InfoHub Logo

Shómishbaı qart ornynan turyp, dáretin aldy, namazyn oqyp bolyp, úıden qozy kósh jerdegi qaýyndyqqa bettedi. Shelekteı-shelekteı aq torlamalar mántinen úzilip, aryq ishinde domalanyp jatyr eken. Bes-alty basypaldyny ıt jep, jegenimen qoımaı páıkeldi shoshqa aýnaǵandaı maıqamdap tastapty. Qart kúıip ketti.

— It jesin dep ekken ekem ǵoı bulardy! Qap shoshqanyń ıti-aı! Ana súmelek Esirkepke myltyq ákep ber dep qudaıdyń zaryn qylǵanym qashan! «Mákúl kóke» dep ketip edi, myltyq ákelmek túgil qarasyn da kórsetpedi ǵoı. Obaldaǵy-aı, obaldaǵy-aı!

Ol maıqamdalǵan pálekterdi jóndep, ıt jep ketken qaýyndardy anadaıda aǵyp jatqan aryqqa laqtyrdy. Domalanǵan aq torlamalardy bir jerge úıip bolyp, qyr basynan qyltıyp kóringen kúnge qarap belbeýiniń ushymen betiniń terin súrtti. Teri basylyp, denesi salqyndaǵan soń qulaq aryqtaǵy, syldyrap aǵyp jatqan móp-móldir muzdaı sýmen betin jýdy. Sonan keıin qaýyndyq basyna keshe keshkilik arqandap ketken kók esekke toqym salyp, aıylyn tartty da, qaýyn tola eki qapty qorjyn etip artyp, ıesiniń tym erte ábigerge salǵanyna narazylyq bildirgendeı basyn tómen salbyratyp áli samarqaý turǵan esekti «yqy, aram qatqyr!» dep sý arqannyń ushymen tartyp jiberdi. Iesiniń áldenege ashýly ekenin bile qalǵan ákki esek birden sergip, tıpyńdaǵan jorǵasyna basyp úırengen joldyń shańyn býdaqtata úıge tartty.

Esik aldyndaǵy úlken shaıla astynda úsh-tórt nemeresi pyryldap uıyqtap jatyr. Keń tósekte aýnaı-aýnaı árqaısysy ár tusqa shashylyp qapty. Anaý, basy tósektiń aıaq jaǵyna qarap qalǵany — úlken balasy Jarylqaptyń ortanshy uly, ala mysyqty qushaqtap uıyqtap jatqany — Músirkeptiń kenje qyzy, al bergi shette, jastyǵyn aıaǵyna jastap jatqany — Ordabasydaǵy jıen qyz. Úlkeni altyda, eń kishisi ekide, bulardyń arasynda Arystaǵy Esirkeptiń ǵana balasy joq. Kóktemde baryp kishkentaılaryn alyp qaıtpaq bolǵanda balasy: «Áli tym jas qoı kóke, sál býyny qataısyn, sonan soń ózim aparyp tastaımyn» dep kúmiljigen. Kelin de pálendeı nıet bildire qoımady. Shómishbaı qart yzaǵa býlyǵyp, kúıip qaıtty. «Oıbaı-aý, bu jamandarǵa bala ne kerek. Ózderiniń júrisi anaý, attyń jemin jep, taıdyń tirligin isteıdi. Kúni boıy ekeýi eki jaqta. Sóıtip júrip balalaryn qımaıtynyn qaıtersiń! O, jamandar, kúshikter, keshe ǵana edi ǵoı muryndaryńnyń tyıylǵany, búgin kep bala kerek bop qapty!..» Endi mine, osyndaǵy úsh nemeresin kóńilge toq sanamaı eki put un men eki qap qaýyndy esek arbasyna tıep ap, Shómishbaı qart Arystaǵy Esirkeptiń úıine kún baqan boıy kóterile bergende shý dep júrip ketti. Aýyq-aýyq «yqy» dep qoıyp, arba ústinde únsiz keledi. «Osy ıtter áke-sheshemiz bar-aý dep oılamaıdy ǵoı deımin. Áıtpese «qalaısyńdar?» dep sút pisirimge kelip ketse qaıtedi shirkinder. Bir-eki qadaq qanty men úndi shaılarynyń, tipti myltyqtarynyń da keregi joq júdá, ózderi kórinip ketse netedi. Qaýyn-qarbyzdyń sas bop pisip, ıt jep, ıt jegeninen qalǵany shirip jatysy anaý. Osylar keledi, osylar jeıdi, osylar rahatyn kóredi dep kóktemniń kók ózeginde búgilgen beldi bir jazbaı erteden qara keshke deıin tókken terimniń beker bolǵany ma? Keledi dep kúnde tosamyz, darbazany jel syqyrlatsa da senderdiń bireýleriń eken dep eleń ete túsemiz...

