InfoHub Logo

I

Kún besindikke kelgen kezde Kórkemtaıdyń aýyly astan-kesten boldy: kemseńdep kempir-shal jylady; qanyn tartyp surlanyp, seń soqqan balyqtaı meń-zeń bolyp jastar turdy.

Aýyl daǵdarysqa kezdesti: árkim óz oıymen shuǵyldandy, bireýge bireý aqyl aıtyp, bireýdi bireý súıeı almaıtyn sekildendi.

— Qudaı-aı, kórsettiń-aý! Qalqam, qulynym! — dep shetki úıdegi qara kempir sarnap jylap, eldi basyna kóterdi.

— Qaıtsin sorly! Jalǵyzy ǵoı, erinen jastaı jesir qalyp edi. Bir balanyń qamy úshin erge de tımep edi. Endi, jasy jer ortaǵa kelgende, ne súıener eri joq, ne talshyq qylar maly joq, jalǵyz uldan aırylyp ne kún kóremin deısil-aý! — dep ekinshi bir áıel, anaǵan shektestigin kórsetken sekildenip, kemseńdep o da jylady.

— Qoıshy ári, kóppen kórgen uly toı emes pe, jalǵyz sonyń balasyna kelip otyr ma, odan qadyrly bozdaqtar da ketkeli otyr ǵoı, — dep útttinttti bir áıel jaqtyrmaı sóıledi.

Saqaly sapsıǵan shaldar, taıaqtaryna súıenip, erbıip, esikteriniń aldyna shyqty. Shúıdeli jelke, shermıgen qaryndar da termen byrshyp, keshtiń samal salynyna shyǵyp boılaryn jazǵan sıaqty boldy. Báriniń oıynda bir túıin. Bári de naq osy saǵatta bir kemege minip, telegeı teńizge túsip, aq qaly turǵan sıaqty edi.

— Ýa, Qaleke, beri kelińiz, dep, myrtyq deneli, tolyq bet qara kisi esik aldynda turǵan Qalıdy janyna shaqyrdy.

Jurt tus-tustan andap bulardyń qasyna jınaldy. Eki qolyn artqa ustap eńkeńdep kári kempirler de keldi, jaýlyǵyn ysyryp qulaǵynan keıin túrip, topqa kele almaı odaǵaılap, jas áıelder bir óńkeı jınaldy. Betteri bileýdeı isik, solyqtaryn zorǵa basyp qyz-kelinshekter de birtindep kórine bastady.

— Al endi qaıtpekpiz?

— Qaıtpek kerek, aqylǵa keletin is kórinbeıdi ǵoı.

— Ne kórindi senderge? Nege uılyǵasyńdar? Adamshylyqtaryń qaıda? Kileń baǵlandy qoldan tizip berip, úıde tynysh otyrmaqsyńdar ma? Nege izdenbeısińder, nege jurtshylyq qylmaısyńdar? — dep, deneli kelgen qara tory áıel shaptyǵa sóılep, kóz jasyna býlyǵyp jylap ta jiberdi.

— Báse deseıshi, súıtpes pe.

— Bizdiń aýyldyń erkekteriniń ádeti ǵoı — úıkúshik keletin... Áli kerersiń bizdiń aýyldan basqalar bir balada jibermes.

— Qudaı osy qatyndardy nege jaratty eken? — dep Qalı aqsaqal keıidi. — Qur baıbalamnan basqa esh nárseniń jaıyn bilý joq. Bilmegen nársesine aralaspasa qaıtedi eken?

— Ádiraqal! Sen bilip jetistirip tursyń, buǵalyq salynyp otyr, baǵlanyń tizilip aıdalǵaly otyr. Bilseń, ne qylyp otyrsyń? Osy jerde jumsamaǵan bilimińdi qaıda aparyp jumsamaqsyń?

— Sheshemniń aıtqany durys, qur uılyqqanmen bolmaıdy, bir amalyn qarastyrý kerek, — dep, Ábdi deıtin jigit sóz bastap edi, jurttyń qulaǵy elel etip, bári de bajyraıysyp soǵan qaraı qoıdy. Ábdi múdirip turyp qaldy.

— Sonda ne istemekshimiz?

— Báse, ne isteımiz?

— «Jedelbaısynǵa» qaraı keship ketsek qaıter edi?

— «Jedelbaısyn» jetkizbes, syr boıyna aýsa da bir amalyn tabýǵa bolar edi-aý.

— Balalar, ol qoldan kelmes. Kóshý degen ońaı bolmaıtyn, rýly el shubyryp qaıda baryp panalamaqshy?

Jurt dabyrlap áńgime qyza bergen kezde, aýyldyń syrt jaǵyndaǵy belestiń basyna bireý shoqytyp shyǵa keldi, jurt tiksine qarady.

— Bul kim?

— Bazarbaı ǵoı!

— Bul qaıdan keledi?

— Habar bilemin dep Tákeń aýlyna ketken, sodan kele jatqan shyǵar.

— Shaqyr, munda kelsin!

Jurttyń bári soǵan qaraı dúrlikti: bireý qolyn bulǵady, bireýleri onyń atyn atap aıqaılady, Bazarbaı atynyń basyn burǵansha jas balalar antalap qarsy baryp ta jetti.

— Ýa, ne habar?

— Tinekeń aýlyna bardym, tynyshtyq. Shaldary bolystyń aýlyna ketipti. Jastary jıyn, bir-bir atyn jaratyp minip alypty. Búgin aýylnaıdikine baryp, janyn qysyp otyryp ispeskeni alǵan bilem...Bizdiń aýyldyń da ispesigi bar deı me?

— Toqtańdar, túge, sóz bólmeı... al, sosyn?

— Sonymen baryp qaıttym. Jastary qyzý, nege bolsa da ázirmiz deıdi. Búgin Isabaı aýyly «Kók molanyń» basyna jınalyp «tasattyq» bergen bilem. Tinekeń aýyly erteń beremiz dep maldaryn ázirlesip jatqan kórinedi.

— Mine jurtshylyq! Bizdiń aýyl tym bolmasa «tasattyq» berip qudaıdan tileýdi de bilmeıdi.

— Báse, deseıshi.

— Al, endeshe «tasattyq» bereıik.

— Qashan beremiz?

— Erteń bereıik. Sársenbiniń sátine berip, qudaıdan bir tilep kóreıik, maqul ma?

— Maqul!

