InfoHub Logo

(áńgime)

I

Knáz Nehlúdov jazǵy demalysyn derevnáda jalǵyz ótkizgen bir jyly ýnıversıtettiń úsh-aq kýrsyn bitirgen on toǵyz jasar jigit edi. Kúz túse, jazýǵa tóselmegen shorqaq qolmen naǵashy apasy grafınıa Beloreskaıaǵa sálem hat joldady. Áý bastan ol apasyn jaqyn dos, jalǵyz janashyry retinde álemdegi eń aqyldy áıelderdiń sanatyna qosatyn. Fransýz tilinde jazylǵan hattyń tárjimesi mynadaı:

"Aınalaıyn apataı!

Endigi ómir - taǵdyryma arqaý bolarlyq bir toqtamǵa kelgendeımin. Men ýnıversıtetti tastap, qalǵan ǵumyrymdy derevnáda ótkizýge bekindim, óıtkeni, áý bastan-aq sol úshin dúnıege kelgenimdi endi sezgendeımin. Qudaı aqyna, janym apa, maǵan kúle kórmeńiz. Jassyń ǵoı dersiz, múmkin, men áli bala shyǵarmyn, biraq búl jaıt óz ynta - beıimimdi tanýyma kedergi bolmasa kerek, ózgege jaqsylyq jasasam degen yqylasymdy kemitpese kerek.

Bundaǵy sharýanyń jaıy shalqaıyp ketken eken, ony ótken joly ózińizge jazǵanmyn. Shaıqalǵan turmysty túzetýdi oılap otyryp báleniń basy mujyqtyń kedeıligi men aryp - ashyǵan múshkil aqýalynda ekenine ábden kózim jetti jáne de bul báleden tek eńbek pen shydamnyń arqasynda ǵana qutylýǵa bolady. Eger meniń eki mujyǵymdy, Davyd pen Ivandy jáne sol ekeýine qaraǵan osharly jandardyń basyna túsken turmys taýqymetin óz kózińizben kórgen bolsańyz, álgi sorbaqtardyń syrt keıpiniń ózi ǵana meniń sizge túsindirmek bop otyrǵan maqsatymdy osynshama sóz aıtqyzbaı-aq baıan qylar edi. Qudaı aldyndaǵy jaýapkershiligi maǵan júktelgen osynaý jeti júz jannyń baq - baqytyna qamqor bolý meniń qasıetti de tikeleı paryzym emes pe? Lázzat ańsap nemese mansap qýyp júrip olardy dóreki starostalar men ákireńdegen basqarýshynyń tepkisine tastap ketý kúná bolmaı ma? Aldymnan osyndaı abzal da asyp tap-taıaý tamasha mindet kútip turǵanda basqa saladan paıdamdy tıgizer, sharapat kórseter sát izdeýdiń qajeti ne? Jap-jaqsy qojaıyn bola alatynyma kózim jetip túr; al ondaı bolý úshin, óz paıymdaýymsha siz aıtqan kandıdattyq dıplomnyń da, eshbir shenniń de túk qajeti joq-aý deımin. Aınalaıyn apataı, meniń mansap - mártebemdi oılap bas qatyrǵansha jıenińiz ózi qalaǵan erek jolǵa tústi, ol joly ózin baqytqa jetkizetin jaqsy jol degen oıǵa bekine berińiz. Bolashaq mindetterim jaıly kóp-kóp tolǵandym, qımyl - qareketimniń qaǵıdalaryn da jazyp qoıdym, endi qudaı buıyrtyp, boıdan qýat taımasa, degenime jeterim haq.

Bul hatty Vasá aǵataıymnan jasyryńyz, kórsetpeńiz, kelekege aınaldyrady. Meni basynǵan, meni mysy basqan adamǵa qarsy kele almaımyn. Vaná meniń nıetimdi quptamasa da túsinedi ǵoı".

Grafınıa oǵan mynadaı dep jaýap jazdy, ol da fransýzshadan tárjimelenip otyr:

"Aınalaıyn Dmıtrıı, joldaǵan hatyńnan júregińniń ózdiginen ózge eshteńe tappadym. Buǵan ózim de shúbálanyp kórgen emespin. Degenmen, aıaýly dostym, bul ǵumyrda boıymyzdaǵy jaqsy qasıetter jaman qasıetterge qaraǵanda kóbirek zalal shektiretini bar. Myna sheshimiń aqylǵa syımaıtyn is, óıtseń meni qatty qynjyltasyń dep torsańdamaı-aq qoıaıyn, qulaq assań, saǵan bir ǵana keńes aıtpaqpyn. Áýeli aqyldasyp alalyq, dostym. Sen aıtasyń: derevnáda ómir súrýge beıimdiligimdi sezgendeımin deısiń, oz sharýalarymnyń basyna baq - baqyt qondyrǵym keledi deısiń jáne jaqsy qojaıyn bola alatynym kámil deısiń. Men aıtar em: 1) óz beıimdiligimizdi biz bir-bir retten qatelesken soń baryp qana tap basyp sezine alamyz; 2) ózgeniń basyna baq qondyrýdan góri óz baqytyńa jetý ońaıyraq jáne de; 3) jaqsy qojaıyn bolý úshin qatal da salqyn qandy adam bolý kerek, al sen sondaı bop kórinýge tyrysqanyńmen ondaı bolýyń ekitalaı nárse.

Sen óz oılaryńdy daýsyz, talassyz dep esepteısiń de, tipti olardy ómirlik qaǵıda retinde qabyldaısyń; al meniń jasymda, dostym, oı men qaǵıdaǵa senbeıdi, tájirıbege senedi; al tájirıbege júginsek, ol seniń barsha josparyńdy balalyq deıdi. Meniń jasym elýge taqap qaldy, osy ómirimde talaı-talaı ıgi-jaqsyny kórgenmin, biraq ájeptáýir aty bar qabiletti jigittiń bireýge jaqsylyq jasaýdy jeleý etip, derevnáǵa baryp kómilgenin eshqashan estigen emespin. Sen qashan da elden erek kórinýge áýes bolatynsyń, biraq sol erektigiń shamadan tys órkókirektikten aspasa kerek. Já, dostym! Odan da taptaýly súrleýdi tańdaǵanyń abzal: tabysqa tezirek jetkizedi, al tabys degen saǵan áste tabys retinde kerek bolmasa da, óziń kóksegendeı, ózgege sharapat tıgizý úshin qajet.

Tórt-bes sharýanyń sińiri shyqqan kedeı bolǵany da artyq emes, al alda-jalda olardyń aýyr turmysyn az - kem túzegiń kelse, ol úshin qaýym aldyndaǵy, týǵan - týysqandaryń aldyndaǵy jáne qara basyńnyń qamy jolyndaǵy mindetterdi mansuq etýdiń esh qajeti joq. Sendeı aqyl-parasaty mol, júregi jomart, jaqsylyq qylýǵa jany qumar pende qandaı sharýany qolǵa alsa da tabysty bolary sózsiz; biraq ta sen óz boıyńa laıyqty, oz basyńa abyroı ákeletin isti ǵana qala.

Mansap qýyp júrgenim joq degen sózdi shyn nıetpen aıtqanyńa senemin, biraq sen ózińdi-óziń aldap júrsiń. Mansapqorlyq - seniń jasyńdaǵy, ál-aýqaty sendeı jandy izgilikke, raqymdylyqqa bastaıdy; alaıda adam ondaı qasıetterden ada bola bastaǵan kezde keremetiń kembaǵaldyqqa, azarlyqqa aınalady. Eger sen oz alǵan betińnen qaıtpasań, osy jaıtty óz basyńnan ótkeresiń. Qosh bop túr, Mıtájan. Qansha keleńsiz bolsa da osynaý abzal da aq peıil josparyń úshin ózińdi burynǵydan da jaqsy kóre túskendeımin. Óz bilgenińdi isteı ber, degenmen, shynymdy aıtsam, saǵan qosyla almaımyn".

Jas jigit osy hatty alǵan soń ári oılap, beri oılap, aqyrynda aqyldy áıel de jańylysatyn shyǵar degen toqtamǵa keldi de, ýnıversıtetten shyǵýǵa aryz jazyp, derevnáda túpkilikti qala berdi.

Naǵashy apasyna jazǵanyndaı, jas pomeshık óz sharýashylyǵyn júrgizýdiń barsha tártip -qaǵıdasyn táptishtep, kúlli ǵumyry men jumysynyń ár saǵatyn, aıy - kúnin túgeldeı belgilep qoıǵan-dy. Jeksenbi kúni aryz - shaǵym aıta kelgenderdi, basybaıly malaılar men mujyqtardy qabyldaýǵa, kedeı sharýalardyń úı-jaıyn aralap, kómek berýge arnalatyn: al kimge qandaı kómek kórsetiletini ár jeksenbiniń keshinde jınalatyn qaýym keńesinde sheshiletin-di. Osylaısha bir jyl ótti, jigitimiz az-kem tájirıbe jıyp, sharýashylyqty basqarýdyń teorıasyna da jetile bastaǵan.

Saratannyń shaıdaı ashyq bir jeksenbisinde kofesin iship "Maison rusigue"¹ kitabynyń birer taraýyn túgesken Nehlúdov jeńil shapanynyń qaltasyna jazý kitapshasy men bir býma aqsha salyp, astyńǵy qabatyndaǵy shaǵyn bólmesinde ózi turatyn, aldynda kolonnadasy, áınektelgen aıbany bar úlken úıden shyqty da, tazalanbaǵan joldaryn shóp basyp ketken eski aǵylshyn baǵyn qaq jara ótip, kúre joldyń eki jaǵyna ornalasqan aýylǵa bettedi. Ol ózi qońyrqaı qoıý buıra shashty, uzyn boıly, kelbetti jigit bolatyn. Bet álpetine áli ájim túse qoımaǵan, balań shyraıly, qara kózderiniń jarqyly mol, qyzǵylt erininiń ústinde jańa ǵana tebindep kele jatqan uıań túbit bar. Qımyl-qozǵalysy men júris - turysynan jastyqtyń meıirbandy menmendigi, boıdy kernegen kúsh pen qýat ańǵarylar edi. Sharýa halyq ala - shubar top bolyp shirkeýden qaıtyp keledi; ústerine bir kıer asyldaryn jamylǵan shaldar, qyz-qyrqyn, bala-shaǵa, emshektegi bóbekterin kótergen qatyndar barınge ıilip sálem qylyp, jol berisip, úıdi-úıine tarasyp jatyr. Kóshege shyqqan soń Nehlúdov toqtap, qaltasynan jazý kitapshasyn aldy da, balań qolmen toltyra jazǵan eń sońǵy paraǵynan birneshe sharýanyń tusyna belgi soǵylǵan attaryn oqydy. "Ivan Chýrısenok - tireý aǵash suraıdy",- dep kúbirledi de, kóshege shyǵyp, oń jaqtaǵy ekinshi úıdiń qaqpasyna taqady.

Chýrısenoktyń baspanasy jarym - jartysy shirip, burysh-buryshy kógerip ketken, qulaýǵa shaq turǵan qıma aǵash úı edi; bir jaǵy qısaıyp, jerge jápireıe kirip ketkeni sonshalyq - irgeni kómkergen kóńniń qalqasynan qaqpaǵy jartylaı julynǵan negizgi terezesi men kózine maqta tyǵa salǵan kishiregi áreń kórinedi. Bas úıge janasa tabaldyryǵy las, esigi alasa qıma senek, odan da alasa, odan da kóneleý ekinshi qıma úıshik, qaqpa men taldan toqyǵan lapas salynypty. Kezinde bári de bir shatyrdyń astynda bolǵan sıaqty, al endi shirı bastaǵan qara saban kenereden ǵana qobyraıdy; tóbede tek kerege kóz jappa men ıtarqa qalypty. Aýla aldynda dińgegi men dóńgelegi tozyp bitken, shegeni kete bastaǵan qudyq kórinedi; sý ishe kelgen sıyrlar ábden shıyrlaǵan shalshyq sýda úırekter júzip júr. Qudyqqa taıaý kók súr japyraqty butaqtary sırek bitken, shyt-shyt jarylǵan qos kári qyzyl shilik búkireıe boı kóteredi. Bir kezde áldekimniń osy jerdi kórkeıtýdi kóksegen nıetiniń kýásindeı bolǵan álgi shiliktiń bireýiniń astynda otyrǵan segiz jasar aqsary, buıra bas qyz qasyndaǵy eki jasar sińlisine ámir júrgizip, ózin shyr aınaldyra eńbektetip qoıypty. Solardyń qasynda quıryǵyn bulańdatyp júrgen kishkentaı kúshik barındi kóre sap, qaqpanyń astyna jan ushyra qashyp tyǵyldy da, sol jerden qarlyqqan úreıli daýyspen sháýildeı jóneldi.

- Ivan úıde me?- dep surady Nehlúdov.

Myna suraqty estigende úlken qyz talyqsyp ketkendeı bolyp, eki kózin baqyraıta ashyp, ún-túnsiz qatty da qaldy; kishisi aýzyn ańqaıtyp, jylaýǵa aınaldy. Órim - órimi shyqqan shaqpaq jelbegeıiniń belin eskileý qyzyl belbeýmen býyp alǵan shúıkedeı kempir esikten basyn shyǵaryp, ún qatpaı túr. Nehlúdov senekke taqap, suraǵyn qaıtalady. Áldeneden úreıi ushqan kempir qarlyqqan únmen:

- Úıde, áketaı, úıde,- dep basyn jerge jetkize tájim etip, qalbalaqtady da qaldy.

Nehlúdov onymen esendesip bolyp, senekten ótip, tar aýlaǵa shyqqan kezde kempir jaǵyn alaqanymen tiregen qalpy esikke baryp, basyn shaıqap tura berdi. Aýla ishi júdeý eken; keı tusta qaraıyp ketken eski kóń kórinedi; kóń ústinde kógerip ketken astaý, aıyr, tyrma shashylyp jatyr. Aýlany aınala salynǵan lapastyń bir jaǵy qulap túsip, úıilgen kóńge tirelip qapty; ekinshi jaǵynda dóńgeleksiz arba, soqa, iske jaramaıtyn eski omarta qalyptary beı-bereket úıýli túr. Chýrısenok jappanyń tóbesi basyp qalǵan sharbaqty baltalap syndyryp júr eken. Búl ózi elýler shamasyndaǵy, orta boılydan alasalaý mujyq. Azdap aq kire bastaǵan qońyr - sarǵysh saqaly men qoıý shashy kúnge totyqqan sopaqsha júzine jarasymdy sán berip turǵandaı. Jartylaı jumýly qarakók janarynda jaıdary parasat jarqyraıdy. Sırek bitken jez murtynyń astynan kúlimsiregen kezde anyq kórinetin ádemi shaǵyn aýzy ózine degen sabyrly senim men aınaladaǵy ózge dúnıege degen kekesindi nemkettiligin tanytqandaı. Kón bop qatqan terisinen, qatpar-qatpar ájimderinen, moıny men bet - qolyndaǵy adyraıǵan qan tamyrlarynan, shamadan tys búkireıgen beli men doǵa tárizdenip turatyn qısyq aıaǵynan ómir boıy aýyr eńbekten kóz ashpaǵany ańǵarylady. Butynda tizesine kók jamaý salǵan aq dambaly bar, ústine arqasy men eki jeńi jyrtyq-jyrtyq eski jeıde kıipti. Jeıdesiniń etegin kindiginen tómen býǵan jińishke qaıysta kishkentaı jez kilt jyltyldaıdy.

- Qudaı jarylqasyn! - dedi barın aýlaǵa kire berip.

Chýrısenok burylyp bir qarady da, jumysyna qaıta kiristi. Zorlana júrip sharbaqty qulaǵan jappanyń astynan sýyryp aldy, sosyn ǵana baltasyn astaýǵa qadap, belbeýin kóterip qoıyp, aýlanyń ortasyna shyqty.

- Meıramyńyz qutty bolsyn, mártebeli taqsyr! - dep shashyn jalbyrata silkip, ıile tájim etti.

- Raqmet, shyraq. Sharýa - jaıyńdy kóreıin dep edim,- dedi Nehlúdov bozbalaǵa tán jaıdary da uıań únmen, mujyqtyń kıimine kóz jibere turyp - Káne, kórsetshi, álgi qaýym keńesinde menen suraǵan tireýler saǵan nege kerek ózi?

- Tireý me? Tireý nege kerek bolýshy edi, mártebeli taqsyr, áketaı - aý! Tirep qoıaıyn degen ǵoı, qarańyzshy ózińiz, áni, qurǵyrdyń bir buryshy qulap tústi; qudaıdyń saqtaǵany - aı, sıyrymyz joqta qulady. Bári de ildaldalap, áreń - páreń tur,- dep Ivan Chýrıs jartylaı qulaǵan ańǵal-sańǵal qora-qopsysyna yzalana kóz tastap qoıdy,- Endi ózi ıtarqa da, beldeýler de, dińgek aǵash ta shirip bitken, túrtip qalsań, úgitilip ketýge daıar. Dáp qazir aǵashty qaıdan alarsyń? Ózińiz bilesiz ǵoı.

- Bir jappań qulap qapty, qalǵandary da qulaǵaly tur, sonda saǵan bes tireýdiń keregi ne? Saǵan tireý emes, ıtarqa, dińgek, belaǵash kerek qoı, óńsheń jańasy kerek,- dep barın óziniń bundaı sharýadan habardar ekenin kórsetip qoıdy. Chýrısenokte ún joq.

- Sonymen saǵan tireý emes, táýir aǵash kerek boldy ǵoı; basynda solaı deý kerek edi.

- Álbette kerek, biraq alar jer joq qoı: qashanǵy sizge alaqan jaıa bermekpiz! Qıt etse baı úıine qaraı júgirýdi ǵadet etsek, biz qaıtip sharýa bolmaqpyz? Al eger myrza qorasynda bos jatqan emen ushtaryn al deseńiz, óz raqymyńyz biledi,- dep ol turǵan ornynda teńselip, taǵy da basyn ıip qoıdy. - Onda men tireýlerdiń keıbirin aýystyryp, keıbirin kesip, eski aǵashtan jóndep alamyn.

- Eski aǵashtany qalaı? Jańa ǵana óziń bári shirip bitti, ildaldalap áreń túr demep pe eń; qorańnyń myna buryshy qulaı qalypty, erteń ana sheti, arǵy kúni myna jaǵy qulaıdy; aqyr jasaıdy ekensiń, eńbegiń esh bolmas úshin bárin de qaıta jasaǵan jón ǵoı. Aıtshy óziń maǵan, qalaı oılaısyń, qora-qopsyń bıylǵy qysqa shydaı ma, joq pa?

- Kim bilipti ony!

- Joq, óziń qalaı oılaısyń? Qulaı ma, joq pa?

Chýrıs bir sát oılanyp qaldy.

- Túp-túgel qulap tússe kerek,- dedi ol kenet.

- Mine, kórdiń be, áneý kúni qaýym keńesinde tireýmen is bitpeıdi, qora-qopsyny jóndeý kerek deýiń kerek edi. Senen kómegimdi aıamaımyn ǵoı...

- Raqym etkenińizge quldyqpyn,- dep qoıdy Chýrısenok barınge týra qaramaı.

- Maǵan tórt-bes bórene men tireý aǵash berseńiz de jetedi, qalǵanyn ózim - aq retin tabatyn shyǵarmyn, al tireý etýge jaramaıtyn, shirińkiregen eski dińgekterdi úıdiń burysh-buryshyna súıeý etip paıdalanarmyn.

- Sonda úıiń de nashar ma?