Árqaısysy ár jaqta, sonda jurttan asyp, el surap bara jatqandary da shamaly. Biri Shymkentte, birdeńe degen zaýytta, biri Saıramda, qyz bolsa Ordabasyda, al Esirkep Arysta. Aı, osy Esirkep adam bolsa da áýpirim táńirimmen áreń adam boldy-aý. Beshirnı oqyp on klass bitiremin dep júrisi anaý. Ol ıttiń kúshigine «oqy, oqy» dep qudaıdyń zaryn qylyp em, tyńdamady. Teknikúmge túsem dep qaǵazdaryn alyp, Shymkent taqıasyna tar kelgendeı Almaty asyp ketti. O jaq muny qaıtsin. «Áıda, jóndep oqyp kel» dep qaıtardy da jiberdi. Kóńkúrs deı me, birdeńesinen óte almadym dep jýyp-shaıady taǵy da. Endi áni, eki-úsh jyl selteńdep júrip-júrip, aýylda tórt dóńgelek quryp qalǵandaı Arysta máshıne aıdap júr. Úlgire almaı qalatyndaı úılenip alǵanyn qaıtersiń, o ájıne! Endi kep, kelin ekeýi qabattasyp on klass taýyspaq. Kúndiz darymaǵan oqý túnde darıdy dep júr me eken túge?

Al, ana qarshadaı balanyń tiri jetim bop júrisi anaý, árbir qoly bos kempirdiń bosaǵasyn saǵalap. O, Alla, óstip te bala ósirmek pe olar. Alyp ketem deseń qımaıdy taǵy. Oıbaı, naqurystar- aý, segiz aı tolmaǵan balanyń qarny ashpaı ma, jaıalyǵy bylǵanbaı ma, jylaı-jylaı ishegi qatpaı ma, qansha aıtqanmen bireýdiń aty bireý ǵoı. Ózderiniń qaıtip óskenderin oılasa qaıtedi, osy kúıi aspannan salbyrap túse qaldyq dep júr me eken?»

Arysqa tús aýa jetti. Kún jeksenbi edi. Balalary úıde eken. Esik aldyna toqtaǵan arbany kórip, Esirkep maıkasymen dalaǵa júgire shyqty.

— Zerkúl, kókem keldi, kókem! — dep aıǵaılap jiberdi de ákesin qushaqtaı aldy.

— Aýlaq, — dep Shómishbaı balasynyń qolyn silkip tastady.

— Ne- mene, jas bala qusap. Áli esiń kirmegen be?

— Kó... kóke-aý, ne boldy?..

— Ne bolǵanyn qaıtesiń. Sender jatyńdar, qannen-qapersiz, men júreıin shildeniń kúninde shyryldap. Bar, anaý arbany shyǵaryp, esekti kóleńkege baıla da, ústindegilerin túsirip al.

Esirkep tilge kelmeı lyp berip dalaǵa shyǵyp ketti. Ákesiniń ashýly ekenin túsine qoıdy. Osy kezde ishten kelini de shyǵyp, atasynyń júzine qaraı almaı kúlimsirep, uıala sálem berdi.

— Bárekeldi, ómirli bol, balam. Ana nemeleriń qaıda?

— Úıde. Uıyqtap jatyr.

— Besikte me, jerde me?

— Jo-joq, — dedi kelini kúlimsirep.