Daǵdarǵan aýyl ózderinshe bir jol tapqan sıaqty bolyp úıdi-úıine tarady da, ot jaǵylyp, oshaq asyldy. Kólbeı ushqan kók tútin aýyldyń ústin munartty. Óristen qaıtqan sıyr, batqaılary syrtyldap, aýyldyń tus-tusynan aıdap tola bastady. Kún uzaqqa múlgip, tilsizdenip turǵan aýyl birden jandanyp ketken sıaqty boldy: shelegin alyp áıelder shyqty. Taıaǵyn ustap shaldar shyqty. Jurt qarbalasyp keshki tirshiligine kiristi.

Aýyldyń syrtyndaǵy beles basynda, shapanyn jeleń jamylyp bir adam tur. Bul osy aýyldyń muǵalimi Bólkebaı edi. «Aqópqa jigit alý» habary buǵan da jeńil tıgen joq. Onyń ústine, aýyl adamy jylap-syqtap úreıin alyp boldy. Eki kúnnen beri bala oqytqan joq. Aýyldyń jastary jınalyp, munyń mazasyn aldy.

— Oqyǵansyz ǵoı, kózińiz ashyq qoı, buǵan ne amal bar? — desedi.

Ne amal bolsyn? Bilse aıtpas pa edi? Ózi de bilmeıdi, ózine de jumbaq. Meń-zeń bop kesheden beri oılaǵany óz basy, óz qamy qalaı qutylý kerek? Qutylatyn jol bar ma? Álde, kóptiń biri bolyp, qolyna kúregin ustap, qan maıdanǵa ketpekshi me? Barǵanda ne bitiredi: ne soǵysa almaıdy, ne jumys kelmeıdi qolynan. Oılanyp kelip Bólkebaı kúrsindi:

— Qoı, aýylǵa barý kerek: «Ý ishseń ultyńmen» degen, eki talaı kún týǵanda, áldeqaıda qańǵyryp júrýimniń jóni bolmas, erteń júrem, ketem! — dedi ózine.

II

Bólkebaılar qara joldan burylyp bir aýylǵa tónip kelgende, uzynsha tomardyń kúnbatys jaq múıisindegi on shaqty úıdiń adamdary birtindep órip tysqa shyǵa bastady. Ortadaǵy qońyr tóbel úıden tórt-bes jigit samsap shyǵa keldi. Kúnge qaraı qolymen kózin kóleńkelep, kempir-shaldar da, bulardy tańsyq kórgendeı, qarasyp jatyr. Báriniń de kózi joldan burylǵan arbalyńa. Arbaly tomardy jaǵalaıtyn jińishke jolǵa túskende, biren-sarań saq ıttermen qabattasa buzaý baǵyp júrgen jas balalar aldynan shyǵyp, birdeme desip jatty.

— Ýa, qaı jaq bolasyzdar?

— Tamamyz.

— Jaqsy-jamannan ne habarlaryńyz bar?

On shaqty úıdiń adamy taıly-taıaǵyna sheıin qalmaı arbalyny qorshaı jınaldy. Báriniń kózi arbada, arbadaǵy Bólkebaı men Sársenbaıda.

— Qujyraıǵan shal ǵoı, ne habar biledi deısiń, deıdi bir kelinshek.

— Janyndaǵysy oqyǵan jigit bolý kerek, shashyn kórmeısiń be, jelkesinen obyrap shyǵyp tur.

— Ózi sypa jigit eken, syzylyp turǵanyn kórdiń be? − dep áıelder jaǵy qonaqtardy birsypyra sóz qylyp ótti.

Jınalǵan jurt qansha qazbalaı suraǵanmen qonaqtardan «jat habar joq» degennen basqany esite almady.

— Shúkir, amandyq, basqa habar joq. Ermaǵambet kempiri qaıtty, — dep Sársenbaı bir áńgimesin qaıta-qaıta aıta berdi.

«Soldat alý» habary bul elge de taraǵan bolyp shyqty. Bir jigit batyrlana sóılegen bolyp:

— Ne bolsa da kezinde kórermiz. Kún buryn jabyǵýdyń jóni joq... Jas jigit kórinesiń, qon, bir tún bolsa da birge otyryp saýyq quraıyq, — dep ol Bólkebaıǵa qarady.

Bólkebaı qonýdy teris kórmedi. Sársekeń de kóndi. Qońyr tóbel úıdiń tý syrtyna ákelip Sársekeńniń jaýyr kúreńil bir jigit doǵarýǵa kiristi.

— Otaǵasy, bul naýqanǵa jasy týra keletin balańyz bar ma edi? — dep bireýleri Sársenbaıdy tilge aldy.

— Bizde bala degen bolmaıtyn, shyraqtarym, inimniń bir qyzyn asyrap alyp bala qylyp edim, sol bar qolymda, biraq azamattyń bótendigi joq edi. Jarlymyn, shalmyn. İstelmeı jatqan jumysym bolsa, ózderiń sıaqty azamattar aýqym qylyp bitirip tastaıtyn edi, bul jasyma kelgenshe balasyzdyqtyń zaryn kórgen shal emespin, jurtymnan aınalaıyn! Bireýi bala bolyp, bireýi ini bolyp kóńilimdi jubatýmen keledi, — dep Sársekeń óz kúıin bir súre áńgime qylyp ótti.

— Aınalaıyndar-aı deseıshi, bular pále-qazadan saý tursa, sen sıaqty shalǵa kemshilik bar ma, − dep bir kempir Sársekeń sózin tiriltip, áldenege kóńili bosap, jaýlyǵynyń shetin ıkemdep kózin súrtti.

Habar esitkeli jınalǵan jurt bul kelgen júrginshiden aýyz tushyrlyq esh nárse esite almaı, birtindep úılerine tarady. Jer oshaq bitkenniń bárinen kókala tútin kóterildi, shaqyr-shuqyr qazan qyryldy. Qaspaqqa talasyp, jer oshaq basyn shandatyp ash tóbetter alysty. Áldeqaıda, tusaýly atqa bara jatyp bir jigittiń shyrqap salǵan áni estildi:

Qara kól, qyrań-qyrań beliń qandaı, '

Qulpyrǵan kók maısaly jeriń qandaı.

Bas qosqan baǵlandary saýyq quryp,

Qaıǵysyz, qasiretsiz eliń qandaı!

Bul óleńdi esitken kempir-shal:

— Ýaı, qalqalarym-aı deseıshi!.. − dep kózderin taǵy jaspen shylasty.