- Qatyn ekeýmiz qaı kúni basyp qalar eken dep kútip júrmiz ǵoı,- dedi Chýrıs selt etpesten,- Áneý kúni tóbeden túsken jeńdi bilekteı beldeý aǵash qatynymdy taldyryp túsirdi.

- Taldyryp túsirgeni qalaı?

- Solaı, mártebeli taqsyr, taldyryp túsirdi: jotasynan yńq etkizip edi, baıǵus tún jarymyna deıin es-tússiz jatty.

- Áıteýir mertikkennen aman ǵoı?

- Amany aman - aý, biraq aýyra beredi. Ózi de jaratylysynan aýrýshań pende.

- Qaı jeriń aýyrady?- dep surady Nehlúdov manadan beri esik aldynda únsiz turǵan áıelge qarap. Qatyn ózi jaıly baıy sóz qozǵasymen yńqyldaı bastaǵan bolatyn.

- Myna bir jerden ustaıdy da turady, bir bosatsashy, shirkin,- dedi ol qabysqan kir-kir keýdesin nusqap.

- Ánekı!- dep qynjyla daýystady jas myrza ıyǵyn qopań etkizip,- Aýyrady ekensiń aýrýhanaǵa baryp aıtpaǵanyń ne? Aýrýhana sol úshin ashylǵan ǵoı. Senderge aıtylmap pa edi, álde?

- Aıtylǵan, áketaı, aıtylǵan, biraq qol tımeıdi ǵoı: barshına bar, úı bar, bala-shaǵa bar -bári meniń moınymda! Jalǵyziliktiniń kúni qursyn...

III

Nehlúdov úıge kirdi. Ys basqan qısyq-qyńyr kerege; kire beris buryshqa kıim-keshek, ár alýan shúberek ilingen; al tórgi buryshtaǵy qudaı beınesi men sáki tóńireginde qısapsyz qyzyl taraqanǵa toly. Qońyrsy ısi qolqany qabatyn qap-qara qapas bólmeniń qaq tóbesinen úńireıgen jaryq kórinedi; tóbege eki jerden tireý qoıylyp, biraq sonda da ishke qaraı tym salbyrap ketipti, jalp etip basyp qalýǵa shaq tur.

- Iá, úıiń tipti nashar eken,- dedi barın osy áńgimeni bastaýǵa múlde qulqy joqtaı sostıyp turǵan Chýrısenoktyń óńine barlaı qarap.

- Basyp qalady, bala-shaǵamyzben basyp qalady,- dep jylamsyrap syńsı jóneldi sóre astyndaǵy peshke súıenip turǵan qatyn.

- Sen dilmársı berme!- dep, Chýrısenok qatynyna zekip tastady da, jybyrlaǵan murtynyń astyndaǵy ezýine biliner-bilinbes kúlki uıalaǵan júzin barınge buryp, sózin jalǵady:-Osyǵan, myna úıshikti aıtam, ne isteımin dep - aq basym qatty, mártebeli taqsyr, tireý de, súıeý de qoıyp baıqadym - túk te paıdasy joq!

- Oıbaı-aý, qysta qaıtip qystaımyz?!- dep suńqyldady qatyn.

- Ol ózi birneshe jerden tireý qoıyp, tóbedegi kóldeneń aǵashtardy jańadan salyp, oǵan qosa beldeý shanjalardy aýystyrsa, - dep baıy onyń sózin sabyrly, ustamdy keıippen bóle sóıledi, - onda, bálisı, o ǵyp, bu ǵyp qystan shyǵamyz ǵoı. Óıtip otyra turýǵa bolady, biraq úıdiń ishi tireýge tolyp ketedi - másele sonda; júrer jer qalmaıdy, jazataıym tıip ketseń, saýdyr etip qırap túserine sóz joq; eshkim tımese, qozǵamasa, tura beredi ǵoı, - dep mujyq óz oıyna ózi rıza pishinmen sózin támamdady.

Ivan Chýrıstiń der kezinde kómek suramaı, mynadaı múshkil halge túskenine Nehlúdov qatty qynjylyp, qınalyp qaldy, óıtkeni ózi derevnáǵa kelgen alǵashqy sátten bastap-aq ol mujyqtardyń desin qaıtaryp kórgen emes, qandaı muń - muqtajdary bolsa da ózine týra kelip aıtýlaryn jón sanaıtyn. Bir sát myna mujyqqa ishteı jaýyǵyp, eki ıyǵyn yzalana qopańdatyp, qabaǵyn qars jaýyp aldy; biraq kedeı turmystyń kúıki júdeý keıpi, sol kúıkiliktiń qaq ortasyndaǵy Chýrıstiń sabyrly da tákappar qalpy onyń ashý-yzasyn álde qandaı úmitsiz muńǵa, shermende qamyryqqa aınaldyryp jibergendeı boldy.

- Ivan - aý, osy ýaqqa deıin maǵan qalaı aıtpaǵansyń? - dedi ol ókpeli únmen, qısaıǵan kir sákige otyra berip.

- Batylym jetpedi, mártebeli taqsyr, - dedi Chýrıs ezýindegi kúlkisin jımaı, qap-qara jalań aıaǵymen oıqy - shoıqy jer edende teńsele túsip; biraq onyń búl sózdi eshbir asý -sasýsyz, qaımyqpaı aıtqany sondaı, jańaǵy barınge barýǵa batylym jetpeıdi degenine sený qıyn edi.

- Qansha aıtqanmen mujyqtyń aty mujyq qoı: ondaı batyldyq bizge qaıdan bitsin!..- dep qatyny óksı bastap edi:

- Já, jypyldama,- dep Chýrıs ony taǵy da tıyp tastady.

- Saǵan bul úıde turýǵa bolmaıdy eken, onyń qysyr áńgime, - dedi Nehlúdov az únsizdikten soń. - Biz bylaı etelik, aǵaıyn...

- Qulaǵym sizde,- dep taq ete tústi Chýrıs.

- Anaý men saldyrǵan jańa hýtordaǵy qańyrap bos turǵan tas úılerdi kórip pe eń?

- Kórgende qandaı,- dep Chýrıs marjandaı appaq tisterin aqsıta kúlimsiredi,- apyr-aý, mynadaı keremet úılerdi qalaı qalaǵan dep qanshama tańyrqadyq deseńizshi! Jigitter egeýquıryq tyshqan da kire almaıtyn qamba bolar desip kúlgen. Myqty úıler!- Ol túsiniksiz kekesinmen basyn shaıqap qoıdy - Quddy abaqty dersiń.

- Iá, jaqsy úıler, qup-qurǵaq, jyp-jyly, anaý-mynaý órtińnen de qoryqpaıdy,- dep barın ananyń kekesinine renish bildirip, qabaq shytty.

- Oǵan daý joq qoı, mártebeli taqsyr, myqty úıler.

- Já, olaı bolsa, bir úı bitýge taqaý. Ózi on arshyn, senegi, qoımasy bar, bitkeli tur. Ásili, men sony saǵan óz baǵasyna qaryzǵa bereıin; keıin sáti túskende qaıtararsyń, - dedi barın, raqymdylyq kórsetip turmyn - aý degen oı basyna kelgendegi ózine-ózi rıza bolǵan jaıdary kúlkisin jasyrmaı,- Myna eski úıińdi buz da, qamba jasa; qora - qopsyńdy da kóshiremiz. O jerdiń sýy qandaı tamasha, tyńaıǵan baqsha kesip beremin, úsh tanap egistigińdi de sol aradan kesip alasyń. Oıhoı, sosyn dáýirleshi bir! Nemene, bundaı turmys unamaı ma saǵan?- dep surady Nehlúdov, áńgime arnasyn qonys aýystyrý jaıyna aýdarǵan kezde, Chýrıstiń kúlkiden tyıylyp, qımylsyz bedireıgen qalpy, jerge qadala qarap qalǵanyn baıqap.

- Taqsyrdyń óz erki biledi ǵoı,- dedi mujyq kózin jerden almaı.

Kempir álde ne shymbaıyna batqandaı ilgeri umsynyp, birdeme aıtpaqqa oqtala berip edi, baıy aldyn oraǵytyp ketti.

- Taqsyrdyń óz erkinde ǵoı, - dedi ol barınge týra qarap, shashyn silkip qoıyp, batyl da baǵynyshty shyraımen,- biraq biz jańa hýtorda tura almasaq kerek.

- Nelikten?

- Joq, mártebeli myrza, bizdi onda kóshirer bolsańyz, bundaǵy mynadaı múshkil sıqymyzben onda barǵasyn sizge mujyq bolýdan máńgi-baqı qalamyz. Onda biz qalaısha mujyq bolmaqpyz? Apyr-aý, onda kúneltip te bolmaıdy ǵoı, raqymdy nem!

- E, nege?

- Qolda barymyzdan aıyrylyp qalamyz, mártebeli taqsyr.

- Onda nege kúneltýge bolmaıdy?

- Qaıtip kúneltesiń? Óziń oılap qarashy: elsiz qý medıen, sýynyń syry belgisiz, mal aıdar órisi de joq. Bunda biz kendirdi ejelden kóń tógip ósiremiz, al onda ne bar? Ne bar onda? Qý taqyr! Sharbaq ta, konoplány keptiretin degditpe de, qora-qopsy da, túk te joq. Bizdi onda kóshirer bolsańyz, azyp-tozyp ketemiz, mártebeli myrza, múlde jurdaı qalamyz! Jańa qonys, jat jer... dep ol oılana sóılep, basyn shaıqap - shaıqap qoıdy.

Nehlúdov mujyqqa qonys aýdarǵanyń kerisinshe ábden paıdaly bolady, sharbaq ta, qora-qopsy da saldyramyz, ol jerdiń sýy da jaqsy dep jáne t.t. aıtyp qansha dáleldemek bolǵanymen Chýrısenoktyń únsiz sazarǵan qalpyn kórgende bir túrli yńǵaısyzdanyp, tıesili sózdi tap basyp aıta almaı turǵanyn sezindi. Chýrısenok oǵan qarsylyq bildirgen joq; al barın sózin túgesken tusta, sál jymıa túsip, eń durysy - sol hýtorǵa malaı shaldar men áńgúdik Aleshkany mekendetken jón bolar edi, sonda olar astyqty kúzeter edi dep qoıdy.

- Áı, qatyp keter edi-aý! - dep ol taǵy da myrs etti.- Búl isten túk ónbeıdi, mártebeli taqsyr!

- Óı, elsiz jer bolsa qaıtýshy edi?- Nehlúdov ta óz degeninen qaıtar emes,- myna jer de bir kezde elsiz aımaq bolatyn, al qazir qanshama adam turady; ana jerge de sen, qadamyń qutty bolyp, birinshi bop qonys tepseń... Jo, sen kósh, kóshpeı bolmaıdy...

Barın jańaǵy sheshimge birjola bekinip qala ma dep qaýiptengen syńaı tanytqan Chýrısenok:

- Beý, mártebeli taqsyr - ıem, áketaı - aý, o ne degenińiz, qalaı salystyrýǵa bolady!- dep bezek qaqty, - bu jer el ishi, kóńildi jer, úırenshikti meken; júrem deseń joly bar, qatyn-qalash kir shaıqaıtyn, mal sýaratyn tospasy bar; ózimiz mujyq bolǵaly beri jıǵan-tergen azǵantaı sharýa - jaıymyz da osynda: qora-qopsy deımisiń, baqsha da, anaý ata-babam tigip ketken tal - terek; úlken ákem de, óz ákem de osy jerde dúnıe salǵan, ózim de osy arada tynyshtyq tapsam deımin, mártebeli taqsyr, basqa eshteńe de suramaımyn. Raqymyń túsip, mynaý úıshigimizdi jóndep alýǵa járdemdesseń, ózińe kópten-kóp qaryzdar bolamyz; onyń reti kelmese, qalǵan ǵumyrymyzdy o ǵyp bu ǵyp osy lashyqta -aq ótkizemiz ǵoı. Ómir boıy qudaıǵa qulshylyq etkizip, sıyndyryp qoısań da,- dep ol basyn jerge jetkize ıip, tájim jasaı bastady,- týǵan uıamyzdan qýa kórmeshi, áketaı!..

Chýrıs sóılep jatqan kezde sóre astynan, onyń áıeli turǵan jerden estilgen óksik birte-birte kúsheıe túsip, baıy "áketaı" degende qatyny kútpegen jerde ilgeri umtylyp kep, barınniń aıaǵyn eńireı qushty.

- Saqtaı gór óziń, áketaı! Ákemiz de, sheshemiz de bir ózińsiń! Kóshý qaıda bizge? Qartaıǵan, jalǵyz qalǵan jandarmyz. Qudaı da, óziń de...- dep shyr-shyr etedi.

Nehlúdov sákiden ushyp turyp, kempirdi kótermek bolyp edi, anaý jer edenge basyn áldeqandaı jankeshti rızalyqpen elire toqpaqtap, barınniń qolyn ıtermeleı berdi.

- Bunysy nesi! Tur ornyńnan, tura ǵoı! Já, barǵylaryń kelmeıdi eken, men de zorlamaımyn,- dep jas pomeshık qolyn sermep, esikke qaraı sheginshektedi.

Nehlúdov qaıtadan sákige baryp otyrdy; úı ishinde tynyshtyq ornady; anda-sanda baryp, kóıleginiń jeńimen kóz jasyn súrtken qatynnyń óksigen úni ǵana estilip qoıady. Chýrıs pen onyń áıeli úshin mynaý qulaǵaly turǵan lashyqtyń, aınalasyna shalshyq sý jaıylǵan tozyndy qudyqtyń, shirigen mal qoranyń, shaǵyn qoımalar men tereze aldynda tyrbıa ósken tal-shiliktiń qanshalyq máni bar ekenin jas pomeshık endi ǵana uqqandaı bolyp, óz -ózinen áldenege yńǵaısyzdanyp, muńaıyp, qınalyp qaldy.

- Apyrym-aý, ótken jeksenbidegi qaýym keńesinde ózińe úı kerek ekenin qalaı ǵana aıtpaǵansyń, Ivan? Endi saǵan qalaı kómekteserimdi bilmeı otyrmyn. Keńeske birinshi ret jınalǵanda men senderdiń barshańa derevnáǵa kelgendegi basty maqsatym - kúlli ǵumyrymdy ózderińe arnaý ekenin aıttym ǵoı; senderdiń bastaryńa baq qondyryp, senderdi rıza etý úshin eshteńemdi aıamaımyn, esh nárseden taıynbaımyn dedim ǵoı jáne de osy sózde turatynyma qudaı aldynda ant etemin,- dedi jas pomeshık, alaıda ol bundaı qyzyl sózdiń anaý-mynaý adamdy ılandyra qoımaıtynyn, óte-móte sóz emes, naqty isti súıetin orys adamyna nendeı asyl sezim jaıly da til bezeı bermeıtin buıyǵylaý janǵa onsha eser ete qoımaıtynyn bilmeıtin edi.

Áıteýir aqpeıil jas jigittiń óz boıyn kernegen álgi sezimge eltigeni sondaı - tap osy arada til bezemeı tura almady.

Chýrıs basyn bir jaǵyna qısaıta túsip, kirpigin anda - sanda qaǵyp qoıyp, myrzasynyń sózin zorlana tyńdap túr; aıtqan sózderi qulaǵyna jaqpasa da jáne ózińe tikeleı qatysy bolmasa da bundaı kisilerdi tyńdamaýǵa bolmaıdy ǵoı.

- Degenmen el - jurttyń suraǵanyn ámbesine túgeldeı bere almaımyn men. Aǵash surap kelgen jannyń eshqaısysyn bos qaıtarmaı, úlestire bersem, kóp uzamaı ózim de qur alaqan qalam ǵoı, sóıtip shyn muqtaj pendege qol ushyn bere almas edim. Sol úshin de men sharýa qurylysyna degen tapsyrysty ádeıi bólek belgiletip, qaýym bıligine berdim. Endi ol aǵash meniń menshigimde emes, senderdiń, sharýalardyń enshisinde, sondyqtan oǵan endi meniń bıligim júrmeıdi, qalaı etemiz dese de qaýymnyń ózi biledi. Aldaǵy keńeske kelgin; seniń ótinishińdi jamaǵat - qaýymǵa aıtaıyn; úı salyp beremiz dese, ózderi bilsin, jaraıdy; al mende ondaı aǵash joq. Saǵan shyn nıetimmen kómekteskim keledi, biraq óziń qonys aýdarýǵa kónbeseń, meniń qolymnan keleri shamaly, onda qaýymǵa júginesiń. Uqtyń ba meni?

- Sizge kóp-kóp rızamyz,- dedi Chýrıs tartynshaqtaı sóılep,- Aýlaǵa jarar aǵash berseńiz boldy, qalǵanyn ózimiz - aq túzep alamyz. Qaýym degen nemene? Belgili sharýa ǵoı...

- Joq, sen kel

- Qup bolady. Kelemin. Nege kelmeıin? Biraq men qaýymyńyzdan esh nárse suramaımyn.

IV

Jas pomeshıktiń úı ıelerinen taǵy birdeńeler suraǵysy kelgen sıaqty, sákiden turmaı birese Chýrıske, birese ot jaǵylmaǵan peshke jasqana qaraǵyshtap otyr.

- Nemene, sáskelikterińdi iship qoıyp pa edińder?- dep surady ol aqyrynda.

- Qaıdaǵy sáskelik, áketaıym - aý?- dep aýyr kúrsinip qoıdy qatyn - Nan qaýjaımyz - bar asymyz sol Qazan kóterip, shı pisirýge jaǵdaı joq, qalǵan - qutqan kvasty da balalarǵa berip qoıǵanmyn.

- Bul kúnde ash oraza tutqan kún - daǵy, mártebeli taqsyr,- dep Chýrıs qatynynyń sózin túsindire bastady,- mujyq baıǵustyń nan men jýadan artyq tamaǵy bolyp kórgen be, qazir de solaı. Qaıta, qudaıǵa shúkir, ózińizdiń arqańyzda astyǵymyz osy ýaqytqa deıin jetti ǵoı, áıtpese bizdiń mujyq bitken túgeldeı túıir dánsiz qaldy emes pe.

Jýa degen bıyl jappaı shyqpaı qalypty. Baqshashy Mıhaılo, qaı kúni jiberip edik, bir ýysyn bir tıynnan satatyn kórinedi, alatyn basqa jer jáne joq. Pasqadan bermen qudaıdyń shirkeýine de barǵan emespiz, Mıkola áýlıege shyraǵdan alyp jaǵýǵa da shamamyz kelmeıdi.

Nehlúdov óz sharýalarynyń sonshalyqty kúızelgen, aıanyshty, qaıyrshylyq halin kópten beri alyp-qashpa jel sózden emes is júzinde biletin edi; alaıda búl shyndyqtyń onyń kúlli tálim-tárbıesine, oı - parasaty men tirlik - tynysyna úılespeıtini sonshalyq - ol álgi aqıqatty mezgil-mezgil amalsyzdan umytyp qalatyn da, dál búgingideı kózge shuqyp, túrtip turyp eske salǵan kezde álde qalaı qylmys jasap alyp, endi sony jýa almaı júrgeni eske túskendegideı azaptanyp, júregi syzdap, aıyqpas ýaıymǵa batatyn.

- Osynshama kedeıliktiń syry nede? - dedi ol janyn jegen oıdy baıqaýsyzda baıandap.