— Besik qaıdan bolsyn, «detskıı krovat» satyp alǵanbyz, sonda jatyr.

— İmm. Besik nege almaısyńdar? Kelini sóz tappaǵandaı múdirip qaldy da:

— Ata, úıge kirseńizshi, — dedi.

— Kirem, kirem. Endi daladan qaıtady ǵoı dep pe edińder.

Shómishbaı qart etigin dálizge sheship tastap, Esirkeptiń jeńil tapochkasyn aıaǵyna suǵa saldy da, ishke endi. Tórdegi salýly kórpege jantaıa bergende Esirkep te kirip keldi.

— Kóke, siz demala berińiz, biz tamaq daıyndap jibereıik.

— Qazan-aıaqta seniń jumysyń qansha, otyr shoshańdamaı bylaı. Áńgime aıtpaı ma eken adam degen. Esirkep «bolmas» degendeı bir kúlimsirep, ákesiniń qasyna otyrdy.

— Etteriń bar ma edi úıde? Álde, as-qatyqsyz otyrsyńdar ma?

— Bar... bar ǵoı. Zerkúddiń tanysy et kombınatta isteıdi, sodan ap turamyz.

— Ehe, — dedi ákesi myrs etip, — súıtemiz de. Jón-jón. Úsheýińe dep bir toqty baılap otyr edim...

— Úıtip ábirjip qaıtesiz, — dep balasy ákesiniń sózin bólip jiberdi, — onan da ekeýińizge jarata berińizder, biz óz kúnimizdi ózimiz kóremiz ǵoı. «O, keshshe, — dedi ishinen Shómishbaı. — Keshshe bolmasań osylaı der me ediń. «Óz kúnimizdi ózimiz kóremiz ǵoı!» Men sonda kim úshin tyrbanyp júrmin? Jınaǵan dúnıeniń rahatyn sender kórmeseńder, o dúnıege ózimmen birge ala ketemin be?! Myna malǵunnyń sózin qarashy-aı bul, o-o, ájıne! Kósilip jatsań sıraǵyń syrtqa shyǵatyn qurqyltaıdyń uıasyndaı tamda otyryp óz kúnderin ózderi kórgish-aq. Qartaıǵanda oqyp oıaz bo- lamyn dep júr me eken, odan da jurt qatarly baspana salyp almaı ma túge, aýyldaǵy jesir kempirdiń Tuńǵyshbaı tentegi qurly joq pa? Erteń kún sýytsa ana balany aýyrtyp óltiredi bular, aıtpady deme. E-e, biraq bul nemeler jaz ótip, qys kelerin oılady deısiń be, áleýlaımen júre beremiz dep otyr ǵoı óstip».

— Qysta qaıtesińder, osy tamda otyra bermeksińder me?

— Bilmeımin. Bazdyń dırektory eki bólmeli úı salyp beremin dep júr ǵoı.

— Al, ana balany qaıtpeksińder? Óstip, kóringen úıge tastap kete bermeksińder me?

— Joq,á. Kelesi jetide bala baqshaǵa ornalastyramyz...