Bozbala jaǵy jabaıy keńesti tastaı berip, kesheden bergi ushyna shyǵa almaǵan «saldat» máselesine taǵy aınalyp soqty:

— Shaldarymyz bolystyń aýylyna ketip edi, aınalyp keletin kezderi boldy, neǵyp keshigip jatyr eken?

— Jaqsylyq habar bolyp, sondaımen bógelip jatpasa?

— Jaqsylyq habar demekshi, álgide Ybyraıdy kórip edim, Salyqqa jolyǵyp aýylyna qaıtyp barady eken, sol aıtyp turdy: Salyq aıtty — «Qazaqtan soldat almaımyn» dep ıt terisine jazyp bergen patshanyń ýádesi bar deıdi, sonysyn, áli de bolsa da, oryndasa kerek dep aıtty dedi...

— Ýáde berýi ótirik qoı. Ýáde berse, ózi patsha bolyp, eki sóılep jyńdanyp pa?

— Patsha emes deıdi ǵoı, muny istep otyrǵan patshanys mınıstrleri − deıdi ǵoı.

— Endeshe, jurt nege izdenbeıdi? Patshaǵa baryp nege aıtpaıdy? — orta boıly sary jigit qorjańdaı qozǵalyp qaltasynan jarǵaqty sýyrdy da, alaqanyn toltyryp nasybaı atty. Aýzynan shashyraǵan temekini tilimen úıirip jınap, baptap bir ret túkirdi de, jurttyń sózine kiristi:

—Men senderge aıtaıyn ba, — dep, sony habar aıtatyndaı jurtty aýzyna qaratty: — men bilsem, osyny shyǵartyp otyrǵan bizdiń Ybyrash bolys. Ybyrash bolysta din joq; Qudaı quldyń shaǵymymen Jolamandy arystaýyt qyldyrǵan Ybyrash emes pe edi? Joqtan pále salyp, daý týǵyzyp, jarlynyń jalǵyz sholaǵyn «aıypqa» dep alyp otyrǵan Ybyrash emes pe edi? Alpys úıli ájimniń ájetke jaraıtyn qyzyn nókerine qatarǵa ustap, ajary táýir áıeldi baıynan aıyryp, eki kúnniń birinde shyryldatyp satyp otyrǵan Ybyrash emes pe edi? Ybyrashta din joq. Ybyrash muny isteıdi...

— Qoı,shyraǵym, Ybyrash — bizge Ybyrash shyǵar. Patshaǵa tilin alǵyzýy qıyn bolar, — dep ekinshi bir jigit oǵan qarsy tústi.

— Ybyrashtyń tilin almaıdy dep otyrǵanyń ba? Tilin almasa, omyraýyn toltyryp patsha oǵan medal nege beredi! «Pochot kırajdan» dep jurttan bólip at nege taǵady? Tilin alǵyzatyndyǵyn, mine, osydan bilý kerek! Ybyrash tilin alǵyzady. Baıaǵy patshanyń toıy bolatynda, qan qalpaqty kıip barǵan Ybyrash emes pe? Sol joly patshanyń toıyna shashý dep at basyndaı jamby aparypty deıdi ǵoı. Patsha qatynymen ekeýi Ybyrashty qarsy alyp amandasqanda, patshanyń qatynynyń qolyn súıip, jambysyn beripti deıdi ǵoı.

— Baı-baı, Taspergen-aı, aǵyzasyń-aý, — dep taǵy bir jigit onyń sózin bóldi.

Taspergen sózin bólgenderge narazylyq kórsetti. Súzegen sıyrdaı kózin alartyp jan-jaǵyna qarap qoıdy.

— Al, meniki ótirik-aq bolsyn, ózderiń aıtyńdarshy, dep sóz qarqyny burynǵysynan básendep, kúmiljı túsip, taza sózdi doǵardy.

Shetke taman otyrǵan bir jigit kenet burylyp, aýyldyń aldyńǵy jaǵyna qarap shuqshıdy. Jurttyń bári eleńdesti.

— Nemene, jaı ma?

— Myna bir salt atty tópep keledi...

— Apyrym-aı, jaı bolsa ıgi edi?! — desip, jurt oryndarynan ushyp-aq turysty.

— Jigit alýǵa qaladan ásker shyǵyp qalǵan bolar ma?

— Bolystyń aýyldarynyń jigitteri búgin jınalyp jatyr dep edi, álde solar bir nárse istedi me eken?..

Bir mınýttyń ishinde jurttyń basyna myń túrli oı keldi. Qylań atty bireý tópep kele jatyr. Jelbeıiniń qulaǵy deldıip, etegi jaıylyp, astyndaǵy atynyń saýyryn jaýyp keledi. Úrpıip turǵan jurtqa jaqyndaı berip:

— Ýa, súıinshi! − dedi.

— Opyrym-aı, ne boldy?

— Jaqsylyq boldy!

— Qandaı jaqsylyq?

— Patshanyń qatyny ul taýypty, sonyń qýanyshyna qazaqtan jigit almaıtyn bolypty... «Manapas» bolypty...

— Qudaı-aı, bere kór!

— Ia, arýaq!..

— Qaraqtarym-aı, kózdiń jasyn ıdi ǵoı! − dep jylamsyrap kempirler júr.

Daǵdarǵan júzderge qýanysh belgisi júgirip, kúlimdep sala berdi. Dabyra aıqaımen aýyl yń-jyń boldy. Qaltaǵa qol salynyp, syldyraǵan kúmisti súıinshi suraýshynyń alaqanyna basyp jatysty. Qudaıy dep qolyndaǵy júzigin sýyryp bergen kempirlerde boldy.

Aýyl toı túsin aldy. Aýyldy basqan qaıǵy birtindep, bulttaı ydyrap tarap bara jatqan sekildi boldy. Bozbalanyń bireýi jekerek shyqty da:

— Qudaı berdi ǵoı, qýanyshty qur ótkizbeıik, altybaqan tebeıik! Tún boıyna asyr salyp, búgingi túndi saýyqpen ótkizeıik! — dedi.

— Bolady!

— Jınańdar baǵandy!

Bala-shaǵa úıdi-úıge júgirip oshaq basynda jatqan baqandardy, syryqtardy aýyldyń syrtyndaǵy beles basyna qaraı súıretti. Bireýlerdiń óredegi baqany alyndy, bireýlerdiń úı bastyrylýly turǵan arqandary sheshildi, jaıshylyqta bajyldap úıiniń mańyna jolatpaıtyn kempirler bu joly múlde jadyrap, balalardyń suraǵanyn óz qoldarymen berip jatty.

