InfoHub Logo

Jem boıyna qonǵan el keshqurym dúbirlesip qaldy. Ásirese, Tóremurat batyrdyń otaýy janyndaǵylar áńgimeniń kórigin qyzdyra túsedi.

— E, Tóremurattyń tórinde maldas quryp otyrǵan qonaq qashqyn kórinedi. Kórmeımisiń uzaq jol júrip aty da ábden boldyrypty.

— Qaı qashqyndy aıtasyń?! Bul — qalyń qazaq dalasyna aty máshhúr kúıshi Qurmanǵazy emes pe?!

— Bolsa bolar. Qashqyn ekeni de ras bolar. Tóremurat batyrdy jaǵalap kelgen ǵoı.

— Áı, toqtatyńdar qyzyl sózdi. Bizdiń Tazdar rýyna bul Qurekeńniń kelisi jaı kelis emes. Kári naǵashysyna sálem bergeli kelgen jıenshardy osynsha sóz qylyp. Dabyrlamaı ári júrińder, — dep mosqaldaý kisi jınalǵandardy qaıyryp tastady. Ras. Bul kelgen Qurmanǵazy kúıshi edi. Kóz suǵy túsip basyna bult úıirilgende “el bar eri bolsa” dep, “kári naǵashylarymnyń súıegi jatyrqamas” dep ári atyshýly Tóremurat batyrdy es tutyp asyǵyp jetken beti osy edi. Batyr kúıshini syrttaı biletin. Dombyranyń únimen jetken syıqyrly áýen jan—júıkesin bosatyp, shirkin—aı, Qurmanǵazydaı alypty kóretin kún týar ma deıtin. Kúıshi taǵdyrdyń jazýymen bosaǵasyna kelip basyn súıedi. Batyr kúıshige qushaǵyn ashyp: “Bul el — seniń de eliń. Kúıshi kúńirengende kúı shyǵarady dep estýshi em. Kúńirenbe, kúıshi! Eldik pen erliktiń jasampaz kúıin tók qara dombyranyń shanaǵynan. Tór de — seniki! Mynaý eldiń aq júregindegi tilek te — seniki” deıdi. Jaraly kóńiliniń jan jarasyna em tapqandaı Qurmanǵazy shabyttyń pyraǵyna minip Jem, Ústirt boıynda “Adaı”, “Manata”, “Tóremurat”, “Tas astaý — tas dere”, “Aqsaq kıik” atty ataqty kúılerin shyǵarady. Kúıshi el qurmetine bólenip, el kúıshiniń ónerine súıinip tań atady, kesh batady.

Sol mańaıdaǵy el—jurttyń taǵy bir tamsanyp aıtary — aqylyna kórki saı Danaı qyz eken. Bir toıǵa qyz Danaı barmaq degendi estip, qyz aýylyna Tóremurat janyna Qurmanǵazyny ertip arnaıy keledi. Qyz Danaı qos burymy jerge túsken, qıylǵan qas, aqsha bet aqmańdaıdyń ózi eken. Qynama bel kamzolynyń óńirindegi merýert monshaqtar sulý qyzdyń ózin aq monshaqqa uqsatyp jibergendeı. Tóremurat keldi degende Qyz Danaıdyń júregi attaı týlap ketti. Eki beti albyrap, ezýindegi jymıysyn jasyra almaı otyryp qaldy. Tóremurat pen Qurmanǵazyǵa qyz janynan oryn tıdi. Án—jyr aıtyp, kúı tartyp dastarhandaǵy ádemi otyrys qyza bergende, Tóremurat Qyz Danaıǵa kóziniń qıyǵymen bir qarady. Qarady da kózin ala almaı qaldy. Onysyn baıqap qalǵan qyz: — Batyr kózińiz qısaıyp ketpesin, — dep kúlimsireı sybyr etti. Bul sóz Tóremurattyń namysyna tıip ketti. Júzi kúreńitip ún-túnsiz otyrdy da, Qyz Danaıǵa burylyp: — Sol ıyǵyma qustyń erkesi aqqýdyń ózi kelip jaıǵasqandaı, — dep edi, Qyz Danaı:

