynyńqy syńary bolyp jıi kezdesetinderi - silteý, suraý jáne jınaqtaý esimdikteri. Olar zat esimdermen tirkesip, anyqtaýyshtyq qatynasta jumsalady.

Mátinde esimdikterdiń bári birdeı zat esimdermen tirkes jasaı bermeıdi. Joǵaryda atap ketken silteý, suraý esimdikteri ǵana zat esimdermen tirkesip, qabysa baılanysady. Buǵan eskertkishten mysaldar keltire ketelik: ol sabyǵ - ol sóz; ol sýb - ol sóz; bý sú bul ásker; ol kún — ol kún; ol ıer — ol jer; ne býńy - ne muny; nen ıer - qaı jer.

Zat esimdermen qabysa baılanysatyn sózderdiń taǵy bir toby esimsheler. Esimshelerdin zat esimdermen tirkesýi arqyly anyqtaýyshtyq qatynastaǵy esimdi sóz tirkesteri jasalady. Orhon-Enıseı jazbalarynyń teksinde mundaı tirkester kóp emes. Mysaly: ıatyǵma taǵ; keligme begler kelgen bekter. Qaǵanladýk qaǵanyn - İlledúk ilin. Tegdúkin — jetken, tıgen.

Qorytyndy

Túrkologıada sózderdiń jasalý termınimen qalyptasqan jaǵdaıdy eskere otyryp, zertteletin mátindi atrıbýsıalaý kezinde onyń aralas sıpaty týraly emes, osy eskertkish tilindegi normatıvtilik pen varıatıvtiliktiń araqatynasy jáne olardy oqytylý týraly aıtqan jón. Mundaı tásil, biz oılaǵandaı, mynalardy anyqtaýǵa múmkindik beredi:

1) Belgili bir eskertkishtiń tildik atrıbýsıasy, ıaǵnı árbir jeke eskertkishtiń tildik júıesin biryńǵaı formatta sıpattaý.

2) Til júıesiniń normalanǵan jáne normalanbaǵan bólikteriniń barlyq sıpattamalarynda bólip kórsetý, normanyń túrlerin, júıeniń normalanbaǵan bólikteriniń atrıbýsıasyn bólip kórsetedi.

Ortaǵasyrlyq jazbasha derekkózderdegi esimdi tirkesterdiń oqytylýyn úsh synypqa bólý oryndy:

1) Naqty nemese ıllúzıalyq shyndyqty onyń kórinisteriniń barlyq baılyǵynda jáne salystyrmaly túrde erkin túrde sıpattaıtyn baıandaý.

2) Arnaıy, kóp jaǵdaıda resimdelgen leksıka arqyly negizinen áleýmettik-ekonomıkalyq, áleýmettik-quqyqtyq jáne áleýmettik-saıası ómirdiń jekelegen sátterin tirkeıtin qujattyq.

3) Zańdy túrde bola otyryp, qujattyq praktıkadan erekshelenetin zańnamalyq, olar qoldanystaǵy quqyqtyq praktıkany ǵana emes, sonymen qatar osy tájirıbeni ózgertkisi keletin zań shyǵarýshynyń ózgermeli erik - jigerin, eń bastysy-qoǵamdyq qatynastardy retke keltirý, áleýmettik gradasıalar men jaǵdaılardy júıeleý áreketin kórsetedi. Birtindep, ásirese Qaıta órleý dáýirinde, baıandaý jáne ishinara zańnamalyq derekkózder sheńberinde ǵylymı ádebıetterdiń erekshe klasy qurylady, munda qubylystardyń sıpattamasy teorıalyq taldaýdyń kómegimen olardyń mánin ashýǵa múmkindik beredi.

Orta ǵasyrlardaǵy túrki jazba eskertkishteriniń kópshiligi basqa tildik qabatqa jatatyn arab jáne parsy sózderi bolyp tabylady. Arab mádenıetiniń yqpaly Orta Azıaǵa taralǵannan keıin arab sózderi jergilikti halyqtyń tilinde áýeli eginshilik pen saýda arqyly tamyr jaıa bastady, keıin halyq arasynda dinı túsinikterge arnalǵan túrli kitaptar keń tarady. Tájik, túrikmen, ózbek, qaraqalpaq, qazaq jerinde medreseler, dinı ortalyqtar salyp, ǵylymı salada mamandar daıarlaý qolǵa alyndy. Sonymen qatar, mádenıet pen saıasat salasyndaǵy qarym-qatynastar orasan zor damydy. Jergilikti halyqtyń ókili bolyp tabylatyn halyq arasynan mádenıettiń, ádebıettiń, ǵylymnyń ártúrli salalarynda qaıratkerler paıda boldy. Olardyń kópshiligi óz shyǵarmalaryn arab tilinde jazǵan nemese arab sózderin júrekterine saı paıdalanǵan. Atalmysh jazba eskertkishter tiliniń leksıkalyq negizi qypshaq tobyndaǵy esimdi sózder.  Keıbir tirkester qaı jerde, qandaı maǵynada qoldanylǵanyna baılanysty. Sonymen qatar qazirgi qazaq tilindegi sózder men sóz tirkesterimen sáıkestik aıtarlyqtaı baıqalady. Tek qazaq tilinde ǵana olardyń keıbireýleriniń búgingi kúni sol maǵynada jumsalýy jazba eskertkishter tilin qazaq tiline jaqyndata túsetin, ıaǵnı qazaq tiliniń kóne jazba tili ekendigin rastaıtyn qujattyń biri deýge bolady. Qazaqtar túrkilerdi quraıdy, olar qazirgi qazaq tilimen birdeı sáıkes keledi. Osy tusta esimdi tirkesterdiń oqytylýy bul eskertkishter tarıhyn jáne tilderdiń jasalý tarıhyn bilýmen jáne zertteýmen tyǵyz baılanysty.

Paıdalanylǵan ádebıetter:

1. Bolǵanbaev Á. (1979) Qazaq tiliniń leksıkologıasy. – Almaty: Mektep. – 176 b.
2. Eskeeva M. (2011) Kóne túrki jazba muralarynyń lıngvofılosofıalyq negizi. – Astana: Saryarqa. – 320 b.
3. Kenjetaı D. (2004) Qoja Ahmet Iasaýı dúnıetanymy. – Túrkistan: HQTÝ.
4. Qazaq tiliniń túsindirme sózdigi. (2008) – Almaty: Daık-press. – 965 b.
5. Agadjanov S.G. 9–13 ǵasyrlardaǵy Ortalyq Azıadaǵy oǵyzdar men túrkimender tarıhynyń ocherkteri. Ashhabad: Ylym, 1969. 296 b.
6. Ájiǵalı S.E. Kóshpeliler sáýleti – Eýrazıa tarıhy men mádenıetiniń fenomeni (Aral-Kaspıı aımaǵynyń eskertkishteri). Almaty: «Ǵylym» ǵylymı-zertteý ortalyǵy, 2002. 654 b.

---