Altybaqan quryldy, beles basy bozbalamen shoǵyrlandy. Ekeý-úsheý bas qosyp qyz-kelinshekter de jınala bastady. İńir shapaǵy jamyrady. Aýyl ústil qara kóleńke japty. Jer optanǵa jyltyldaǵan ot sóndi. Túndik jabylyp, jurt tósekke bas qoıdy... Biraq jastar jaǵy «altybaqan» basyn aıyryqsha bir dúnıe qylyp óleń aıtyp, án salyp, tynyq túnde daýystary áldeqaıda estilip, asyr salýmen jatty.

III

Bolystyń aýyly yǵy-jyǵy adam, toptanǵan at, arba; bireýler kelip jatyr, bireýler ketip jatyr, ekeý-úsheý bas qosyp kúbirlesip sóılesip otyrǵandar bar. Jurttan bólegirek bir top adam otyr. Iyqtary túsińki, tústeri surǵylt, ystyq kúnniń kúıdirýin elemesten, erinderi kezerip, esi-dertteri bir ǵana áńgime bolyp otyrǵan sekildi.

Toptanǵan attyń qasyna arbalaryn qoıa salyp Bólkebaı men Sársenbaı osy topqa jaqyndaı bergende:

— Bolystyń kónýi kerek. Bolys kónbese, eldiń de kónýi qıyn bolar. Túbinde eki talaı is bolyp, el basyna qıyn kúnder týsa, soǵan jaýapty bolatynynda bolystyń umytpaýy kerek... Qazaq balasy bul kúnge sheıin saldat bolyp kórgen joq. Endi búgin mal ornyna aıdalyp soǵys tabanyna bara qoımas, muny da bolys oılasyn! − dep sırek saqaldy, jalaq qara kisi qamshysymen jerdi birer nuqyp qoıdy.

Tyńdap turǵan jurt ıyqtaryn kótere túsip:

— Jákeń durys aıtady, bárimizdiń de aıtatynymyz osy! — desti.

Bólkebaı men Sársenbaı bul toptyń keńesine túsine almaı, shetki bireýmen «manapas» jaıyn sóılesip edi, ol salqyn kúldi de:

— «Manapes» degen ótirik aldaý kórinedi; elden olja túsirý úshin qýlardyń shyǵaryp júrgeni ǵoı, − dedi.

— Ybyraı men Kárim ekeýiń baryńdar. Bolystan bizdiń jalǵyz-aq tilegimiz — bizge oryspen birge jaý bolyp tımesin?! «El tilimdi almaıdy» dep óz basynan kináni aýdarsyn da qarap otyrsyn. Sosynǵysyn ózimiz bileıik. Osyny baryp aıtyp kelińder! — dep, Jaryqbas, túıindi sezin shimirkene sóılep, eki adamdy bolysqa jiberdi.

Qalǵan jurt ózara kúńkildesip, esitken-bilgenderin birine-biri aıtyp jatty.

— On bes kúnniń ishinde adamdy túgel jıyp beremin dep bolys qolynan podpıske berip kelipti ǵoı.

— Boqty jıar, orysqa áli kelmegenmen de osy kóptiń bolysqa áli keler ǵoı!

— Munyń amaly mynaý: bozbalalardy jıyp jiberip, ispesokti bolystan tartyp alyp órteý kerek!

— Ýa, taptyń aqyldy, bolys shetińnen ustap Sibirge aıdasyn; odan da bolystyń ózin joıý kerek deseıshi...

Jaryqbas basyn kóterip alyp:

— Táıt, aýyzdaryńa ıe bolsańdarshy! Shirkin, bala bolys ketesińder me? Sondaı sózdi saraptalta salatyn jer osy ma eken? — dep, keıip qaldy.

Bolysqa barǵan Kárim men Ybyraı, júnderi jyǵylyp, topqa kaıtyp oraldy.

— Bolys betteteıtin emes, ózimizdi boqtap, úıinen aıdap shyqty. On kúnniń ishinde spısokti daıyn qylyp beresińder, áıtpese qaladan ásker shaqyrtam! − dedi.

Otyrǵan jurt tiksinip, surlanyp-aq aldy.

Jaryqbas nazalanyp, qamshymen jer shuqydy...

— Apyrmaı, bolmady-aý... Eki talaı jumysqa shynymen aıaq basatyn bolamyz ba? — dedi ol basyn búgip.

Uılyǵyp otyrǵan jurt attaryn minip, bet-betterine taraı bastady.

Bolystyń úıinde bala oqytyp turatyn Iman berdi deıtin ýchıtel bolatyn. Bólkebaı onymen tanys edi, amandasyp ketpekshi boldy.

Imanberdi úı kóleńkesinde kitap oqyp otyr edi. Bólkebaıdy kúlimdep qarsy aldy.

— E, muǵalimbysyń, qal qalaı?

— Qal shamaly.

— Nege? Sendeshigetin boldyń ba?..

Bólkebaıdyń sóıleýin kútpeı-aq Imanberdi úgitteý túrinde sóz bastady:

— Oqa joq, barý kerek. Qazaq balasy baıaǵydan beri soǵysqa barmaı júrgende de bitirgeni shamaly, qaıta, soǵysqa barsa, jol kórip ysylady.

— Onyńyz durys qoı, biraq qazaq balasyn naq osy soǵys tusynda alýy qate emes pe? Kóre, bile ólimge kim barady?

— Barmaıdy dep oılaısyń ba?

— Barmas, bostan óletin bolsa, úıinde otyryp soǵyspaı-aq óledi.

Bólkebaı bul sózdi qalaı aıtqanyn ózi de sezbeı qaldy, jańaǵy Jaryqbasty kórgen soń, solaı bolady-aý dep ózinshe boljap edi. Imanberdige aıtqany osy boljaýynyń qorytyndysy boldy.

Imanberdi Bólkebaıdyń betine birsypyra qarap otyrdy. Bir mezgilde aýyr kúrsinip, alystan tolǵaǵandaı pishinmen taǵy sóz bastady:

— Muǵalimderdiń mundaı sózdi aıtýy jaramaıdy, muǵalimder eldiń kósemi bolýy kerek. Soǵys ekenin, qyrǵyn bolyp jatqanyn bárimiz de bilemiz, biraq, barma degen sózdi aıtýǵa batyldyǵymyz joq, aıtýǵa bolmaıdy. Úkimet quryǵy uzyn; el kónbeıtin bolsa, ásker jiberedi de qyrdyrady; elge ásker shyqsa mańy jalǵyz jastarǵa ǵana tıip qoımaıdy, qatyn-bala, kempir-shalyń bosyp, tozyp ketedi... Mine, osy jaǵyn eske alý kerek!