— Ne deıdi?! Shómishbaıdyń qolynan kesesi túsip ketti. Úsheýi de únsiz. Dastarqan ústine tógilgen kúreń shaı «saı-saıdy» qýalaı aǵyp, tómende otyrǵan Esirkeptiń aldyndaǵy bir úzim nanǵa jetti de, úıirilip toqtady. Manaly beri dastarqandy torýyldap júrgen úsh-tórt qara shybynnyń biri Shómishbaıdyń aldyndaǵy tógilgen shaıǵa tumsyǵyn tıgizip sál kidirdi de, atqumyrsqadaı jorǵalap saýsaǵyna órmeledi, odan da kóńili tolmaǵan soń bir ushy tistelgen qantqa qonyp, izdegenin endi tapqandaı qadala qaldy. Álgi bir áńgime kezinde múlde estilmegen kishkene aq samaýrynnyń gújili kúsheıe túsipti. Shómishbaı qart ornynan turyp, aspan aınalyp jerge tússe de tastamaıtyn ter sińgen kúpáıkesin kıdi. Qaltasynan shaqshasyn alyp, kók nasybaıdyń bir shymshymyn tiliniń astyna yzalana tastap jiberdi de aýyzǵy úıge shyqty. Terisine syımaı barady. Ákesiniń shynymen ketýge jınalǵanyn sezgen Esirkep qalbalaqtaı shyǵyp, ony toqtatpaq nıetimen «kóke» dep jasqana ún qatyp kórip edi, «óshir únińdi!» dep Shómekeń aqyryp qaldy. Esirkep ákesin toqtatar eshqandaı kúsh joq ekenin bildi. Uzaq joldan sharshap kelip, kóleńkege jettim be, jetpedim be dep qulaǵyn salbyratyp endi ǵana múlgı bastaǵan kók esek ıesiniń «yqy, aram qatqyr» degen oqys úninen eleń etip, basyn kóterip aldy. Denesin balbyratqan rahat bir tynyshtyq lezde ǵaıyp bolyp, qas pen kózdiń arasynda basyna noqta, moınyna qamyt túsip, kelesi bir sátte ózine ábden tanys bolǵan, ózin ábden yǵyr etip, zyqyn shyǵarǵan shıqyldaq arbany ystyq kúnde erine súıretip, qala syrtyna qaraı qıyrshyq jolmen aıańdap bara jatty.

Úıge ekindide jetti. Darbazany ashyp ishke kire bergende úsh nemeresi men kempiri aldynan júgire shyqty.

— Áı, tez qaıtyp qapsyń ǵoı shal-aý. Kún salqyndaǵanda shyqsań qaıtetin edi, ana bala ystyqtan ólimshi boldy ǵoı.

— Joǵal árman erbeńdemeı. Balajanyn qaraı gór munyń!

— Birdeńeniń salqyny tıgen be ózińe. Toqtat arbańdy. Balany qappen jaýyp qoıǵan ba eı, mynaý! Kempiri arba ústindegi qapshyqtardy qolymen basyp qalǵanda esegine dep ala shyqqanmen jelinbeı qaıtyp kelgen bir baý jońyshqany ustaı alyp, yrshyp tústi.

— Kótek, mynaýsy nesi qudaı-aý, Qýatjan qaıda?

— Qýatjan, Qýatjan! «Jan» dep qapty ǵoı maǵan baryp. Qaıda bolýshy edi, qaldy sonda. Seni men meni adam dep júr deısiń be olar! Samaýrynyńa ot sal, tańdaıym keýip keldi.

— Ata, maǵan palavoz ákeldiń be? — dedi úlken ulynyń balasy murnyn tartyp qoıyp.

— Qaıdaǵy paravoz saǵan! Ózim paravoz bop áreń jettim. Súrt ana murnyńdy, óı, ákesi ońbaǵan ynjyq neme? Shómishbaıdyń ashýly ekenin bilip, kempiri de, nemereleri de jym boldy. «Shirkinder-aı, shynymen bermeı qalǵandary ma balalaryn, — dedi Salıha ishteı samaýrynǵa ot jaǵyp júrip, — álde myna shal «úıtpeısińder, búıtpeısińder» dep taptaı bergen soń kelin birdeńe dep qaldy ma eken? Esirkepjannyń bóten minezi joq sıaqty edi ǵoı. Qarǵadaı balany anda- munda súırelep júrip aýrýǵa shaldyqtyrady-aý... Úıbaı, jamandar-aı, ózderi kelmek túgili, bir japyraq jaman nemelerine zar qyldy-aý». Salıhanyń kózine jas móltildep shyǵa keldi de, onysyn baıqatpaýǵa tyrysyp onsyz da janyp kele jatqan samaýryndy úrgileı berdi.

Olar shaı ústinde de tyrs etip sóılesken joq. Kún batyp, sańy sóne bastaǵanda-aq bári tósek salyp jatyp qaldy. Kúndegideı dalaǵa emes, úıge jatty. Kempiri de, shaly da uıqysyz.

— Balalar uıyqtap qaldy ma? — dedi álden soń Shómishbaı.

— Iá.

