InfoHub Logo

Taqyryp: Qaraǵaı jáne onyń tuqym arqyly kóbeıýi
Maqsaty:
a. Oqýshylarǵa qaraǵaı jáne onyń tuqym arqyly kóbeıýin mysalǵa alyp, qylqanjapyraqtylar týraly tolyq málimet berý.
b. Oqýshylardy tabıǵatty aıalaýǵa qorǵaýǵa, aıalaýǵa, patrıottyqqa, jeke bas gıgıenasyn ustanýǵa, oılaý sóıleý jáne jazý mádenıetine tárbıeleý.
v. Oqýshylardyń ınteraktıvti taqta arqyly vıdeomaterıal, slaıd, logıkalyq tapsyrmalar kórsetý arqyly oı órisin damytý.
Qural - jabdyqtar:
Interaktıvti taqta, vıdeomaterıal, slaıd, venn dıagramsy.
Sabaq tıpi:
Jarys sabaq
Sabaq ádisi:
Baıandaý, suraq - jaýap.

I. Uıymdastyrý:
Amandasý, túgendeý, sergitý sáti.
II. Úı tapsyrmasy:
a. Bıologıalyq dıktant:
Qyryqjapyraqtárizdester – joǵarǵy satydaǵy ósimdikterdiń eń erte paıda bolǵan toby.
Qyryqjapyraqtar tropıkte aǵash, lıana túrinde ósedi.
Sabaǵy óte kóp býyn jáne býynaralyqtarynan turatyndyqtan, ósimdikti qyryqbýyn dep ataǵan.
Qyryqbýynnyń janama butaqtary – vegetatıvti múshe.
Qyryqbýyndar – vegetatıvti, jynysty jáne jynyssyz joldarmen kóbeıedi.
Dalalyq qyryqbýyn – dárilik ósimdik.
Mıllıondaǵan jyldar boıy ottegi qatysynsyz nyǵyzdalǵan aǵashtardan – taskómir paıda bolǵan.
Súrek – aǵashtyń sý ótkizgish bóligi.
b. Adasqan áripter:
qyryqbýyn – ryqynýyqb
qyryqjapyraq – qarypajryqyq
súrek – reksú
qylqanjapyraq – qarypajnaqlyq
spora – rapos
v. Bólimderin ata:

G. Sýrettegi mozaıkadan ósimdikti tabý:

D. Baılanystyrý:
Qyryqbýyn ----------- joǵarǵy satydaǵy ósimdikterdiń eń erte paıda bolǵan toby
ashyqtuqymdy --------- Sabaǵy óte kóp býyn jáne býynaralyqtarynan turatyndyqtan
Qyryqjapyraq ----------- Tuqymdary tuqymqabyrshaq qoınaýynda qorǵanyshsyz, búrde jetiledi.

III. jańa sabaq:
Qaraǵaı – elimizdiń taýly aımaqtarynda birneshe túri kezdesetin qylqanjapyraqtyty máńgijasyl ósimdik.
500 - 600 jylǵa deıin ómir súredi. Eń bıik túrleri 50 - 60 metrge jetedi. Shyrshanykindeı emes qaraǵaıdyń qylqany uzyn, jýandaý. Qylqanynyń túsi túrine qaraı sary, kókshildeý, jasyl jáne qoıý jasyl bolady. Qaraǵaı sondaı - aq tez ósetin qylqanjapyraqtylardyń biri. Jer sharynda júzden asa túri bolsa, onyń jıyrma shaqty túri kógaldandyrýda qoldanylady. Olardyń ishinde butaǵy tik ósetin jáne jaıyla ósetin túrleri de bar. Óse kele jan - jaǵyna 6 - 7 metrge deıin jaıylatyndyqtan, bir - birinen nemese ózge aǵashtardan araqashyqtyǵy kem degende 5 - 6 m bolýy kerek. Onyń barlyq túri boı jasap ósirgenge yńǵaıly. Jaı jáne tez ósetin túrleri bar. Bıiktigi eki metrden aspaıtyn “taý qaraǵaıy” degen túri bar. Kógaldandyrýda olardy túrli kompozısıalarǵa qoldanýǵa bolady. Qaraǵaıdyń qylqanymen qosa, óte jıi ornalasatyn búrshikteri de óte ádemi. Osy búrshikterin sándik úshin terip alyp, qolóner buıymdaryna qoldanyp jatady.
Qaraǵaıdyń aǵashy myqtylyǵymen jáne qattylyǵymen erekshelenedi. Ony keme qurylysynda, avıasıada, temirjolda jáne qurylysta keńinen qoldanady. Qaraǵaıdyń dińinde shaıyr kóp mólsherde bolady. Odan skıpıdar men kanıfol alynady. Kanıfoldi súrgit jáne lak daıyndaýda qoldanady.
Qaraǵaıdyń búrshikteri, efır maıy jáne shaıyry bronhıt, ókpe aýrýlaryna qarsy paıdalanylady. Qylqanyn S dárýmeni jetispegende jáne aldyn - alý úshin qoldanady. Qaraǵaıdyń qara maıyn teri aýrýlaryna jaqpa maı retinde paıdalanady.