— Áı, ýchıtel-aı, osy sózińdi-aq qoımaıdy ekensiń? — dedi bireý julyp alǵandaı.

Imanberdi de, Bólkebaı da bul sóıleýshige jalt qarady; ústi-basy jalba-julba, eńgezerdeı sur jigit, úıge arqasyn súıep bulardyń áńgimesin tyńdap tur eken.

— Áı, Qaıraqpaı-aı, sende qoımadyń-aý! − dedi Imanberdi oǵan.

— Men nege qoıamyn? Qazaqgan saldat alsa, baılardyń, bolystardyń balasy barar deısiń be? Myna biz sıaqty sorlylar ketedi. Baıaǵydan beri ebegimizdi baıǵa jegizýmen kelip, endi, mal qusap aıdalyp kete almaspyz!

— «Baıǵa eńbegińdi jegizbe» degen sóz — meniń úıretken sózim emes pe edi? — dep Imanberdi kúlimsiredi.

— Álde bolsa úıret! Bizdi basta, kóp bolar deısiń be? — Qaıraqpaı sózin aıaqtap úlgirmedi, úrgen tulyptaı semiz báıbishe úlken úıden yrǵala basyp shyqty da, Qaıraqpaıǵa shaptyǵa sóılep:

— Nemene, qudaıdyń atqany, baılanysyp jatqanyń? — dedi.

Qaıraqpaı ashýly kózimen báıbishege tese qarady. Tula boıy qaltyrap ashý kernep ketkendeı boldy.

Qaıraqpaı ketken soń, Imanberdi, ózinen ózi oılanyp, basyn shaıqady:

— Óte qyzý bala, bir soıqandy shyǵarmasa ıgi edi... Bolysta eziniń tisi de bar eken: jas kúninde osynyń sheshesin bolys bireýge satyp, bul osy úıdiń esitinde jetim bolyp ósipti. Men jaıshylyqta ózin aıap, «bireýdiń jumysyn aqysyz isteýdi qoı» deýshi edim. Myna habar shyqqannan beri ózinen shoshı bastadym. Túnde maǵan kelip: «naq ketetin bolsam, bolysty baýyzdaımyn da óltirem. Soǵysyna barǵansha túrmesinde otyrsam qaıtedi?» — dedi. Men shoshyp, jaǵamdy ustadym... Saǵan tapsyratynym — el jigitterin úgittep basýǵa tyrys. Buıryq shyqqan soń adam almaı qoımaıdy. Qarsy kelse, el namyt bolady. El ishinde soǵys shyǵaryp, jas balany naızanyń ushyna ilgizýdiń jóni joq.

Bólkebaı qoshtasyp júrip ketti. Jol boıy Jaryqbastyń keńesi, Imanberdiniń úgiti, Qaıraqpaıdyń kaıraty birinen soń biri oıyna túsip, basyn dańqyńdy, qaısysy jón ekenin aıyryp bile almady...

Aýyldyń qotany yzy-shý, qym-qýyt, shapqan at, júgirgen adam, jylaǵan daýyspen kulaq tynǵandaı.

— Ýa, ne boldy?

— Attanyńdar, attan!

Etekteri delegeılenip eki salt atty aýyldyń basynan kirip, aıaǵynan shyqty. Eshbir úıge kidirip toqtaǵan joq, biraq aýyl adamdary bulardyń jumysyn aıtpaı bilip otyrǵan sekildi edi. «Attan» degen daýysty estisimen er azamat óre turyp, júgen alyp jylqyǵa júgiristi. Túski ystyqta búgelektep, jylandaı shýmaqtalyp turǵan jylqy byt-shyt bolyp bólindi.

Shapqynshynyń bireýi jeli qasyna kelip kidirgen soń Bólkebaı oǵan jaqyn kelip, jumysynyń jaıyn surady. Bujyr betti qara jigit eken, samaıynyń kiri aıǵyzdanyp aǵyp, at ústinde turyp demin zorǵa alady. Aq kóbigi aǵyp terlegen qara dónen typyrshyp turǵysy kelmeıdi.

— Bes júzdeı jigit jınalyp, ishinde Jaryqbas bar, ekinshi aýylǵa kelip qaldy. Sol jerge jınalyp, sodan bolysqa baryp, spısokty alyp, órteımiz, — dedi ol.

— Spısokty órtegenmen barmaı qalýǵa bolar ma eken? — dep Bólkebaı jelkesin qasydy.

— Bolady deıdi, spısok órtense, qaıtadan jazyp bermese, adamdy qaıdan taýyp almaqshy?

Bólkebaı oılanyp, taǵy sóılegenshe, shapqynshy jigit qaraker dónendi borbaıǵa salyp jiberip jónep te ketti.

Aýyl jigitteri attaryna minip, aýyldyń tus-tusynan ańdaǵaılap shyǵa basyldy.

— Atyńdy erttediń be? — dedi bireý Bólkebaıǵa.

Bólkebaı ne derin bilmeı apalaqgap kaldy; barmaımyn deý qıyn soǵyp, sharasyzdan bu da eretin boldy.

Aldy-artyn jıyp alǵan soń, bul shyqqan jigitter attyńbasyn qara tomarǵa qarap túzedi. Jele shoqytyp júre bergende, aldyńǵy jaqtan:

— Bas qamshyny! — degen daýys shyqty.

Tobylǵy sapty qamshy at baýyryna orala tartyldy. Shapqan attyń tuıaǵy joldyń tozańyn ýystap aspanǵa atty. Jaılaýdyń jazyq dalasy aska jınalǵan adamdaı bolyp kybyrlap ketti. Qaıǵyly jastar, at ústine mingen soń serpilip, ýaıym-qaıǵy, qorqynysh oıdan ketip, bet alǵan jumysyn qaıtse de oryndaıtyn kúıge mindi. Onnan, jıyrmadan belinip, lek-lek bolyp júrip keledi. Ún jok, biriniń ishindegi syrdy ekinshisi aıgpaı sezip kele jatkan sekildi. Biri bastaǵan jumysty ekinshisi aıaqtaıtyn sıaqty. El ústin basqan qara tuman, azamat basyna ilikken tuzaq osy joly byt-shyt bolyp úzilip, el jastary sodan bylaı erkin tynys alatyn sekildi...