- Áketaı, mártebeli taqsyr-aý, kedeı bolmaǵanda kim bolamyz endi biz? Jerimiz qandaı -ony ózińiz de bilesiz: ılengen balshyq, oıly-qyrly tóbe - tómpek, sonyń ózinde de qudaıdyń kárine iligip turmyz, qaıda - a, álgi tyrysqaq indet shyqqaly bermen astyq ónbeıtin boldy. Shabyndyq pen jaıylym da tarylyp ketti: birazyn únemge jazamyz dep, birazyn myrza jerine qosamyz dep qurtty. Jas bolsa mynaý - qartaıdyq, jalǵyz qaldyq... qarmanǵym - aq keledi - biraq shama joq. Kempirdiń túri anaý, aýrý, jyl saıyn qyz tabady: bárin de asyraý kerek. Men bolsam jalǵyzbyn, qolyma qaraǵan jeti jan bar. Qudaı aldynda kúnákarlyq shyǵar, bunym, degenmen jıi-jıi mynadaı oıǵa da ketem: osy qudaı mynalardyń bir-ekeýin nege ǵana almaıdy eken,- meniń júgim de jeńilder edi, ózderi de bu dúnıeniń dozaǵynan qutylar edi-aý dep oılaımyn...

Qatyn baıynyń sózin quptaǵandaı bolyp:

- Ý - ýh!- dep kúrsinip jiberdi.

- Bar súıenishim mine, mynaý,- dep Chýrıs osy kezde esikti jaılap qana ashyp, ishke jasqana kirip barınge qabaǵynyń astynan tańyrqaı kóz sap, Chýrıstiń eteginen qos qoldap ustap turǵan, jasy jetiler shamasyndaǵy, qarny shántıgen aq sary bas balany nusqap qoıdy,-Bar tirek - súıenishim, qolqanatym osy ǵana,- Chýrıs sampyldaı sóılep, balanyń aq sary shashyn kón terili túrpideı alaqanymen bir sıpady,- qashan erjetedi búl? Men bolsam jumysqa jaraýdan qalyp baramyn. Kárilik eshteńe etpes edi-aý, myna jaryq degen bálesi janǵa batyp túr. Óte - móte kún buzylǵanda botadaı bozdatady - aý, al meniń jasym shaldyqqa jetkeli qashan, tek moıynturyqtan bosaı almaı júrmin ǵoı. Anaý Ermılov, Demkın, Zábrevti al - bári de menen jas, biraq jermen alysýdy qoıǵan. Al men baıǵustyń senerim de, súıenerim de joq, bar bále osydan bastalady. Jan baǵý kerek qoı: sodan da súıretilip júre beredi ekensiń, mártebeli taqsyr.

Jas myrza sharýasyna músirkeı qarap:

- Júgińdi qýana-qýana jeńildeter edim-aý, ras,- dep qoıdy. - Biraq qalaı?

- Qalaı derińiz bar ma? Jer ıesi bolǵan soń, barshınany da umytpaǵan jón,- belgili jaıt qoı. Óıtip-búıtip myna súıenishim de er jeter. Tek, myrzeke, álgi ýchılıshe jóninen raqym ete kórińiz: áıtpese álginde Zemskıı kelip, mártebeli taqsyr, buny ýchılıshege barsyn dep jatyr dep digir sap ketti. Qaıtesiz buny áýrege sap, taqsyreke? Áli esi kirgen joq, kishkene ǵoı.

- Joq, baýyrym, qalaı etseń, olaı et, bunyńdy qoı,- dedi barın, - balańnyń esi kirip qaldy, oqyǵany jón. Aıtyp otyrǵanym - seniń paıdań, seniń qamyń. Óziń oılap qarashy, balań er jetip, qojaıyn bolǵan kezde saýatyn ashyp alady, ózdiginen oqı biletin bolady, shirkeýde de ózi oqıdy, sóıtip qudaıdyń qoldaýymen sharýań da zaýlap júrip beredi,- dedi Nehlúdov barynsha túsinikti sóıleýge tyrysyp, áıtse de ózi bir túrli qyzaryp, kúmiljip otyr.

- Siz bizge jamanshylyq oılamaısyz ǵoı, mártebeli taqsyr, oǵan daý bar ma, biraq úıde qalatyn eshkim joq: qatyn ekeýmiz barshınada júremiz, al mynaý qurtaqandaı bolsa da, sıyr qaıyryp, attardy sýǵaryp degendeı, septigin tıgizedi. Áıteýir mujyq aty bar ǵoı,-dedi de, Chýrısenok balanyń murnyn barbıǵan jýan saýsaqtarymen qysyp turyp, sińbirtip tastady.

- Degenmen óziń úıde bolǵan kezde, qoly bosaǵanda sen ony jiberip tur, estidiń be, buljytpa!

Chýrısenok jaýap qaıtarmaı, qınala kúrsinip qoıdy.

V

- Áıtsede, umytyp barady ekem ǵoı,- dedi Nehlúdov,- egistigińe nege qı tókpeısiń?

- Qaıdaǵy qı, mártebeli taqsyr áketaı - aý! Birli jarym tezek qı bola ma? Mal bitkennen bary - qulyndy bıe ǵana, álgi taıynshany kúzde aýlashyǵa bergenmin,- syńar bıe syńar qulyn - bar malym osy.

- Óziń mal az deısiń, óziń taıynshańdy bireýge beresiń, qyzyq eken?- dep tańyrqaı surady barın.

- Bermegende qysta qaıtip baǵamyn?

- Sonda bir taıynshaǵa talshyq bolarlyq sabanyń da joq pa? Basqalar qaıtip baǵady?

- Basqalardyń jerine qı tógilgen, al meniń jerim - sary balshyq, túk shyqpaıdy.

- Endeshe soǵan qı tógip, topyraǵyn qunarlandyrý kerek qoı; qunarly jer astyq beredi, sonda malyńa da azyq jetkilikti bolady.

- Oý, mal joq qoı, mal joq jerge qı qaıdan keledi?

"Bul ózi túsiniksiz cercle vicieux eken",- dep oılady

Nehlúdov, biraq qansha oılansa da mujyqqa aıtar keńes taba almady.

- Jáne de, mártebeli taqsyr, shynyn aıtsaq, astyq qı tókken jerge shyqpaıdy, qalaǵan jerge shyǵady,- Chýrıs sózin jalǵastyra tústi,- Ótken jaz kóń tókpegen jarty desátınaǵa jeter-jetpes jerden alty shómele astyq jınadym, al qunarlandyrǵan egiske dym da shyqpaı qolymyzdy tanaýǵa tyǵyp qala berdik. Bári qudaıdan ǵoı dep kúrsinip qoıdy,-Búl úıge sıyr qutaımaıdy. Alty jyl boldy aqsyz otyrǵanymyzǵa. Ótken jaz bir taıynsha ólip qaldy, ekinshisin jemi bolmaǵasyn satyp jiberdim; aldyńǵy jyly úlken sıyrdyń ózinen aıyrylǵanbyz; tabynnan aıdap kelgende eshtemesi de joq edi, aıaq astynan teńselip turyp-turyp, býy burqyrap sulap tústi. Búl baqytsyzdyqty qoısańshy!

- Qoı, aǵaıyn, endigári sen jem-shóp bolmaǵasyn malym da joq, al malym bolmaǵasyn jem-shóp te joq dep zarlamaýyń úshin mynaǵan sıyr satyp al, - dep Nehlúdov qyzara túsip, shalbarynyń qaltasynan ýmajdalǵan bir ýys aqsha shyǵaryp sanaı bastady,-tileýiń bergir, men dep alshy - sonda shetinemeı, turaqtanyp qalar múmkin, jem - shóbińdi de bizdiń qoradan alarsyń, ózim tapsyram. Baıqa, kelesi jeksenbige deıin sıyr qorańda turatyn bolsyn: ózim kelip tekserem.

Chýrıs kúlim qaǵyp, qıpyjyqtaǵan qalpy kópke deıin aqshaǵa qol soza qoımaǵasyn, Nehlúdov qaǵaz aqshalardy ústeldiń shetine tastady da, burynǵysynan beter qyzaryp ketti.

- Raqymdylyǵyńyzǵa kópten-kóp rızamyz,- dedi Chýrıs úırenshikti kekesindi kúlkisimen jymıyp.

Sóre astynda turǵan kempir neshe dúrkin qınala kúrsinip qoıyp, qudaıǵa sıyna bastaǵandaı boldy.

Jas barındi yńǵaısyzdyq basty, ornynan asyǵys turyp, Chýrısti ertip senekke shyqty. Ózi sharapatyn tıgizgen adamnyń túr-turpatyn kórgendegi kenelgen ǵanıbet - yrzalyǵy sondaı - tez qoshtasyp, ketip qalýǵa qımaǵan edi.

- Men saǵan qýana-qýana kómektesemin,- dedi ol qudyq basyna kidirip,- saǵan kómektesýge bolady, óıtkeni sen jalqaý emessiń, bilem onyńdy. Eńbek etýden erinbeseń - men de qol ushyn berip turamyn; qudaı buıyrtsa, kóp uzamaı-aq sharýańdy jóndep alasyń.

- Tipti jóndemesek te múlde turalap qalmasaq eken, taqsyreke,- dep Chýrıs barınniń jańaǵy sózin kóńiline aýyr alyp qalǵandaı shyraımen, aıaq astynan burtıyp, shitireıe qaldy,- Ákemizdiń kózi tirisinde aǵaıyn bitken birge turatynbyz, aramyzdan qyl ótpeıtin tatý edik, al ákemiz dúnıe salǵan soń aldy - aldymyzǵa bólektenip kettik te, shashylǵan tarydaı bytyrap, birden-birge kúızele berdik. Jalǵyzdyń kúni qarań ǵoı!

- Endi nege bólindińder?

- Bar pále qatyndardan boldy ǵoı, mártebeli taqsyr. Ol kezde sizdiń úlken atańyz dúnıeden qaıtqan, o kisi bolsa, ondaıǵa barý qaıda, tártip degen tamasha bolatyn. Ol kisi de siz sıaqty bar sharýany ózi kórip - biletin, o jaryqtyq bolsa, enshi bólmek túgili, bólinýdi oılamas ta edik qoı. Marqum mujyqtardy erkinsite bermeıtin; sizdiń atańyzdan soń biz Andreı Ilıchtiń qojalyǵynda boldyq qoı, jer habar bermegir, ózi tıanaqsyz, maskúnem pende bolatyn. Qatyndardan quryp bitetin boldyq, ajyrasýǵa ruqsat et dep bir bardyq, eki bardyq, aqyryp-baqyryp, ákireńdep - toqpaqtap qýady da shyǵady, sodan aqyry qatyndar degenderine jetti - bólek-bólek turatyn boldyq, jalǵyzilikti mujyqtyń syry belgili ǵoı! Tártip deıtin tártip te joq, onyń ústine: Andreı Ilıch qalaı ıleımin dese de erik ózinde. "Kerek-jaraǵyń túgel bolsyn",- deıdi, al mujyq baıǵus qalaı túgendeıdi, onda jumysy joq. Buǵan jan basynan alynar salyqtyń óskeni qosyldy, as salyǵy da kóbeıtildi, jerimiz taryla bastady, astyq ta shyqpaı qoıdy. Mejeleý kezinde keldi de, qı tógip tyńaıtqan egistigimizdi, jaýyz neme, baı tanabyna qosa kesip jiberdi de, sińirimizdi qıyp ketti ǵoı! Sizdiń ákeńiz - jatqan jeri jaıly bolsyn - jaqsy kisi bolatyn, biraq biz ony, shyny kerek, múlde derlik kórmeıtinbiz: kóbine Máskeýde bolady da, eki araǵa laý aıdatyp qoıady. Keıde jol degenińiz kól-kósir bop, júrýge jaramaı, ezilip ketedi, jem-shóp te tapshy jolshybaı, biraq barý kerek. Onsyz bolmaıdy da ǵoı barınge. Onysyna ókpemiz joq; tek jalpy tártip bolmady. Kez-kelgen erikken mujyqty óz quzyryńyzǵa emin-erkin jaqyndata beretin ózińiz sıaqty biz de ózgerdik qoı, taqsyreke, prıkazchık te ózgergen. Biz endi barınimizdiń bar ekenin anyq bilemiz, tym qurysa. Al mujyqtardyń saǵan degen, seniń qaıyrymdylyǵyńa degen rızashylyǵyn aıtyp jetkizgisiz. Al qamqorlyqqa alý kezinde bizde barın bolǵan joq qoı; kez - kelgeni barın, qorǵanshymyz da barın, Ilıch te barın, onyń áıeli de baryná, tipti qaýymnyń pısari de barın. Mujyqtar sonda – oı - dóıt dersiń, kórdi - aý kóresisin!

Nehlúdov taǵy da bir túrli uıalǵandaı bolyp, óz-ózinen qysylyp qaldy. Qalpaǵyn kóterip qoıyp, ilgeri ketti.

VI

Nehlúdov jazý kitapshasynan "Iýhvanka - Mýdrenyı atyn satqysy keledi", degendi oqydy da, kósheni kesip ótip, Iýhvanka - Mýdrenyıdyń aýlasyna qaraı tartty. Iýhvankanyń aq terekten qıyp salǵan, qos terezesiniń qaqpaǵyn qyzyl syrmen boıaǵan, kire berisinde órnek - naqyshty lapasy bar úıiniń shatyry baı qorasynan ákelingen sabanmen jabylǵan eken. Senegi men aýyzǵy bólmesi de táp-táýir; syrt qaraǵandaǵy osynaý birtoǵa kámil kórinisti qaqpaǵa janastyra salǵan ańǵal-sańǵal qoımasha men tóbesi ashyq jappa ǵana buzyp turǵandaı. Kire beris tepkishekke bir jaǵynan Nehlúdov jaqyndasa, ekinshi jaǵynan shúpildegen sý tola aǵash shelek kótergen eki qatyn taqaı berdi. Bireýi Iýhvanka - Mýdrenyıdyń áıeli de, ekinshisi sheshesi. Alǵashqysy eki emshegi erekshe tyrsyldaǵan etjeńdi, qyzyl shyraıly qatyn. Ústinde jeńi men jaǵasyna keste júgirtken tap-taza kóılegi, sondaı bóksermesi, aljapqyshy, jelbegeıi bar, moınynda monshaq, basynda qyzyl qaǵazben áshekeılep, jaltyraýyqtar qadaǵan tórt buryshty sánqoı taqıa.

Jap-jalpaq, myǵym ıyqqa jaıly jaıǵasqan ápkish selt eter emes. Qýat - qaýqary erkekke bergisiz myqty qatyn ekeni sál qyzarǵan reńinen, nán shelekti qyńq etpeı kótergen tip-tik jotasynan, aıaq-qolynyń birkelki jeńil de sabyrly qozǵalysynan anyq ańǵarylady. Ápkishtiń ekinshi basyn kóterip kele jatqan Iýhvankanyń sheshesi kerisinshe káriliktiń shegine jetip, ábden qaýsaǵan kempirlerdiń biri edi. Jyrtylǵan qara kóılek pen túsi ońǵan bóksermege oranǵan qý súıek qańqasynyń eki búktetilip ketkeni sonshalyq -ápkish ıyǵynan góri jaýyrynyna taman jaıǵasypty. Qara-qoshqyl tústi qolynyń tarbıǵan qısyq saýsaqtarymen ápkishti aıyrylyp qalmastaı bolyp tas qyp ustap alypty; qaıyrshylyq pen qaýsaǵan káriliktiń soraqy nyshany jaýlyq ornyna eski shúberekpen tańa salǵan moıny salbyrańqy basynan da kórinip turǵandaı. Qyrtys -qyrtys ájim basqan tar mańdaıdyń astyndaǵy kirpik ataýlydan jurdaı, sónýge aınalǵan qyzyl janaryn aıaq asty qara jerden almaıdy. Jymqyrylǵan ústińgi erinniń astynan jyltıǵan jalǵyz sary tis toqtaýsyz qozǵala kep, anda-sanda úshkil ıegine deıin jetedi. Betiniń tómengi bóligi men moıynyndaǵy qatparlanǵan ájimderi qozǵalǵan saıyn salpańdaıtyn aspa qapshyq sekildi. Tynysy da aýyr, syr - syr etedi; maımıǵan jalań aıaqtary, jer betimen áreń-áreń súıretilse de, áıteýir toqtap qalmaı, toqtaýsyz alǵa basyp keledi.

VII

Barınmen soqtyǵysyp qala jazdaǵan jas qatyn shelekti lyp etkizip qoıa salyp, tómen qarap, ıilip tájim etti, sonan soń jarqyldaǵan janaryn qabaǵynyń astynan barınge bir tastap alyp, sál jymıǵan júzin kesteli jeńimen kólegeılegen qalpy, ókshesin tarsyldatyp tepkishekke júgirip shyqty.

- Apa - aý, andaǵy ápkishti Nastasá apaıǵa aparyp bere sal,- dedi ol esik aldyna sál kidirip.

Ibaly jas pomeshık qyzyl bet kelinshekke ári baıyptap, ári sustana qarap qoıyp, qabaǵyn shytty da, ápkishti shelekten bosatyp, ıyǵyna salyp alyp, lám demesten kórshi úıge qaraı bet alǵan kempirden:

- Balań úıde me?- dep surady.

Kempir búkireıgen belin odan ármen búgip, sálem qyldy da, birdeńe deýge oqtala berip, aýzyn qolymen basyp, kúrkildep jóteldi de qaldy, Nehlúdov úıge kirip ketti. Tórgi buryshtaǵy sákide otyrǵan Iýhvanka barındi kóre salyp, quddy odan jasyrynyp qalǵysy kelgendeı peshke qaraı tura umtyldy da, sóreniń ústine álde neni tastaı salyp, bet-aýzy jybyrlap, keregege súıenip tura qaldy. Iýhvanka jasy otyzdar shamasyndaǵy, ádemishe shoqsha saqaldy, sary shashty, aryq deneli, symbatty jigit bolatyn; qars jabylǵan qabaǵynyń astynan jyltyńdap turatyn suryqsyz qara kózi men qos qasqa tisiniń kemdigi bolmasa, ózi áp-ádemi-aq jigit - ti, al ketiktigi tynym tappaıtyn sholaq erinniń astynan men mundalap, kózge uryp turatyn. Ústindegi alqyzyl áshekeıli bir kıer jeıdesi bar, butynda jol - jolaqty kezdemeden tikken shalbar, aıaǵynda - qonyshy jıyrylǵan aýyr etik. Iýhvankanyń úıi Chýrıstiń úıindeı tar da qarańǵy emes eken, biraq bunda da qapyryq, tútin men tulyp ıisi seziledi, kıim-keshek pen ár túrli zattar beıbereket shashylyp jatyr. Óte-móte eki nárse aıyryqsha nazar aýdarady: bireýisi - sóre ústinde turǵan, qabysqan kishkene samaýryn da, ekinshisi - qyzyl mýndırli generaldyń ıkonalarǵa taıaý ilingen qara ramaly portreti. Nehlúdov samaýryn men generaldyń portretine jaqtyrmaǵan keıippen kóz tastap qoıyp:

- Sálemetpisiń, Epıfan,- dedi mujyqtyń betine týra qarap turyp.

Epıfan basyn ıip, kúbir etti: "Saýlyq tileımiz, taqsyr",- ásirese sońǵy sózdi eljirep aıtqandaı. Jyltyńdaǵan júırik janaryn sol zamatta - aq barınge bastan-aıaq, eden men tóbege júgirtip ótti; sosyn asyǵys sórege baryp, shapanyn alyp, kıe bastady.

- Kıinip qaıtesiń?- dedi Nehlúdov sákige otyra berip, Epıfanǵa meılinshe qatý qaraýǵa tyrysyp.

