InfoHub Logo

Qara sózder. Abaıdyń jıyrma jetinshi qara sózi
JIYRMA JETİNSHİ SÓZ
(Sokrat hakimniń sózi)
Bir kúni Sokrat hakim bir Arıstodım degen ǵalym shákirtine qudaı tabaraka ýa taǵalaǵa qulshylyq qylmaq týrasynda aıtqan sózi. Ol ózi qulshylyq qylǵandarǵa kúlýshi edi.

- Áı, Arıstodım, eshbir adam bar ma, seniń bilýińshe, qylǵan ónerleri sebepti adam tańyrqaýǵa laıyqty? - dedi.

Ol aıtty:

Tolyp jatyr, qaziret.

Biriniń atyn atashy, - deıdi.

Gomerge báıitshiligi sebepti, Sofoklge tragedıasy sebepti, ıaǵnı bireýdiń syıpatyna túspektik, Zevksıske sýretshiligi sebepti tańyrqaımyn, - dep, soǵan uqsaǵan neshe onan basqa ónerleri áshkere bolǵan jandardy aıtty.

Olaı bolsa, kim artyqsha ǵajaıyptanýǵa laıyqty: jansyz, aqylsyz, qur pishindi jasaıtuǵyn sýretshi me? Ia jan ıesi, aqyl ıesi adamdy jaratýshy ma? - deıdi.

Sońǵysy laıyqty, - deıdi, - biraq ol jaratýshy jaratty, ózdiginen kez kelip, solaı bolyp ketpeı, basynan bilip istegen hıkmetimen bolsa, - deıdi.

Já, paıdaly nárse dúnıede kóp, biriniń paıdasy kórinip, bilinip turady. Keıbiriniń paıdasy anyq bilinbeıdi. Sonyń qaısysyn hıkmet kóresiń? - dedi.

Árıne, áshkere paıdaǵa bola jaratylǵanyn hıkmet desek kerek deımin, - deıdi.

Já, olaı bolsa, adamdy jaratýshy haýası hamsa zahrı bergende, tahqıq oılap, olardyń paıdasynyń barlyǵy túgel oǵan muqtaj bolarlyǵyn bilip bergendigi áshkere tur ǵoı. Áýeli kózdi kórsin dep beripti, eger kóz joq bolsa, dúnıedegi kórikti nárselerdiń kórkinen qaıtyp lázzat alar edik? Ol kóz ózi náziktiginen keregine qaraı ashyp, jaýyp turýy úshin qabaq beripti. Jelden, ushqynnan qaǵa bersin bolýy úshin kirpik beripti. Mańdaı terini kózden qaǵyp turýǵa kerek bolǵandyǵynan, basqa taǵy keregi bar qylyp qas beripti. Qulaq bolmasa, ne qańǵyr, ne dúńgir, daýys, jaqsy ún, kúı, án – eshbirinen lázzattanyp habar ala almas edik. Muryn ıis bilmese, dúnıede ne tátti, ne qatty ne dámdiniń qaısysynan lázzat alar edik? Bulardyń bári bizdiń paıdamyz emes pe?

Kózdi, muryndy aýyzǵa jaqyn jaratypty, iship - jegen asymyzdyń tazalyǵyn kórip, ıisin bilip, iship - jesin dep. Bizge keregi bar bolsa da, jıirkenerlik jeri bar tesikterdi bul bastaǵy ǵazız bilimdi jerimizden alys aparyp tesipti, munyń bári hıkmetpen bilip istelgendigine dálel emes pe? - depti.

Sonda Arıstodım tahqıq oılap teksergende, adamdy jaratýshy artyq hıkmet ıesi ekendigine hám mahabbatymenen jaratqandyǵyna shúbási qalmady.

Olaı bolǵanda jáne ne oılaısyń, hámma maqulyhatty jas balalaryna eljiretip, úıiriltip turýyn kórgende ýa hámma maqulyhattyń ólimin jek kórip, tirshilikte kóp qalmaqshylyǵyn tilep, ıjtıhad qylýyn kórgende, ósip - ónýiniń qamynda bolýdan basqa isti az oılamaqtary - bularynyń bári jurt bolsyn, óssin, ónsin úshin. Solardyń bárin jaratqanda kóńilderin solaısha yntyqtandyryp qoıǵandyǵy hám munyń bári jaqsy kórgendiginen ekenin bildirmeı me? - deıdi.

