InfoHub Logo

Konfýsııny (孔夫子)   alǵylshyndar Confucius, al arab elderi Con-fu-ci dep ataıdy, al kim Konfýsıdyń shyń esimin biledi, kóbi biletini kóp esimderiniń ishindegi aıtylatyn Kýn-zy (孔子) bop sanalady. Negizinde Konfýsııdyń  5 esimi  bar. Sol esimderiniń de óziniń kishigirim shyǵý tarıhy bar.

Konfýsıı b.z.d. 551 jyly Chjýnnı esimi Sız Zýoıı (qazigi Konfý,Shandýn) (鲁国陬邑（今山东曲阜) qalasynda dúnıege kelgen. Uly oıshyl , saıasatker , aǵartýshy jáne de  Konfýsıı mektebiniń (儒家学派) negizgi qalaýshysy. Konfýsııdyń birinshi ataýy (shyn aty) Kýn sú (孔丘) , sú (丘) ol qytaı da kishi taý degen maǵyna beredi.Bul atyn qoıylý sebebi: «Tarıhı jazbalar: Konfýsıı otbasy» -da Konfýsııdi nege Kon sú dep ataǵandyǵy týraly óte naqty jazba bar: Ol aldymen polder (圩顶) shyńynda dúnıege kelgen, sondyqtan ony Sú dep ataǵan.  Bul degenimiz: Konfýsıı dúnıege kelgende onyń basy tóbeden ortasyna deıin batyp ketken, sondyqtan ony Kýn sú (孔丘) dep ataǵan. Al keıbir derekterde aıtylý boıynsha Konfýsııdiń ákesi Láng He Lýda general bolǵan, onyń toǵyz qyzy jáne bir uly bolǵan.  Er adamdar áıelderden joǵary bolǵan kezde, qyzdar kemsitýge ushyrady, al Shý Lán Heniń bir ǵana uly boldy jáne aqsaq boldy, sondyqtan Shý Lán He óte narazy boldy.  Sondyqtan ol áıeli ekeýi qudalardan taǵy bir ul suraý úshin ońtústik-shyǵysyndaǵy Nı sú (尼丘) taýyna birneshe ret bardy.  Keıinirek ol Konfýsııdi dúnıege ákeldi.Sosyn onyń atyn sú dep qoıǵan degen.

Al ekinshi atyna kelsek ol Konjonnı (孔仲尼) , bylaı atalýdyń sebebi jonnı (仲尼) Ejelgi Qytaı da eki degen maǵynany bildiredi,Konfýsııdan úlken  bir aǵasy bar  bolǵandyqtan, ony Konjonnı dep atady.Keıbir derekterde Konfýsııdiń anasy Kongty súıiktisimen qashyp bara jatqanda  úıdyn mańyndaǵy ekinshi taýdyń ortasyna kelgen kezde bosanǵan dep aıtady. Ekinshi; nı: Taý degen maǵynany bildiredi.Úshinshi ataýyna kelsek ol Kýn-zy (孔子) , ne úshin Kýn-zy dep qoıylǵanyna naqty tarıhı derekter joq ,kópgen joramalaǵan bolǵan bolatyn. 1-shi jorama «zy» - eresek adamnyń qurmetpen atalatyn aty. memleketter kezeńinde kez-kelgen eresek adamdy «zy» dep ataýǵa bolady, jáne ol basqalardyń ózin «zy» dep ataǵanyn qalaıdy, óıtkeni «zy»  dep ataý ol bir  mártebe bolyp sanalady. 2-shi jorama ol «zy» - ejelgi dáýirde muǵalimderdi nemese adamgershiligi men bilimi bar adamdardy shaqyrý úshin qoldanylatyn qurmetti esim.Konfýsııden basqa Mensıı, Chjýanszı, Mozı, Lansy jáne t.b. Negizinde kóptegen adamdardyń kózqarasy boıynsha ejelgi áýlıelerdiń esimderi olardyń famılıalaryna «zy» sózin qosýdyń nátıjesi bolyp tabylady, biraq bul túsinik belgili bir maǵynada tolyǵymen durys emes.  Konfýsııdiń Kon degen tegi bolmaǵandyqtan, onyń alǵashqy tegi zy bolǵan, sondyqtan Konfýsııdiń aty «子» sózi qosylǵan degen.Al tórtinshi ataýy ol Konfýsıı (孔夫子) , ( fýsıı (夫子) ol ejelgi jamanda er adamdarǵa arnalǵan esim, negizinen er adamdarǵa qurmetpen qaraıtyn esim bolǵan, sonymen birge ǵalymdar men muǵalimderge júgingen.  Konfýsıı búkil ómirin bilim berýge arnady. onyń shákirtteriniń sózderi men is-áreketterin onyń shákirtteri men repost-shákirtteri qurastyrǵan.Konfýsııdiń shákirtteri Konfýsııdi ( « fýsıı» Ustaz) dep jıi ataıdyń bolǵan .Besinshi ataýyna keletin bolsaq ol Danakóz (圣人) dep ataǵan, bulaı ataýdyń sebebi «Shen» (圣) sózi ejelgi dáýirdegi danalyqty bildiredi.  Konfýsıı poezıa men kitap oqydy, alty ónerge baýlydy, úsh myń shákirti, jetpis eki (贤人 (aqyldy adam) boldy jáne joǵary bedelge ıe boldy, ejelgi zamandarda ol bilimdi jáne «áýlıe» retinde dana adam retinde tanyldy.

Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ stýdenti Tilebaldy Aqbulyt, aǵa oqytýshy Ý.A. Týngatova

---