Shapqan attyń ekpinimen aldaǵy beleske shyǵa kelgende kúlimdegen kóldiń ańǵary kórindi. Qosynnyl aldy ıirilip toqtady.

— Ýa, ne bar?

— Keńesemiz deıdi. Sózdi bir jerge baılaımyz deıdi...

Attar shart túıip tastap, ortaǵa kelip bári de otyra qalysty. Alka-kotan otyrǵan jurttyń qaq ortasynda Jaryqbas otyr. Boz jelbeıdiń bir qulaǵyn jymqyryp alypty. Samsaǵan jasqa tegisinen bir kóz salyp ótip, Jaryqbas sezin bastady.

— Ýa, balalar! Jasymnan tentek bolyp, basyńdy jardyrǵannan Jaryqbas atanyp edim. Men tentektikti elge emes, eldiń basty adamdaryna isteýshi edim. Olardyń qanjyǵasynda júrýdi ózime ar kórýshi edim. Endi jasym alpystan asyp, saqal-murtym tegis aǵarǵan kezde, úıde tynysh otyrsam da bolatyn edi, biraq, senderdiń basyńa tóngen qara kún meni amalsyz atqa mingizip otyr. Sender úshin ózimdi qurbandyqqa atap shyǵyp otyrmyn. Bolystyń habaryn ózderiń de esitken shyǵarsyńdar, jastardy matap spısoktap jatqan kórinedi. Burysyna kúıdirse, onda da bir sári ǵoı. Bolys jalmaýyzdyǵyn burynǵydan da asyryp «topalań kezindegi qoıdyń» kebin keltirip otyr. Azamat jannan, el maldan túndegin kún týǵanda, bolys abyroıdy, ardy, el qamy degendi bylaı qoıyp, qulqynyn toıdyrýdyń qamyna kirisip otyr. Eldiń «ıgi jaqsylary» bolystyń kóńilin taýyp, balalaryn amaldap alyp qalmaqshy degendi de estip otyrmyz. Al, jastar, kóp aıta berip qaıteıin, biz bet alyp shyqtyq qoı, bararmyz; barǵanda ne istemekshimiz, osyny oılaǵandaryń bar ma?

Jurt birine-biri qarap, kúbir sózge kirip, az-kem bógeldi. Bir mezgilde art jaqta otyrǵandardan:

— Bolysty eltirý kerek! − degen daýys shyqty.

Bólkebaı jalt qarap, tanı ketti: Qaıraqpaı edi, ol qamshysyn búktep, qaıraty boıyn kernep, júginip-aqalyp edi.

— Shyn aıtasyńdar ma?

— Shyn aıtamyz: eltirý kerek!

Otyrǵan jurt birden qozǵalyp, teńselip, dabyr sóz bastaldy. Sóılegen saıyn kópshilik «óltirý» degen sózdi daýystap, odan basqany aýyzǵa almady.

— Óltirgende bir adamǵa bárimiz birden jabyspaımyz ǵoı, osy kóptiń ishinen belsenip shyǵatyndaryń bar ma? — dedi Jaryqbas.

— Men shyǵamyn! — dep Qaıraqpaı ushyp turdy.

Jurt selt etkendeı bolyp, bári de sonyń betine bajyraıysty.

— Jaman aıtpaı, jaqsy joq, túbinde ondaı-mundaı is bolsa, osy otyrǵan bárimiz de jaýapty bolamyz, «men óltirgen joq edim» dep eshqaısyń bas tartpaısyńdar. Ondaı oılaryń barlaryń osy bastan ashyp aıtyńdar! − dedi Jaryqbas qalyń topty kózimen bir sholyp ótip.

Otyrǵan jurtta bas tartýshy bolmady. Tilektiń birligine bata qylysty. Atqa minip, ıá arýaq dep qamshyny basyp jibergende, attyń dúrsilimen jer kúńirengen tárizdendi.

V

Ybyrash bolys jastyqqa shyntaqtaı túsip, janynda jatqan kúmis saýyttan shylymyn alyp tartty. Shyraıy ashyq. Burynǵydaı zildenip tunjyramaı, úıde otyrǵandardyń áńgimesine aralasyp, shúıirkelesip otyr. Teńbekteı bop semirgen qyzyl júzdi Bıqasap báıbishe, bolysqa oqta-sanda kúle qarap, byrtıǵan qolymen bolystyń ámirken etiginiń qonyshyn sıpap qoıady. Úı ishi qara kóleńke. Túndik jabýly, túrýli esikten bolar-bolmas qana samal esken sekildenedi. Dala shyqyldaǵan tamyz ystyq. Jerdiń shóbi sarǵyldanyp qýraı bastaǵan.

Qamshylaryn súıretip esikten eki-úsh adam sálem berip kirip keldi.

— Joǵary shyǵyńyzdar! — dep bolys kúńk etti.

— E, jol bola bersin!

— Álı bolsyn. Búgin ózimiz de osynda kelmekshi edik. Onyń ústine, osy bir-eki kúnnen beri eldiń ósegi kóbeıip barady. Bolystyń budan habary bar ma eken, habary bolmasa habarlandyraıyq degen oıymyzda bar edi... —dep, bolysqa taıaý otyrǵan jýan qara kisi shirenip baryp júkke arqasyn tiredi.

Báıbishe úreılenip, tiksinip tyńdady. Bolys bastapqy kezde eleńdese de, art jaǵynan jaı qalypqa túsip, kúlimsiredi.

— Ýaı, Taseke-aı, joqtan qaýip qyla berýdiń ne jóni bar, esikte júrgen qul emespin ǵoı, bir aımaq eldi basqaryp otyrǵan kisi emespin pe? Meniń basym naǵyp oıynshyq bolyp ketti? Túsine almaımyn. Óltiredi eken dep aıylymdy da jımaımyn. Maǵan qol kóteretin kisi bul mańnan tabyla qoımas. Tabyla qoıǵanda da, ońaılyqpen ólmespin: bir ózimde úsh myltyq bar, janynan bezgen adam nesheý deısiń, ólsem de jastyǵymdy ala ólermin!

Ybyrash bolys muny qoryqpaǵan pishinmen aıttym dep oılady. Biraq, júzi qýqyldanyp, tula boıy túrshikkendeı bolyp, daýysy qaltyrap shyqty.