- Endi qalaı, taqsyr, onsyz qalaı, bola ma? Biz de birdeńe biletin shyǵarmyz...

- Atyńdy nege satasyń, qansha jylqyń bar, sonyń qaısysyn satpaqsyń - sony bileıin dep keldim men saǵan?- dedi barın aldyn ala juptap kelgen saýaldaryn qaıtalaǵandaı bolyp.

- Biz sıaqty qara mujyqtyń tabaldyryǵyn jırenbeı attaǵanyńyz úshin, taqsyr, sizge kópten-kóp razymyz,- dep jaýap qaıtardy Iýhvanka generaldyń portretine, peshke, barınniń etigine, úı ishindegi basqa da zattarǵa jalt-jalt qaraǵyshtap turyp, tek Nehlúdovtyń betine ǵana kóz tastamaı,- biz árqashan da, taqsyr, siz úshin qudaıǵa sıynyp...

- Atyńdy nege satasyń?- dep daýsyn kóterip, qaıtalap surady Nehlúdov, jótkirinip qoıyp.

Iýhvanka kúrsinip qoıyp, shashyn silikti de (kózimen úı ishin taǵy bir sholyp ótti), sáki ústinde pyryldap jatqan mysyqty kóre sala "Myrs, ońbaǵyr", dep zekip tastap, barınge asyǵa til qatty:

- Ol ózi, taqsyr, sharýadan qalǵan at... Mal deýge de turmaıdy, áıtpese satyp ne jynym bar, taqsyr.

- Barlyǵy neshe jylqyń bar ózińniń?

- Úsh jylqy, taqsyr.

- Qulyndary joq pa?

- O ne degenińiz, taqsyr! Qulyn da bar.

VIII

- Júr, jylqylaryńdy kórsetshi: ózderi aýlada ma edi?

- Tap solaı, taqsyr. Jarlyq qalaı bolsa, jaı da solaı, taqsyr. Sizdiń sózińizdi eki etemiz be biz? Maǵan Iakov Ilıch jarlyq qylǵan, erteń jylqylardy óriske jibermeńder, knáz kóredi degen bolatyn, biz jibergen joqpyz. Biz degen sizdiń mártebe - quzyryńyzǵa lábbaımyz ǵoı ámanda.

Nehlúdov syrtqa bettegende Iýhvanka sóre ústinen qalıandy alyp, peshtiń artyna tastaı saldy; barın bunyń betine qaramasa da, erni dirildeýin toqtatpady.

Aryq kók bıe lapas astynda shirigen sabandy qaýjap tur eken; syıdıǵan uzyn tirsekteri de, tumsyǵy da kókshil tústi, al oz túrin áli aıqyndaı qoımaǵan eki aılyq qulyn enesiniń oshaǵan jabysqan suıyq quıryǵyna oralyp júr. Aýlanyń qaq ortasynda qarny shermıgen tory at tur; qalyń oıǵa batqandaı moınyn salbyratyp, eki kózin jumyp alypty.

- Bar jylqyń osy ma?

- Joq, joq, taqsyr, mynaý - bıe, mynaý - sonyń qulyny,- dep Iýhvanka barın onsyz da kórip turǵan qulyndy bıeni nusqap qoıdy.

- Kórip turmyn ǵoı. Sonda qaısysyn satpaqsyń?

- E, myna jaryqtyqty,- dep ol múlgip turǵan atty zıpýnynyń etegimen qaqty; óziniń toqtaýsyz jypylyqtap, erni dir-dir etedi. Tory at kózin erine ashyp, asyqpaı artyn burdy.

- Ózi onsha qartaımaǵan, áli myqty at sıaqty ǵoı,- dedi Nehlúdov.- Káne, ustap ákelshi beri, tisin kóreıin.

- Jalǵyz ózim ustaı almaımyn, taqsyr. Janýardyń quny qara baqyr tıyn bolǵanymen óziniń minezi shaıpaý - tistep, tarpyp tipti jolatpaıdy,- dep Iýhvanka kúlimsirep jarqyldaı sóılep, jan - jaǵyna alaqtaı qarap qoıdy.

- Bos sózdi qoı! Bar, ustap ákel.

Iýhvanka birazǵa deıin yrjalaqtap, qozǵala qoımap edi, Nehlúdov: "Táıt! Neǵyp tursyń?"- dep zekigende ǵana lapastyń astyna baryp, kespeltekti alyp keldi de, atty artynan emes, aldynan kelip úrkitip qýa jóneldi.

Jas barın, teginde, myna kóriniske qur qarap tura berýge ishi pysyp ketken bolý kerek, álde, bálkı, óziniń samdaǵaılyǵyn kórsetkisi kelip ketti me, áıteýir:

- Ákel beri kespeltekti! - dep buıyrdy.

- Qudaı saqtasyn. Onyńyz bolmaıdy ǵoı, mártebeli taqsyr... qoıyńyz. Biraq Nehlúdov atqa týra qarsy aldynan jaqyndap, qannen-qapersiz turǵan janýardy qos qulaqtan shap berip ala túsip, bar kúshimen tómen qaraı tuqyrta basyp qalyp edi, at bosanbaq bolyp bulqyna teńselip, qyryldaı bastady. Nehlúdov osynshama kúshke salýdyń artyq bolǵanyn sezip, ózine mysqyldaı qarap turǵan Iýhvankaǵa kóz qıyǵyn tastap qoıdy da, ananyń ózin kelekege aınaldyryp, ishteı balaǵa teńep turǵanyn oılap, qatty qapalanyp qaldy. Qyp-qyzyl bop, attyń qulaǵyn qoıa bere saldy da, aýzyn kespelteksiz - aq ashyp, tisin kórdi: azý tisterine deıin aman eken, tıtteı de muqalmaǵan tap - taza, jas qojaıynnyń biligi boıynsha bundaı jylqy áli jas bolsa kerek.

Iýhvanka bul kezde lapasqa qaraı betteı, tyrmanyń óz ornynda jatpaǵanyn kórdi de, kóterip sharbaqqa súıep qoıdy.

- Kel beri! - dep barın álde nege ókpelegen balasha burtıyp kózinen jasy shyǵa jazdap, yzaǵa býlyqqan únmen shańq etti.- Nemene, myna at kári me?

- Raqym etińiz, taqsyr, ábden qartaıǵan at qoı, jasy kem dese jıyrmadan asqan shyǵar... bu jylqy...

- Jap aýzyńdy! Óziń bir ótirikshi ońbaǵan ekensiń, adal mujyq aldamas bolar: oǵan aldap keregi joq!- dedi

Nehlúdov kómeıine keptelip qalǵan ashshy yzaǵa qaqala sóılep. Sosyn mujyq aldynda jylap jiberip, masqara bolarmyn dep, tyna qaldy. Iýhvanka da únsiz túr; endi bolmasa eńirep qoıa beretin adamnyń keıpimen murnyn ústi - ústine tartyp, basyn dir-dir silkip qoıady - Óı, myna atyńdy satyp jiberseń, jerińdi nemen aıdaısyń?- Sabasyna túsken Nehlúdov úırenshikti daýsymen suraǵyn jalǵaı tústi,- tyń egis aldynda toıyndyryp, tyńaıtyp alsyn dep, ózińdi ádeıilep jaıaý jumysqa jumsasa, sen sońǵy tuıaǵyńdy satyp jibermeksiń? Eń bastysy nege ótirik aıtasyń?

Barın sabasyna túsisimen Iýhvanka da tynyshtaldy. Ózi tikesinen - tik qazdıǵan qalpy, erinderi dir-dir etip, kózqarasyn bir zattan ekinshi zatqa aýystyryp, alaqtap tur.

- Biz degen, taqsyr,- dep qoıdy,- eshkimnen qalysa qoımaspyz.

- Oý, sonda ne minip shyǵasyń?

- Páli, shurq etpeńiz, mártebeli taqsyreke, sizdiń sharýany dóńgeletip jiberemiz ǵoı,- dep atty túrtpektep, qýyp tastady - Aqshadan zárý bolmasam satyp ne jynym bar?

- Sonda aqshany nemenege jaratpaqsyń?

- Astyq joq qoı, onyń ústine mujyqtardyń qaryzyn da qaıtaryp berý kerek, taqsyreke.

- Astyq joǵy qalaı? Anaý osharly jany barlarda áli bar ǵoı, al salt bas, sabaý qamshy saǵan ne kórindi? Qaıdaǵy jaý shaýyp ketken seni?

- Jep qoıdyq qoı, mártebeli taqsyr, bir túıir de dán qalǵan joq. Al at degenińizdi kúzge qaraı satyp alamyn, taqsyreke.

- Atyńdy satam degendi oılaýshy bolma!

- Sonda qalaı, taqsyr, búıtip kórgen kúnimiz ne bolady, astyq bolsa joq, eshteńeni satýǵa da bolmaıdy eken, - dep ol erni dirildep, teris qarap kúńkildedi de, kenet jalt burylyp, kózin barınniń júzine týra qadap, - sóıtip ashtan qat deısiz ǵoı.

- Baıqa, baýyrym!- Nehlúdovtyń daýsy qatty shyǵyp ketti; bop-boz bolyp, mujyqqa ashý shaqyryp tur - Sendeı mujyqty bosqa asyraı bermespin. Óz soryń ózińe.

- Ony óz erkińiz biledi ǵoı, taqsyr,- dep anaý qasaqana qaımyqqan raımen kózin jumdy,-jaqpaıtyn bolsaq, shara neshik?! Biraq sizdiń aldyńyzda kinám joq sıaqty edi. Unatpaı qalsańyz, óz erkińizdemiz ǵoı, degenmen ne úshin kúıerimdi bilmeımin.

- Ne úshin deımisiń: ashyq-shashyq aýlań úshin, arshylmaǵan qı úshin, synǵan sharbaǵyń úshin, jumys isteýdiń ornyna qalıanyńdy burqyldatyp, úıińnen attap shyqpaı otyrǵanyń úshin; jıǵan-tergenin túgeldeı saǵan sanap bergen shesheńe bir japyraq nan bergizbeı, qartaıǵan shaǵynda qatynyńa sabatyp qoıǵanyń úshin, bildiń be, shydamy taýsylǵan beıshara maǵan kelip shaǵynǵan joq pa.

- Qudaı aqyna, mártebeli taqsyreke, qalıan degenińizdiń ne ekenin de bilmeımin,- dep mińgirledi Iýhvanka, shamasy, oǵan bárinen de qalıan tartasyń degen aıyp qatty batqan tárizdi...- Kisiniń artynan neshe túrli sóz ere beredi eken ǵoı, táıiri.

- Taǵy da ótirik aıtyp tursyń! Ózim kórdim ǵoı...

- Sizge qalaı ótirik aıtam, taqsyreke - aý!

Nehlúdov ún shyǵarmaı, ernin tistelep, aýla ishinde arly-berli júre bastady. Iýhvanka ornynan jyljymaı, basyn kótermesten, barın aıaǵyna qarap tur. Nehlúdov mujyqtyń aldyna toqtaı qalyp, kóńil kúıin sezdirgisi kelmeı:

- Áı, Epıfan,- dedi bala jubatqandaı bıpazdaı sóılep,- myna tirligińmen sen óz túbińe óziń jetesiń ǵoı. Oılan, shyraq. Jaqsy mujyq bolǵyń kelse, myna tirligińdi ózgert, anaý aqymaq qylyqtardan aryl, ótirik aıtpa, ishkendi qoı, anańa syı qyl Seniń jaı-kúıińdi men ábden jaqsy bilemin. Qazynanyń aǵashyn urlap satyp, kabak jaǵalaǵansha, sharýańdy túzeseńshi. Oılanshy óziń, ne jaqsylyq bar osy júrisińde! Birdemege zárý bolsań, maǵan kel, ne kerek, nege kerek ekenin týra aıt, jalǵan sóılep, jylmaǵaılamaı, anyǵyn aıt, sonda men de qolymnan kelgenin senen esh aıamaımyn.

- O ne degenińiz, taqsyr, bilemiz ǵoı, ondaı - ondaı oıyn sózińizdi túsinbeı ne kórinipti bizge, taqsyreke! - dep Iýhvanka barınniń ázilin ábden uqqan adamnyń keıpin kórsetip jymıyp qoıdy.

Onyń osynaý topas kúlkisi men tosyn jaýaby, baǵanadan beri mujyqtyń shamyna tıip, aqyl sózben aq jolǵa salam ba dep turǵan Nehlúdovtyń desin qaıtaryp tastady. Onyń ústine ózindeı dáýlet ıesiniń mujyqqa aqyl úıretkeni de artyq kórinip, aıtqan sózderi de túgeldeı aıtýǵa turmaıtyn ánsheıin arzan sózder sekildendi. Sodan basy salbyrap, senekke shyqty. Syrtqy esiktiń tabaldyryǵynda yńyrsyǵan kempir otyr, ózi beıne barınniń barsha sózin qostaǵandaı yńqyldaıdy.

- Mynany astyqqa jaratyńyz,- dedi onyń qulaǵyna Nehlúdov qolyna aqsha ustatyp turyp,- tek óziń jumsaǵyn, Iýhvankaǵa berme, iship qoıady.

Kempir ornynan turmaq bop, qý súıek qoldarymen alǵys aıtpaq shyraı tanytty; basy qaltańdap, ornynan turǵansha Nehlúdov kósheniń ana shetine shyǵyp ketti.

IX

"Davydka Belyı astyq pen qazyq suraıdy",- dep jazylǵan eken kitapshada Iýhvankadan keıin.

Birneshe úıden ótken soń Nehlúdov bir kóshege buryla berip óziniń prıkazchıgi Iakov Alpatychqa jolyqty, anaý barındi sonadaıdan kóre sala kleenka fýrajkasyn sheship, jibek oramalshasyn aldy da, byttıǵan qyzyl betin súrtpekteı bastady.

Bas kıimińdi kı, Iakov! Iakov, kı deımin, saǵan aıtyp turmyn ǵoı...

- Qaıda baryp kelesiz, mártebeli taqsyr?- dep surady Iakov fýrajkasyn basyna kımeı, kún kózine kólegeıleı ustap.

- Mýdrenyıǵa bardym. Aıtshy, jarqynym, sonyń ózi ne bop ketken?- dedi barın júre sóılep.

- Ne bopty, mártebeli taqsyr?- dep barınge onsha jaqyndamaı, qoshamet kórsetip artynan ilesip kele jatqan basqarýshy fýrajkasyn kıip, murtyn shıratyp qoıdy.

- Ne boptysy qalaı? Ózi bir baryp turǵan ońbaǵan eken, jalqaý, ury, ótirikshi, tapqan sheshesine jany ashymaıdy, ábden buzylyp bolǵan, tegi eshqashan túzele qoımas, ońbaǵan.

- Qaıdam, mártebeli taqsyr, sizge solaı bop kóringen shyǵar.

- Óziniń áıeli de,- dep barın basqarýshynyń sózin bólip jiberdi,- bir ázázil sumpaıy bolar, tegi. Kempirdiń ústine kıgeni qaıyrshyǵa bergisiz, isherge astary joq, al ana qatyn álem-jálem kıinip ap, sylańdap júr, baıy da sol. Buǵan qandaı daýa bar - múlde bilmeımin.

Nehlúdov áńgime ańysyn Iýhvankanyń áıeline aýdarǵan kezde Iakovtyń qysylyp qalǵany ańǵaryldy.

- Já, olaı quldyrap bara jatsa, óz obaly ózine, mártebeli taqsyr,- dep bastady ol óz sózin,- onda shara qarastyrýǵa kerek. Jalǵyzilikti mujyqtardyń kórgen kúni osy ǵoı, bunyń da sharýasy kúıki - aý, degenmen ol basqalardaı emes, az da bolsa oz jónin biletin adam. Ol ózi bilikti, saýatty mujyq, tegi bar ǵoı, adal jan sekildi, sirá da. Jan salyǵyn jınarda eshqashan qalmaıdy. Men basqarǵan úsh jyldyń ishinde starosta bolyp keledi, teris qylyǵyn baıqaǵamyz joq. Úshinshi jyly qorǵanshymyz ornynan túsirdi, biraq tómengi jumysta da teris qylyq kórsetpedi. Álgi qalaǵa kire tartyp júrgen kezde azdap ishkilikke salynǵany ras, onysyna shara qarastyrǵan jón. Ondaıda kıańqylyq kórsete bastasa, qorqytyp qoıasyń - bitti, dereý esin jıyp ala qoıady: quda da tynysh, qudaǵı da tynysh degendeı, ózi de tynshıdy, úı-ishiniń de mazasy ketpeıdi; al sizge bundaı shara az kórinetin bolsa, onda buǵan ne daýa baryn men de bilmedim. Óziniń birden-birge quldyrap baratqany tipti ras. Soldattyqqa jaramaıdy, óıtkeni, ózińiz de baıqaǵan shyǵarsyz, eki tisi joq. Shynyn aıtsam, qudaıdan qoryqpaıtyn jalǵyz búl emes-aý...

- Jo, o jaǵyn qoıa tur, Iakov,- dedi Nehlúdov sál-pál jymıa túsip,- o jaıly ekeýmiz kóp sóılestik qoı. Meniń oıym qandaı ekenin óziń bilesiń: endi sen qalaı sóıleseń de men sol oıymnan aınymaımyn.

- Álbette, mártebeli taqsyr, bunyń bári ózińizge belgili jaıttar ǵoı,- dep Iakov ıyǵyn qýsyra qopańdap, barınge tý syrtynan kóz tastady da, odan ózine jetiserlik eshteme tappaǵandaı bop, ish tartyp qaldy,- Al anaý kempir jaıyna keler bolsaq, onyń qamyn jep qınalǵanyńyz bekershilik,- dep sózin jalǵaı tústi,- ásili onyń shıetteı jetimekterdi asyrap, adam etkeni, Iýhvandy úılendirgeni ras, basqa eńbekteri de az emes, biraq kúlli sharýa qaýymynda solaı ǵoı, aıtalyq, ákesi me, sheshesi me - báribir, áıteýir balasyna sharýa - jaıdy ótkizip berisimen sol úıdiń ıeligi de, qojalyǵy da álgi bala men kelininiń qolyna kóshedi de, kempir-sempir degen ál - qadary kelgenshe óz nanyn ózi taýyp jeý kerek - te. Jalpy sharýa ataýlynyń rásimi osyndaı, olar álgi sezim - pezim degen náziktikterińizge boı aldyrmaǵan. Sodan da kempir baıǵus sizdiń mazańyzdy bosqa alǵan eken deýge aýzym baryp tur. O kempir eshkimnen aqyl suramaıdy, sharýaǵa da myqty, degenmen myrzany nege mazalaǵanyn túsine almadym? Myqtasa kelinimen ursysyp qalǵan shyǵar bálkı, onysy keýdesinen ıterip jibergen shyǵar - uryspaıtyn qatyn bar ma?! Sizdi baryp mazalaǵansha qaıtadan tatýlasa salmas pa. Siz de ne bolsa soǵan qınala beredi ekensiz osy,- dep qoıdy basqarýshy, óziniń aldynda kósheniń basyna qaraı qaryshtaı adymdap bara jatqan barınge áldebir keshirimdilikpen músirkeı qarap qoıyp.- Úıge qaıtasyz ba?

- Joq, Davydka Belyıǵa, áıtpese álgi tekeshikke... qalaı edi, qandaı Kozel edi?