Eı, Arıstodım! Qalaısha sen bir ózińnen, ıaǵnı adamnan basqada aqyl joq dep oılaısyń? - edi. - Adamnyń denesi óziń júrgen jerdiń bir bıtimdeı qumyna uqsas emes pe? Deneńde bolǵan dymdar jerdegi sýlardyń bir tamshysyndaı emes pe? Já, sen bul aqylǵa qaıdan ıe boldyń? Árıne, qaıdan kelse de, jan degen nárse keldi de, sonan soń ıe boldyń. Bul ǵalamdy kórdiń, ólsheýine aqylyń jetpeıdi, kelisti kórimdigine hám qandaı laıyqty jarastyqty zakonimen
jaratylyp, onyń eshbiriniń buzylmaıtuǵynyn kóresiń. Bulardyń bárine tańǵajaıyp qalasyń hám aqylyń jetpeıdi, osylardyń bári de kez kelgendikpen bir nárseden jaralǵan ba, ıakı bulardyń ıesi bir ólsheýsiz uly aqyl ma? Eger aqylmenen bolmasa, bulaısha bul esebine, ólsheýine
oı jetpeıtuǵyn dúnıe árbir túrli kerekke bola jaratylyp hám bir - birine sebeppen baılanystyrylyp, pendeniń aqylyna ólsheý bermeıtuǵyn myqty kórkem zakonge qaratylyp jaratyldy, - deıdi.

Ol aıtty:

Tahqıq bul aıtqanyńnyń bári ras, jaratýshy artyq aqyl ıesi ekendigi maǵlum boldy. Ol qudaıdyń ulyqtyǵyna ińkárim joq. Biraq sondaı ulyq qudaı meniń qulshylyǵyma ne qylyp muqtaj bolady? - dedi.

Eı, Arıstodım! Qate aıtasyń. Muqtaj bolmaǵanda da, bireý seniń qamyńdy jese, seniń oǵan qaryzdar ekendigińe de ustaz kerek pe? - dedi.

Arıstodım aıtty:

Ol meniń qamymdy jeıtuǵynyn men qaıdan bilem? - dedi.

Já, olaı bolsa hámma maqulyqqa da qara, ózińe de qara, jandy bárimizge de beripti. Jannyń jaryǵyn bárimizge de birdeı uǵarlyq qylyp berip pe? Adam aldyn, artyn, osy kúnin - úsheýin de tegis oılap tekseredi. Haıýan artyn, osy kúnin de buldyr biledi, aldyńǵy jaǵyn teksermekke tipti joq. Haıýanǵa bergen denege qara, adamǵa bergen denege qara. Adam eki aıaǵyna basyp tik turyp, dúnıeni tegis kórmekke, tegis teksermekke laıyqty hám ózge haıýandardy quldanarlyq, paıdasyn kórerlik laıyǵy bar. Haıýannyń biri aıaǵyna senip júr, bir ózińdeı haıýandy quldanarlyq laıyǵy joq. Adam ózi ózine senbese, adamdy da haıýan sekildi qylyp jaratsa, eshnársege jaramas edi. Haıýanǵa adamnyń aqylyn berse, munsha sheberlik, munsha darkarlik, bir - birine ǵylym úıreterlik sheshendik salahıat ol denege laıyqty kelmeıdi. Qaı ógiz shahar jasap, qural jasap, neshe túrli saıman jasap, sypaıylyq sheberliktiń údesinen shyǵarlyq qısyny bar? Biraq adam balasy bolmasa, bul ǵajaıyp aqyldy jáne ǵajaıyppen jasaǵan denege kirgizip, munsha salahıat ıesi qylǵany hıqmetpenen ózge haıýanǵa sultan qylǵandyǵyna dálel emes pe? Ol dálel bolsa, adam balasyn artyq kórip, qamyn áýelden allanyń ózi oılap jasaǵanyna da dálel emes pe? Endi adam balasynyń qulshylyq qylmaqqa qaryzdar ekeni maǵlum bolmaı ma? - depti.
Abaıdyń basqa da qara sózderi