Tolqyndaǵan kóńilin basaıyn degendeı, bolys shylymǵa jabysty. Aýzynan, murnynan kók ala tútindi býdaq-býdaǵymen shyǵardy. Argyvda turǵan aq jastyqqa shalqasynan kerile jatyp, az-kem oılanǵandaı boldy: jasynan orys mektebinde oqyǵany, mektep bitirip ýezge tilmásh bolǵany, odan eline kelip bolystyqqa saılanǵany; jıyrma jasynda bolystyqty alyp, on bes jyldaı udaıymen bolys bolyp, betine jan qaratpaǵandyǵy, taǵy-taǵylar birinen soń biri jipke tizgendeı tizbektelip kóz aldynan ótip, ómirdiń este qalǵandaı qyzyqty jerlerin aldyna ashyp saldy.

Esik aldyna bireý kelip qaltıyp tura qalyp, aýyldyń aldyńǵy jaǵyna qarap shulǵydy.

— Apyrmaý, bul qalaı? Tus-tusynan qaptap kele jatqan qara qurym adam ǵoı? — dedi ol úreılenip.

Úıdiń ishildegi adamdar selk ete tústi.

— Qudaı-aı, pále bolyp júrmese ıgi edi! — dep, báıbishe bebeý qaǵa bastady. Tórde otyrǵan qonaqtar qýqyl tartqan pishinmen birine-biri qarasty.

— Qansha eken, kóp adam ba? — dep bolys basyn kóterdi.

— Kelip qarańyzshy, men seskenip turmyn...

Bolys kelip esikten qaraǵanda, lek-lek bolyp toptanǵan jurt shandy aspanǵa burqyratyp belesten jóńkip túsip kele jatyr edi. Bolys shoshyp ketti.

— Opyrmaı, túrleri jaman eken,tegin bolmas, saqtaný kerek! — dedi túsi qýqyldanyp.

Ybyrash bolystyń bul ómirinde birinshi qoryqqany edi. Qyzyl shyraıly ajary ózgerip qýqyl tartty. Byrtyq qoly qaltyrap, edireıgen jebesin sıpaı berdi.

Keńsede otyrǵan birsypyra adamdar, bastyǵy pısar Ivan bolyp, asyp-sasyp olar da keldi.

— Endi qaıtemiz? — dedi bolys.

— Sandyqtan myltyqtardy aldyr. Tórt-bes jigitti qasymyzǵa alyp, esikti bekitip otyraıyq. Adam salyp jumysyn surarmyz. Mámilege kelse, suraǵandaryn berip, qutylǵan jón. Naqa bolmaı bara jatsa, myltyqtyń astyna alarmyz. Janynan bezgen jyndylar qansha deısiń, ekeýi-úsheýi oqqa jyǵylsa, bylaıǵylary ózderi-aq qashady, — dep Ivan aqylyn ústi-ústine túıdektetti.

Ivannyń aqylyn bolys teris degen joq, dereý sandyqty ashqyzyp, myltyqtaryn alyp, oqtatty. Kóńili birlenip, jınalǵan dos-jarlaryna Tasbergendi bas qylyp, qaptaǵan kópke elshilikke salmaqshy boldy.

— Taseke, áıteýir, aýzyńyzdyń ebi bar edi ǵoı, sózge kelse toqtatýdyń jaıyn qarastyr, ne surasa da, bolmaıdy deme, bárin de berem. Aman qutylsam boldy, — dep bolys sózin qaıta-qaıta pysyqtady.

...Qaptaǵan toptyń aldy dúrkirep aýyldyń shetine kirdi. Attyń dúrsili, soıyldyń tarsyly, burqyraǵan shań, shań-shuń daýys adamnyń úreıin alarlyq. Kishkene myltyǵyn qymqyra ustap sabanyń esik jaǵynda Ybyrash bolys tur. Bosaǵanyn ekinshi jaǵynan syǵalap Ivan tur. Eki jigit qatarlasyp jabýly esikti basyp tur. Ybyrash bolys esikten syǵalap qarap edi, tónip kelgen qalyń topty kórip, tula boıy burynǵydan beter túrshikti. Toptyń aldynda — mańdaıy kúnge qasqaıyp Jaryqbas tur edi.

— Sen kerek emessiń, bolys kerek! Baıaǵydan bergi basynǵany jeter eńdi. Adam dep bizdi eleıtin bolsa, ózi shyqsyn, aýyz eki sóılesermiz. Ony istemeı, jumysty kisi arqyly bitirem dese, men jastardyń mindetin ala almaımyn. Ondaǵysyn jastardyń ózi biledi, − dedi Jaryqbas.

— Shyqsyn bolys!

— Nege elemeıdi?

— Shyqsyn!

— Nege shyqpaıdy? — dep er jerden de órshelengen daýystar birine-biri jalǵasyp shyǵa berdi.

Esiktel syǵalap turyp Ybyrash az-kem oıǵa shomǵandaı boldy; «Shynynda da shaldyń sózi ras-aý, jumystary mende. Men aıypty da shyǵarmyn: bul kúnge sheıin epjimdi mensinbeı kelgenim de ras. Jurtty bir shybyqpen aıdadym, adal-aram degendi esirkemedim. Biraq, osynym qate ǵoı. Bul minezimmen eldi ózime jaý qylǵannan basqa bitirerim joq qoı. Elmen aralasyp, qoıan-qoltyq otyryp, kelespen is istesem, mende jurttyń ne jumysy bar? Qaıta eki talaı kún týsa, myna samsap turǵan azamat meni jaýǵa aldyrmaımyn dep, aqtyq qandary qalǵansha alyspas pa edi? Apyrmaý, meniń isim qate eken ǵoı! İsimniń qate ekenin qazir sezdim ǵoı. Aldaryna baryp, «qate menen» dep bas ursam qaıter edi? Qazaq balasy ǵoı, aǵaıyn ǵoı, meni aıamas deısiń be?!.»

— Oıbaı, bolys, atý kerek, — dep Ivan myltyǵyn yńǵaılaı bastady.

Ybyrash selt etip, tátti oıyn buzyp jiberdi. Kózi buldyrap ketti. Qybyrlaǵan top jaýatyn bulttaı bolyp túnerip tóngen. Esiktiń sańylaýynan samsaǵan attyń tuıaǵy, shoqpardyń jumyrlanǵan basy kórinedi.

— Bolys qaıda?.

— Shyq beri!

— Janyń kerek bolsa dal aǵa shyq!