— Ittiń kúshikterin erteń úıdi-úıine aparyp tastaımyn. Barsyn. Keregi bolsa neǵyl degen ekensiń solardyń. Otyraıyq sonsoń qý bas bop. Qaraı gór bulardy, o, ájıne, murnynyń boǵyn súrte almaı júrip...

— Ne boldy, shal-aý, aıtsańshy jóndep. Saǵan birdeńe dedi me olar?

— Dedi. Demese Jekensaıaqtyń salqyny tıdi deısiń be? Óz kúnimizdi ózimiz kóremiz deıdi. Birdeńe degen jerden et alyp turatyn kórinedi. Ol az bolsa, Qýatty balabaqshaǵa tapsyrǵaly jatyr. Áni. Endi sen ekeýmizdiń olarǵa keregimiz joq. «Atam ólse qoıylar, atan ólse soıylar», kóńili tússe kelip, kóńili túspese jylyna esigińnen bir syǵalamaı júre beredi sóıtip. O toba, bári bet-betimen. Jas bolsa kep qaldy, aýyr- maımyz ba, syrqamaımyz ba, saıtan emespiz ǵoı túge. «Osy ekeýi qalaı» dep ózderi habar alýdy da bilmeıdi. Ásirese myna Esirkep, bizdiń ólip qalǵanymyzdy biraq esitedi. Búgingi qylyǵy mynaý. Oıbaı aqymaq-aý, bala baqshadan kem bolǵanymyz ba sonda. Túneýkúni barǵanymda: «Bala baqshada bala taza bolady, ýaqtyly uıyqtap, ýaqtyly tamaq ishedi» dep yrjańdap otyr edi, bul ıttiń sonysy oıyny ekeni desem shyny eken ǵoı. Al ekeýiniń ot basynyń qyzyǵyn kórmeı júristeri álgi. Muryndaryna maı quısań da adam bolmas.

— Qoıshy... Qaıdaǵyny aıtpaı...

— Jylama, nemenesine jylaısyń. «Qoı, qoı» dep araǵa túsip, solardy betimen jibergen ózińnen kór. «Kelin júmsáım, aıagimdi jili sýǵa male-eep otıamyn» deýshi eń, otyr endi qaryq bop!

— Qaıt deısiń endi. Meıli de, myna nemeler ósken soń bolmasa.

— Atańnyń basy! Ákeleri kórsetpegen jaqsylyqty osylar kórsetedi dep otyrsyń ba? Ketedi erteń-aq tus-tusqa. «Sheýa!» dep tursyn sonsoń.

Áteshter shaqyra bastady. Shómishbaıdyń esine qaýyny tústi. «It jep jatyr-aý. Meıli, ıt jemese shoshqa jesin». Aýdarylyp túsip, teris qarap jatty. Kempiriniń ıyǵy búlk-búlk etedi. «Qoı» dep zekigen joq. Qoı degenmen báribir qoımaıdy. Bir kezde syrttan mashına dúr etkendeı boldy. Ekeýi de demderin ishine tartyp, tyna qaldy. Dúril burynǵysynan da kúsheıip, yshqynyp baryp basyldy da, esiginiń sart etip jabylǵany estildi.

— Bireý keldi ǵoı deımin, — dedi Salıha basyn kóterip.

— Sóıtti-aý deımin. Aýyzdy jıǵansha bolǵan joq, terezeniń tyqyldaǵany estildi.

— Kóke, jatyp qalǵansyńdar ma?

— O, daýsyńnan aınaldym seniń sańq ete túsken. Esirkepjan ǵoı mynaý.

— Salıha ájeı qustaı ushyp baryp, esikti ashty da balasynyń moınynan qushaqtaı ketip shań-shań betinen alma kezek súıe berdi.

— Kúnim-aý, túndeletip qaıdan júrsiń! Sheshinshi, sharshap kelgen shyǵarsyń. Azyp ketipsiń ǵoı jaryǵym-aý, deniń saý ma áıteýir?

— Saý, saý apa. Azdap sharshaǵandyq shyǵar. İshten kebisin súıretip ákesi shyqty.