- Aıtyp qoıaıyn, bular da bir bále boldy. Tegi, Kozlov degenderińiz tuqym-tuıaǵymen sondaı. İstemegenim qalmady - biraq eshteme ótpeıdi, ótpeıdi - aý. Keshe egistikti aralap edim, ol áli qaraqumyqty da ekpepti, bu halyqqa ne shara? Balany baýlyr áke joq, ana shal - úlken teke - saqaly shoshańdap túk tyndyrmaıdy: oz sharýasyn alsa da, barshınaǵa barsa da báribir paıda joq. Bu qaqpasty jónge salamyz dep qorǵanshy ekeýmizdiń istemeginimiz qalmady - qosqa da sap kórdik, úıde de talaı jazaladyq - siz bunymyzdy, álbette, jaqtaı qoımassyz...

- Kimdi? Shynymen shaldy ma?

- Iá, shaldy. Qorǵanshy ony qansha ret dúıim jurttyń aldynda dúreletti deısiz, sonda bar ǵoı, senesiz be, mártebeli taqsyr, myńq etpeıdi - aý, ústin qaǵady da, júre beredi. Onyń ústine bar ǵoı, Davydka degen tártipti mujyq, esti mujyq, shylym shekpeıdi -múltim bar, araq ishpeıdi,- dep qoıdy Iakov,- biraq qylyǵy ishken adamnan astam. Buǵan bir-aq zaýal bar - ne soldatqa alynyp tynady, ne qonysyn basqa jaqqa aýystyryp qurıdy. Tegi, Kozlov tuqymy túgelimen osy - ay: anaý Matrúshkasyna sheıin bir ońbaǵyr óńsheń. Sonymen meniń sizge keregim joq pa, taqsyreke?- dep sholaq qaıyrdy basqarýshy, barınniń muny tyńdamaı kele jatqanyn baıqap.

- Joq, júre ber,- dep Nehlúdov jaýabyn selqos qaıyrdy da, Davydka Belyıǵa qaraı tartty.

Davydkanyń qyńyraıǵan úıi derevná shetinde oqshaý eken. Qasynda albary da, qoı qorasy da, qambasy da joq, bir jaǵynda janastyra salynǵan las sıyr qorasy bar, ekinshi jaǵynda ambar salýǵa arnalǵan shybyqtar men bóreneler úıýli jatyr. Baıaǵyda aýla bolǵan jerdiń ornyn bip-bıik jasyl qýraı basyp ketipti. Balshyqqa aýnap, shuryldap jatqan jalǵyz shoshqadan ózge tirshilik ıesi kórinbeıdi úı mańynda.

Nehlúdov synyq terezeni taqyldatty da, eshkim ún qata qoımaǵan soń senekke taqap: "Qojaıyndar - aý!" - dep aıqaı saldy. Bunysynda da jaýap estimedi. Senekten ótip, qańyraǵan qoraǵa bas suqty da, esigi ashyq úıge kirdi. Moıyn júnderi úrpıgeń, kári qyzyl qoraz ben eki taýyq tuıaqtary tarsyldap eden men sáki ústinde syrt-syrt basyp júr eken. Olar, úıge kirgen kisini kóre sap qanattaryn sabalap, oıbaı sala bajalaqtap, keregege shapshydy, bireýisi tipti peshtiń ústine shyǵyp ketti. Aıasy alty kez bólme ishinde murjasy qıraǵan peshten, qap-qara ústelden aınalarǵa oryn joq.

Aınala qurǵaq bolǵanmen shatyr men tesik tóbeden aqqan jańbyrdan tabaldyryq aldyna shalshyq sý jınalyp qalypty. Sáki degen atymen joq. Úıdiń ishki-syrtqy kúıkiligi, qańyraǵan jadaý syıqy sondaı - ony tiri pendege meken bolar baspana dep oılaý qıyn edi, degenmen Davydka Belyı kúlli otbasymen osy úıde turatyn-dy. Dál osy sátte, mızam aıynyń shyjyǵan ystyq kúnine qaramastan, Davydka basyna sholaq tonyn búrkenip alyp, peshtiń túkpirinde qalyń uıqynyń qushaǵynda jatqan bolatyn. Shoshyǵannan peshtiń ústine shyǵyp ketip, áli tynysh almaı, Davydkanyń jotasynda alshańdap júrgen taýyq ta onyń uıqysyn buza qoımady.

Úı ishinen eshkimdi kóre almaǵan soń Nehlúdov endi syrtqa betteı berip edi, pesh jaqtan yńyrsı estilgen kúrsinis qojaıyn jaıynan habar bergendeı boldy.

- Áı! Bu qaısyń! - dedi barın.

Pesh ústinen taǵy da yńyrsý estildi.

- Oý, bunyń ne?

Pesh ústinde áreń - máreń qozǵalys sezildi, tozyǵy jetken tulyptyń etegi salbyrady, jyrtylǵan lapot² kıgen úp - úlken aıaq kórindi, sosyn ekinshi aıaq sozyldy, sodan keıin dáý judyryǵymen kózin ári jaqtyrmaı, ári jalqaýlana ýqalap otyrǵan Davydkanyń ózi kórindi. Basyn jaılap tuqyrta túsip, esinep qoıyp, úı ishine kóz jiberi de, barındi kórip, burynǵysynan góri shapshańyraq burylmaq boldy, biraq ybyljyp, baıaý qımyldaǵany sondaı - Davydka peshten túsem degenshe, Nehlúdov shalshyq sýdan órmek aǵashqa deıingi aralyqty úsh ret kesip ótip úlgirdi. Davydka Belyı aıtsa - aıtqandaı appaq eken: shashy da, táni de, beti de aıyryqsha aqshyl Óziniń boıy - bıik, denesi - semiz bitken, biraq semizdigi erkekke laıyq, ıaǵnı qarynǵa emes, jalpy denege bitken semizdik. Degenmen, jýandyǵy bir túrli bos, jup - jumsaq, dimkás tárizdi. Kógildir surqyl janarly, qalyń qaba saqaldy ádemishe júzinde de áldeqandaı syrqat taby bar syqyldy. Kún shalmaǵan bop-boz betinde qan-sól joq, kóziniń aınalasynda biliner-bilinbes kúlgin kóleńke bar, qýqyl - sarǵysh reńdi bet-álpetin túgeldeı maı basyp, nemese isinip ketkendeı. Qoly da tyrsyldaǵan sep-semiz, shemen sý jınalǵandaı sap-sary, bilegin basqan túgi de appaq. Uıqysyn áli de asha almaı, kózin jumǵan qalpy, ústi-ústine esinep, teńselip túr.

- Óı, óziń bir uıatsyz ekensiń ǵoı, - dep bastady sózin Nehlúdov, - ash qaldyq, astyq joq, albar jasar qazyq joq dep eńiregende etegiń tolady, al shańqaı túste shalqańnan túsip, uıqyǵa basqan myna jatysyń ne?..

Davydka uıqysyn ashyp, aldynda turǵan barın ekenin ańǵara salysymen-aq eki qolyn qarnynyń astyna qýsyryp, basyn bir jaǵyna qısaıta salbyratyp jiberdi de, qımylsyz qatyp qaldy. Ózinde ún joq, biraq bet-álpetinde, kúlli keıip - poshymynda: "Bilem, bilem, birinshi ret estip turǵan sózim emes. Já, sabaı berińiz, shydaımyz da - úırenshikti is qoı, táıiri", - degen nyshan bardaı. Barınniń sózdi tezirek doǵaryp, onyń ornyna ózin taıaqtap alýyn, tipti byttıǵan betiniń otyn shyǵara shapalaqtap, jaqsylap sabap salyp, isti sonymen tyndyrýyn qalap turǵandaı. Davydkanyń onsha uǵynyńqyramaı turǵanyn ańǵarǵan Nehlúdov mujyqqa san alýan saýal qoıyp, ony osynaý bir nege de bolsa kóngen baǵynyshty tyǵyryqtan shyǵarmaq boldy.

- Menen nesine aǵash surap júrsiń? Ózińniń de aǵashyń bar eken ǵoı? Bir aıdan bermen bostan-bos jatyr, eń bir qol bos shaqta qurdan-qur qarap jatyr, a?

Davydka ún de qatar emes, qozǵalar da emes.

- Óı, jaýap berseńshi!

Davydka birdeme dep mińgirlep, aqúrpek kirpigin qaǵyp qoıdy.

- Aý, aǵaıyn, jumys isteý kerek qoı, jumyssyz bola ma eken? Mine, endi astyǵyń da taýsylypty, sonyń syry nede? Syry mynada - jerińdi jaman aıdaǵansyń, jóndi qopsytpaǵansyń, tuqymdy ýaqtyly seppegensiń - bári de jalqaýlyqtyń zardaby. Endi menen astyq suraısyń, jaraıdy, men saǵan berermin, óıtkeni ashtan ólgeniń bolmaıdy ǵoı, biraq bunyń ózi kelisti is emes. Sonda men saǵan kimniń astyǵyn beremin? Kimdikin beredi dep oılaısyń? Aıtshy óziń: kimniń astyǵyn berem men saǵan? - dep Nehlúdov qoıar emes.

- Baıekemdikin, - dep kúbirledi Davydka oǵan suraýly pishinmen jasqana kóz tastap.

- Al baıekeń qaıdan almaq? Oılashy óziń, onyń jerin kim aıdaıdy? Maıalaıdy? Eginin kim salady, kim orady? Mujyqtar ǵoı? Solaı ma? Endi bermen qaraǵyn: baı astyǵyn mujyqtarǵa úlestiretin bolsa, onda eń aldymen soǵan eńbegi sińgenderge kóbirek berý kerek, al sen ózgelerge qaraǵanda óte az, óte az istediń jumysty, - barshınaǵa qatysqandar solaı deıdi; az isteısiń de, baı astyǵyn basqalardan kóp suraısyń. Sonda basqaǵa bermeı, saǵan nege berý kerek? Eger eldiń bári sen qusap jambastap jata berse, bárimiz de áldeqashan ashtan qatar edik qoı. Joq, baýyrym, eńbek etý kerek, al myna jatysyń -jaman qylyq, Davydka, bildiń be?

- Bildim, - dedi anaý tisiniń arasynan syzdyqtaı sóılep.

X

Osy kezde terezeden ıyǵyndaǵy ápkishke jýylǵan kir artqan sharýa áıeliniń basy qarań etti de, sálden soń úıge Davydkanyń sheshesi, jasy elýdi eńserse de áli qartaıa qoımaǵan qaǵylez áıel kelip kirdi. Ájimi kóp shubar ala júzi suryqsyzdaý kóringenimen qyr muryndy, tymyraıǵan juqa erindi, jyltyldaǵan surqaı janarynan áldeqandaı parasat pen jiger ańǵarylady. Iyǵynyń úshkildigi, jyp-jylmaǵaı tósi, semip qalǵan qoldary men qara sıraǵyndaǵy bulshyq etteriniń ulǵaıyp ketkendigi onyń áıeldikten áldeqashan ada bolyp, jumyskerge aınalyp ketkendigin kórsetkendeı. Ol úıge ımenbeı kirip, esikti japty da, jelbegeıin túzep qoıyp, balasyna shatynaı qarady, Nehlúdov oǵan birdeme aıtpaq bop edi, áıel teris buryldy da, órmek aǵashtyń arǵy jaǵynan syǵalap turǵan qara ıkonǵa qarap shoqyna bastady. Shoqynyp bolyp, basyndaǵy kirlegen shaqpaq oramalyn túzep qoıdy da, barınge ıilip sálem qyldy.

- Hrıstos meıramy qutty bolsyn, mártebeli taqsyr, - dedi ol, - qudaıym jar bola kórsin ózińe, áketaıym...

- Rahmet, Arına, - dedi oǵan Nehlúdov. – Sharýa - jaılaryńdy balańmen aqyldasyp tur edim.

Qyz kezinde mujyqtar Arıshka Býrlak atandyryp ketken Arına sol qolynyń alaqanyna oń qolynyń shyntaǵyn salyp, al judyryǵymen ıegin tirep turyp, barınniń sózin aıaǵyna sheıin tyńdap bolmastan shańqyldap sóıleı jóneldi. Baj-baj etken daýsynyń ashtylyǵy sondaı aýla jaqtan qulaq salǵan kisige úı ishinde bir top qatyn sharqyldasyp jatqandaı estiler edi.

- Ákem - aý, onymen aqyldasatyn ne bar, ne bar aqyldasatyn. Bul mılaý adamsha sóıleı de bilmeıdi ǵoı. Turysyn qarashy mólıip, - dep Davydkanyń aıanyshty zor tulǵasyna qaraı bas shulǵyp qoıdy. - Maǵan bitken qaıdaǵy sharýa - jaı, aınalyp keteıin, taqsyr-aý? Biz degen naǵyz jalańash kedeımiz ǵoı, kúlli slobodkańda bizden sorly pende joq: ózimizge de jetpeıdi, barshınaǵa da jetpeıdi, masqara! Bári osynyń kesiri. Dúnıege keltirdik, baqtyq - asyradyq, tapqan-taıanǵanymyzdy osynyń aýzyna tosyp, er jeter, súıenish bolar dep asyǵyp edik. Sondaǵy tapqanymyz mine: as iship, aıaq bosatqannan basqa paıdasy joq, bul da bir, anaý shirik astaý da bir. Peshke shyǵyp ap, bórsep jatqany, áıtpese anaý shókimdeı mıy joq, esýas basyn búıte - ep tyrnalap otyrǵany, - dep balasyn kelemejdep qoıdy. – Ákem - aý, bu maýbasty tym bolmasa óziń qorqytyp qoımaısyń. Bir tilegimdi óteshi meniń: qudaı úshin jazasyn bershi óziniń, soldatqa aıdat, báribir! Shydamym taýsyldy, bitti.

- Óı, mynaýyń masqara ǵoı, Davydka, shesheńdi osynshama túńildirgeniń qalaı? - dedi Nehlúdov mujyqqa nazalana qarap.

Davydka qybyr etpedi.

- Aýrý bolsa bir sári ǵoı, - dep qoıdy Arına sol qımyl, sol úninen taımaı, - al bunyń syıqy mynaý: dıirmen tóńiregindegi tegin asqa semirgen shoshqadaı. Jyp-jyltyr, tyrsyldap otyr! Túrine qarasań, qandaı aýyr jumystan da azbastaı kórinedi. Al peshten túspeı, jalqaýlyqqa jem bolyp jatysy anaý. Alda-jalda birdemege qol ushy tıip ketse, shyqqyr kózim onysyn kórmeı-aq qoısashy: bir turyp, bir júrip, ahylap-úhilep, qorbańdap, - dep shubalta ejiktep, eki ıyǵyn eki jaǵyna kezek-kezek ebdeısiz eńkeıtip, taǵy da keleke qyldy. - Shal baıǵus búgin ormanǵa shyrpy jıyp kelýge ketip bara jatyp buǵan shuńqyr qazyp qoı dep tapsyryp ketken bolatyn, ne shara, qolyna kúrek ustaǵan joq áli... (Birer sát únsiz qaldy)... Áı, sorly basym, osydan-aq tarttym - aý! - dep shańq etip, urýǵa yńǵaılanǵandaı qolyn kóterip, balasynyń qasyna jetip bardy. - Óı, jyltyr tumsyq neme, qudaıym keshirsin! (Arına qatty tomyrylǵan, óshpendi shyraımen jalt burylyp, túkirip tastady da, sol baıaǵy ekpininen taımaı, jylamsyraǵan qalpy barınge qarap, qolyn sermelep sóıleı jóneldi.) Ózimnen basqa senerim joq, asyraýshy nem. Shalym bolsa dimkás, kári, odan keler paıda shamaly, qaıda barsam da qaraqan basym. Qara tas ta qaq jarylar bundaıda. Budan da ólip qalǵanym jeńil bolar edi ǵoı. Túbime jetti - aý ońbaǵan! Aınalaıyn ákem - aý! Shydamym bitti! Kelinim zoryǵyp óldi - ózim de sonyń kebin kıemin.

XI

- Zoryǵyp ólgeni qalaı? - dedi Nehlúdov sekem alyp.

- Iá, zoryǵyp óldi, asyraýshy nem, qudaı aqyna, zoryǵyp ólgeni ras. Aldyńǵy jyly Babýrınnen túsirgen bolatynbyz, - dep ol óziniń burynǵy yzaly keıpin jylamsyraǵan qaıǵyly raıǵa aýystyra qoıdy, - ózi de jap - jas, buzylmaǵan, jýas qatyn edi, aınalyp keteıin. Óz úıinde jeńgeleriniń arqasynda aýyr jumys kórmeı ósken bala bizdikine kelisimen-aq, sharýa - jaıymyzdy kórisimen - aq úıde de, túzde de bir baıyz tappaı, barshınaǵa da barady, úıge de qaraıdy, áıteýir qaıda jumsasań sonda. Ol jáne men, erteden qara keshke deıin ekeýmiz ǵana. Meni qudaı ala ma? Men degen talaıdy kórgen kónbispin, al onyń aıaǵy aýyr bolatyn, áketaıym, onyń ústine bále-jala degendeı: sonda da moıymaı isteı berdi - sóıtip júrip zoryqqanyn baıqamapty, baıǵus. Jazda, Petr áýlıeniń meıramy kezinde erkek bala taýyp aldy, soryna týǵan eken ǵoı, qara jer habar bermegir; nan jetpeıdi - astyq joq, ony - muny qaýjap, talshyq etken bolamyz, onyń ústine qaýyrt jumys ta basyp ketti - sodan emshegi sýaldy da qaldy. Tula boıy tuńǵyshy, sıyr bolsa joq, mujyq baıǵustyń kórgen kúni osy toı emizik tamaq bolsyn ba! Sodan ol bu qatyn minez aqymaqtyqty qoısańshy, qınalǵan ústine qınalyp, múlde toryǵa tústi. Nárestesi dúnıe salǵan soń múlde qusa basyp, suńqyldap jylaıdy da otyrady, oǵan qosa joqshylyq bar, jumys bar, kúnnen - kúnge nasharlaı berdi: baıǵustyń jaz boıy jadap-júdep, azaptanǵany sondaı pokrov qarsańynda ózi de qaıtys boldy. Obaly mynaǵan, surqıa! - dep ol balasyna taǵy da qatty ashýmen qabaryp tóne tústi... Sosyn biraz úndemeı turyp - turyp, eńkeıip tájim etip, báseń daýyspen sózin jalǵady, - saǵan qoıar bir tilegim bar, myrzam.

Áńgime áserinen áli de aryla qoımaǵan Nehlúdov:

- Nendeı? - dep selqos qana surady.

- Bul áli jas mujyq qoı. Meniń kúıim belgili: búgin bar, erteń joq. Sonda ol áıelsiz qalaı ómir súrmek jalǵyz ózi? Saǵan mujyq bolýdan da qalady ǵoı. Osy jaǵyn óziń oılanyp kórshi, áketaıym.

- Demek sen ony úılendirmeksiń ǵoı? Nesi bar? Jón-aq!

- Qudaıy raqymshylyǵyń bolsyn, ákemiz de, sheshemiz de ózińizsiz.

Sóıtti de balasyna ıek qaǵyp, ekeýi birdeı barınniń aıaǵyna jalp etip jyǵyldy.

- Nesine jerge tájim etesiń? - dep renish bildirdi, Nehlúdov ony ıyǵynan kóterip turǵyza berip. - Bylaısha aıtýǵa bolmaı ma? Meniń bundaıdy jaqtyrmaıtynymdy óziń bilesiń ǵoı. Balańa kelinshek áperem deseń, meıliń, kózdep júrgen qalyńdyq bolsa, oǵan qýanǵannan basqa ne aıtam.