Satyrlaǵan soıyp úıdiń ústine jaýdy. Kúshti daýyl soqqanda myzǵymaıtyn aq úı syqyr-syqyr etti. Syrlaýly ýyq qalamdyqtan shytyrlap synýdy shyǵardy.

Ivan myltyǵyn yńǵaılap, qulaǵyna shap berem degende, Ybyrash baryp ustaı aldy:

— Atpa, óshigip ketedi, burynǵy kinám da az emes. Onyń ústine endi, adam óltirsem, meni cay qoımaıdy.

Syrttan urǵan soıyldyń ekpinimen qatarlap jınaǵan júk sýsyp baryp qulady. Ivan sasqalaqtap, Ybyrashtyń kezin ala berip, qulaǵan júktiń arasyna kirip ketti.

Bir mınýttyń ishinde Ybyrashqa myń túrli oı keldi. Satyrlaǵan soıyl, aıqaı salǵan daýys — bári de Ybyrashtyń oıynan shyǵyp ketkendeı boldy. Qazirgi mınýtte onyń oılap turǵany — óziniń istegen sheksiz qıanattary, astamshylyǵynyń ushyna shyqqandyǵy; ezilgen eldiń bas kóterip, jaýar bulttaı túnerip, aıbynymen jer silkindirip turǵandyǵy edi. Bul kóp — kúni búginge sheıin Ybyrashtyń elemegen kóbi. Mundaı kóp bar eken, mundaı bas qosyp qudirettenedi eken dep Ybyrash esh ýaqytta oılaǵan emes edi. Oıda joq nárse boldy. Kóptiń túri jaman, maqsattary ne: «Ybyrashtyń bolystyǵy ma? Álde maıdanǵa jigit jiberme dep ótinbekshi me? Ótinishi talaı bolyp edi, Ybyrash onyń birin de tyńdaǵan joq edi, sony kúshpen tyńdatpaqshy ma eken?..»

Bosaǵa jaq jabyq syr... tilinip ketti. Eki kózi qantalaǵan bireý tilingen jabyqtan basyn suqty. Bas tanys, Qaıraqpaıdyń basy! Qaıraqpaıdyń basyn kórgen soń, Ybyrash qýanbaqshy da boldy. Biraq, kenet ózgerdi, ótkendegi isi esine túse qaldy. Budan 20 jyldar buryn Ybyrashtyń oqyp júrgen kezinde, Qaıraqpaı jetim qalǵan bolatyn, Qaıraqpaıdyń sheshesi — Aıǵanym náti kedeı demese, ajarly áıeldiń biri bolatyn. Aıǵanymdy árkimder-aq almaqshy. Biraq Aıǵanym balasyn tastap, týǵan-týysqanyn tastap, baı izdeıtin bolmaıdy. Sosyn Aıǵanymdy kóndire almaǵandar Ybyrashty jaǵalaıdy, Ybyrash «tyrnaq aldy» qylyp jumysqa kirisedi: Aıǵanymdy on qaraǵa satyp, Qaıraqpaıdy bes jasar kúninde bosaǵasyna jatqyzyp, quldyq tańbasyn basady... Sol Qaıraqpaı osy! Jıyrma jyldaı qolyńda esken. Jıyrma jyldaı salpaqtap Ybyrashqa eńbegin sińirgen osy!

— Qalqam Qaıraqpaı, keregińdi aıtshy, ne aıtqanyńdy oryndaıyn! − dedi Ybyrash qaltyrap.

Qaıraqpaı til qatpady. Bosaǵada turyp, qantalaǵan kózin Ybyrashqa qadaýmen boldy. Kishkene keltekti oń qolyna qymqyra ustapty. Tistenip, boıyn ashýly yza kernep turǵan sıaqty. Bir-eki basyp Ybyrashqa jaqyndaǵan sekildi boldy. Ybyrashta qur súlde. Ne qyńaryp bilmeıdi. «Aıaǵyna jyǵylyp, jalynsam ba eken? Qushaqtap súısem be eken?» dep te oılady. Súıtkenshe bolmaı, kishkene keltek erbeń etip kóterilip edi. Ybyrashtyń kóziniń oty jarq etti: basy aýyrǵan sıaqtandy ma, bireý sý quıyp jibergeńdeı boldy ma? Áıteýir teńselip qulap bara jatqanyn bir-aq sezdi. Odan arǵysyn buldyr biledi... Bireýler qushaqtaǵandaı boldy... Bireýler aıatynan tartqan sıaqtandy. Jylaǵan balanyń, áıeldiń daýsymen álem jyńyldap ketken sekildendi. Jabyqtan túsken jigitter aıaǵyna qyl shylbyrdy salyp úıden súıreı jónelgende Ybyrash kózin jaltyratyp bir ret ashty. Biraq, ne qylyp jatqandaryn aıyryp bile almady. Qatty tartqan ekpinmen úıden súıretilip shyǵa bergende, tabaldyryqqa basy taq etti. Osyny ǵana sezdi. Osydan, arǵysyn sezýden Ybyrash qaldy...

Bıeniń bir saýymy kezinde, qara qurym top tus-tusynan ydypap, bolystyń aýyly bosady. Top ydyrasymen, jańbyrdyń ashylýyn kútip otyrǵandaı, úıde tyǵylyp otyr sandar tysqa shyqqanda — aldymen kózge shalynǵan nárse — kóldiń jıegindegi. teńkıip jatqan bolystyń denesi men jalyny basylyp byqsyp janyp jatqan keńseniń ornyndaǵy kúli edi. Basy aman jurt jaǵalaryn ustady; birin-biri habarlandyryp, aýyl-aımaq á degenshe myń túrli mánermen syrlap Ybyrashtyń ólimin jyr qylyp úlgirdi...

... Bólkebaı úıine kelgen soń sandyqtaǵy knıjkasyn alyp kúndelik jazdy. Sondaǵy jazǵany mynaý edi:

«... Men de bardym, bolysty Qaıraqpaı súıretip alyp shyqty. Úıden shyqqanda jany shyǵar dep edim. Shyqqan yńǵaıda birneshe shoqpar qabatynan tıdi. Bas súıegi mylja-mylja boldy... Kóldiń basyna aparǵan soń, Qaıraqpaı atynan túsip, qonyshynan bir semserdi sýyryp alyp, bolysty jaryp jiberdi. Adam qaraýǵa bata almaıdy eken... Men de ishterinde boldym... İshterinde bolǵanymnyń ózi myqty erligim dep bilemin... 4-inshi ıýl».

1929

---