Kútimi
Jas kóshetin ashyq kún kózine, qunarly topyraqqa otyrǵyzý kerek. Jyl saıyn kóktemde qalqanjapyraqty aǵashtarǵa arnalǵan mıneraldy zattarmen qorektendirgen jón. Qorektik zattary jetkilikti qaraǵaı qylqanynyń túsi qanyq bolady. Keıbir jumsaq qylqandy túrleri qysqy sýyqqa shydamsyz keledi.

Kóbeıtilýi
Tuqymy jáne qalemsheleý arqyly kóbeıtiledi.

Sıpattamasy
Bul aǵashtardyń bıiktigi 35 m - deı, dińi myqty, butaq shoǵyry dóńgelek bolyp keledi. Qabyǵy úgilmeli, qyzyl qońyr tústi, butaǵynda jaryqtary bolady. Japyraǵy (ınesi) 2 – 5 - ten shoqtanyp búrshiginde ornalasqan, búrshikteri kúrdeli. Búri 2 – 3 jylda pisedi, ony jeýge bolady. Mamyr aıynda gúldeıdi. Atalyq gúli masaqty, sary ne qyzyl tústi. Analyq búri jas órken ushynda 2 – 3 - ten ornalasady, 2 jylda pisip jetiledi. Tuqymy – qara, ne sur tústi; qanatty keıde qanatsyz bolady. Qaraǵaı aǵashy 300 – 500 jyl jasaıdy.
Eýrazıanyń qońyrjaı jáne sýbtropıktik aımaqtary men Soltústik Amerıkada ósetin 100 - ge jýyq túri belgili.

Emdik qasıeti
Qaraǵaıdan joǵary sapaly aǵash súregi, qaramaı, shaıyr alýǵa bolady. Qaraǵaı – dárilik aǵash, odan terpentın maıy, skıpıdar, sirke sýy; jas qylqanynan S vıtamıni (konsentrat), efır maıy alynady. Sondaı - aq qum toqtatýda, ásemdik retinde (eldi mekendi kógaldandyrýda) mańyzy zor.

Qazaqstanda
Qazaqstanda 2 túri: kádimgi Qaraǵaı (P. silvestris) jáne samyrsyn Qaraǵaıy (P. sibirica) bar. Bular respýblıkanyń soltústik - shyǵys, ortalyq bólikterindegi aralas ormandarda, basqa qylqan nemese jalpaq japyraqty aǵashtar arasynda ósedi. Qazaqstanda botan. baqtarda Qaraǵaıdyń: sary Qaraǵaı, taý Qaraǵaıy, Veımýtov Qaraǵaıy túrleri qoldan ósiriledi.

IV. Bekitý:
Sózjumbaq:
1. Qaraǵaı qalaı kóbeıedi
2. Qaraǵaı butaǵynyń syrtqy qabyrshaǵy qalaı atalady
3. Qaraǵaı butaǵynda ár túrli qandaı zattar bolady
4. Kindik tamyrlarynan damıdy
5. Dińniń bóliginiń biri
6. Analyqtan basqa qandaı búrler ornalasqan
7. Súreginde qandaı jol bolady

Grafıkalyq dıktant:
1. Kádimgi qaraǵaı bir úıli ósimdik
2. Qaraǵaı sporalary arqyly kóbeıedi
3. Qaraǵaıdyń atalyq jynys jasýshasy ózdiginen
qozǵala almaıdy
4. Tuqymbúrshikterde jumyrtqa jasýshasy bolady

Tenıs oıyny:

Sandar sóıleıdi:
Analyq búrler kólemi... mm
Qylqanjapyraqtylardyń... jýyǵy qaraǵaılarǵa tıesili
Tuqymdyq qabyrshaqta... tuqymbúrshik
Súrektegi óli ótkizgish ulpalar sany...

V. Qorytyndy:
Zerthanalyq jumys:
Qajetti quraldar: qaraǵaı nemese shyrshanyń kóktemde jınalǵan analyq jáne atalyq búrleri.
1. Jas búrdiń sýretin anyqtap qarap sýretin dápterge salý, onyń reńine, mólsherine, birinen - biriniń ereksheligine nazar aýdarý. Búrdiń analyq nemese atalyq búr ekenin anyqtaýǵa tyrysý.
2. Búrdi ortasynan bólip mıkroskop arqyly baqylaý jáne dápterge keskinniń sýretin salý.
3. Qylqannyń uzyndyǵyn ólsheý, pishinine zer salý.

VI. Baǵalaý:

VII. Úıge tapsyrma:
§ 26 mazmundaý, taqyryp sońyndaǵy suraqtarǵa jazbasha jaýap berý