Kempir ornynan turyp, qup-qurǵaq kózin jeńimen súrte bastady. Davydka da odan kórgenin istep, semiz judyryǵymen kózin ýqalap qoıyp, sol baıaǵy baǵynyshty - momyn pishinmen Arınanyń sózine qulaq tosyp tura berdi.

- Qalyńdyqtar bar ǵoı, bolmaı qaıda ketýshi edi! Anaý Mıheıkınniń Vasútkasy da jaqsy qyz, biraq óziń ámir qylmasań tımeıdi.

- Nemene, kelisim bermeı me?

- Joq, jebeýshim, kelisim bermeı tur ǵoı!

- Onda qaıt deısiń? Men zorlaı almaımyn, basqa qalyndyq izdeńder: ózimizden bolmasa, ózge jerden tabylar, áıteýir kelisimin berse boldy, qalyńyn men tóleımin, biraq zorlap áperýge bolmaıdy. Ondaı zań da joq, olaı etý úlken kúná bolady.

- Á – á - áı, jarylqaýshym - aı! Myna tirligimizdi, kedeıshiligimizdi óz kózimen kórip turyp kim kelisim bere qoıýshy edi? Baıy soldatqa ketken jesir qatyn da myna joqshylyqqa óz erkimen moıyn usyna qoımas. Qandaı mujyq óz qyzyn bizdiń bosaǵaǵa erkimen jiberetin? Ondaı ójet joq. Óıtkeni biz tyr jalańash kedeımiz, jutaǵan qaıyrshymyz. Bir kelinin ashtan óltirdi, meniń qyzymnyń jaıy ne bolmaq dese qaıtem? Kim kelissin, - dep kúdiktene bas shaıqady, - óziń oılashy, mártebeli taqsyr.

- Neǵyl deısiń sonda maǵan?

- Bir amalyn oılastyrsańshy endi, aınalyp keteıin, - dep Arına da qıylyp turyp aldy, -qaıtemiz biz?

- Ne oılastyrmaqpyn sonda men? Bundaı jaǵdaıda senderge men de eshqandaı járdem jasaı almaımyn.

- Óziń bolmasań, kim oılastyrady bizdiń jaıymyzdy? - dedi Arına basyn salbyratyp, muńaıǵan pishinmen qolyn jaıyp.

- Suraǵan astyqtaryńdy bergizeıin, - dedi barın az únsizdikten soń; bul kezde Arına ahylap-ýhilep, Davydka da soǵan qosyla aýyr-aýyr kúrsinip turǵan bolatyn. - Meniń qolymnan odan ózge eshteńe kelmeıdi.

Nehlúdov senekke shyqty. Shesheli-balaly ekeýi bas shulǵysyp, taǵzym etisip onyń sońynan ilese shyqty.

XII

- O - oý, joqshylyq - aı! - dep Arına keýdesi qars aıryla kúrsindi.

Toqtaı qalyp, balasyna ashýlana qarady. Davydka sol sát teris burylyp, bylǵanysh dáý shabata kıgen jup - jýan aıaǵyn tabaldyryqtan áreń asyryp, ekinshi esikke kirip ketti.

- Ákem - aý, ne isteımin buny men? - dep barınge qarap sózin jalǵaı tústi Arına. - Qandaı ekenin óziń kórip tursyń ǵoı! Jaman mujyq emes ol, maskúnemdigi joq, momyn mujyq, bala ekesh balaǵa da zıany joq, artyq aıtyp obaly ne: tiri pendege zıany joq beıbit jan, óz - ózine kelgende ne pálesi baryn bir qudaıdyń ózi bilsin. Onysyna ózi de ókinishti, árıne. Senemisiń, áketaıym, myna beıbaqqa qaraǵan saıyn, tartqan azabyn kórgen saıyn júregim qan jylaıdy. Qandaı bolsa da meniń ishimnen shyqty ǵoı, janym ashıdy, ashyǵanda qandaı!.. Teginde, onyń ózi maǵan da, ákesine de, bastyqqa da esh qıastyǵy joq, jasqanshaq jan, tipti bala deseń de saıady. Qalaı keship otyrmaq? Osy sharýamyzdyń bir yńǵaıyn tap endi, jarylqaýshym, - dep qaıtalaı qıyldy qatyn, tegi, óziniń álgindegi shapyldaǵan bajalaǵynan qalǵan jaman áserdi jýyp-shaıǵysy kelgen syńaıy bar... -Men, mártebeli taqsyr áketaıym, - endi senim bildirgen sybyrǵa kóshti, - bylaı da kórdim, olaı da kórdim: nelikten bundaı bop óskenine oıym jetpeı-aq qoıdy. Áı, dáý de bolsa bir jaýyzdardan keldi-aý deımin. (Az-kem únsiz turdy). Emshi tapsa, jazylar edi.

- Ne tantyp tursyń, Arına! Búldirgeni nesi?

- Oı, áketaıym - aý, búldirgende qandaı, ómir boıy adam bolýdan qaldyrady! Dúnıede zulym jandar az deımisiń! Zulymdyqqa baram dese, basyp ketken izinen bir shókim topyraqty alady da... áıtpese taǵy bir pále jasap... syıqyrlap búldiredi de qoıady; bále degen qıyn ba? Bir oıym bar, álgi Vorobevkada turatyn Dýndýk degen shalǵa barsam qaıtedi: dýaly sózdi de biledi, shıpaly shópti de tanıdy, em-domy da qonymdy, kresen sý da aǵyza biledi desedi ózin; sonyń septigi tımes pe eken, á, emi qonyp, jazsa?!

"Áı, qaıyrshylyq jaılaǵan qarańǵylyq - aı!" - dep oılady jas barın basyn tuqyrtyp alyp, derevnányń tómengi shetine qaraı keń adymdap yldılap kele jatyp. - Ne qylarǵa buǵan? Ózim úshin de, ózgelerge ónege úshin de, tipti onyń ózi úshin de myna mujyqty dál osy kúıinde qaldyrýǵa bolmaıdy, - osy sózderdi ózinen-ózi ishteı qaıtalap, sebepterin saýsaqtap sanap keledi. - Men onyń myna keıpin kórgim kelmeıdi, biraq nendeı shara bar? Sharýashylyq basqarýdaǵy nebir jaqsy josparlarymdy buzatyn boldy. Bundaı mujyqtar turǵanda meniń arman - maqsatym eshqashan oryndalmaıdy, - dep álgi josparlarynyń buzylýyna sebepker bolǵan mujyqty zyǵyrdany qaınaı eske alyp qoıdy. - Óz paıdasyn ózi oılamaıtyn bolsa, Iakov aıtqandaı, qonys aýdartyp jibergen jón be, álde soldatqa aıdaǵan durys pa? Sóıtse, ári myna páleden de qutylam, ári ornyna táýir mujyq alam..."

Osy oıyna ishteı bekinip, rıza bola tústi: biraq soǵan qosa mıynyń álde bir túsiniksiz qaltarysynan: bunyń birjaqty sholaq oı, jańsaq oı dep sybyrlaǵandaı bolady. Toqtaı qaldy. "Toqtashy, osy men ne oılap kelemin? - dedi ol ózine-ózi. - Iá, soldatqa jiberý ne qonys aýdarý. Ne úshin? Eshkimnen kende emes, talaıdan ozyq, jaqsy adam shyǵar, men bárin bile berem be?.. Bosatyp qoıa bersemshi? - dep máseleni burynǵysyndaı emes, ekinshi jaǵynan oılastyra bastady.

- Joq, olaı etýge bolmaıdy, ondaı is ádiletke de jatpaıdy". Sol arada aıaq astynan taǵy bir oı kelip, qýanyp ketti; aldynda turǵan qıyn esepti sheshken adamdaı jymıyp qoıdy. "Óz qolyma alyp, óz baqylaýyma salyp, jyly sózben, jumsaq alaqanmen sıpap, jumysty tańdap berip, eńbekke úıretýim kerek, jónge salýym kerek".

XIII

Nehlúdov qýanyshty maqtanyshpen ózine - ózi: "sóıteıin",- dedi de, Dýtlov degen baı mujyqqa kirip shyǵýy kerek ekeni esine túsip, derevnányń qaq ortasynda turǵan qos murjaly, eńseli de keń qıma úıge bettedi. Taqap kelgende kórshiles úıdiń qasynan jasy qyryqtar shamasyndaǵy, jupyny kıimdi boıshań áıelge qarsy jolyqty.

- Meıramyńyz múbárák bolsyn, áketaı,- dedi álgi qatyn esh ımenbesten, qasyna toqtaı qalyp, qýana kúlimsirep, sálem jasap.

- Sálemetpisiń, sútene?- dep jaýap qaıtardy bul,- haliń qalaı? Kórshińe bara jatyr edim.

- Jaman emes, jarylqaýshy myrzam, jón ǵoı. Al bizdikine barmaısyz ba? Bizdiń shal qandaı qýanar edi!

- Nesi bar, kire shyǵaıyn, áńgimeleseıik, sútene. Osy ma seniń úıiń?

- Osy, áketaıym.

Sóıtti de sútenesi alǵa túsip júgire jóneldi. Oǵan ilese senekke ótken Nehlúdov aǵash kespekke otyryp, papıros alyp tarta bastady.

Sútenesi úıge kir degen meziretine:

- Úıdiń ishi qapyryq qoı, odan da osynda otyryp sóıleseıik,- dep jaýap qaıtardy. Sútene áli qartaıa qoımaǵan ádemi áıel eken. Bet álpeti, óte-móte badanadaı qara kózderi barınniń óńine qatty uqsaıdy eken. Qolyn perde astyna tyǵyp, barınge jasqanbaı batyl qaraǵan qalpy, basyn toqtaýsyz bulǵaqtata otyryp sóılep ketti:

- Sonda, ákem - aý, Dýtlovta ne sharýań bar?

- Otyz desátınadaı jerimdi soǵan jalǵa ótkizsem, sóıtip ol óz sharýashylyǵyn uıystyrsa, sosyn maǵan qosylyp orman satyp alsa dep oılap edim. Aqshasy bar ǵoı, sol aqshanyń bos jatqanynan ne paıda? Osy jaıly oz pikiriń qandaı, sútene?

- Ne desem eken? Belgili ǵoı, áketaıym, Dýtlovtar áýletti adamdar; osy atyraptaǵy mujyqtardyń mańdaı aldysy dese bolady,- dedi sútene basyn shulǵı túsip.- Ótken jaz anaý eńseli úıdi óz aǵashynan salyp aldy, myrzalarǵa salmaq salǵan joq. Qulyn-taıyn qospaǵanda jıyrma shaqty jylqysy bar, al ógiz, sıyr, qoı degenińizdi óristen qaıtqanda qatyn-qalash jóndep qaıyryp almasa, qaqpa aldynda keptelip qalyp, shataq boldy deı berińiz; eki júz omartadaı,- álde odan da kop pe eken,- bal arasy jáne bar. Óte aýqatty mujyq, aqshasy da bolsa kerek.

- Qalaı oılaısyń, aqshasy kop pe?- dep surady barın.

- El aıtady, belgili ǵoı - múmkin kóre almaýshylyq shyǵar, shaldyń aqshasy az emes desedi; álbette, az ba, kóp pe, onysyn shal aıta qoımaıdy, tipti balalaryna da syr asha qoımas, degenmen aqshasy bolý kerek. Ormannan nege qashsyn? Aqsha daqpyrty elge tarap ketedi dep qorqa qoımas. Osydan bes jyldaı buryn Shkalık - aýlashymen birge enshi qosyp, shabyndyq alǵany bar, biraq keıin Shkalık aldap ketti me, áıteýir shal úsh júz teńgedeı aqshasynan aıyrylyp qalǵan; sodan ondaı sharýamen aınalysýdy qoıǵan. Uqypty bolmaı qaıtsin, taqsyr-aý,- dep sútene sózin onan ármen jalǵaı berdi,- jerleri úsh en, janbasy kóp, bári de jumysker, al shaldyń ózi, jamandap keregi ne,- shynyn aıtqanda naǵyz isker qojaıyn. Qolynan kelmeıtini joq, tipti jalpaq eldi tań - tamasha qaıran qaldyrady; egin salsa da jylqy ósirip, ógiz baqsa da, bal arasyn asyrasa da, bala tárbıelese de - barshasynda baǵy janyp joly bolyp turady. Qazir balalaryn túgel úılendirdi. O basta kelinderin óz ishimizdegi qyzdardan túsirýshi edi, endi Ilúshkasyna bas erkindigi bar qalyńdyq alyp berdi, bostandyq qunyn ózi tóledi. Jáne álgisi jaqsy qatyn bop ketti.

- Qalaı ózderi tatý tura ma?

- Otaǵasy bar úıde tártip te bolady. Qanshama Dýtlovtar degenmen qatyndardyń aty qatyn ǵoı, aıaq - tabaq saldyramaı turmaıdy; kelin-kepshik pesh artynda kerildesip te qalady, al biraq bári de shalǵa kep júginedi de, balalary shań - shuń shyǵarmaı, tatýlyqta turady.

Sútene biraz únsiz otyrdy.

- Endi shal úlken uly Karpty sharýashylyqqa qojaıyn ǵyp qoımaq kórinedi desedi jel sóz. Ózim bolsam qartaıdym, endigi ornym bal aralaryn baǵý desedi-mis. Al Karl bolsa, jaqsy mujyq, uqypty mujyq, degenmen de shaldaı qojaıyn bolý qaıda oǵan. Ondaı aqyl oǵan bitpegen ǵoı!

- Kim biledi, bálkı, Karl jerden de, orman-toǵaıdan da bas tarta qoımas, a, qalaı oılaısyń?- dep, sútenesinen kórshisi jaıly barsha maǵlumatyn bilip alǵysy kelip, barın taǵy da taqymdaı tústi.

- Áı, qaıdam, áketaıym,- dedi sútene,- shal balasyna aqsha jaǵyn asha qoımaǵan. Kózi tirisinde, qolynda aqsha barda shal bárin de óz aqylymen isteıdi; basqalary kóbine alyp kel baryp kelmen júredi.

- Al shal kelispes pe eken?

- Qorqady.

- Neden qorqady?

- Áketaıym - aý, mujyq óz myrzasy aldynda aqshasyn jaıyp salyp, jarıalaǵany jarasa ma? Óıtse jaman aıtpaı jaqsy joq, kúlli aqshasynan aıyrylyp qalýy da ábden yqtımal ǵoı! Álgi aýlashymen enshi qosam dep aljasqany anaý. Ne dep sottasady onymen! Sóıtip aqshadan aıyryldy; al pomeshıkpen jalǵassa, jıǵan - tergeninen túp-túgel jurdaı bolary haq emes pe!

- Já, onyń ózi... - dep Nehlúdov qyzaryp ketti,- Qosh bop tur, sútene.

- Qosh bolyńyz, meıirli taqsyrym, ákejan. Bas ıip alǵys aıtamyz.

XIV

Dýtlovtardyń darbazasyna taqap kelgende áldenege alańdap, kóńili jabyrqaǵan Nehlúdov: "Úıge qaıtsam ba eken?"- dep oılady.

Biraq osy kezde aldynan jap-jańa taqtaı qaqpa syqyrlap ashyldy da, ishten jeteginde áli teri kebe qoımaǵan sabalaq túkti úsh aty bar, on segizderge kelgen qyzyl shyraıly, aq -sary bas symbatty jigit shyǵyp, aqsary shashyn silkip tastap, barınge tájim etti.

- Ne, ákeń úıde me, Ilá?- dep surady Nehlúdov.

- Aýla syrtyndaǵy alańqaıda,- dedi jigit attardy birinen keıin birin jartylaı ashylǵan qaqpadan shyǵaryp turyp.

"Qoı, ustamdylyq kórseteıin, usynysymdy aıtaıyn, qolymnan kelgendi aıanbaıyn",- dep oılaǵan, Nehlúdov attardy ótkizip jiberip, Dýtlovtyń keń aýlasyna kire berdi. Birden baıqady, aýladaǵy qıdy bular taıaýda tasyp áketken eken: qyrtysy áli qurǵaı qoımapty, qap-qara bolyp jatyr, ár tusta, ásirese qaqpa aldynda qyzǵylt jolaq iz qalypty. Aýla ishinde jáne bıik lapastyń astynda rettelip jınalǵan arba - shana, soqalar, astaý - kespek jáne basqa sharýa múlki; jalpaıǵan myqty ıtarqanyń astyndaǵy qara kóleńkede kógershinder ushyp-qonyp, ýildesip júr; qı men qaramaı ıisi ańqıdy. Bir buryshta Karl pen Ignat temir qursaýly úlken úshtik (troıka) arbaǵa jańa kópshik salyp jatqan-dy. Dýtlovtyń úsh balasy da bir-birinen aýmaıtyn. Nehlúdovqa qaqpa aldynda kezdesken kishisi Ilá ózgelerinen alasalaý, áli saqal qoımaǵan, betiniń qyzyly moldaý, ári aǵalaryna qaraǵanda sándileý kıingen; ekinshisi - Ignat, odan góri boıshań, qaralaý, shoqsha saqal qoıǵan jáne aıaǵyna etik, ústine jámshik jeıde, basyna qozy jún qalpaq kıse de inisindeı kerbez, basarly keıipten ada. Úlkeni, Karl, odan da bıik, aıaǵynda shabatasy, ústinde jupyny jeıdesi men sur kaftany bar, jıren saqaly jaıyla ósken túsi de qatý, tipti tunjyrańqy derlik.

- Ákemdi shaqyraıyn ba, mártebelim?- dedi ol barınge jaqyndaı berip, ebdeısiz qımylmen tájim etip.

- Joq, ózim baryp, jasaǵandaryn óz kózimmen kóreıin; al senimen bir áńgime bar,- dep, Nehlúdov óziniń Karpqa aıtpaq áńgimesin Ignat estip qoımasyn degendeı, aýlanyń shetine qaraı bettedi.

Myna eki mujyqtyń barsha júris - turysyndaǵy dandaısyǵan tákapparlyq pen sútene aıtqan sózderdiń jas barınge qatty áser qaldyrǵany sonshalyq - ol oıyna alǵan is jaıly áńgimeni qalaı bastaryn bilmeı qınaldy. Óz - ózinen qýystanyp, kináli adamdaı sezinip, aǵaıyndylardyń qaı-qaısymen bolsa da, biriniń sózin biri estimeıtindeı etip, jeke-jeke sóıleskendi jón kórdi. Karl barınniń buny nege jeke alyp shyqqanyna tańyrqaǵandaı shyraı tanytty da, sońynan erdi.

- Bylaı,- dedi Nehlúdov kúmiljı sóılep,- saǵan qoıar bir saýalym bar: jylqylaryń kóp pe?

- Bes troıka ǵoı, on bes shamaly, qulyndary da bar,- dedi Karl arqasyn qasyp turyp.

- Nemene, inileriń poshta tarta ma?

- Poshtany úsh at jegip tartamyz, al Ilúshka laý bop ketkenbolatyn, oralǵan beti osy.

- Qalaı, ónimdi is pe bularyń? Qansha tabys túsiresińder?

- Qaıdaǵy paıda, mártebelim? Myqtaǵanda isher as pen at azyǵynan artylmaıdy - oǵan da qudaıǵa shúkir.

- Onda basqa sharýamen nege aınalyspaısyńdar? Orman satyp ap nemese jer jaldaýlaryńa bolady toı.

- Onyń ózi, mártebeli taqsyr, yńǵaıy kelse, jer jaldaýǵa bolar edi, álbette.

- Meniń senderge aıtar mynadaı usynysym bar: azyq taýyp jeý úshin ǵana laý aıdaǵansha meniń otyz desátına jerimdi jalǵa alyńdar. Anaý Sapovtaǵy tanapty túgeldeı senderge bergizeıin, ózderińshe sharýa bastańdarshy, túge.