— Jeti túnde jaý qýdy ma, ne bop qaldy?

— Jaı... Baǵana siz myltyqty alýdy umytyp ketipsiz. Sony ákep bereıin dep... Oq-dárisin de ap qoıyp em.

— Ony qaıtpekpin? Qaı malymdy qasqyr shaýyp jatyr?

— Atpasańyz úıde turar. Qos aýyz. Qazir ákeleıin. Esirkep syrtqa shyǵyp ketti de, kabınadan myltyqty alyp qaıta keldi.

— Mine, sý jańa. Maqta tyǵyp qoısańyz uńǵysynyń ishin tot baspaıdy. Esirkep qos aýyzdy tórge aparyp ilip qoıdy.

— Al men qaıtaıyn endi. Azanda erte turyp Baıyrqumǵa júremin.

— Qulynym-aý... tym bolmasa bir kún jatyp ketseńshi, tirlik degen bitedi deısiń be ádire qalǵyr.

— Bolmaıdy apa. Ókimettiń jumysy ǵoı. Uıat bolady..

— Mine, óstedi, óstedi bular. Búıtip kelgenshe kelmeı-aq qoısańdar etti. Ne toıǵan emes, ne qoıǵan emes. Baǵana bir kempirqaýyn ákep qoıyp em, sony óz qolyńmen jaryp jep ketshi.

— Odan da ala keteıin apa. Men Arysqa jetkenshe tań syz berip te qalar. Taǵy kelemin ǵoı. Búrsigúni osy kolhozǵa járdemshiler ákelemin. Sonda bir kún jatyp, páıkel aralap, qalaǵan qaýynymdy ózim alyp jeımin. Nurash, Turash, Áppaqtar uıyqtap jatyr eken ǵoı, oıana qoımaıdy-aý buzyqtar...

Esirkep montıyp-montıyp uıyqtap jatqan úsheýiniń betinen kezek-kezek súıdi. «Oıbaı jaman, — dedi ishinen Shómishbaı, — saǵan baýyr ne kerek eken deseńshi». Esirkep sońynan áke-sheshesin tiziltip, kempirqaýyndy qoltyqtap syrtqa shyqty. Sabyrly qalpynan taıa qoımaǵan Shómishbaı galoshyn súıretip bosaǵany soń attady. Esirkep mashınasyna ot aldyryp bolǵan soń:

— Qýatty búrsigúni kelgenimde ala kelem, — dedi ekeýine birdeı qarap.

— Múmkin, Zerkúl de birge kelip, eki-úsh kún jatyp keter.

— Neǵyl deıdi, Qýatjandy ma, — dedi ekeýi de qosarlanyp.

— Iá-ıá.

— Kabınanyń esigi sart jabylyp mashına ornynan qozǵala berdi.

— Mynaý jyndy ma-eı, ne dep ketti ózi. Qulynym-aý, kún ystyqta shyqpańdar, kún ystyqta. Keshki salqynmen shyǵyńdar, — dep aıǵaılady Salıha.

— Maqul apa, maqul! Ekeýi qaqpa aýzynda mashınanyń qyzyl jaryǵy kórinbeı ketkenshe qarap turdy.

— Kúnim-aı, ásheıin. Bir kese aıran da ishpedi-aý! Sen shal búldirip kelgensiń ǵoı, balany tún ishinde ábigerge salyp. Erteń ertemen sonaý Baıyrqumǵa júredi eken taǵy. E, qudaı, óziń jar bola kór áıteýir. Jol- jónekeı birdeńege urynyp qalmasa jarar edi.

— Óshir únińdi, — dedi Shómishbaı úıge qaraı qozǵala berip.

— Jaqsy sóz — jarym yrys, suńqyldap qaıdaǵyny aıtyp turǵanyn qarashy. Odan da, ana besikti daıyndap qoı, kelip qalǵan kezde shala búlinbeksiń be taǵy.

— Iá-ıá, sóıteıin, sóıteıin. Sálden soń tań da atady. Búgingi uıqy báribir uıqy bolmas. Sol túndi ekeýi de uıqysyz ótkizdi.

---