— Sol aqqýyńyzdyń ushatyn ýaqyty da taıaý, — dedi. Munysy: Basym bos emes. Aıttyrýly jerim bar degen edi. Tóremurat: “Sol aqqý qus óz qalaýymen ózi usha ala ma? — degende, Qyz Danaı: “Syńaryn tapqan aqqý qusqa shynjyr bóget bola almas” dedi. Tóremurat: “Onda aqqý qustyń armanyna óz armanymdy matap baıladym” degende, Qyz Danaı: “Aqqýlar ajyramas bolar?” — dedi. Sóz bitti. Toı tarqady. Tóremurat batyr Qyz Danaıdy atyna mingestirip alyp, eline júrip ketti. El aýzyndaǵy Qyz Danaı Qyz Danaı dese, degendeı edi. Áıtpese, Qurmanǵazydaı kúı qudyret ıesi “Qyz Danaıdyń kúlkisi”, “Qyz Danaıdyń júrisi”, “Qyz Danaıdyń ajary”, “Qyz Danaıdyń sháı quıǵany” atty kúılerin shyǵarar ma edi?! Sıqyrly sazǵa toly ásem yrǵaqty kúıler qulaqqa sińisti júrekke qonymdy bolyp el arasyna tez tarap ketti. Namysy kúıgen, kelini qoldy bolǵan joq qarýly qolmen óre túregelgenimen el aqsaqaldary basý aıtyp araǵa elshi jiberdi. Tóremurat batyr bizdi basynbasyn, kelinimizdi qaıtarsyn desti. Tóremurat buǵan jaýap joq dedi. Aqyry sharasy taýsylǵan jaýshy jaq bir ádis oılap tapty. Elde aıtqany qate ketpeıtin qarǵysshy qara kempir bar edi. Kún kórisi — qarǵaý. Qarǵaǵanyna qaraı aqy alady. Qarǵysy jasyryn emes. Ashyq túrde. Qara qarǵysshy kempir keldi. — Eı, Tóremurat! Qaıteıin batyr dese batyrsyń. El batyrysyń. Qarǵaıyn desem jalǵyzymsyń. Qarǵamaıyn desem jalmaýyzymsyń. Qarǵaýǵa alǵan aqym bar. Qarǵamaı turǵanda Qyz Danaıdy keri qaıtar. Jónge kel, — dedi. — Qarǵystan qorqyp qaıtarar qatynym joq! Jónel! — dedi, Tóremurat qarǵysshyny oqty kózimen bir atyp. Qarǵysshy:

— Eı, Tóremurat! Jetinshi kúnniń batýyna jetpeı jelkeń qıylsyn!” — dep aqyra bir qarǵady da jónine ketti…

Kóńil—kúıi kóterińki Tóremurat Jem boıyndaǵy Qamyskólge asyǵýly edi. Sonda Qyz Danaıdy kelin ǵyp túsirip, ulan-asyr toı etpek. Qurmanǵazy bastaǵan bir top serikteri bolashaq toı jabdyǵymen elge habar bermekke ilgeri ozyp ketken. Qarǵysshy dittegen jetinshi kúnniń bozamyqtanyp tańy da atty. Bul qalaı deriń bar ma, Tóremurat kóshine Mańǵystaýdyń oıynan Qońyrat asatyn uzyn jolda Hıýanyń joltosar qaraqshylary tutqıyldan tap berdi. Jasanǵan jaýǵa az qol tótep bere almaı qaldy. Sońǵy demine deıin shaıqasyp, jastyǵyn alyp sháıit ólimmen Tóremurat batyr baqılyq bolyp, aıdaı sulý Qyz Danaı jaý qanjyǵasynda olja bolyp kete bardy. Sol túni bul habar yzyńdaǵan jelmen qazaqtarǵa jetti. Sońynan qýdy. Jaýdyń tý talaqaıyn shyǵaryp, Tóremuratty “Qyrymnyń qyryq batyry” delinetin Manashynyń anasy Kúıken ananyń molasynyń qasyna jerlep, Qyz Danaıdy aıttyrýly jerine qaıtarady. Qaıran, Qyz Danaıdyń kúıeýi Qıtarbaı eki ezýi jıylmaıtyn, naǵyz qyljaqbastyń ózi eken. Qyz Danaı kelgende:

«Óziń kettiń Qyz Danaı,
Óziń keldiń Qyz Danaı,
Júregim senen muzdady-aı.
Muzdaǵanmen qaıteıin
«Qyz Danaıdyń kúlkisin»
Ala quıyn buzbaǵaı»,

— dep óleńdetip qarsy alypty. Syrty bútin, ishi tútin Qyz Danaı sulý balaly bolǵannan keıin qusadan qaıtys bolady. Tóremurattaı arysynan aırylǵan el qaıǵy jutyp, qusalandy. Ásirese, Qurmanǵazy asyl dosynan aırylǵanyna sene almaı, alaı—dúleı ókinishti sezimniń tereńine bir batyp, bir shyǵyp júrip, “Qyz Danaıdyń qyrǵyny” atty kúıin shyǵardy. Júrektegi zapyrany “Bozqańǵyr” atty kúı bolyp taǵy shyqty. Qurmanǵazy qara shanaqty bebeýletkende tyńdaǵan jannyń janaryndaǵy jas qaq bolyp jerge tamdy…

El arasy tynyshtalyp arada biraz jyl ótken. Kúnderdiń kúninde Tóremurattyń basynda belgi joq, bir tómpeshik bop eleýsiz jatyr degen qańqý sóz alystaǵy Adaı Súıinǵara batyrdyń qulaǵyna da jetedi. Bul habardy estigende typyrshyp tóseginde jata almaǵan Súıinǵara bir top qosshysymen Tóremurat jastanǵan jerdi izdep jolǵa shyqty. Tús aýa jetken attylardyń ishindegi Súıinǵaranyń qalyń qabaǵynda muń qonaqtap tur edi. Qalyń qorym ishindegi eleýsizdeý bir tómpeshikti kórgende Súıinǵaranyń júzi jaýar bulttaı túnerip sala berdi. Duǵa oqylyp, qol jaıylyp bet sıparyn bitirgen tusta Súıinǵaranyń ótkir kózi sol qorymdaǵy ádemi salynǵan molaǵa túsip: — Bul kimniń molasy? — degende, janyndaǵylar: — Bálenshe degen baıdiki dep jamyraı ún qatqan. — Aq qaımaqqa qylshyǵyn qosyp jegen sasyq baı! Tirliginde kisige qaıyrymy tımegen sasyq baı ólgende eshkimdi de jelep jebemeıdi. Qoparyńdar tasyn! Buzyńdar molasyn! Tóremurat tek Tazdyń batyry emes, elin, jerin jaýdan qorǵaǵan arly batyr! Eldiń maqtany. Tóremurattaı esil erdiń basyna mola salyp belgi qoıalyq! Tentektiń emes, erkektiń isin qylaıyq, jigitter! Jaýabyn erteń Alla-Taǵalanyń aldynda ózim berem! — dep aqyrdy Súıinǵara qantalaǵan qaharly janarymen de jurtty jasqap.

Batyr ámiri oryndaldy. Belgisiz baıdyń tamy buzylyp, tasy Tóremurat batyrdyń basyna kóshti. Erteńinde Tóremurat basynda aıbarly mola turdy. Oıylyp aty qulpytasqa jazyldy. Qurbandyqqa mal shalyndy. Rýhyna baǵyshtalyp quran oqylǵanda qol jaıǵan Súıinǵaranyń janarynan bir tamshy jas jerge úzilip tústi…

P.S. Eki ǵasyrǵa jýyq ýaqyt ótken soń Jylyoıdaǵy Tazdar — Tóremurat batyrdyń urpaqtary babalarynyń qulpytasyn Mańǵystaýdaǵy Ústirt boıynan izdep tapty. Tóremurat batyrdy ardaqtap, basyna kesene turǵyzǵan eken.

---