Sodan mujyq fermasy jónindegi ózimen-ózi talaı márte pysyqtaǵan josparynyń qyzyǵyna eltip alǵan Nehlúdov kókeıdegi armandy maqsatyn mujyqqa kidirmeı -múdirmeı túsindirýge kiristi.

Karl barınniń sózin den qoıyp tyńdady.

- Raqymdylyǵyńyzǵa kópten-kóp rızamyz,- dedi ol, Nehlúdov sózin doǵaryp, oǵan jaýap kúte kóz jibergende - Aıtqan áńgimeńizdiń jóni bar ekeni ras. Mujyqqa qamshy ustaǵannan góri jermen aınalysqan paıdaly. Jer kezip, el aralap, bu halyq buzylyp barady. Mujyq úshin eń jaqsysy - jermen aınalysý.

- Sonymen nendeı tujyrym aıtasyń?

- Ákem tiri turǵanda mende ne tujyrym bolýshy edi, taqsyreke - aý! So kisi biledi.

- Onda meni ákeńe ertip barshy, ózimen sóıleseıin.

- Beri júrińiz,- dep, Karp ony asyqpaı artqy qorashyqqa qaraı bastady. Alańqaıǵa aparatyn alasa qaqpashany ashyp, barındi ótkizip jiberip, qaıta japty da, Ignattyń qasyna baryp, úzilip qalǵan jumysyna únsiz kirisip ketti.

Nehlúdov alasa qaqpashydan eńkeıip ótip, kóleńke astynan aýla syrtyndaǵy alańqaıǵa shyqty. Ústine saban shashylǵan jyrtyq - tesik sharbaqpen qorshalǵan shaǵyn alańqaı mızam kúniniń kóz uıaltar shańqan da ystyq nuryna shomylyp jatqandaı; ret-retimen táptishteı qoıylǵan, beti taqtaı qıyndylarymen jabylǵan balshelekterdiń ústinde gý-gý ushqan altyn tústi aralar. Kórshi úıdiń saban japqan shatyrynan asa moıyn sozyp, buıra tóbelerin kórsetken bir top jóke aǵashynyń qalyń ósken jasyl japyraǵy ara yzyńyna qosyla sybdyr qaǵady. Ústin japqan sharbaqtyń, jóke aǵashtary men beti qalqalanǵan balshelekterdiń kóleńkesi omarta arasynan qyltıǵan buıra shópke shop-sholaq bop qysqaryp, qaraýyta túsip túr. Jóke aǵashtarynyń arasyndaǵy ústin jańa túsken sabanmen japqan qıma úıshiktiń esigi aldynda tóbesindegi dóńgelek tazy men appaq qýdaı shashy kún kózine jaltyraǵan kishkene shaldyń eńkish tulǵasy kórinedi. Qaqpashanyń shıqylyn estip, shal jalt buryldy da, tershigen kúnqaqty júzin jeıdesiniń etegimen súrtip qoıyp, momaqan pishinmen qýana jymıyp, barınniń aldynan shyqty.

Omarta turǵan jer sondaı jaıly, shadyman, tynysh ta móldir eken; kóziniń aınalasyn kún nuryndaı shashyraǵan usaq ájim basqan, jalań aıaǵyna álde qandaı úlken kebisti kıe salǵan aqbas shaldyń qorbańdap, meıirban júzben ózimsireı jymıyp kep, barınniń mynaý aıryqsha mekeninde shabyttana qarsy alǵandaǵy keıip - kelbetinen jylylyq baýrap ketkeni sondaı - Nehlúdov búgingi sáskeniń barsha nalasyn umytyp, kókeıtesti armanyna qaıta aınalyp kezdeskendeı boldy. Ol endi óziniń barsha sharýasyn mynaý Dýtlov shal syqyldy baı da meıirban jandar retinde elestetti kóz aldyna, álgilerdiń bári de buǵan shadyman júzben qýana qaraıdy, óıtkeni olardy baılyq pen baqqa jetkizgen ózi ǵoı.

- Basyńyzǵa tor jamylmaısyz ba, mártebelim? Ara qazir ashýshań, talap tastaıdy,- dedi shad sharbaqtan bal ıisi sińgen kenep qapty alyp, barınge usynyp turyp.- Meni aralar tanıdy, shaqpaıdy,- Kúnge totyqqan shyraıly júzinde baǵanaǵy momaqan kúlkiniń taby áli bar.

- Maǵan da keregi joq. Nemene, toptana bastaǵan ba?- dep surady Nehlúdov, nege ekenin ózi de bilmeı, kúlimsirep.

- Áketaıym, Mıtrıı Mıkolaıch - aý,- dep qoıdy shal, barınniń esim - ataýyn aıyryqsha nazben aıtyp,- osy jańa, jańa ǵana iz sap, toptanýǵa kiristi ǵoı. Bıyl kóktem, ózińiz bilesiz, sýyq boldy ǵoı.

- Al men bir kitaptan oqyp edim,- dedi Nehlúdov shashyna oralyp, qulaq túbinde yzyl qaqqan arany qolymen qaǵyp,- eger balaýyz uıa taıaqshalardy boılaı tik turatyn bolsa, aralar da erterek úıiriledi dep. Ol úshin balshelek jasaǵanda taqtaıshalardy... bylaı salyp...

- Qaqpańyz, áıtpese onan ármen qutyrynyp ketedi,- dedi shal,- álde tor kıesiz be?

Nehlúdov janyna batyp-aq túr, biraq álde qandaı bala minezben onysyn moıyndaǵysy kelmeı, tordan taǵy da bas tartty da, balshelek jasaýdyń ózi "Maison rustigue''-den oqyǵan jáne bunyń paıymdaýynsha, aralardyń úıirlenip, toptanýyn eki ese arttyratyn jańa ádis jaıyn baıandaı tústi, alaıda ara onyń moınyn shaqqanda áńgime jelisinen jańylyp, sózin aıaqtamaı, múdirip qaldy.

- Onyń ras, áketaıym Mıtrıı Mıkolaıch,- dep shal barınge ákelik nazben qamqorsı qarap sóıledi,- kitapta dop solaı jazylǵan. Al onyń ózi, bálkı ádeıi mazaq úshin jazylǵan shyǵar,- oqysyn da, dál biz jazǵandaı etip jasasyn, al biz qyran kúlkige batamyz dep. Olaı da bolady! Sonda araǵa balaýyzyn qaıda japsyrýdy úıretýge bola ma eken? O jándiktiń ózi de astaý ishinde birde tik, birde kóldeneń jorǵalap júredi ǵoı. Mine, ózińiz kórińizshi,- dep ol taıaýdaǵy shelektiń tesigin ashyp, ishindegi yǵy-jyǵy qujynap júrgen aralardy nusqap,- myna bireý jas ara; kórdińiz be, bunyń esi-derti analyqta bolý kerek, qarapaıym, balaýyzdy óz yńǵaıyna qaraı birese týra, birese qısaıta tartyp kele jatqanyn,- dep shal barınniń hal-jaǵdaıyna kóńil aýdarmaı, óziniń súıikti isi jaıly áńgimeni qyzyna eseleı tústi.- Búgin ózi kebisin kóterip keledi, óıtkeni búgin kún jyly, bári kórinip túr,- dep áńgimesin támamdady da, balshelektiń tesigin bitep, jorǵalap shyǵa bergen arany shúberektep basty, sosyn qatpar-qatpar jelkesinen úsh-tórt arany múıizdi alaqanymen syıpap túsirdi. Aralar ony talar emes; onyń esesine Nehlúdov omartadan qasha jónelýge shaq turǵan - dy; aralar ony úsh jerden shaǵyp, endi basy men moınynyń aınalasynda ýildesip júr.

- Balshelegiń kóp pe?- dep surady ol qaqpashaǵa qaraı sheginshekteı berip.

- Qudaıǵa shúkir,- dep qoıdy Dýtlov kúlimsirep,- sanaýǵa bolmady, ákem: ara ondaıdy jaqtyrmaıdy. Beri qarańyzshy, raqymdy taqsyr, sizge aıtar bir ótinishim mynaý,- shal sharbaq túbindegi juqa astaýlarǵa qarap sóıledi,- Osıp jaıly, súteneńniń baıy jaıly; tym bolmasa sizdiń aıtqanyńyzdy tyńdar ma eken: bir derevnáda qońsy otyryp bylaı istegeni jaramaıdy ǵoı.

- Qalaı istegeni?.. Óı, mynalar talap barady ǵoı! - dep barın qaqpanyń tutqasyna jarmasty.

- Qalaı derińiz bar ma, jyl saıyn óziniń aralaryn meniń jas aralaryma jaýyp jiberedi. Ál jıa qoımaǵan sorlylarǵa bóten ara búıideı tıip, japsyrǵan balaýyzdaryn toz-toz etip julyp tastaıdy,- deıdi shal barınniń áreń turǵanyn baıqamaı.

- Jaraıdy, keıinirek sóılesermiz, al qazir... - dedi de Nehlúdov odan ári shydaı almaı, eki qolyn erbeńdetip, qaqpashadan shyǵa sala qopalaqtap qasha jóneldi.

- Topyraqpen úıkep jiberse, eshteme etpeıdi,- dedi shal barınniń sońynan aýlaǵa óte berip. Barın ara shaqqan jerin topyraqpen úıkedi de, buǵan nazar aýdarmaǵan Karp pen Ignatqa qyzara qarap qoıyp, qabaǵyn ashýlana shytty.

XVI

- Ózińizge balalar jaıly bir tilegim bar edi, taqsyr,- dedi shal barınniń ashýly túrin shynymen baıqamaı, álde jorta baıqamaǵan syńaı tanytyp.

- Nendeı?

- Qudaıǵa shúkir, jylqymyz bar, batyraǵymyz da bar, demek barshınaǵa qaryz bola qoımaspyz.

- Iá, solaı bolsyn - aq?

- Raqymyńyz túsip, balalardy obrok³ tabýǵa jiberseńiz, Ilúshka men Ignat jaz boıy úsh troıkamen laý bolar edi: sáti tússe, tabys ta túsiredi ǵoı.

- Sonda olar qaıda barady?

- Qaıda derińiz bar ma,- dep, attardy lapas astyna baılap, ákesiniń qasyna kelgen Ilúshka sózge aralasty.- Kadmınsk jigitteri segiz troıkamen Romenge barǵan bolatyn, sodan, aıtýlaryna qaraǵanda, iship-jemniń syrtynda áp troıkaǵa otyz somnan taýyp qaıtypty ǵoı úılerine: al Ádette jem - shóp arzan desedi.

- Men de ózińmen osy jaıly sóıleseıin dep kelgem,- dep barın nazaryn ferma jaıyna aýdarýǵa áreket qyldy. Aıtshy óziń, úıde otyryp egin salǵansha, túzde júrip laý bolǵan paıdalyraq pa osy?

- Keıde paıdalyraq bolatyny ras, mártebelim,- dep Ilúshka taǵy da sózge aralasyp, shashyn silkip qoıdy,- úıde attarǵa jem tabylmaıdy.

- Al sonda jaz boıǵy tabysyń qansha?

- Kóktemde, jem-shóptiń baǵasy ýdaı bop turǵan kezde, biz Kıevke taýar apardyq, al Kýrskiden Máskeýge deıin dán tıep qaıttyq, sonda ózimiz de ashyqqan joqpyz, attarymyz da toq boldy, onyń syrtynda on bes som aqsha taýyp qaıttym.

- Ol ózi qandaı kásip bolsa da, adal eńbektiń zıany joq qoı,- dedi barın taǵy da shalǵa burylyp,- áıtse de, meniń oıymsha, basqa sharýamen de aınalysýǵa bolatyn sıaqty; myna jumystyń ózi bozbalany buzýy da múmkin: kóp júredi, ár alýan adamdardy kóredi, jaqsydan - sharapat, jamannan - kesapat degendeı...

- Sonda biz sıaqty mujyq baıǵus laý tartqannan basqa ne istemek?- dedi shal baıaǵy momaqan kúlkisimen jymıyp,- Saparyń sátti bolsa - óziń de toqsyń, attaryń da toq; al anaý el kórip, jer shalǵannan buzylady degenge kelsek, qudaıǵa shúkir, meniń balalarym laý tartýǵa bıyl ǵana shyǵyp júrgen joq, ózim de talaı jerdi sharlaǵanmyn, biraq jaqsylyqtan ózge eshkimnen de jamandyq kórgen emen.

- Úıde ister sharýa da az emes qoı: egin salý, shabyndyq kútý degendeı...

- O ne degenińiz, mártebeli taqsyr!- dep Ilúshka qyzyna qosarlandy. Bul kásip bizdiń qanymyzǵa sińgen, syr - syıpatyn túgeldeı jatqa bilemiz, qolymyzdan keletin, janymyzǵa jaǵatyn sharýa, bul mártebelim, cap jelispen laý tartpaı tura almaıdy mujyqtar!

- Aý, mártebeli taqsyr, marhabat jasap, úıge kirseńizshi, ótinemiz. Qonys toıymyzǵa da kelgen joqsyz,- dedi shal eńkeıe tájim etip, balasyna kózin qysyp qoıyp. Ilúshka úıge júgirip kirdi, odan keıin shalmen birge Nehlúdov ta ishke bettedi.

XVII

Úıge kirgen soń shal taǵy da tájim qylyp, shapanynyń etegimen sáki shetin jelpip ótti de, kúlimsirep turyp:

- Ne qalaısyz, mártebelim?- dep surady.

Úı ishi appaq, keń eken, jaıma da, sóre de bar. Arasyna múk salyp qıǵan kókterek bóreneler áli qaraýyta qoımapty; eden taqtaılary da, sáki men sórede kedir-budyrdan arylyp jylmıyp úlgermegen. Oıly, ashyq júzdi, aryqtaý kelinshek Ilányń áıeli, sáki ústine jaıǵasyp alyp, tóbege ilingen aspaly besikti aıaǵymen terbetip otyr. Besikte eki kózin tars jumǵan, demalysy biliner-bilinbes emshektegi sábı qol-aıaǵyn jaıyp jiberip uıyqtap jatyr; ekinshi áıel, etjendi qyzyl bet qatyn, Karptyń qosaǵy, kún qaqqan, qýatty qara-qoshqyl bilegin shyntaǵynan asyra túrip alyp, pesh aldynda aǵash aıaqqa jýa týrap otyr. Shubar bet júkti qatyn júzin jeńimen kólegeılep, pesh janynda túr. Úıdiń ishi kúnniń qapyryǵymen qosa pesh qyzýynan da ysyp ketipti, jańa pisken nan ıisi muryn jaryp barady. Tústik astaryn tosyp, sóre ústine shyǵyp ketken eki erkek bala men bir qyzdyń aqsary bastary tómendegi barınge áýestene kóz tigip qapty.

Nehlúdov osynaý toqshylyq tirlikke qýana qaraǵanymen, qatyn-balanyń ózine qadalǵan kózqarastarynan bir túrli yńǵaısyzdanyp, qımyjyqtaı berdi. Qyp-qyzyl bolyp, sákige otyra ketti.

- Maǵan bir japyraq ystyq nan bershi, óte jaqsy kóremin,- dep ol burynǵysynan ármen qyzara tústi.

Karptyń qosaǵy nandy úp-úlken ǵyp kesip, tarelkege salyp ákep barınge berdi. Nehlúdov ne derge bilmeı únsiz otyr; qatyndar da únsiz; shal momaqan shyraımen kúlimsireıdi.

"Áıtse de men nemenege uıalyp turmyn? Beıne bir nársege kinám bardaı,- dep oılady Nehlúdov,- ferma jaıly usynysymdy nege aıtpasqa? Búl aqymaqtyqty qoısańshy!" Sóıtse de ol ún qatar emes.

- Sonymen, ákem Mıtrıı Mıkolaıch - aý, balalar jaıynda ne ámir qylasyz? - dedi shal.

- Maǵan salsańyz, men olardy eshqaıda jiberme, osynnan jumys taýyp ber der edim,- dep Nehlúdov aıaq astynan batyldanyp ketti,- Bilesiń be, meniń ne oılap tapqanymdy: ekeýmiz qosylyp qazyna ormanynan toǵaı satyp alaıyq jáne jer.

Momaqan kúlki shaldyń betinen kenet ushyp ketti.

- Qalaı, mártebeli taqsyr, qandaı aqshaǵa satyp almaqshymyz, - dep barınniń sózin bóldi.

- Oı, onsha úlken toǵaı emes, eki júz teńgelik qana,- dedi Nehlúdov jubatyp.

Shal ashýly únmen myrs etti:

- Bar bolsa jaqsy ǵoı, nege almasqa?- dedi.

- Óı, sonda sende ondaı aqsha da joq pa?- dep kinálaı surady barın.

- Oý, áketaıym, mártebeli taqsyr-aý!- dedi shal muńdy únmen, esikke qarap qoıyp,- toǵaı satyp almaq túgili úı - ishimdi asyrap alsam da jeter.

- Aqsha bar ǵoı sende, bosqa jatqanynan ne paıda?- dep Nehlúdov qoıar emes.

Shal kenet qatty abyrjı bastady, kózi jarq - jurq etip, eki ıyǵy selkildep ketti.

- Bálkı, meni dushpan jandar jamandaǵan bolar,- dedi ol daýsy dirildep,- biraq qudaıǵa senetin shyǵarsyz,- ózi barǵan saıyn tolqyp, ıkonaǵa qaraı buryldy,- álgi Ilúshka ákelgen on bes teńgeden ózge soqyr tıynym bolsa, myna kózim uıasynan aǵyp tússin, ózim qara jer qars aıyrylyp, taban astynda jutylyp keteıin! Anaý on bes teńgeniń de óz orny bar, jan salyǵyn tóleýimiz kerek,- ózińiz bilesiz ǵoı: úı salǵan jandarmyz...

- Já, jaraıdy, jaqsy!- dedi barın sákiden tura berip,- Qosh bop turyńdar.

XVIII

"Qudaı-aý! Qudaı-aý!- dep oılaıdy Nehlúdov baǵban qoly tımegesin uıysa ósip ketken eski baqtyń kóleńkeli serýzn baǵymy keń adymdap, úıine qaıtyp kele jatyp; jolshybaı qolyna ilikken japyraqtar men butalardy úzip - julyp tastaǵanyn da baıqar emes. Osy ómirdegi maqsatym men mindetterim jaıly ańsaǵan armanym shynymen-aq túgeldeı byljyr bolǵany ma? Ózime - ózim renjıtindeı nege qınalam, nege nalımyn; basyma sol bir oılar alǵash kelgen kezde rýhanı lázzat tapqan sezimim endi aınymaı qaıtalaı beredi, bir ret tabylǵan jol endi eshqashan adastyrmaıdy degen senimim kókke ushqany ma?" Sóıtti de ol osydan birer jyl buryn bolǵan sol bir baqytty sátke oısha oralyp, bar jaıdy kóz aldyna ǵajaıyp dáldikpen, ap-aıqyn elestete qoıdy.

