InfoHub Logo

Toǵyzynshy jıyrmasynshy ǵasyrlar aralyǵynda qazaq topyraǵynan qanshama ǵulama oıshyldar shyqqany barshamyzǵa málim. Túrki-ıslam órkenıeti Júsip Balasaǵun,Ahmet Iasaaýı,Mahmud Qashqarı syndy shoqtyǵy bıik jandardy dúnıege alyp keldi. Ǵasyrlar tolqynynda Abaı men Shákárim salǵan jol qazaq fılosofıasyn ózindik erekshelikterimen joǵary sapalyq dárejege kótergeni anyq. Joǵaryda atalǵan tarıhı tulǵalar men ǵulamalardy bir-birinen bóle-jara qarastyrýdyń ózi qıyn. Degenmen osynaý ulylardyń ishinde Otyrardan shyqqan fılolsof Ábý Nasyr ál-farabı murasy bizdi qyzyqtyrary sózsiz. Ál-farabı muralarynda ulttyq kodymyzdyń biregeı jaýharlary saqtalǵan. Qazaq topyraǵynan shyqqan ǵulamanyń eńbekterinde ǵylymnyń barlyq salasyna qatysty izdenister men zertteýler jazylǵan. Osyndaı biregeı tulǵanyń ǵylymdaǵy ǵulamalyq sıpaty qazaq fılosofıasynyń damýyna úlken yqpalyn tıgizedi. Ál-farabı zamany oımen órilgen dáýir,Islam mádenıetiniń altyn ǵasyry dep aıtsaq artyq bolmas. Sonymen qatar bárimizge belgili osy jyly rýhanı jańǵyrý baǵdarlamasyna sáıkes,Ábý Nasyr ál-Farabı babamyzdyń 1150 jyldyǵy keńinen atalyp ótilgeni málim. Osyǵan oraı,ál-Farabı babamyzdyń ómirbaıanyn qaıta paıymdap,olqylyqtardyń ornyn toltyrýdy maqsat etken. Solardyń ishinde ásirese uly ǵulama babamyzdyń ómirindegi Otyrar qalasy men ondaǵy kitaphnasynyń mańyzy erekshe eken. Qazir belgili bolǵan málimetterden,ál-Farabı babamyzdyń zamanynda túrki ǵylymy men mádenıetiniń óte joǵary bolǵanyn,uly ǵulamanyń osyndaı tereń bilimdi arab elderinde emes,óz elimizde Otyrarda alǵany málim. Buǵan dálel uly ǵulama babamyzdyń myna sózi túsingen adamǵa naqty jaýap dese bolady:Bir kisi Ábý Nasyr ál-Farabıge kelip tamasha bir tolysyp pisken almany kórsetip bylaı dep suraǵan eken:Osy almanyń bitim-bolmysynyń jaqsy bolýy neden?Túsi me,shyryny ma,dámi me,álde bitimi me dep suraq qoıypty. Sonda ál-Farabı bárinen de onyń uryǵy tamasha. Sebebi osy almanyń ózi sol uryqtan ósip shyqqan jáne odan búkil baq paıda boldy ǵoı deıdi. Osy tamasha sıpattaýdaǵy uryq-túrki násili desek,Ábý Nasyr ál-Farabı babamyz bilim alǵan baq Uly Otyrar desek durys bolar. Sonymen qatar Otyrarlyq kemeńger oıshyl ıaǵnı Ál-Farabı antıkalyq Plotın men Platon akademıasynyń jetekshisi bolǵan Prokl metafızıkasy,kosmologıasy jáne Islam dúnıetanymy negizinde emanasıa teorıasynyń negizin qalaǵan. Islam dúnıesinde alǵashqylar qatarynan Platon Respýblıkasy negizinde Qaıyrymdy qala turǵyndarynyń kózqarastaryn jazyp shyqqany barshaǵa málim. Ál-Farabı álemdik fılosofıa tarıhynda ózindik oryn alǵan kemeńger fılosof oıshyl. Oıshyldyń álemdik órkenıetke qosqan úlesi orasan zor. Sonymen qatar tarıhı derekter ál-Farabı aýdarmalary arqyly kóptegen kóne grek fılosof ǵalymdarynyń muralary mıras bolyp bizge jetkenin keıbir derekter baıandaıdy. Biz uly oıshyl mırastarynyń qazaq halqynyń dúnıetanymy men mádenıeti úshin mańyzy kún ótken saıyn artyp kele jatqanyna kózimizdi jetkizgenimiz durys. Shynynda ál-Farabı muralary óz dáýirinen ozyp,qazirgi adamzat balasynyń ıgiligi úshin qyzmet etip jatqany málim. Qoryta kele Ál-Farabı sıaqty ǵalamdyq uly tulǵanyń eńbekteri birshama ýaqyttan beri álemniń kóptegen ǵalymdary tarapynan zerttelip keledi. Bizdiń elimizdegi zertteýler osy úlken úderistiń jalǵasy desek te bolady.

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıtetiniń Dintaný mamandyǵynyń stýdenti Rızabek Lashyn ǵylymı jetekshisi QazUÝ-niń aǵa oqytýshysy Týngatova Ýljan Askarbaevna

---