Ol eleń-alańda úıdegilerdiń bárinen buryn ornynan turyp, jastyqtyń áldeqandaı qupıa da syrminez áserine eltigen qalpy baq ishine, odan ormanǵa shyqty da, mamyrdaǵy tunyp turǵan qýatty, balaýsa, móldir tabıǵattyń aıasynda eshteńeni oılamaı, álde bir arnasynan asyp tógilgen mol sezimnen azap shegip, onysyn ne syrtqa shyǵara almaı, japadan-jalǵyz uzaq júrdi. Onyń balań qıaly kóz aldyna birese qupıasy mol tátti lázzatty áıel beınesin alyp kele qoıady da, áli aıqyndalmaǵan syrminez tilegim osy - ay dep qalady. Biraq álde qandaı asqaq sezim ol emes dep, basqa bir nárseni izdetedi. Birese onyń tájirıbesiz albyrt oıy bıikten - bıikke, dereksizdik dúnıesine shyrqaı ushyp, bunyń paıymdaýynsha, bolmys zańdaryn ashqan sıaqty bolady da, álgi oılarǵa ózi de maqtanyshty lázzatpen berile túsedi. Biraq asqaq sezim taǵy da ol emes deıdi de, buny taǵy da izdeýge, tolǵanýǵa túsiredi. Qatty jumystan ábden sharshap-shaldyqqan adamda eshqandaı oı - tilek qalmaıdy ǵoı; osyndaı kúıge túsken ol aǵash astyna baryp, shalqalaı jatty da, sonaý ushy-qıyry joq túpsiz aspanda jóńkilip júrgen tańerteńgi seldir bulttarǵa kóz tikti. Kenet, eshbir sebepsiz, onyń janary jasqa tolyp, qaıdan kelgenin bir qudaıdyń ózi biledi, áıteýir basyna kúlli jan-dúnıesin tebirentken bir aıqyn oı sap etti de, soǵan ynty-shyntymen jarmasa tústi, ol oı - shyndyq pen baqyt degenimiz súıispenshilik pen jaqsylyq, dúnıedegi birden-bir shyndyq ta, qolǵa túser birden-bir baqta - sol Asqaq sezim ol emes degen joq; ol jatqan ornynan kóterilip, álgi oıyn qaıtalaı bastady. "Sol sol sonyń ózi!- dep ol óziniń burynǵy barsha senimin, ómir qubylystarynyń ámbesin jańa ǵana ashylǵan, oz oıynsha, múlde jańa shyndyqpen shabyttana ólsheı bastady,- Burynǵy bilgenderim de, sengenderim de, súıgenderim de túgeldeı aqymaqtyq eken ǵoı,- dedi ol ózine-ózi. Súıispendik, óz baǵyńdy ózgeniń baqyty úshin qıar súıispendik birden-bir shynaıy baqyt ta, kezdeısoqtyqqa aldyrmas baqyt pa osy! - dep ol qolyn sermep, kúlimsireı qaıtalady. Osy oıyn ómirge qaı jaǵynan ákep salsa da, onyń durystyǵyna ómirdiń ózinen de, ishki jan dúnıesinen de kýá taýyp, álgi asqaq sezimniń sol degen únin estidi de, ózine jańa qýanysh, jańa shabyt ákelgen tolǵaqty sezimniń qushaǵynda qaldy. "Sonymen óz baqytyma jetý úshin men ózgege jaqsylyq jasap, sharapat tıgizýim kerek",- dep tujyrdy ol; sol sátte-aq onyń kúlli keleshegi býaldyr jalpylyqtan arylyp, pomeshık ómiriniń naqty beınesine, túr - tulǵasyna aınalyp, áserli eles bere bastady.

Onyń kóz aldyna ózi jaqsylyq jasaýǵa baǵyshtamaq bop otyrǵan ómirdiń jáne de sol arqyly baqytqa jetpek bop otyrǵan ómirdiń ulan-ǵaıyr maıdany kele qaldy. Qyzmet qylar orta izdep keregi joq - dap-daıyn; tikeleı mindeti de belgili - sharýalary bar... Sondaǵy qýanysh - shapaǵaty mol, abzal eńbektiń aldyna qoıar maqsaty - "halyqtyń osynaý qarapaıym, sezimtal, buzylmaǵan tabyna yqpal etý, ony kedeılikten qutqarý, aýqat berý, baǵym janyp, ózim paıdasyn kórip júrgen oqý-bilimge jetkizý, olardy nadandyq pen dindar ılanǵyshtyqtan týǵan dertterden aryltý, abzal qasıetterin ushtaý, jaqsylyqty súıýge kóndirý... Qandaı tamasha, baqytty bolashaq! Osynyń barshasy meniń isim, meniń mindetim, búl mindetti men oz baqytym úshin atqaram, men olardyń alǵysynan lázzat tabam, kún sanap ózimniń kózdegen maqsatyma jaqyndaı túskenimdi óz kózimmen kóretin bolam. Ǵajap bolashaq! Buny burynyraq qalaı baıqamaǵanmyn?"

"Oǵan qosa,- dep oılap qoıdy ol taǵy da,- meniń áıel súıý, otbasyn qurý isinde baqyt tabýyma kim kedergi bolmaq?" Sóıtip albyrt qıal kóz aldyna burynǵydan da tańǵajaıyp bolashaq sýretterin tizbektep tarta berdi. "Áıelim ekeýmiz,- men ony dúnıede eshbir jan eshkimdi eshqashan súıip kórmegen mahabbatpen súıetin bolamyn,- bala-shaǵamyzben, bálkı, qartaıǵan apataıymyzben birge osynaý poezıasy mol typ-tynysh derevná tabıǵatynyń aıasynda tapjylmaı tura beremiz; bizdiń bir-birimizge degen, balalarǵa degen súıispenshiligimiz sónbeıdi, ekeýmiz de ózimizdiń paryzymyz - ózgege jaqsylyq qylý ekenin bilemiz. Sol maqsatqa jeter jolda bir-birimizge járdemdesemiz. Men jalpy jarlyqtar shyǵaramyn, barshaǵa ortaq, ádil járdem kórsetemin, fermalar, saqtyq kasalaryn, sheberhanalar ashamyn; al jubaıym bolsa, arý basyn sánimen ustap, ústindegi jupyny aq kóıleginiń etegin kórkem aıaǵymen kótere basyp, balshyqqa qaramastan sharýalar mektebine, emhanaǵa, ádiline kelgende, kómek qylýǵa turmaıtyn beıbaq mujyqqa barady jáne barǵan jeriniń bárinde bireýdi jubatyp, bireýge kómek berip degendeı... Bala-shaǵa, shal - kempir, qatyn-qalash oǵan túgeldeı tánti, olar oǵan beıne perishte kórgendeı, Qyzyr kelgendeı qaraıdy. Sosyn ol qaıtyp keledi, biraq sormańdaı mujyqqa barǵanyn, oǵan aqsha bergenin menen jasyrady, aıtpaıdy, alaıda men bárin bilemin, sondyqtan da ony qushaǵyma myqtap qysyp, jaýtańdaǵan janarynan, uıala qyzarǵan betinen, jymıǵan alqyzyl erninen shópildetip súıe berem, súıe berem".

"Qaıda júr sol arman? - dep qynjyldy bozbala sáskedegi jolyǵysýlardan keıin, úıine taqaı berip - Osy jolda baqyt qýǵanyma jyldan asyp barady, sonda tapqanym ne? Ras, keıde ózime - ózim rıza bolarlyq is qylǵanymdy sezinemin; alaıda onyń ózi bir túrli qup -qurǵaq, aqylman rızalyq. Áı, joq, men ózime esh rıza emespin! Rıza bolmaıtynym - bunda men baqyt tappadym, al baqytqa bólengim keledi, ábden kenelgim keledi. Men lázzat degendi tatyp kórgem joq, alaıda soǵan jetkizetin náresteniń bárin boıymnan áldeqashan sylyp tastaǵanmyn. Nege? Ne úshin! Odan kimge jeńildik tıdi? Ózgeniń basyna baq qondyrýdan góri óz baqytyńa jetý ońaıyraq dep apataıym durys jazǵan eken ǵoı. Mujyqtarym baıydy ma meniń? Bilim alyp, rýhanı jaǵynan jetildi me? Túk te joq. Olardyń kúıi jaqsarǵan joq, al meniń halim kún sanap múshkildenip barady. Shirkin-aı, bir isimniń janǵanyn kórsem, bir aýyz alǵys sóz estisem... Onyń ornyna jalǵan kertartpalyqty, kembaǵaldyqty, senimsizdik pen sharasyzdyqty kóremin. Óz ómirimniń eń tańdaýly shaǵyn bosqa ótkizip júrmin",- dep oılady ol jáne sol arada onyń esine, kútýshisi aıtatyndaı, kórshileriniń buny es kirmegen mılaý atandyrǵany; keńsede túk aqshasy qalmaǵany; ózi oılap tapqan astyq bastyratyn mashına shý dep astyq bastyratyn jerge aparǵanda mujyqtardyń kúlkisine ushyrap, don qaýzaýdyń ornyna ysyldap turyp alǵany; sharýashylyqtaǵy ár túrli jańa bastamalardyń qyzyǵymen júrip yzdıǵan eskishil - shonjar jasaýǵa múlde qarama-qarsy qalyp tanytqandaı. Nehlúdov bólmege kirdi, qalpaǵyn ústel ústine ashýlana laqtyryp tastap, roıáldiń aldynda turǵan oryndyqqa otyrdy da, bir aıaǵyn ekinshi aıaǵynyń ústine aıqastyra salyp, basyn salbyratyp jiberdi.

- Nemene, sáskeligińizdi ishesiz be, mártebeli taqsyr?- dedi osy kezde ishke kirgen, basyna chepes⁴ kıip, úlken oramal jamylǵan shyt kóılekti, tyrbıǵan aryq, boıshań kempir.

Nehlúdov oǵan bir qarap qoıyp, esin jıǵandaı bolyp, biraz únsiz otyrdy.

- Joq, kútýshi, ishkim kelmeıdi,- dedi de ol qaıtadan oıǵa batty.

Kútýshi oǵan ashýlana basyn shaıqap, kúrsinip qoıdy:

- E - e, áketaıym Dmıtrıı Nıkolaıch, nesine qamyǵasyz? Budan da aýyr kún týar, bári de umytylady - qudaı bar ǵoı...

- Men qamyǵyp otyrǵanym joq. O ne degeniń, sheshetaıym Malaná Fınogenovna?- dep Nehlúdov kúlimsiregen boldy.

- Qamyqpaı qaıtsin endi, meni kórsoqyr deımisiń?- dep kútýshi de qyzyna tústi,- kún saıyn japadan-jalǵyz. Jáne bárine de kúızelesiz, bárin de ózińiz atqarasyz; tipti tamaqtan da qalyp barasyz. Sol da jón be eken? Tym bolmasa qalaǵa baryp kóńil kóterip qaıtpaısyz, kórshilerge de jolamaısyz, bunyńyz qalaı? Jap-jas basyńyzben osynshama kúızelgenińiz jaramaıdy! Sen meni ǵapý et, áketaıym, men otyraıyn,- dep ol esiktiń qasyna tize búkti, el - jurtty ábden jaman úıretip aldyńyz, qoryqpaıtyn bop ketti bular. Aýqatty adam sóıte me eken? Bunyń jaqsylyq emes. Óz túbińe óziń jetesiń, el-jurtty bosqa eriktiresiń. Bu halyqty qoısańshy, eshteńeni sezbeıdi bular. Tym bolmasa apataıyńa baryp qaıtsańshy: onyń jazǵandary túgeldeı rasqa shyqty ǵoı...

Nehlúdov barǵan saıyn ýaıymǵa batyp, muńaıa tústi. Tizesine tirelgen oń qoly erinshekteý qımylmen kóterilip baryp klavıshke tıdi. Álde bir akord estildi, ekinshisi, úshinshisi... Nehlúdov jaqynyraq otyryp, qaltasynan ekinshi qolyn sýyryp, oınaı bastady. Bul alǵan akordtar keıde múlde daıyndyqsyz, tipti meılinshe qaǵys bolyp shyǵady, kóbinese júrek aınytar úırenshikti taptaýryn dyńylǵa aınalyp ketedi de, bunyń boıynda eshqandaı da mýzykalyq daryn joǵyn dáleldeı túsedi, biraq osy isi onyń ózine bir túrli túsiniksiz, muńdy lázzat ákelgendeı bolady. Úılesimdilik ózgergen saıyn ol osynysynan ne shyǵaryn júregi sýyldap kútedi de, birdeme shyqsa, sonyń kemisin qıalymen toltyrady. Qulaǵyna júzdegen áýen kelgendeı bolady, keıde: hor da, orkestr de osynyń úılesimine qosylǵandaı. Bas ǵanıbetti ol qıalynyń qyzý qyzmetinen alǵandaı: sol shaqta ushqyr qıal onyń ótken ómiri men atar tańynyń alýan túrli, astasyp, aralasyp ketken nebir qyzyq kórinisteri men beınelerin kóldeneń ákep tartyp, birimen-biri baılanyssyz, úzik-úzik bolsa da adam tań qalar aıqyndyqpen kórsetip beredi. Birese onyń kóz aldyna anasynyń qap-qara, súıekti judyryǵynan seskenip, kirpikterin shoshyna qaǵyp turǵan Davydka Belyıdyń tolyq tulǵasy keledi, azap pen qıynshylyqqa óz taǵdyryna degen aınymas beriktik pen shydamdylyq arqyly tózgen jannyń dúńkıgen jotasy men aqsary túbit basqan úp-úlken qoldary keledi. Birese ol aýla ishinde alshań basqan batyl súteneni kóredi, kóredi de ony, ne sebepten ekeni belgisiz, derevnálardy aralap, mujyqtarǵa aqshalaryńdy pomeshıkten tyǵyńdar degen úgit taratyp júrgen qalypta elestetedi, sosyn sútenege qosyla: "Iá, pomeshıkterden aqshany jasyrý kerek",-dep óz-ózinen qaıtalaı beredi. Birese kózinen sorasy aǵyp, qalyń qaıǵyǵa batqan bolashaq kelinshegi munyń aqsary shashty basyn óziniń ıyǵyna súıep turǵandaı bolady; birese qarny shántıgen jalǵyz ulyna emirene qarap turǵan Chýrıstiń meıirbandyqqa toly kógildir janary eles beredi. Iá, ol balasyn perzenttigimen qatar kómekshim, demeýshim dep biledi. "Súıispenshilik degen osy ǵoı!"- dep sybyrlaıdy ol Sosyn ol Iýhvankanyń sheshesin esine túsiredi, kempirdiń soıdıǵan jalǵyz tisi men qısyq bitimine qaramastan qartaıǵan júzindegi ózi baıqaǵan shydamdylyq pen ámbesin keshken jomarttyq nyshanyn kóz aldyna keltiredi. "Tegi, jetpiske kelgen jasynda búl ereksheligin túńǵysh ret men baıqappyn - aý"dep oılap, artynsha: "Qyzyq eken!"- dep sybyrlaıdy, klavıshterdi sanatsyz termelep, únine qulaq tosyp otyryp. Sosyn ol óziniń omartadan qalaı qashyp shyqqanyn, qarqyldap kúlgileri kelip tursa da buny kórmegen syńaı tanytqan Ignat pen Karptyń bet qubylystaryn oıǵa aldy. Óz-ózinen qyzaryp ketti de, buǵan tesireıe qadalyp, anda-sanda aqshashty basyn shaıqap qoıyp, esikke taıaý mańda únsiz otyrǵan kútýshige qarap qoıdy. Kenet onyń kóz aldyna erni men ıeginde aqshyl túbit jańa tebindeı bastaǵan, qyzyl shyraıly, qysyńqy kógildir janary jaınań qaqqan, aqsary shashty Ilúshkanyń symbatty da qýatty tulǵasy men ter basqan úsh at kele qaldy. Ilúshkanyń ózin laýǵa jibermeı qoıa ma dep qoryqqanyn, sóıtip súıikti isinen aıyrylyp qalmaýǵa qyzý kiriskenin eske túsirdi; endi sup-sur tumandy tań, taıǵanaq tas jol, bip-bıik etip júk tıep, ústerin jókemen japqan, arbaıǵan qara jazýlary bar, úsh-úshten at jekken uzyn kerýen eles berdi. Jýan sıraq toq attar qońyraýlata aǵyzyp, eki jaǵynda jarysa ósken qalyń ormandy jańǵyryqtyra jaryp, poshtashylar aǵyzyp keledi.

- Á – á - áı!- dep balasha daýryǵady qozy jún qalpaǵyna jyltyr temir belgi qadap alǵan aldyńǵy jámshik shybyrtqysyn basynan asyra úıirip.

Jıren saqaldy, tunjyr kózqarasty, aıaǵyna nán etik kıgen Karp arbanyń aldyńǵy dóńgelegine qatarlas, aýyr adymdap keledi. Ekinshi arbanyń ústine jabylǵan jókeniń astynan erteńgi araıda raqatqa batqan Ilúpikanyń ádemi basy kórinedi. Ústerine shabadan basqan úsh troıka dońǵalaqtary dúrsildep, qońyraýlary syldyrap, aıqaı -uıqaıǵa basyp dúrildetip óte shyqty; Ilúshka ádemishe basyn jóke astyna qaıta tyǵyp, uıqysyn jalǵastyra berdi. Mine, shaıdaı ashyq jyly kesh te keldi. Ábden sharshap-shaldyǵyp kep, qonalqyǵa toqtaǵan troıkalardyń aldynan taqtaı qaqpa syqyrlap ashyldy da, jóke jamylǵan bıik arbalar darbaza tabanyndaǵy kóldeneń jatqan taqtaıdan sekekteı ótip, eńseli lapastyń astyna kire berdi. Ilúshka aqquba óńdi, keń keýdeli kelinshekpen kóńildene sálemdesti, anaý: "Alystanbysyzdar? Qansha tamaq ishesizder?"-dep sulý jigitke tanadaı jarqyraǵan tátti janaryn qyzyǵa qadaı túsedi. Mine, jigit attaryn jaıǵastyryp bolyp, halyq lyq toly ystyq úıge kirdi de, shoqytyp alyp, úı ıesi kelinshekpen jáne óz joldastarymen ázildese otyryp, aǵash aıaqtan as ishe bastady. Al mynaý onyń juldyzdy aspan astyna, aǵash aqyrdaǵy jemdi osqyrynyp, tyqyrshı tańdap turǵan attarǵa taqaý, ıisi muryn jaratyn shóp ústine salynǵan tósek orny. Ol shópke jaqyndap, shyǵys jaqqa buryldy da, tóńkergen astaýdaı qýatty keýdesin otyz ret shoqyndyryp, aqsary shashyn silkip tastap, "Oche nash"- ty oqyp shyǵyp, "Gospodı, pomılýı" - dy jıyrma qabat qaıtalady, sosyn basyn shapanymen orap ap, qýaty taımaǵan jas adamǵa tán qamsyz, qatty uıqyǵa ketti. Endi ol túsinde alýan-alýan qalalardy kórip jatyr: áýlıe - ámbıesi, qudaıǵa qulshylyq etýshileri mol Kıevti, kópesteri men taýarlary qaptaǵan Romendi, sosyn Odesti de, kóz ushynda aq jelkender jelbiregen kók teńizdi de kóredi, áldeqandaı kórinbeıtin qanat baılap, ushyp otyryp, aq tósti, qara qasty túrik qyzdary bar, altyn saraıly Sargrad qalasyn da qyzyqtaıdy. Ol odan ármen de op-ońaı qalyqtap usha beredi - ushqan saıyn tómennen shańqań nurǵa shomylǵan altyn qalalardy, aq jelkender jelbiregen kók teńizdi kóre beredi, osylaısha usha berý, alǵa qaraı qalyqtaı berý qandaı jaqsy, qandaı kóńildi...

"Tamasha! "- dep sybyr etti Nehlúdov ózine; sol zamat - ol nege Ilúshka bolmady eken -degen oı da qabat kelgen edi basyna.

Aýdarǵan Q.Ysqaqov

---